Archief: DBNL

[2004/4]

Frank Okker+
Vissen vangen in een vulkaan
De bewogen jeugd van Madelon Székely-Lulofs

Op welke wijze maakte Claas Lulofs, vader van de latere schrijfster Madelon, in de nacht van zondag 12 op maandag 13 februari 1922 een einde aan zijn leven? Was zijn dood het gevolg van een rondje Russische roulette? Of koos hij voor het traditionele touw?

Vaststaat dat de tragedie zich voltrok bij zijn residentswoning in Manokwari op Nieuw-Guinea, waar de achtenveertigjarige Lulofs ver van zijn naaste verwanten woonde. Zijn vrouw bevond zich met drie van hun kinderen in Australië. En hun oudste dochter Madelon leefde met haar gezin op een rubberplantage in Deli, Noordoost-Sumatra.

Die duistere, slechts door sterren en maan verlichte nacht vormt de tegenhanger van een andere nacht, die van 24 juni 1899, maar toen scheen zelfs de maan niet. Ook die keer was Lulofs gescheiden van zijn vrouw. Hij werkte nog als aspirant-controleur in de residentie Rembang op Java. Aangezien zijn afgelegen standplaats geen medische voorzieningen kende, had hij enige dagen eerder zijn hoogzwangere vrouw Saar Dijckmeester naar Soerabaja gebracht. In deze stad nam zij haar intrek in een hotel dat enkele kamers gereserveerd had voor blanke vrouwen die uit het binnenland overkwamen om er van hun kind te bevallen.

Het bleek een kleine en armzalige gelegenheid die de naam hotel amper verdiende. In de kraamkamer stond uitsluitend het hoogstnodige: enkele typisch Indische ijzeren bedden met spijlen, de wastafel, een zitje en een staande kapstok. Aan een ijzerdraad in het plafond hing een zoet walmende petroleumlamp die, zodra het donker werd, duizenden insecten aantrok.

Magdalena Hermina ofwel Madelon, het eerste kind van het echtpaar Lulofs, werd geboren in een smoorhete nacht. Dat was in het altijd warme Soerabaja niets bijzonders. Maar het werd ook een buitengewoon rumoerige nacht, want al ruim voor het moment van de geboorte bleek er sprake van een maansverduistering. De vele Chinese inwoners van de stad geloofden dat boze geesten bezig waren de maan te verslinden. Om dat onheil af te wenden, stroomden ze massaal naar buiten. Alle

Chinese vaders moesten proberen zo snel mogelijk zeven maal de zeven bruggen van de stad over te gaan, in gezelschap van hun gezin. Negenenveertig keer over dezelfde brug mocht ook. Tijdens die tocht trachtten ze zoveel mogelijk geluid te maken. Zo bracht Saar Lulofs-Dijckmeester om drie uur ’s nachts haar kind ter wereld op een moment dat buiten langs de flinterdunne muren van het hotel nog steeds de opgewonden schreeuwende en op gongs, bekkens en pannen slaande Chinezen langsdraafden. In dat helse kabaal hielpen een zwaar bezwete Europese dokter en een Indo-Europese vroedvrouw onder het opgeslagen muskietengordijn met de bevalling, terwijl op de witgekalkte muren de tjitjaks, hagedisjes, volop jacht maakten op muggen, vliegen, torren en vliegende mieren.

Madelon zou die bevalling in een hotel als symbolisch beschouwen voor het leven van reizen en trekken dat haar nog te wachten stond. Maar het tumult dat haar geboorte begeleidde, zou voor haar bestaan minstens even karakteristiek blijken.

Claas Lulofs mocht zijn standplaats niet verlaten en ontbrak daardoor bij de bevalling. Om zijn eenzame vrouw toch enigszins bij te staan, vroeg hij een bevriende advocaat in Soerabaja om Saar uit zijn naam geluk te wensen wanneer het kind geboren was. Lulofs’ vriend vervulde zijn opdracht op een geheel eigen wijze. Hij pakte twee kaartjes en schreef op beide een gelukwens: de eerste namens de vader, de andere uit zijn eigen naam. Op het moment dat de dokter zich naar het ziekenhuis begaf, overhandigde hij beide kaartjes aan zijn huisbediende. De Javaan kreeg het consigne om onder het op stenen neuten (palen) gebouwde hotel te kruipen tot onder de kamer van de aanstaande moeder. Op die plaats moest hij rustig afwachten tot hij uit de geluiden boven hem kon afleiden dat de geboorte een feit was. Op dat moment zou hij de gelukwensen door een spleet in de vloer schuiven. En zo gebeurde het dat toen Madelon voor het eerst in bad werd gedaan, er plotseling midden in de kamer twee felicitatiekaartjes op de grond lagen.

Na haar geboorte bleven Madelon en haar moeder nog tien dagen in het hotel. Vervolgens gingen ze naar de ambtswoning in het Rembangse, een kleine bungalow. Wanneer je tussen de palmen in de voortuin stond, kon je dwars door het huis heen de geiten op het achtererf zien. Dit huis zou het decor vormen voor haar boek Onze bedienden in Indië (1946).

Onverschrokken

Vier maanden later, eind oktober 1899, vertrok het prille gezin naar Meulaboh, aan de westkust van Atjeh. Het werd de tweede Indische standplaats voor de aspirant-controleur, maar Claas Lulofs was gewend aan een leven van regelmatig verhuizen, want zijn vader Sicco was dominee en wisselde nogal eens van gemeente. De echtgenote van Sicco, Madelon Adama van Scheltema, bracht de letteren binnen de familie. Haar broer Frits trouwde met Hinne, de zuster van Sicco; hun oudste zoon was de bekende socialistische dichter Carel.

Claas Lulofs, die in 1873 in Broek op Langedijk geboren werd, maakte met zijn ouders een kleine ronde door Nederland: Winterswijk, Koog aan den Zaan en

Deventer. In die laatste stad viel hij op door zijn durf en eigenzinnigheid. Als middelbare scholier zag hij dat er een kind in de IJssel gevallen was. De jongen sprong direct in het water en zette het kind weer op de oever, te midden van een grote schare toeschouwers. Het publiek maakte aanstalten hem te huldigen, maar Claas stelde geen prijs op eerbetoon. Hij probeerde zich uit het gedrang los te maken, wat hem niet lukte. Daarop sprong hij opnieuw in de rivier en zwom naar de overkant, waar hij met zijn kletsnatte pak in de weilanden verdween.

Op zijn negentiende behaalde hij, nog steeds in Deventer, zijn diploma Gymnasium-b. Aansluitend studeerde hij rechten in Leiden. Ook daar trok het water, want hij toonde zich een vaardig roeier. Hij moest echter al snel de universiteit verlaten, waarschijnlijk wegens een vechtpartij. Claas Lulofs studeerde verder in Delft, maar voltooide zijn studie niet.

Twee maanden voor zijn vertrek naar Nederlands-Indië als ambtenaar van het Binnenlands Bestuur trouwde hij, op 23 september 1896 in Deventer, met de twintigjarige Sarah Christina Dijckmeester. Zij was de dochter van een kantonrechter en later liberaal Kamerlid; haar moeder overleed al voor haar dertigste aan de tering. Saar en Claas Lulofs moeten een imposant paar hebben gevormd. Zij mat meer dan één meter tachtig en hij stak nog ruim boven haar uit.

In Atjeh bleek het in 1899 nog buitengewoon onrustig. Het jaar daarvoor had de nieuwe militair gouverneur, J.B. van Heutsz, een grote expeditie van het Nederlands-Indische leger geleid tegen de opstandelingen in het gewest. Verscheidene Atjehse hoofden hadden zich bij die gelegenheid overgegeven. En in februari was de gevreesde volksleider en avonturier Teukoe Oemar gedood, vlak bij Meulaboh, de nieuwe standplaats van aspirant-controleur Lulofs en zijn gezin.

De militaire expedities gingen door en hoewel Lulofs een burgerambtenaar was, nam hij aan veel tochten deel. Hij toonde zich een man met een groot plichtsgevoel, onverschrokken, tot op het roekeloze af. Zo vergezelde Lulofs in 1900 een

kolonne militairen die per schip naar het zuidelijker gelegen Seunagan gingen. Na een reis over een onstuimige zee bereikten de soldaten in de sloepen ondanks een hevige branding de kust. Lulofs meldde zich wat later bij de kapitein, omdat hij aan boord nog wat schrijfwerk had verricht. Deze weigerde hem echter nog een sloep ter beschikking te stellen. Daarop klom Lulofs de trap naar de brug op, sprong in het kolkende water en zwom met krachtige slagen naar de wal. De militairen op de kant pakten hun kijkers om de zwemmer te volgen, die telkens achter de hoge golven verdween. Op het moment dat hij uit de branding kwam, werd hij door een zware golf gegrepen en op de onherbergzame kust gesmakt. Lulofs stond direct op om te laten zien dat hij ongedeerd was.

Tijdens een andere tocht, in mei 1901, bij het aanhouden van een inheemse man trok deze plotseling een rentjong, een Atjehse dolk. Hij bracht Lulofs een dusdanige verwonding toe dat zijn ingewanden te voorschijn kwamen. Tot verwondering van de omstanders raakte hij niet in paniek, maar schoot de aanvaller meteen neer. Anderen verbaasden zich erover dat Lulofs de verwonding zo snel te boven kwam. Het incident leverde hem een eervolle onderscheiding op, een promotie en de waardering van twee mannen met wie hij vaker te maken zou krijgen, Van Heutsz en zijn rechterhand, Hendrikus Colijn. Dat hij aan dezelfde Colijn eens zijn dochter zou toevertrouwen, kon hij nog niet weten.

Zijn vrouw kende aanzienlijk minder bewegingsvrijheid. Saar woonde met Madelon in een met prikkeldraad afgezette ruimte van vijf à zes vierkante meter naast de kazerne van Meulaboh. Ze mocht onder geen beding naar buiten en sliep met een revolver onder haar hoofdkussen. Er kwam zelfs nog een persoon bij, want in september 1900 beviel zij van een zoon, Sam.

Madelon kan nauwelijks bewuste herinneringen aan haar verblijf in Atjeh hebben overgehouden, want zij was amper vier jaar oud, toen zij uit het gebied vertrok. Toch hebben de ervaringen van haar vader zo veel indruk op haar gemaakt dat zij twee historische romans over Atjeh schreef: De hongertocht (1936) over de patrouille uit 1911 van onderluitenant Pieter Nutters, die met fatale gevolgen in het berglandschap van Boven-Pedir verdwaalde, en Tjoet Nja Din (1947) over de Atjehse prinses en weduwe van Teukoe Oemar in haar strijd tegen de ongelovige, want niet-islamitische Hollanders.

Uit Atjeh bleven haar tevens een aantal kleinere verhalen bij, zoals de anekdote over de knil-officier. De man bukte zich tijdens een gevecht om zijn veter vast te maken, waarna een kogel hem van achteren trof. Hij stond op en riep tegen zijn belagers: ‘Net lekker mis! Precies in mijn achterste!’ Madelon zou dit verhaaltje verschillende malen in haar werk gebruiken. Om de vitaliteit van de humor aan te tonen, maar ook als voorbeeld van moed bij iemand die zijn aanvaller én zichzelf op de hak durft te nemen.1

Haar grootste bekendheid als schrijfster zou Madelon Székely-Lulofs uiteindelijk ontlenen aan haar romans over de planterswereld van Deli – Rubber (1931), Koelie

(1932) en De andere wereld (1934) – die dankzij de openhartige weergave van het ruwe leven van de rubberplanters en hun onbarmhartige optreden tegen de Javaanse en Chinese contractarbeiders een internationaal succes werden. Met name Rubber, dat in zo’n vijftien talen en op het witte doek verscheen, zou ook na haar dood, in 1958, nog diverse malen herdrukt worden.

Stokpaard

Eind 1901 werd Lulofs benoemd tot controleur in Manindjau in de residentie Sumatra’s Westkust. Het duurde echter nog enkele jaren voordat de verhuizing plaatsvond, waarschijnlijk mede door de ernstige verwonding die hij kort tevoren in Atjeh had opgelopen. Inmiddels maakte Madelon in 1903 met haar broertje en haar moeder voor het eerst de lange reis naar Nederland. Ze legden de ruim vijftienduizend mijl af, omdat Saar een blindedarmoperatie moest ondergaan. Berry, haar enige zuster, bracht Claas Lulofs per brief op de hoogte van het verloop van de operatie.

In haar jeugdherinneringen beschreef Madelon Lulofs de Padangse Bovenlanden, waarin Manindjau ligt, als haar kinderparadijs. Het is het land van de Minangkabauers, een volk met een matriarchale samenleving: na het huwelijk trekt de man in bij de familie van zijn vrouw. Ze wonen in merkwaardige hoge houten paalwoningen onder een dak dat uitloopt in twee punten als een paar buffelhoorns.

Haar eerste herinneringen bestonden uit de reis van juli 1904 via Fort de Koek naar de hoogvlakte van Matoer met als achtergrond drie vulkanen, de met elkaar verbonden Singgaleng-Tandikat en de dubbeltoppige Marapi.2 De tweede dag maakte het gezin de afdaling over een smalle grindweg met drieënveertig zigzag-

bochten naar het zevenhonderd meter lager gelegen meer van Manindjau. Voorop reden Claas en Saar, beiden te paard. Madelon volgde op een pony en Sam zat samen met de baboe in een kleine reiswagen. Het huisraad was al met ossenkarren vooruitgestuurd.

Bijna vijftig jaar later zag Madelon Lulofs het controleurshuis, dat even buiten het dorp stond, helder voor zich: ‘Een echt, ouderwetsch Indisch huis, van hout, op korte steenen neuten, ruim gebouwd: groote kamers, open galerijen, een breed beschuttend pannendak.’ De tuin met grote gazons en bonte bloemperken met vlinders en libellen naast prachtige palmen had veel weg van een schaduwrijk park. Een lange tamarindelaan met aan de stammen talrijke sneeuwwitte orchideeën voerde als een roomblanke zuilengalerij naar het donkerblauwe water van het enorme, door grijsblauwe bergen omringde meer. Aan de oever stond een hoge mast met de rood-wit-blauwe vlag.

Het leek een idyllisch oord met het volkomen gladde wateroppervlak over een lengte van meer dan zestien kilometer. Maar de bodem van het meer was vulkanisch. Soms roerde de aarde zich, het water kreeg een giftige gele kleur en brak los in kolkende en schuimende golven. De beroering was zo hevig dat de vissen bezwijmden en voor dood met hun witte buiken omhoog dreven. De daadkrachtige Saar Lulofs, die met dit tafereel geconfronteerd werd op een dag dat haar man op tournee was, besloot snel in te grijpen. Haar actie maakte zo’n indruk op haar dochter dat die zich na een halve eeuw de gebeurtenissen nog met alle details voor de geest kon

halen: ‘Zij heeft onze gehele gendarmerie gealarmeerd, zij heeft de tong-tong laten slaan om het dorpsvolk te waarschuwen, dat een onmetelijk onheil aan het geschieden was. Zij heeft, wat er maar aan manspersonen was, opgetrommeld, gesommeerd om direct te komen met emmers of pannen of kannen of wat dan ook, dat inhoudsmaat had. Zij heeft het afvoergat in de badkamervloer stevig laten dichtstoppen en wat een bassin leek, dat werd een bassin. Toen heeft zij zoveel bezwijmde vissen uit het geheimzinnig stormende meer laten scheppen, als er maar uit geschept konden worden en de Maleiers stonden mannetje aan mannetje, van de meeroever, door de koninklijke laan met orchideeën, tot aan de badkamer. En als brandweerlieden, die elkaar de emmers met bluswater doorgeven, zo gaven zij elkaar de emmers en pannen en kannen met levenloos lijkende vissen door, opdat de laatste man ze kon uitgieten in het heldere, onbezoedelde bergwater, waarmee de badkamer al voller stroomde.’3

Claas Lulofs toonde zich niet erg ingenomen met het milieubewuste initiatief van zijn vrouw. Het moet tot een emotionele botsing zijn gekomen, want zij waren beiden heftige naturen die zich vaak onbeheerst uitten. Hij liet onmiddellijk alle vissen vangen en terugzetten in het kratermeer dat inmiddels weer tot rust was gekomen. In zijn ambtelijk journaal repte hij met geen woord over de gebeurtenissen, want de controleur wist dat een dergelijk optreden zijn loopbaan geen goed zou doen.

Madelon, die de bijnaam Toet droeg, liep op blote voeten en in hansop met haar baboe in de tuin rond. In die tuin werkte ook een ploeg dwangarbeiders in bruine pakken en met zwarte hoofddoeken. Zij veegden de tuinpaden aan en wiedden het onkruid. De mannen werden bewaakt door een agent met karabijn, maar erg streng was de bewaking niet, ook al ging het soms om moordenaars. Wanneer de bewaker het te warm kreeg, liet hij zijn wapen door een van de gestraften dragen, die het gelaten op zijn schouder nam.

De gevangenen waren de controleursdochter zeer vertrouwd. Op een dag vertelde zij aan een van hen dat ze zich verveelde. De man nam zijn kapmes en sneed voor haar uit een bananenboom een stokpaard, compleet met staart. Madelon waardeerde het vooral dat de inheemse bevolking haar zonder Europees speelgoed kon vermaken. Het voedde haar liefde voor de Indische natuur. Staand met haar stokpaard aan de oever van het meer met boven haar de wapperende Nederlandse vlag, voelde zij voor het eerst dat zij tot twee landen behoorde: ‘tot Indië, dat mijn geboorteland was, en ook tot Holland, dat ik toen nog niet kende, alleen maar in de gedaante van die rood-wit-blauwe vlag’.

Het ontging haar echter niet dat van tijd tot tijd gevangenen terechtgesteld werden. Als gezagsdrager van het Binnenlands Bestuur moest Lulofs bij die executies aanwezig zijn. Zodra hij zijn handschoenen aantrok, wist zijn dochter dat er weer iemand opgehangen zou worden. Het leidde ertoe dat ze zich in haar latere werk goed kon inleven in de beweegredenen van misdadigers. In veel van haar boeken wordt een moord gepleegd, waarbij de moordenaar opvallend vaak begrip ontmoet.

Doekoens

De jaren in Manindjau legden bij Madelon het fundament van haar verbondenheid met Indië en met de inheemse bevolking. Een enkele keer mocht ze met haar vader mee wanneer hij de aanleg van een weg inspecteerde. Ze zat op haar pony met een ronde strohoed op het blonde sprietige haar en om haar middel een trommeltje met tandenborstel, kam en schone hansop. Voorop reed Lulofs in rijbroek en hooggesloten kaki-jas met zilveren controleursknopen, een fijngevlochten bamboehoedf op het hoofd en in de hand een karwats.

Madelon voelde vooral sympathie voor Saï, de oude kantooroppasser die trots was op de koperen knopen met de W (van Wilhelmina) op zijn blauwe uniform. Lulofs, die zijn dochter in twee dagen leerde paardrijden, toonde zich een strenge leermeester: ‘Vader heeft niet voor niets onder generaal Van Heutsz gediend. Misschien vergeet hij daardoor weleens het verschil tusschen soldaten, koelies, dwangarbeiders en kleine meisjes van nog geen vijf’

Haar moeder, die voor haar vertrek naar Indië een verpleegstersopleiding had gevolgd, hield tweemaal per week een polikliniek voor de bevolking. Aanvankelijk wachtte zij vergeefs op patiënten, omdat de bevolking haar heil zocht bij de eigen

medicijnmannen of -vrouwen, de doekoens. Op een dag echter had een vrouw een blik met kokende suikerstroop over haar been gekregen. De doekoen bedekte de wonden met klei en bananenblad, waardoor ze gingen zweren. De vrouw wendde zich ten einde raad tot Saar Lulofs, die haar een ultimatum stelde. Ze moest tijdelijk in een van de bediendevertrekken gaan wonen om verzorgd te kunnen worden. Na familieberaad kreeg ze toestemming. Drie maanden later keerde de vrouw gezond naar haar dorp terug. Sindsdien stroomden de zieken en gewonden naar het huis.

Saar hield zich ook intensief met de geestelijke opvoeding van haar dochter bezig. Scholen waren er in Manindjau niet; de dichtstbijzijnde Europeaan, de controleur van Loeboekbasoeng, woonde 27 kilometer van het meer verwijderd. Vandaar dat zij zelf Madelon leerde lezen, rekenen en (schoon)schrijven in de schaduw van een tamarindeboom. Uit Nederland liet zij materiaal voor huisonderwijs overkomen, de methode Klerkx, en de onvermijdelijke Ot en Sien. ’s Avonds las Claas Lulofs voor uit het werk van Charles Dickens.

Daar haar ouders niet religieus waren, vierden ze thuis geen Kerstmis. Dat gebeurde pas nadat grootmoeder Lulofs in Manindjau op bezoek kwam. Madelon keek verbaasd naar het uiterlijk van haar oma, die vuurrood verbrand was, omdat haar schip veertien dagen in de Rode Zee vast had gezeten wegens het verlies van een schroef.

Een rustig kind was Madelon beslist niet. Ze stopte kikkers in de lampetkan van haar grootmoeder, at een pond abrikozenjam uit de provisiekast en meteen daarna een dubbele hoeveelheid zilveruitjes. Dat leidde tot een gedenkwaardige onpasselijkheid, al stond het roken van een zware sigaar gevolgd door citroenkwast haar later als ‘rampzaliger’ bij. Tijdens het middaguur, wanneer de volwassenen sliepen, zag ze hoe twee jongens een jonge vleermuis op een plat stuk rots hadden neergelegd en het dier met een puntige steen bewerkten. De dochter van twee explosieve naturen koos voor een krachtdadige reactie. ‘Als een furie moet ik zijn geweest! Een razend meisje, in hansop, op magere bloote beenen, met wilde, vliegende haren, vuurrode koonen en moordende oogen.’ Ze sloeg een van de jongens met de steen op zijn hoofd tot het bloedde.

Kletsnatte schim

In het huis aan het meer voelde ze zich veilig, maar op een avond merkte ze hoe dat gevoel van geborgenheid eensklaps kon omslaan in de confrontatie met een dodelijk gevaar. Zittend op de galerij zag ze plotseling een kletsnatte schim in een wit uniform verschijnen. Haar grote schrik blijkt uit een beeldende beschrijving van zo’n veertig jaar later: ‘En ik keek omhoog en zag twee lange witte benen in doorweekte witkatoenen broekspijpen, een lang, wit rillend schokkend bovenlijf in een vastplakkende witte uniformjas, een geelwit gezicht met een blauwzwarte mond, bruinzwarte ronde plekken als ogen en verward omlaag piekende vastklevende haren, waarin een sliert van een groene waterplant hing.’ Het bleek geen witte hadji te zijn, geen geestverschijning, maar de controleur van Loeboekbasoeng, die met zijn prauw op het meer was omgeslagen tijdens een storm.

Heel wat ernstiger waren haar ervaringen bij Padang Pandjang, een tamelijk grote garnizoensplaats ten zuidoosten van Manindjau, waar haar vader rond 1906 controleur werd. Ze woonden in een ruim en aanzienlijk huis in de nabijheid van de stad. De omvang van de woning valt af te meten aan de djatihouten eettafel met plaats voor vierentwintig personen. Ook het gezin van Claas Lulofs breidde zich gestaag uit, in Manindjau werd Sicco geboren en Saar verwachtte inmiddels haar derde zoon, Claas junior.

Het huis grensde met een weidse tuin die uitliep op twee poorten aan de rijweg. Bij beide opgangen stond een schildwachtershuisje. Van de poorten voerde een oprijlaan naar het huis, zodat er een halve boog ontstond waar een grote fontein was aangelegd. Als hun moeder in een bijzonder goede stemming was, mochten de kinderen een bad in de fontein nemen. Het voelde aan alsof ze onder de fijne stralen van een waterval stonden. Ver achter het huis tekende zich het silhouet af van de Marapi, die tot de actiefste en gevaarlijkste vulkanen van Sumatra behoorde. Geregeld schrokken ze ’s nachts wakker wanneer de aarde weer bewoog.

Aan de overkant van de weg woonde de pastoor, die elke ochtend een plas deed achter de dikste boom van de pastorie en daarna vergenoegd zijn tuin inspecteerde. Hij werd bespied door de kinderen uit de desa, die zich afvroegen tot welke soort zij dit wezen in een zwarte jurk moesten rekenen.

De invoering van nieuwe en hogere belastingen in het voorjaar van 1908 leidde tot verzet onder de plaatselijke bevolking. Madelon merkte hoe de vertrouwde, vredige sfeer plotseling omsloeg. Gewoonlijk konden de blanke kinderen rekenen op de bescherming van de inheemse bevolking. Zodra er een ongelukje met hun paard of ponywagen gebeurde, schoot een passerende venter onmiddellijk te hulp. Maar in zo’n periode van verzet voelde Madelon dat ze als een lid van het overheersende volk werd beschouwd. Op steun hoefde je niet te rekenen en evenmin nam je in die situatie voedsel aan op de markt, omdat dat wel eens vergiftigd kon zijn.

De spanning onder de bevolking nam voortdurend toe: er liepen steeds minder mensen op de wegen, ook op de passar bleef het stil, alleen in de dorpen kwamen de mensen bij elkaar, vaak onder leiding van de mohammedaanse priesters. Lulofs en zijn gezin gingen ’s avonds niet meer buiten het terrein rond hun huis uit angst voor een aanslag. De bewakers kregen zwaardere wapens en hun aantal werd verdubbeld.

Afgeworpen huid

Gouverneur-generaal Van Heutsz haalde Lulofs kort daarop naar het bureau van de directie van het Binnenlands Bestuur in Batavia. Hij ontmoette er opnieuw Colijn, die een van de adviseurs voor de Buitengewesten was. De kinderen en hun moeder logeerden bij een bevriende koffieplanter, even buiten Padang Pandjang. Madelon speelde met haar broertje Sam in een kuil, waarin ze de afgeworpen huid van een slang vonden. Toen de jongen haar het lege vel onder de neus hield, deinsde ze verschrikt terug. Bij het ruiken van de ontstellende geur van dood en ontbinding greep een hevige angst haar aan en ze rende terug naar het huis.

In het kantoor van de koffieplanter hoorde ze een gedeelte van een telefoongesprek: ‘Orang soeda datang – de mensen zijn gekomen.’ Die nacht was de opstand uitgebroken. De schildwachten voor het huis van de controleur waren gedood en de menigte had het huis van Lulofs’ opvolger Bastiaans bestormd. De controleur zelf werd voor de ogen van zijn vrouw en kinderen vermoord, zijn lichaam op de grote eettafel in stukken gesneden en in de fontein gesmeten, waaraan Madelon zulke mooie herinneringen had.4 Ze voelde de woede in zich opkomen over de moord op een blanke door de inheemse bevolking, totdat ze aan Saï dacht, de oude oppasser van haar vader in Manindjau, met wie ze zich zo verbonden had gevoeld. Op dat moment zag ze naast het beeld van deze vertrouwde inheemse man ook dat van een blanke die bereid was mensen van het volk van Saï te doden. ‘Toen heb ik gezien, dat de beide beelden, oogenschijnlijk zoo verscheiden, de beide helften zijn van de dubbele eenheid, welke ikzelf ben. Ik heb begrepen dat ik… tot geen enkele wereld behoor.’ De ervaring dat ze zich door afkomst en land van geboorte tussen oost en west bevond – op haar achtste opgedaan – deelt Madelon Székely-Lulofs met verreweg de meeste Nederlands-Indische schrijvers. Het thema zou prominent in al haar boeken voorkomen.

Op 30 mei 1908 vertrokken Lulofs en zijn gezin, dat eerder met een tweede dochter (Mary) was uitgebreid, naar Europa voor een verlof van een jaar. Die periode brachten ze voornamelijk in Nederland door, waar ze in verschillende plaatsen woonden, met als gevolg dat Madelon, die op Sumatra les kreeg in Fort de Kock, eerst een tijdje op een deftige school in Den Haag zat en vervolgens een dorpsschool in Nunspeet bezocht. Ze zou naar negen verschillende lagere scholen gaan, voordat ze op de middelbare school kwam. Ook reisde ze dat jaar met haar ouders naar Londen. Maar hun groot Europees verlof werd overschaduwd door een treurige gebeurtenis: op 25 februari 1909 overleed de tweeënhalfjarige Claas Lulofs junior.

Weer in Indië ging Lulofs, die door Van Heutsz benoemd was tot adjunct-adviseur voor de Buitengewesten, in het landelijke Buitenzorg wonen, net als veel andere ambtenaren die elke dag naar hun departement in Batavia forensden. De inmiddels tienjarige Madelon reed ’s morgens om zeven uur door de bomenallee van de Plantentuin naar haar nieuwe school, die om half acht begon, langs de ronde schemerdonkere plek waar zich onder meer het graf van Lady Raffles bevond, de echtgenote van de voormalige Britse luitenant-gouverneur van Java.

Als adjunct-adviseur voor de Buitengewesten hield Lulofs zich in Batavia bezig met de bestuurszaken voor alle eilanden van de archipel buiten Java en Madoera. Hij maakte geregeld dienstreizen naar Sumatra en Borneo, zij het niet zo vaak als de adviseur Colijn, die in het najaar van 1909 naar Nederland terugkeerde om de politiek in te gaan. Lulofs toonde zich een energiek en krachtig bestuurder, die ook met grote regelmaat in de Indische pers zijn opvattingen naar voren bracht. Zo publiceerde hij al in juni 1908 een reeks van elf artikelen in de Java-Bode, ‘Onze politiek tegenover de Buitenbezittingen’, die een pleidooi vormden voor ‘de onderwerping aan een gere-

gelden toestand van alle, onder nederlandschen vlag staande volkeren van den archipel’. Hoewel Lulofs wantrouwig stond tegenover de zogenaamde ethische politiek, die de welvaart van de inheemse bevolking trachtte te bevorderen, was hij zeker geen houwdegen. In Padang Pandjang kwam hij al op voor een als nationalistisch bekend staand Minangkabaus districtshoofd dat verbannen was naar Djokjakarta. Lulofs bepleitte diens zaak persoonlijk bij de gouverneur-generaal, met als gevolg dat de man gerehabiliteerd kon terugkeren naar zijn geboortegrond.5

Tranenvloed

De hoeveelheid publicaties van de actieve adjunct-adviseur nam in Batavia alleen maar toe. Tussen 1911 en 1916 schreef hij met name voor het Tijdschrift voor het Binnenlandsch Bestuur ruim vijftig artikelen over onderwerpen die uiteenliepen van de bouw van gevangenissen tot de Javaanse spraakkunst. Opvallend was zijn belangstelling voor de ontwikkeling van Nieuw-Guinea, waaraan hij drie stukken wijdde.

Madelon, die in 1912 in Buitenzorg haar toelatingsbewijs voor de middelbare school behaalde, ging voor haar verdere opleiding naar Nederland. Samen met haar moeder en broertje Sam vertrok ze dat najaar met de mailboot, ‘stroomopwaarts tegen de tranenvloed van mijn moeder in’, zoals ze zich later herinnerde. Bij het verlaten van het schip haalde haar vader onverwachts zijn beurs tevoorschijn en gaf zijn dochter een gouden tientje. Het gebaar maakte grote indruk op Madelon, die nooit veel waarde aan geld zou hechten, maar goud als iets verhevens beschouwde dat ze graag verzamelde.6

Ze ging wonen bij haar grootmoeder Dijckmeester in het kapitale herenhuis aan de Stroomarkt 8 in Deventer. De vakanties zou ze doorbrengen bij haar andere grootouders in Den Haag. Op 1 oktober 1912 werd ze toegelaten tot de hbs voor meisjes ‘met 4-jarigen cursus’. Madelon bleek vooral goed in de talen (met uitzondering van Duits), aardrijkskunde en geschiedenis; met de exacte vakken had ze aanzienlijk meer moeite. Ze raakte bevriend met de een jaar oudere Henrica Judith Doffegnies, dochter van de burgemeester van het nabijgelegen Diepenveen. Ook zij zou naam maken als schrijfster, zij het dan als auteur van minstens één strekkende meter aan streekromans, waarmee ze het oeuvre van haar klasgenote in kwantitatief opzicht ruimschoots zou overtreffen.7 Via Judith leerde Madelon nóg een Doffegnies kennen, haar achttienjarige broer Hendrik (Hein) Willem Jacob. Hij voelde zich op de hbs niet op zijn plaats, want hij leverde alleen opvallende prestaties bij aardrijkskunde en tekenen, maar zijn vader stond erop dat hij zijn opleiding voltooide om vervolgens een studie voor notaris te volgen. Madelon hielp hem af en toe met zijn huiswerk.

Met haar grootmoeder maakte ze eenmaal per jaar op een zomerse zondagmiddag een tochtje in de victoria, een open koets, van Deventer naar Apeldoorn. Oma Dijckmeester belde al op maandag de rijtuigverhuurder om de koets met het makke paard te reserveren. De rit voerde langs café Bloemink, waar ze een advocaatje

dronken, en langs Het Loo. Het jaarlijkse uitstapje ontroerde Madelon: ‘Er lag een soort geluk in de helderheid van dien zomerhemel, in het groen van de dikke zomerboomen, in de warmte van de zon.’

Madelon maakte de hbs niet af, maar verliet de school op 15 april 1915 als leerling van de derde klas. Dat gebeurde zeer tot spijt van haar jonge leraar Nederlands, H. Siliakus, die zich altijd lovend over haar opstellen uitliet en zelfs naar haar ouders schreef met het advies hun dochter een letterenstudie te laten volgen. De administratie van de school noteerde dat ze vanwege ‘een zieke moeder naar Indië’ terugkeerde, maar haar moeder vertelde dat zij de beslissing om Madelon weer naar Buitenzorg te halen, genomen had met het oog op de oorlogsomstandigheden. In augustus 1914 was de Eerste Wereldoorlog uitgebroken. Saar Lulofs had in de kranten gelezen over de gruweldaden van de Duitse soldaten in België; zij vreesde dat haar dochter ook het slachtoffer zou kunnen worden als het front zich naar Nederland verplaatste.

Anjelieren

Het valt te betwijfelen of dat de werkelijke reden voor Madelons terugkeer was. Tijdens de oorlog bleek het reizen per schip buitengewoon gevaarlijk; op 22 september 1915 liep de Koningin Emma van de Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’, een van de rederijen die op Indië voeren, op een mijn.8 Het huwelijk van de Lulofsen was al jaren slecht, vermoedelijk als gevolg van buitenechtelijke

verhoudingen van Claas. Saar noemde hun relatie tegenover haar enige zuster ‘een volkomen mislukking’. Nu zij aan een nierkwaal leed, waaraan zij geopereerd moest worden en daardoor een tijdlang niet thuis kon zijn, leek het haar wellicht beter als Madelon terugkwam om als jonge vrouw het gezin bijeen te houden.

Lulofs vond voor zijn dochter een verrassend reisgezelschap: Hendrikus Colijn, die met zijn vrouw en zoon voor ruim een halfjaar op inspectie naar Indië ging. Rooie Driekus was sinds maart 1914 directeur van de Bataafsche Petroleum Maatschappij, een functie die hij combineerde met het lidmaatschap van de Eerste Kamer. Aangezien hij gedurende twee jaar (1912-’13) minister van Oorlog was geweest, genoot hij tijdens zijn reizen speciale privileges.9

Zo’n veertig jaar nadien zou Madelon in een artikel bij de dood van mevrouw Colijn nog een aantal herinneringen aan deze reis ophalen. Het gezelschap vertrok op 6 mei 1915 van station Den Haag, want ze volgden de oude landroute via Duitsland naar Genua om daar op de boot naar de Oost te stappen. Ze werden uitgeleid door vrienden, bloedverwanten en hoge functionarissen, van wie mevrouw Colijn een boeket roze anjelieren kreeg. Op het station van Keulen onderbraken ze hun reis. Op het perron was een rodekruispost ingericht en er kwam net een trein met gewonden van het front binnen. ‘Mevrouw Colijn nam uit haar bouquet twee anjelieren; een ervan gaf ze mij, de andere stak zij op haar mantel. Daarna schonk zij de overige bloemen aan de rodekruisverpleegsters.’ Ze karakteriseerde haar gastvrouw als een kleine, vriendelijke dame met lieve, maar alles doorziende ogen.10 Madelon werd veilig en gezond afgeleverd bij haar familie in Buitenzorg.

Na haar terugkeer ging ze naar een nonnenschool. Ze kreeg er conversatieles in Engels en Frans, leerde pianospelen en zat er verder tot vervelens toe bloemetjes te schilderen op gebruiksvoorwerpen van porselein en aardewerk, omdat ze zo aardig tekende. Buiten de school leidde ze het leven van een meisje uit de hoge kringen in de tropen. Haar vader werd in januari 1916 benoemd tot adviseur voor de Buitengewesten, een hoge functie die hij eerder al bijna een jaar had waargenomen. Over zijn ervaringen correspondeerde hij regelmatig en openhartig met Colijn.

Madelon kon beter met haar vader overweg dan met haar moeder. Het lag voor de hand dat Claas Lulofs het schrijftalent van zijn dochter waardeerde. Een enkele keer maande hij Madelon voorzichtig te zijn als hij las dat ze wel erg ferm voor de inheemse bevolking opkwam. Het zal hem daarom gerustgesteld hebben dat ze haar verhalen nog niet naar een krant stuurde.

De verhouding met haar – inmiddels herstelde – moeder was minder innig. Saar Lulofs was een dominante vrouw die, wellicht ook als gevolg van haar slechte huwelijk, zich maar moeizaam in haar dochters wist in te leven. Achteraf zou ze vaststellen dat ze beide meisjes nooit had kunnen bereiken. Ze beschouwde Madelon als een idealist, waar ze zelf het liefst met beide benen op de grond stond. Haar oudste dochter noemde haar een materialist, wat ze met kracht ontkende. Maar het is opvallend dat Saar in haar brieven van vrijwel elk voorwerp de prijs noemde.11

Teruggegeven kind

In Buitenzorg kreeg Madelon bezoek van een bekende uit Deventer, Hein Doffegnies. Hij had op 3 juni 1915 zijn hbs-diploma behaald, na over de laatste twee klassen vier jaar te hebben gedaan. In januari 1916 vertrok hij, samen met een klasgenoot, naar Nederlands-Indië om te gaan werken voor de Bataafsche Petroleum Maatschappij. Waarschijnlijk zal de houding van Saar Lulofs, die in Hein een goede partij voor haar dochter zag, de toenadering tussen Madelon en haar vriend hebben bevorderd. Ze verloofden zich op 25 mei 1917, de verjaardag van Hein. Op dat moment waren zij zeventien en drieëntwintig jaar oud.

Saar bleef zich nadrukkelijk met hun omgang bemoeien. Toen Madelon met Hein naar de bioscoop wilde gaan, oordeelde haar moeder de film minder geschikt voor haar dochter. Vervolgens ging ze zelf naar de voorstelling, in gezelschap van haar aanstaande schoonzoon.

Ondanks haar matige relatie met haar man raakte Saar in Buitenzorg toch weer in verwachting. Met het kind, een jongen die zij Claas noemden, waren beide ouders bijzonder gelukkig. Ze beschouwden hem als het ‘ons teruggegeven kind’, vanwege de gelijknamige zoon die zij in 1909 verloren hadden.

Veel reden tot blijdschap had de vader in deze periode echter niet. In de residentie Djambi, Zuidoost-Sumatra, was op 27 augustus 1916 een bloedige opstand uitgebroken, waarvan de pers de oorzaak zocht bij de islamitische volksbeweging, de Sarekat Islam. Maar de in maart benoemde gouverneur-generaal J.P. graaf van Limburg Stirum, een voorstander van de ethische richting, vermoedde dat het verzet eerder te wijten was aan de hoge belastingdruk en de herendiensten waaraan de lokale bevolking onderworpen was. Hij liet een onderzoek uitvoeren dat de grote kloof aan het licht bracht tussen de Sumatraanse bevolking en de Europese ambtenaren die hun gebied nogal eens als een onderneming bestuurden.

Van Limburg Stirum greep hard in. Hij sprak met Lulofs en besloot de adviseur op 26 juni 1917 uit zijn functie te zetten. In een brief aan de minister van Koloniën, Th.B. Pleyte, schreef hij: ‘Het is jammer want hij is een schrander scherpzinnig man, een zeer goede werkkracht maar hij heeft geen hart als het de Inlanders geldt. En de bestuursambtenaren zullen nimmer gelooven dat er een nieuwe koers [dat wil zeggen: de ethische – fo] gestuurd wordt zoolang hij, de gevreesde, hoofd van het bureau blijft.’ Hij toonde echter ook grote waardering voor de jarenlange inzet van de adviseur. Bij zijn ondergeschikten gold Lulofs als een oprechte, maar veeleisende bestuurder die weinig tegenspraak duldde. Dat laatste viel ook toe te schrijven aan zijn hardhorendheid die met de loop van de jaren sterk verergerde.12

Zijn vertrek deed in de pers veel stof opwaaien. Sommige kranten beschouwden hem als de verpersoonlijking van een achterhaald stelsel dat de stem van het inheemse volk te weinig ruimte gaf, andere bladen zagen hem als de zondebok van een te slap optredende regering. Colijn koos onomwonden voor het laatste, maar weet dit vooral aan de minister: ‘Met Pleyte, ik geloof de grootste nul die ooit aan koloniën gezeten heeft, was geen verstandig woord over zaken van beteekenis te

wisselen.’ Hij raadde zijn vriend aan zijn heil te zoeken in een commerciële betrekking buiten de overheid.13

Toch liet Van Limburg Stirum de voormalige adviseur niet helemaal vallen. Hij droeg hem op een onderzoek in te stellen naar de productie en distributie van rijst in de kolonie en zond hem als leider van een comité van particuliere ondernemers naar Sumatra. Lulofs voerde de opdrachten met flinke tegenzin uit. Meer genoegen beleefde hij op 26 augustus 1918 in Meester Cornelis, even ten zuiden van Batavia, toen Madelon trouwde met Hein Doffegnies. Kort daarop vertrokken de jonggehuwden naar Asahan aan de oostkust van Sumatra, dat tot het bekende cultuurgebied Deli behoorde. Hein werd er assistent bij een grote rubberonderneming. In die streek zou Madelon de stof opdoen voor haar romans over de planterswereld van Deli, die ze meer dan tien jaar later schreef: Rubber, Koelie en De andere wereld.

Zij was al weg, toen het gezin van haar ouders opnieuw een verdrietige gebeurtenis te verwerken kreeg. Op 6 oktober overleed hun jongste zoon Claas. De klap kwam hard aan. ‘Wij zijn in eens oud geworden, mijn vrouw spierwit van haar, en levenslust en belangstelling zijn er goeddeels uit,’ schreef Lulofs aan een vriend.14 Hij besloot zich voor te bereiden op zijn pensionering en kocht een huis in Black Rock, een voorstad van het Australische Melbourne. In mei 1919 vertrokken zij voor een verlof van elf maanden naar hun nieuwe woonplaats. Diezelfde maand kwam, in het koeliehospitaal van de rubberonderneming, de eerste dochter van Madelon ter wereld, Mary Maud; nog geen anderhalf jaar later volgde de geboorte van Christine.

Rampzalig

Aan het begin van 1920 kreeg Lulofs een bijzondere opdracht: hij werd belast met de voorbereidingen voor het instellen van een nieuw gewest, Nieuw-Guinea. Op 1 april benoemde Van Limburg Stirum hem tot resident van dit gebied. Lulofs beschouwde de benoeming als een vorm van eerherstel en begaf zich al op 10 januari naar de hoofdplaats Manokwari. Saar bleef achter in Black Rock, omdat de omstandigheden op Nieuw-Guinea voor vrouwen niet geschikt waren, en zeker niet voor hun jongste dochter Mary.

Zoals verwacht toog de zesenveertigjarige Lulofs voortvarend aan het werk. Hij richtte enkele bestuursposten in, opende een houtzagerij en voerde op zijn gouvernementsstomer mensen, bouwmateriaal, vee en paarden van Java aan. De laatste stelde hij ter beschikking van zijn ambtenaren, ‘dan volgen de wegen vanzelf’. Hij hoopte van het eiland een belangrijke vee- en houtleverancier te maken en zelfs het troosteloze zuidelijke kustgebied van Merauke, bekend als the devil’s own country, tot ontwikkeling te brengen.

Op het eiland woonden weinig Europeanen, maar Lulofs kreeg van tijd tot tijd bezoek van zendelingen en leden van expedities naar nog onbekende gedeelten van Nieuw-Guinea. Een van deze onderzoekers was de geoloog Paul François Hubrecht, die al in 1913 zonder enige tropenervaring had deelgenomen aan een gezamenlijke Nederlands-Duitse expeditie, bedoeld om een zo goed mogelijke natuurlijke grens te vinden tussen de bezittingen van beide landen. In 1921 kwam hij opnieuw naar Nieuw-Guinea, ditmaal voor een tocht naar de Wilhelminatop in het Sneeuwgebergte. De expeditie werd georganiseerd door het Indisch Comité voor Wetenschappelijke Onderzoekingen, waarvan ook Claas Lulofs lid was. De 41-jarige Hubrecht had, tot verbazing van Lulofs, zijn vrouw meegenomen, de twaalf jaar jongere Vrouwe Carry Alide Breitenstein. Zij voelde zich niet opgewassen tegen een reis door de rimboe en bleef als logé achter in het residentshuis in Manokwari.

De hardwerkende Lulofs kreeg op 10 juni 1920 toestemming voor een verlof van drie maanden, door te brengen in Australië. In Black Rock trof de resident al zijn gezinsleden aan, want Madelon, inmiddels eenentwintig, was voor een week met haar beide dochters van Sumatra overgekomen. Die reis viel haar niet mee, want aan boord van het schip naar Melbourne bleek dat haar oudste dochter waterpokken had. Madelon besloot dat ze ‘een offer moest brengen’, want bij ontdekking door de douane zouden alle passagiers zes weken in quarantaine moeten blijven. In de eerste Australische haven, Sydney, sloop ze listig met haar kinderen door de medische controle en verliet in het donker het schip. Met een taxi reed ze naar het station voor de altijd stampvolle nachttrein naar Melbourne. Vier uur lang wachtte ze op een bankje bij het loket tot iemand zijn besproken plaats kwam annuleren. Ze belandde in een coupé met vijf zakenmannen en doorstond een nacht in de ijzige kou, want de trein reed door de bergen. Haar reisgenoten begaven zich geregeld naar de locomotief om de fles voor de baby te verwarmen.15

Of Lulofs tijdens zijn verlof met Saar over zijn gewijzigde omstandigheden op Nieuw-Guinea heeft verteld, is niet bekend. Wél dat Carry Alide tijdens die periode in Soerabaja was, waar ze op 26 juli beviel van een zoon, die ze Claas noemde. De verwijzing naar de vader kon niet duidelijker zijn.

Lulofs nam uit Australië een aantal Ayershirekoeien en een Shorthornstier mee. Na zijn terugkeer op Nieuw-Guinea sprak hij met Hubrecht over de ontstane situatie. De geoloog zou zich bereid verklaard hebben voor de jonge Claas te zorgen, op voorwaarde dat zijn natuurlijke vader daartoe niet meer in staat was. Dood op be-

stelling dus. In de nacht van 12 op 13 februari 1922 maakte Claas Lulofs door ophanging een eind aan zijn leven. Vóór die wanhoopsdaad stuurde hij nog een korte brief aan zijn vader. ‘Vergeef het me. Het was slordigheid en lichtzinnigheid, geen oneerlijkheid. […] Je rampzalige Claas.’16 Op 15 februari vernam Saar zijn dood per telegram; zij informeerde haar dochter en schoonzoon in Asahan. De jeugd van Madelon Lulofs was voorgoed voorbij.

 

Dit artikel diende in verkorte vorm als lezing voor de werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde in Leiden. Voor de inhoud maakte ik gebruik van de ongepubliceerde, vaak fragmentarische jeugdherinneringen en andere autobiografische teksten van M.H. Székely-Lulofs in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, de conduitestaat van Claas Lulofs in het Nationaal Archief, stamkaarten en necrologieën in het Centraal Bureau voor Genealogie, de archieven van de gemeente Deventer en van de universiteiten van Delft en Leiden. Daarnaast is veel informatie afkomstig uit gesprekken met vrienden en familieleden van Madelon Lulofs. De citaten zijn, tenzij anders vermeld, afkomstig uit de jeugdherinneringen van de schrijfster.

[2004/4]

Frank Okker+
Vissen vangen in een vulkaan
De bewogen jeugd van Madelon Székely-Lulofs

Op welke wijze maakte Claas Lulofs, vader van de latere schrijfster Madelon, in de nacht van zondag 12 op maandag 13 februari 1922 een einde aan zijn leven? Was zijn dood het gevolg van een rondje Russische roulette? Of koos hij voor het traditionele touw?

Vaststaat dat de tragedie zich voltrok bij zijn residentswoning in Manokwari op Nieuw-Guinea, waar de achtenveertigjarige Lulofs ver van zijn naaste verwanten woonde. Zijn vrouw bevond zich met drie van hun kinderen in Australië. En hun oudste dochter Madelon leefde met haar gezin op een rubberplantage in Deli, Noordoost-Sumatra.

Die duistere, slechts door sterren en maan verlichte nacht vormt de tegenhanger van een andere nacht, die van 24 juni 1899, maar toen scheen zelfs de maan niet. Ook die keer was Lulofs gescheiden van zijn vrouw. Hij werkte nog als aspirant-controleur in de residentie Rembang op Java. Aangezien zijn afgelegen standplaats geen medische voorzieningen kende, had hij enige dagen eerder zijn hoogzwangere vrouw Saar Dijckmeester naar Soerabaja gebracht. In deze stad nam zij haar intrek in een hotel dat enkele kamers gereserveerd had voor blanke vrouwen die uit het binnenland overkwamen om er van hun kind te bevallen.

Het bleek een kleine en armzalige gelegenheid die de naam hotel amper verdiende. In de kraamkamer stond uitsluitend het hoogstnodige: enkele typisch Indische ijzeren bedden met spijlen, de wastafel, een zitje en een staande kapstok. Aan een ijzerdraad in het plafond hing een zoet walmende petroleumlamp die, zodra het donker werd, duizenden insecten aantrok.

Magdalena Hermina ofwel Madelon, het eerste kind van het echtpaar Lulofs, werd geboren in een smoorhete nacht. Dat was in het altijd warme Soerabaja niets bijzonders. Maar het werd ook een buitengewoon rumoerige nacht, want al ruim voor het moment van de geboorte bleek er sprake van een maansverduistering. De vele Chinese inwoners van de stad geloofden dat boze geesten bezig waren de maan te verslinden. Om dat onheil af te wenden, stroomden ze massaal naar buiten. Alle

Chinese vaders moesten proberen zo snel mogelijk zeven maal de zeven bruggen van de stad over te gaan, in gezelschap van hun gezin. Negenenveertig keer over dezelfde brug mocht ook. Tijdens die tocht trachtten ze zoveel mogelijk geluid te maken. Zo bracht Saar Lulofs-Dijckmeester om drie uur ’s nachts haar kind ter wereld op een moment dat buiten langs de flinterdunne muren van het hotel nog steeds de opgewonden schreeuwende en op gongs, bekkens en pannen slaande Chinezen langsdraafden. In dat helse kabaal hielpen een zwaar bezwete Europese dokter en een Indo-Europese vroedvrouw onder het opgeslagen muskietengordijn met de bevalling, terwijl op de witgekalkte muren de tjitjaks, hagedisjes, volop jacht maakten op muggen, vliegen, torren en vliegende mieren.

Madelon zou die bevalling in een hotel als symbolisch beschouwen voor het leven van reizen en trekken dat haar nog te wachten stond. Maar het tumult dat haar geboorte begeleidde, zou voor haar bestaan minstens even karakteristiek blijken.

Claas Lulofs mocht zijn standplaats niet verlaten en ontbrak daardoor bij de bevalling. Om zijn eenzame vrouw toch enigszins bij te staan, vroeg hij een bevriende advocaat in Soerabaja om Saar uit zijn naam geluk te wensen wanneer het kind geboren was. Lulofs’ vriend vervulde zijn opdracht op een geheel eigen wijze. Hij pakte twee kaartjes en schreef op beide een gelukwens: de eerste namens de vader, de andere uit zijn eigen naam. Op het moment dat de dokter zich naar het ziekenhuis begaf, overhandigde hij beide kaartjes aan zijn huisbediende. De Javaan kreeg het consigne om onder het op stenen neuten (palen) gebouwde hotel te kruipen tot onder de kamer van de aanstaande moeder. Op die plaats moest hij rustig afwachten tot hij uit de geluiden boven hem kon afleiden dat de geboorte een feit was. Op dat moment zou hij de gelukwensen door een spleet in de vloer schuiven. En zo gebeurde het dat toen Madelon voor het eerst in bad werd gedaan, er plotseling midden in de kamer twee felicitatiekaartjes op de grond lagen.

Na haar geboorte bleven Madelon en haar moeder nog tien dagen in het hotel. Vervolgens gingen ze naar de ambtswoning in het Rembangse, een kleine bungalow. Wanneer je tussen de palmen in de voortuin stond, kon je dwars door het huis heen de geiten op het achtererf zien. Dit huis zou het decor vormen voor haar boek Onze bedienden in Indië (1946).

Onverschrokken

Vier maanden later, eind oktober 1899, vertrok het prille gezin naar Meulaboh, aan de westkust van Atjeh. Het werd de tweede Indische standplaats voor de aspirant-controleur, maar Claas Lulofs was gewend aan een leven van regelmatig verhuizen, want zijn vader Sicco was dominee en wisselde nogal eens van gemeente. De echtgenote van Sicco, Madelon Adama van Scheltema, bracht de letteren binnen de familie. Haar broer Frits trouwde met Hinne, de zuster van Sicco; hun oudste zoon was de bekende socialistische dichter Carel.

Claas Lulofs, die in 1873 in Broek op Langedijk geboren werd, maakte met zijn ouders een kleine ronde door Nederland: Winterswijk, Koog aan den Zaan en

Deventer. In die laatste stad viel hij op door zijn durf en eigenzinnigheid. Als middelbare scholier zag hij dat er een kind in de IJssel gevallen was. De jongen sprong direct in het water en zette het kind weer op de oever, te midden van een grote schare toeschouwers. Het publiek maakte aanstalten hem te huldigen, maar Claas stelde geen prijs op eerbetoon. Hij probeerde zich uit het gedrang los te maken, wat hem niet lukte. Daarop sprong hij opnieuw in de rivier en zwom naar de overkant, waar hij met zijn kletsnatte pak in de weilanden verdween.

Op zijn negentiende behaalde hij, nog steeds in Deventer, zijn diploma Gymnasium-b. Aansluitend studeerde hij rechten in Leiden. Ook daar trok het water, want hij toonde zich een vaardig roeier. Hij moest echter al snel de universiteit verlaten, waarschijnlijk wegens een vechtpartij. Claas Lulofs studeerde verder in Delft, maar voltooide zijn studie niet.

Twee maanden voor zijn vertrek naar Nederlands-Indië als ambtenaar van het Binnenlands Bestuur trouwde hij, op 23 september 1896 in Deventer, met de twintigjarige Sarah Christina Dijckmeester. Zij was de dochter van een kantonrechter en later liberaal Kamerlid; haar moeder overleed al voor haar dertigste aan de tering. Saar en Claas Lulofs moeten een imposant paar hebben gevormd. Zij mat meer dan één meter tachtig en hij stak nog ruim boven haar uit.

In Atjeh bleek het in 1899 nog buitengewoon onrustig. Het jaar daarvoor had de nieuwe militair gouverneur, J.B. van Heutsz, een grote expeditie van het Nederlands-Indische leger geleid tegen de opstandelingen in het gewest. Verscheidene Atjehse hoofden hadden zich bij die gelegenheid overgegeven. En in februari was de gevreesde volksleider en avonturier Teukoe Oemar gedood, vlak bij Meulaboh, de nieuwe standplaats van aspirant-controleur Lulofs en zijn gezin.

De militaire expedities gingen door en hoewel Lulofs een burgerambtenaar was, nam hij aan veel tochten deel. Hij toonde zich een man met een groot plichtsgevoel, onverschrokken, tot op het roekeloze af. Zo vergezelde Lulofs in 1900 een

kolonne militairen die per schip naar het zuidelijker gelegen Seunagan gingen. Na een reis over een onstuimige zee bereikten de soldaten in de sloepen ondanks een hevige branding de kust. Lulofs meldde zich wat later bij de kapitein, omdat hij aan boord nog wat schrijfwerk had verricht. Deze weigerde hem echter nog een sloep ter beschikking te stellen. Daarop klom Lulofs de trap naar de brug op, sprong in het kolkende water en zwom met krachtige slagen naar de wal. De militairen op de kant pakten hun kijkers om de zwemmer te volgen, die telkens achter de hoge golven verdween. Op het moment dat hij uit de branding kwam, werd hij door een zware golf gegrepen en op de onherbergzame kust gesmakt. Lulofs stond direct op om te laten zien dat hij ongedeerd was.

Tijdens een andere tocht, in mei 1901, bij het aanhouden van een inheemse man trok deze plotseling een rentjong, een Atjehse dolk. Hij bracht Lulofs een dusdanige verwonding toe dat zijn ingewanden te voorschijn kwamen. Tot verwondering van de omstanders raakte hij niet in paniek, maar schoot de aanvaller meteen neer. Anderen verbaasden zich erover dat Lulofs de verwonding zo snel te boven kwam. Het incident leverde hem een eervolle onderscheiding op, een promotie en de waardering van twee mannen met wie hij vaker te maken zou krijgen, Van Heutsz en zijn rechterhand, Hendrikus Colijn. Dat hij aan dezelfde Colijn eens zijn dochter zou toevertrouwen, kon hij nog niet weten.

Zijn vrouw kende aanzienlijk minder bewegingsvrijheid. Saar woonde met Madelon in een met prikkeldraad afgezette ruimte van vijf à zes vierkante meter naast de kazerne van Meulaboh. Ze mocht onder geen beding naar buiten en sliep met een revolver onder haar hoofdkussen. Er kwam zelfs nog een persoon bij, want in september 1900 beviel zij van een zoon, Sam.

Madelon kan nauwelijks bewuste herinneringen aan haar verblijf in Atjeh hebben overgehouden, want zij was amper vier jaar oud, toen zij uit het gebied vertrok. Toch hebben de ervaringen van haar vader zo veel indruk op haar gemaakt dat zij twee historische romans over Atjeh schreef: De hongertocht (1936) over de patrouille uit 1911 van onderluitenant Pieter Nutters, die met fatale gevolgen in het berglandschap van Boven-Pedir verdwaalde, en Tjoet Nja Din (1947) over de Atjehse prinses en weduwe van Teukoe Oemar in haar strijd tegen de ongelovige, want niet-islamitische Hollanders.

Uit Atjeh bleven haar tevens een aantal kleinere verhalen bij, zoals de anekdote over de knil-officier. De man bukte zich tijdens een gevecht om zijn veter vast te maken, waarna een kogel hem van achteren trof. Hij stond op en riep tegen zijn belagers: ‘Net lekker mis! Precies in mijn achterste!’ Madelon zou dit verhaaltje verschillende malen in haar werk gebruiken. Om de vitaliteit van de humor aan te tonen, maar ook als voorbeeld van moed bij iemand die zijn aanvaller én zichzelf op de hak durft te nemen.1

Haar grootste bekendheid als schrijfster zou Madelon Székely-Lulofs uiteindelijk ontlenen aan haar romans over de planterswereld van Deli – Rubber (1931), Koelie

(1932) en De andere wereld (1934) – die dankzij de openhartige weergave van het ruwe leven van de rubberplanters en hun onbarmhartige optreden tegen de Javaanse en Chinese contractarbeiders een internationaal succes werden. Met name Rubber, dat in zo’n vijftien talen en op het witte doek verscheen, zou ook na haar dood, in 1958, nog diverse malen herdrukt worden.

Stokpaard

Eind 1901 werd Lulofs benoemd tot controleur in Manindjau in de residentie Sumatra’s Westkust. Het duurde echter nog enkele jaren voordat de verhuizing plaatsvond, waarschijnlijk mede door de ernstige verwonding die hij kort tevoren in Atjeh had opgelopen. Inmiddels maakte Madelon in 1903 met haar broertje en haar moeder voor het eerst de lange reis naar Nederland. Ze legden de ruim vijftienduizend mijl af, omdat Saar een blindedarmoperatie moest ondergaan. Berry, haar enige zuster, bracht Claas Lulofs per brief op de hoogte van het verloop van de operatie.

In haar jeugdherinneringen beschreef Madelon Lulofs de Padangse Bovenlanden, waarin Manindjau ligt, als haar kinderparadijs. Het is het land van de Minangkabauers, een volk met een matriarchale samenleving: na het huwelijk trekt de man in bij de familie van zijn vrouw. Ze wonen in merkwaardige hoge houten paalwoningen onder een dak dat uitloopt in twee punten als een paar buffelhoorns.

Haar eerste herinneringen bestonden uit de reis van juli 1904 via Fort de Koek naar de hoogvlakte van Matoer met als achtergrond drie vulkanen, de met elkaar verbonden Singgaleng-Tandikat en de dubbeltoppige Marapi.2 De tweede dag maakte het gezin de afdaling over een smalle grindweg met drieënveertig zigzag-

bochten naar het zevenhonderd meter lager gelegen meer van Manindjau. Voorop reden Claas en Saar, beiden te paard. Madelon volgde op een pony en Sam zat samen met de baboe in een kleine reiswagen. Het huisraad was al met ossenkarren vooruitgestuurd.

Bijna vijftig jaar later zag Madelon Lulofs het controleurshuis, dat even buiten het dorp stond, helder voor zich: ‘Een echt, ouderwetsch Indisch huis, van hout, op korte steenen neuten, ruim gebouwd: groote kamers, open galerijen, een breed beschuttend pannendak.’ De tuin met grote gazons en bonte bloemperken met vlinders en libellen naast prachtige palmen had veel weg van een schaduwrijk park. Een lange tamarindelaan met aan de stammen talrijke sneeuwwitte orchideeën voerde als een roomblanke zuilengalerij naar het donkerblauwe water van het enorme, door grijsblauwe bergen omringde meer. Aan de oever stond een hoge mast met de rood-wit-blauwe vlag.

Het leek een idyllisch oord met het volkomen gladde wateroppervlak over een lengte van meer dan zestien kilometer. Maar de bodem van het meer was vulkanisch. Soms roerde de aarde zich, het water kreeg een giftige gele kleur en brak los in kolkende en schuimende golven. De beroering was zo hevig dat de vissen bezwijmden en voor dood met hun witte buiken omhoog dreven. De daadkrachtige Saar Lulofs, die met dit tafereel geconfronteerd werd op een dag dat haar man op tournee was, besloot snel in te grijpen. Haar actie maakte zo’n indruk op haar dochter dat die zich na een halve eeuw de gebeurtenissen nog met alle details voor de geest kon

halen: ‘Zij heeft onze gehele gendarmerie gealarmeerd, zij heeft de tong-tong laten slaan om het dorpsvolk te waarschuwen, dat een onmetelijk onheil aan het geschieden was. Zij heeft, wat er maar aan manspersonen was, opgetrommeld, gesommeerd om direct te komen met emmers of pannen of kannen of wat dan ook, dat inhoudsmaat had. Zij heeft het afvoergat in de badkamervloer stevig laten dichtstoppen en wat een bassin leek, dat werd een bassin. Toen heeft zij zoveel bezwijmde vissen uit het geheimzinnig stormende meer laten scheppen, als er maar uit geschept konden worden en de Maleiers stonden mannetje aan mannetje, van de meeroever, door de koninklijke laan met orchideeën, tot aan de badkamer. En als brandweerlieden, die elkaar de emmers met bluswater doorgeven, zo gaven zij elkaar de emmers en pannen en kannen met levenloos lijkende vissen door, opdat de laatste man ze kon uitgieten in het heldere, onbezoedelde bergwater, waarmee de badkamer al voller stroomde.’3

Claas Lulofs toonde zich niet erg ingenomen met het milieubewuste initiatief van zijn vrouw. Het moet tot een emotionele botsing zijn gekomen, want zij waren beiden heftige naturen die zich vaak onbeheerst uitten. Hij liet onmiddellijk alle vissen vangen en terugzetten in het kratermeer dat inmiddels weer tot rust was gekomen. In zijn ambtelijk journaal repte hij met geen woord over de gebeurtenissen, want de controleur wist dat een dergelijk optreden zijn loopbaan geen goed zou doen.

Madelon, die de bijnaam Toet droeg, liep op blote voeten en in hansop met haar baboe in de tuin rond. In die tuin werkte ook een ploeg dwangarbeiders in bruine pakken en met zwarte hoofddoeken. Zij veegden de tuinpaden aan en wiedden het onkruid. De mannen werden bewaakt door een agent met karabijn, maar erg streng was de bewaking niet, ook al ging het soms om moordenaars. Wanneer de bewaker het te warm kreeg, liet hij zijn wapen door een van de gestraften dragen, die het gelaten op zijn schouder nam.

De gevangenen waren de controleursdochter zeer vertrouwd. Op een dag vertelde zij aan een van hen dat ze zich verveelde. De man nam zijn kapmes en sneed voor haar uit een bananenboom een stokpaard, compleet met staart. Madelon waardeerde het vooral dat de inheemse bevolking haar zonder Europees speelgoed kon vermaken. Het voedde haar liefde voor de Indische natuur. Staand met haar stokpaard aan de oever van het meer met boven haar de wapperende Nederlandse vlag, voelde zij voor het eerst dat zij tot twee landen behoorde: ‘tot Indië, dat mijn geboorteland was, en ook tot Holland, dat ik toen nog niet kende, alleen maar in de gedaante van die rood-wit-blauwe vlag’.

Het ontging haar echter niet dat van tijd tot tijd gevangenen terechtgesteld werden. Als gezagsdrager van het Binnenlands Bestuur moest Lulofs bij die executies aanwezig zijn. Zodra hij zijn handschoenen aantrok, wist zijn dochter dat er weer iemand opgehangen zou worden. Het leidde ertoe dat ze zich in haar latere werk goed kon inleven in de beweegredenen van misdadigers. In veel van haar boeken wordt een moord gepleegd, waarbij de moordenaar opvallend vaak begrip ontmoet.

Doekoens

De jaren in Manindjau legden bij Madelon het fundament van haar verbondenheid met Indië en met de inheemse bevolking. Een enkele keer mocht ze met haar vader mee wanneer hij de aanleg van een weg inspecteerde. Ze zat op haar pony met een ronde strohoed op het blonde sprietige haar en om haar middel een trommeltje met tandenborstel, kam en schone hansop. Voorop reed Lulofs in rijbroek en hooggesloten kaki-jas met zilveren controleursknopen, een fijngevlochten bamboehoedf op het hoofd en in de hand een karwats.

Madelon voelde vooral sympathie voor Saï, de oude kantooroppasser die trots was op de koperen knopen met de W (van Wilhelmina) op zijn blauwe uniform. Lulofs, die zijn dochter in twee dagen leerde paardrijden, toonde zich een strenge leermeester: ‘Vader heeft niet voor niets onder generaal Van Heutsz gediend. Misschien vergeet hij daardoor weleens het verschil tusschen soldaten, koelies, dwangarbeiders en kleine meisjes van nog geen vijf’

Haar moeder, die voor haar vertrek naar Indië een verpleegstersopleiding had gevolgd, hield tweemaal per week een polikliniek voor de bevolking. Aanvankelijk wachtte zij vergeefs op patiënten, omdat de bevolking haar heil zocht bij de eigen

medicijnmannen of -vrouwen, de doekoens. Op een dag echter had een vrouw een blik met kokende suikerstroop over haar been gekregen. De doekoen bedekte de wonden met klei en bananenblad, waardoor ze gingen zweren. De vrouw wendde zich ten einde raad tot Saar Lulofs, die haar een ultimatum stelde. Ze moest tijdelijk in een van de bediendevertrekken gaan wonen om verzorgd te kunnen worden. Na familieberaad kreeg ze toestemming. Drie maanden later keerde de vrouw gezond naar haar dorp terug. Sindsdien stroomden de zieken en gewonden naar het huis.

Saar hield zich ook intensief met de geestelijke opvoeding van haar dochter bezig. Scholen waren er in Manindjau niet; de dichtstbijzijnde Europeaan, de controleur van Loeboekbasoeng, woonde 27 kilometer van het meer verwijderd. Vandaar dat zij zelf Madelon leerde lezen, rekenen en (schoon)schrijven in de schaduw van een tamarindeboom. Uit Nederland liet zij materiaal voor huisonderwijs overkomen, de methode Klerkx, en de onvermijdelijke Ot en Sien. ’s Avonds las Claas Lulofs voor uit het werk van Charles Dickens.

Daar haar ouders niet religieus waren, vierden ze thuis geen Kerstmis. Dat gebeurde pas nadat grootmoeder Lulofs in Manindjau op bezoek kwam. Madelon keek verbaasd naar het uiterlijk van haar oma, die vuurrood verbrand was, omdat haar schip veertien dagen in de Rode Zee vast had gezeten wegens het verlies van een schroef.

Een rustig kind was Madelon beslist niet. Ze stopte kikkers in de lampetkan van haar grootmoeder, at een pond abrikozenjam uit de provisiekast en meteen daarna een dubbele hoeveelheid zilveruitjes. Dat leidde tot een gedenkwaardige onpasselijkheid, al stond het roken van een zware sigaar gevolgd door citroenkwast haar later als ‘rampzaliger’ bij. Tijdens het middaguur, wanneer de volwassenen sliepen, zag ze hoe twee jongens een jonge vleermuis op een plat stuk rots hadden neergelegd en het dier met een puntige steen bewerkten. De dochter van twee explosieve naturen koos voor een krachtdadige reactie. ‘Als een furie moet ik zijn geweest! Een razend meisje, in hansop, op magere bloote beenen, met wilde, vliegende haren, vuurrode koonen en moordende oogen.’ Ze sloeg een van de jongens met de steen op zijn hoofd tot het bloedde.

Kletsnatte schim

In het huis aan het meer voelde ze zich veilig, maar op een avond merkte ze hoe dat gevoel van geborgenheid eensklaps kon omslaan in de confrontatie met een dodelijk gevaar. Zittend op de galerij zag ze plotseling een kletsnatte schim in een wit uniform verschijnen. Haar grote schrik blijkt uit een beeldende beschrijving van zo’n veertig jaar later: ‘En ik keek omhoog en zag twee lange witte benen in doorweekte witkatoenen broekspijpen, een lang, wit rillend schokkend bovenlijf in een vastplakkende witte uniformjas, een geelwit gezicht met een blauwzwarte mond, bruinzwarte ronde plekken als ogen en verward omlaag piekende vastklevende haren, waarin een sliert van een groene waterplant hing.’ Het bleek geen witte hadji te zijn, geen geestverschijning, maar de controleur van Loeboekbasoeng, die met zijn prauw op het meer was omgeslagen tijdens een storm.

Heel wat ernstiger waren haar ervaringen bij Padang Pandjang, een tamelijk grote garnizoensplaats ten zuidoosten van Manindjau, waar haar vader rond 1906 controleur werd. Ze woonden in een ruim en aanzienlijk huis in de nabijheid van de stad. De omvang van de woning valt af te meten aan de djatihouten eettafel met plaats voor vierentwintig personen. Ook het gezin van Claas Lulofs breidde zich gestaag uit, in Manindjau werd Sicco geboren en Saar verwachtte inmiddels haar derde zoon, Claas junior.

Het huis grensde met een weidse tuin die uitliep op twee poorten aan de rijweg. Bij beide opgangen stond een schildwachtershuisje. Van de poorten voerde een oprijlaan naar het huis, zodat er een halve boog ontstond waar een grote fontein was aangelegd. Als hun moeder in een bijzonder goede stemming was, mochten de kinderen een bad in de fontein nemen. Het voelde aan alsof ze onder de fijne stralen van een waterval stonden. Ver achter het huis tekende zich het silhouet af van de Marapi, die tot de actiefste en gevaarlijkste vulkanen van Sumatra behoorde. Geregeld schrokken ze ’s nachts wakker wanneer de aarde weer bewoog.

Aan de overkant van de weg woonde de pastoor, die elke ochtend een plas deed achter de dikste boom van de pastorie en daarna vergenoegd zijn tuin inspecteerde. Hij werd bespied door de kinderen uit de desa, die zich afvroegen tot welke soort zij dit wezen in een zwarte jurk moesten rekenen.

De invoering van nieuwe en hogere belastingen in het voorjaar van 1908 leidde tot verzet onder de plaatselijke bevolking. Madelon merkte hoe de vertrouwde, vredige sfeer plotseling omsloeg. Gewoonlijk konden de blanke kinderen rekenen op de bescherming van de inheemse bevolking. Zodra er een ongelukje met hun paard of ponywagen gebeurde, schoot een passerende venter onmiddellijk te hulp. Maar in zo’n periode van verzet voelde Madelon dat ze als een lid van het overheersende volk werd beschouwd. Op steun hoefde je niet te rekenen en evenmin nam je in die situatie voedsel aan op de markt, omdat dat wel eens vergiftigd kon zijn.

De spanning onder de bevolking nam voortdurend toe: er liepen steeds minder mensen op de wegen, ook op de passar bleef het stil, alleen in de dorpen kwamen de mensen bij elkaar, vaak onder leiding van de mohammedaanse priesters. Lulofs en zijn gezin gingen ’s avonds niet meer buiten het terrein rond hun huis uit angst voor een aanslag. De bewakers kregen zwaardere wapens en hun aantal werd verdubbeld.

Afgeworpen huid

Gouverneur-generaal Van Heutsz haalde Lulofs kort daarop naar het bureau van de directie van het Binnenlands Bestuur in Batavia. Hij ontmoette er opnieuw Colijn, die een van de adviseurs voor de Buitengewesten was. De kinderen en hun moeder logeerden bij een bevriende koffieplanter, even buiten Padang Pandjang. Madelon speelde met haar broertje Sam in een kuil, waarin ze de afgeworpen huid van een slang vonden. Toen de jongen haar het lege vel onder de neus hield, deinsde ze verschrikt terug. Bij het ruiken van de ontstellende geur van dood en ontbinding greep een hevige angst haar aan en ze rende terug naar het huis.

In het kantoor van de koffieplanter hoorde ze een gedeelte van een telefoongesprek: ‘Orang soeda datang – de mensen zijn gekomen.’ Die nacht was de opstand uitgebroken. De schildwachten voor het huis van de controleur waren gedood en de menigte had het huis van Lulofs’ opvolger Bastiaans bestormd. De controleur zelf werd voor de ogen van zijn vrouw en kinderen vermoord, zijn lichaam op de grote eettafel in stukken gesneden en in de fontein gesmeten, waaraan Madelon zulke mooie herinneringen had.4 Ze voelde de woede in zich opkomen over de moord op een blanke door de inheemse bevolking, totdat ze aan Saï dacht, de oude oppasser van haar vader in Manindjau, met wie ze zich zo verbonden had gevoeld. Op dat moment zag ze naast het beeld van deze vertrouwde inheemse man ook dat van een blanke die bereid was mensen van het volk van Saï te doden. ‘Toen heb ik gezien, dat de beide beelden, oogenschijnlijk zoo verscheiden, de beide helften zijn van de dubbele eenheid, welke ikzelf ben. Ik heb begrepen dat ik… tot geen enkele wereld behoor.’ De ervaring dat ze zich door afkomst en land van geboorte tussen oost en west bevond – op haar achtste opgedaan – deelt Madelon Székely-Lulofs met verreweg de meeste Nederlands-Indische schrijvers. Het thema zou prominent in al haar boeken voorkomen.

Op 30 mei 1908 vertrokken Lulofs en zijn gezin, dat eerder met een tweede dochter (Mary) was uitgebreid, naar Europa voor een verlof van een jaar. Die periode brachten ze voornamelijk in Nederland door, waar ze in verschillende plaatsen woonden, met als gevolg dat Madelon, die op Sumatra les kreeg in Fort de Kock, eerst een tijdje op een deftige school in Den Haag zat en vervolgens een dorpsschool in Nunspeet bezocht. Ze zou naar negen verschillende lagere scholen gaan, voordat ze op de middelbare school kwam. Ook reisde ze dat jaar met haar ouders naar Londen. Maar hun groot Europees verlof werd overschaduwd door een treurige gebeurtenis: op 25 februari 1909 overleed de tweeënhalfjarige Claas Lulofs junior.

Weer in Indië ging Lulofs, die door Van Heutsz benoemd was tot adjunct-adviseur voor de Buitengewesten, in het landelijke Buitenzorg wonen, net als veel andere ambtenaren die elke dag naar hun departement in Batavia forensden. De inmiddels tienjarige Madelon reed ’s morgens om zeven uur door de bomenallee van de Plantentuin naar haar nieuwe school, die om half acht begon, langs de ronde schemerdonkere plek waar zich onder meer het graf van Lady Raffles bevond, de echtgenote van de voormalige Britse luitenant-gouverneur van Java.

Als adjunct-adviseur voor de Buitengewesten hield Lulofs zich in Batavia bezig met de bestuurszaken voor alle eilanden van de archipel buiten Java en Madoera. Hij maakte geregeld dienstreizen naar Sumatra en Borneo, zij het niet zo vaak als de adviseur Colijn, die in het najaar van 1909 naar Nederland terugkeerde om de politiek in te gaan. Lulofs toonde zich een energiek en krachtig bestuurder, die ook met grote regelmaat in de Indische pers zijn opvattingen naar voren bracht. Zo publiceerde hij al in juni 1908 een reeks van elf artikelen in de Java-Bode, ‘Onze politiek tegenover de Buitenbezittingen’, die een pleidooi vormden voor ‘de onderwerping aan een gere-

gelden toestand van alle, onder nederlandschen vlag staande volkeren van den archipel’. Hoewel Lulofs wantrouwig stond tegenover de zogenaamde ethische politiek, die de welvaart van de inheemse bevolking trachtte te bevorderen, was hij zeker geen houwdegen. In Padang Pandjang kwam hij al op voor een als nationalistisch bekend staand Minangkabaus districtshoofd dat verbannen was naar Djokjakarta. Lulofs bepleitte diens zaak persoonlijk bij de gouverneur-generaal, met als gevolg dat de man gerehabiliteerd kon terugkeren naar zijn geboortegrond.5

Tranenvloed

De hoeveelheid publicaties van de actieve adjunct-adviseur nam in Batavia alleen maar toe. Tussen 1911 en 1916 schreef hij met name voor het Tijdschrift voor het Binnenlandsch Bestuur ruim vijftig artikelen over onderwerpen die uiteenliepen van de bouw van gevangenissen tot de Javaanse spraakkunst. Opvallend was zijn belangstelling voor de ontwikkeling van Nieuw-Guinea, waaraan hij drie stukken wijdde.

Madelon, die in 1912 in Buitenzorg haar toelatingsbewijs voor de middelbare school behaalde, ging voor haar verdere opleiding naar Nederland. Samen met haar moeder en broertje Sam vertrok ze dat najaar met de mailboot, ‘stroomopwaarts tegen de tranenvloed van mijn moeder in’, zoals ze zich later herinnerde. Bij het verlaten van het schip haalde haar vader onverwachts zijn beurs tevoorschijn en gaf zijn dochter een gouden tientje. Het gebaar maakte grote indruk op Madelon, die nooit veel waarde aan geld zou hechten, maar goud als iets verhevens beschouwde dat ze graag verzamelde.6

Ze ging wonen bij haar grootmoeder Dijckmeester in het kapitale herenhuis aan de Stroomarkt 8 in Deventer. De vakanties zou ze doorbrengen bij haar andere grootouders in Den Haag. Op 1 oktober 1912 werd ze toegelaten tot de hbs voor meisjes ‘met 4-jarigen cursus’. Madelon bleek vooral goed in de talen (met uitzondering van Duits), aardrijkskunde en geschiedenis; met de exacte vakken had ze aanzienlijk meer moeite. Ze raakte bevriend met de een jaar oudere Henrica Judith Doffegnies, dochter van de burgemeester van het nabijgelegen Diepenveen. Ook zij zou naam maken als schrijfster, zij het dan als auteur van minstens één strekkende meter aan streekromans, waarmee ze het oeuvre van haar klasgenote in kwantitatief opzicht ruimschoots zou overtreffen.7 Via Judith leerde Madelon nóg een Doffegnies kennen, haar achttienjarige broer Hendrik (Hein) Willem Jacob. Hij voelde zich op de hbs niet op zijn plaats, want hij leverde alleen opvallende prestaties bij aardrijkskunde en tekenen, maar zijn vader stond erop dat hij zijn opleiding voltooide om vervolgens een studie voor notaris te volgen. Madelon hielp hem af en toe met zijn huiswerk.

Met haar grootmoeder maakte ze eenmaal per jaar op een zomerse zondagmiddag een tochtje in de victoria, een open koets, van Deventer naar Apeldoorn. Oma Dijckmeester belde al op maandag de rijtuigverhuurder om de koets met het makke paard te reserveren. De rit voerde langs café Bloemink, waar ze een advocaatje

dronken, en langs Het Loo. Het jaarlijkse uitstapje ontroerde Madelon: ‘Er lag een soort geluk in de helderheid van dien zomerhemel, in het groen van de dikke zomerboomen, in de warmte van de zon.’

Madelon maakte de hbs niet af, maar verliet de school op 15 april 1915 als leerling van de derde klas. Dat gebeurde zeer tot spijt van haar jonge leraar Nederlands, H. Siliakus, die zich altijd lovend over haar opstellen uitliet en zelfs naar haar ouders schreef met het advies hun dochter een letterenstudie te laten volgen. De administratie van de school noteerde dat ze vanwege ‘een zieke moeder naar Indië’ terugkeerde, maar haar moeder vertelde dat zij de beslissing om Madelon weer naar Buitenzorg te halen, genomen had met het oog op de oorlogsomstandigheden. In augustus 1914 was de Eerste Wereldoorlog uitgebroken. Saar Lulofs had in de kranten gelezen over de gruweldaden van de Duitse soldaten in België; zij vreesde dat haar dochter ook het slachtoffer zou kunnen worden als het front zich naar Nederland verplaatste.

Anjelieren

Het valt te betwijfelen of dat de werkelijke reden voor Madelons terugkeer was. Tijdens de oorlog bleek het reizen per schip buitengewoon gevaarlijk; op 22 september 1915 liep de Koningin Emma van de Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’, een van de rederijen die op Indië voeren, op een mijn.8 Het huwelijk van de Lulofsen was al jaren slecht, vermoedelijk als gevolg van buitenechtelijke

verhoudingen van Claas. Saar noemde hun relatie tegenover haar enige zuster ‘een volkomen mislukking’. Nu zij aan een nierkwaal leed, waaraan zij geopereerd moest worden en daardoor een tijdlang niet thuis kon zijn, leek het haar wellicht beter als Madelon terugkwam om als jonge vrouw het gezin bijeen te houden.

Lulofs vond voor zijn dochter een verrassend reisgezelschap: Hendrikus Colijn, die met zijn vrouw en zoon voor ruim een halfjaar op inspectie naar Indië ging. Rooie Driekus was sinds maart 1914 directeur van de Bataafsche Petroleum Maatschappij, een functie die hij combineerde met het lidmaatschap van de Eerste Kamer. Aangezien hij gedurende twee jaar (1912-’13) minister van Oorlog was geweest, genoot hij tijdens zijn reizen speciale privileges.9

Zo’n veertig jaar nadien zou Madelon in een artikel bij de dood van mevrouw Colijn nog een aantal herinneringen aan deze reis ophalen. Het gezelschap vertrok op 6 mei 1915 van station Den Haag, want ze volgden de oude landroute via Duitsland naar Genua om daar op de boot naar de Oost te stappen. Ze werden uitgeleid door vrienden, bloedverwanten en hoge functionarissen, van wie mevrouw Colijn een boeket roze anjelieren kreeg. Op het station van Keulen onderbraken ze hun reis. Op het perron was een rodekruispost ingericht en er kwam net een trein met gewonden van het front binnen. ‘Mevrouw Colijn nam uit haar bouquet twee anjelieren; een ervan gaf ze mij, de andere stak zij op haar mantel. Daarna schonk zij de overige bloemen aan de rodekruisverpleegsters.’ Ze karakteriseerde haar gastvrouw als een kleine, vriendelijke dame met lieve, maar alles doorziende ogen.10 Madelon werd veilig en gezond afgeleverd bij haar familie in Buitenzorg.

Na haar terugkeer ging ze naar een nonnenschool. Ze kreeg er conversatieles in Engels en Frans, leerde pianospelen en zat er verder tot vervelens toe bloemetjes te schilderen op gebruiksvoorwerpen van porselein en aardewerk, omdat ze zo aardig tekende. Buiten de school leidde ze het leven van een meisje uit de hoge kringen in de tropen. Haar vader werd in januari 1916 benoemd tot adviseur voor de Buitengewesten, een hoge functie die hij eerder al bijna een jaar had waargenomen. Over zijn ervaringen correspondeerde hij regelmatig en openhartig met Colijn.

Madelon kon beter met haar vader overweg dan met haar moeder. Het lag voor de hand dat Claas Lulofs het schrijftalent van zijn dochter waardeerde. Een enkele keer maande hij Madelon voorzichtig te zijn als hij las dat ze wel erg ferm voor de inheemse bevolking opkwam. Het zal hem daarom gerustgesteld hebben dat ze haar verhalen nog niet naar een krant stuurde.

De verhouding met haar – inmiddels herstelde – moeder was minder innig. Saar Lulofs was een dominante vrouw die, wellicht ook als gevolg van haar slechte huwelijk, zich maar moeizaam in haar dochters wist in te leven. Achteraf zou ze vaststellen dat ze beide meisjes nooit had kunnen bereiken. Ze beschouwde Madelon als een idealist, waar ze zelf het liefst met beide benen op de grond stond. Haar oudste dochter noemde haar een materialist, wat ze met kracht ontkende. Maar het is opvallend dat Saar in haar brieven van vrijwel elk voorwerp de prijs noemde.11

Teruggegeven kind

In Buitenzorg kreeg Madelon bezoek van een bekende uit Deventer, Hein Doffegnies. Hij had op 3 juni 1915 zijn hbs-diploma behaald, na over de laatste twee klassen vier jaar te hebben gedaan. In januari 1916 vertrok hij, samen met een klasgenoot, naar Nederlands-Indië om te gaan werken voor de Bataafsche Petroleum Maatschappij. Waarschijnlijk zal de houding van Saar Lulofs, die in Hein een goede partij voor haar dochter zag, de toenadering tussen Madelon en haar vriend hebben bevorderd. Ze verloofden zich op 25 mei 1917, de verjaardag van Hein. Op dat moment waren zij zeventien en drieëntwintig jaar oud.

Saar bleef zich nadrukkelijk met hun omgang bemoeien. Toen Madelon met Hein naar de bioscoop wilde gaan, oordeelde haar moeder de film minder geschikt voor haar dochter. Vervolgens ging ze zelf naar de voorstelling, in gezelschap van haar aanstaande schoonzoon.

Ondanks haar matige relatie met haar man raakte Saar in Buitenzorg toch weer in verwachting. Met het kind, een jongen die zij Claas noemden, waren beide ouders bijzonder gelukkig. Ze beschouwden hem als het ‘ons teruggegeven kind’, vanwege de gelijknamige zoon die zij in 1909 verloren hadden.

Veel reden tot blijdschap had de vader in deze periode echter niet. In de residentie Djambi, Zuidoost-Sumatra, was op 27 augustus 1916 een bloedige opstand uitgebroken, waarvan de pers de oorzaak zocht bij de islamitische volksbeweging, de Sarekat Islam. Maar de in maart benoemde gouverneur-generaal J.P. graaf van Limburg Stirum, een voorstander van de ethische richting, vermoedde dat het verzet eerder te wijten was aan de hoge belastingdruk en de herendiensten waaraan de lokale bevolking onderworpen was. Hij liet een onderzoek uitvoeren dat de grote kloof aan het licht bracht tussen de Sumatraanse bevolking en de Europese ambtenaren die hun gebied nogal eens als een onderneming bestuurden.

Van Limburg Stirum greep hard in. Hij sprak met Lulofs en besloot de adviseur op 26 juni 1917 uit zijn functie te zetten. In een brief aan de minister van Koloniën, Th.B. Pleyte, schreef hij: ‘Het is jammer want hij is een schrander scherpzinnig man, een zeer goede werkkracht maar hij heeft geen hart als het de Inlanders geldt. En de bestuursambtenaren zullen nimmer gelooven dat er een nieuwe koers [dat wil zeggen: de ethische – fo] gestuurd wordt zoolang hij, de gevreesde, hoofd van het bureau blijft.’ Hij toonde echter ook grote waardering voor de jarenlange inzet van de adviseur. Bij zijn ondergeschikten gold Lulofs als een oprechte, maar veeleisende bestuurder die weinig tegenspraak duldde. Dat laatste viel ook toe te schrijven aan zijn hardhorendheid die met de loop van de jaren sterk verergerde.12

Zijn vertrek deed in de pers veel stof opwaaien. Sommige kranten beschouwden hem als de verpersoonlijking van een achterhaald stelsel dat de stem van het inheemse volk te weinig ruimte gaf, andere bladen zagen hem als de zondebok van een te slap optredende regering. Colijn koos onomwonden voor het laatste, maar weet dit vooral aan de minister: ‘Met Pleyte, ik geloof de grootste nul die ooit aan koloniën gezeten heeft, was geen verstandig woord over zaken van beteekenis te

wisselen.’ Hij raadde zijn vriend aan zijn heil te zoeken in een commerciële betrekking buiten de overheid.13

Toch liet Van Limburg Stirum de voormalige adviseur niet helemaal vallen. Hij droeg hem op een onderzoek in te stellen naar de productie en distributie van rijst in de kolonie en zond hem als leider van een comité van particuliere ondernemers naar Sumatra. Lulofs voerde de opdrachten met flinke tegenzin uit. Meer genoegen beleefde hij op 26 augustus 1918 in Meester Cornelis, even ten zuiden van Batavia, toen Madelon trouwde met Hein Doffegnies. Kort daarop vertrokken de jonggehuwden naar Asahan aan de oostkust van Sumatra, dat tot het bekende cultuurgebied Deli behoorde. Hein werd er assistent bij een grote rubberonderneming. In die streek zou Madelon de stof opdoen voor haar romans over de planterswereld van Deli, die ze meer dan tien jaar later schreef: Rubber, Koelie en De andere wereld.

Zij was al weg, toen het gezin van haar ouders opnieuw een verdrietige gebeurtenis te verwerken kreeg. Op 6 oktober overleed hun jongste zoon Claas. De klap kwam hard aan. ‘Wij zijn in eens oud geworden, mijn vrouw spierwit van haar, en levenslust en belangstelling zijn er goeddeels uit,’ schreef Lulofs aan een vriend.14 Hij besloot zich voor te bereiden op zijn pensionering en kocht een huis in Black Rock, een voorstad van het Australische Melbourne. In mei 1919 vertrokken zij voor een verlof van elf maanden naar hun nieuwe woonplaats. Diezelfde maand kwam, in het koeliehospitaal van de rubberonderneming, de eerste dochter van Madelon ter wereld, Mary Maud; nog geen anderhalf jaar later volgde de geboorte van Christine.

Rampzalig

Aan het begin van 1920 kreeg Lulofs een bijzondere opdracht: hij werd belast met de voorbereidingen voor het instellen van een nieuw gewest, Nieuw-Guinea. Op 1 april benoemde Van Limburg Stirum hem tot resident van dit gebied. Lulofs beschouwde de benoeming als een vorm van eerherstel en begaf zich al op 10 januari naar de hoofdplaats Manokwari. Saar bleef achter in Black Rock, omdat de omstandigheden op Nieuw-Guinea voor vrouwen niet geschikt waren, en zeker niet voor hun jongste dochter Mary.

Zoals verwacht toog de zesenveertigjarige Lulofs voortvarend aan het werk. Hij richtte enkele bestuursposten in, opende een houtzagerij en voerde op zijn gouvernementsstomer mensen, bouwmateriaal, vee en paarden van Java aan. De laatste stelde hij ter beschikking van zijn ambtenaren, ‘dan volgen de wegen vanzelf’. Hij hoopte van het eiland een belangrijke vee- en houtleverancier te maken en zelfs het troosteloze zuidelijke kustgebied van Merauke, bekend als the devil’s own country, tot ontwikkeling te brengen.

Op het eiland woonden weinig Europeanen, maar Lulofs kreeg van tijd tot tijd bezoek van zendelingen en leden van expedities naar nog onbekende gedeelten van Nieuw-Guinea. Een van deze onderzoekers was de geoloog Paul François Hubrecht, die al in 1913 zonder enige tropenervaring had deelgenomen aan een gezamenlijke Nederlands-Duitse expeditie, bedoeld om een zo goed mogelijke natuurlijke grens te vinden tussen de bezittingen van beide landen. In 1921 kwam hij opnieuw naar Nieuw-Guinea, ditmaal voor een tocht naar de Wilhelminatop in het Sneeuwgebergte. De expeditie werd georganiseerd door het Indisch Comité voor Wetenschappelijke Onderzoekingen, waarvan ook Claas Lulofs lid was. De 41-jarige Hubrecht had, tot verbazing van Lulofs, zijn vrouw meegenomen, de twaalf jaar jongere Vrouwe Carry Alide Breitenstein. Zij voelde zich niet opgewassen tegen een reis door de rimboe en bleef als logé achter in het residentshuis in Manokwari.

De hardwerkende Lulofs kreeg op 10 juni 1920 toestemming voor een verlof van drie maanden, door te brengen in Australië. In Black Rock trof de resident al zijn gezinsleden aan, want Madelon, inmiddels eenentwintig, was voor een week met haar beide dochters van Sumatra overgekomen. Die reis viel haar niet mee, want aan boord van het schip naar Melbourne bleek dat haar oudste dochter waterpokken had. Madelon besloot dat ze ‘een offer moest brengen’, want bij ontdekking door de douane zouden alle passagiers zes weken in quarantaine moeten blijven. In de eerste Australische haven, Sydney, sloop ze listig met haar kinderen door de medische controle en verliet in het donker het schip. Met een taxi reed ze naar het station voor de altijd stampvolle nachttrein naar Melbourne. Vier uur lang wachtte ze op een bankje bij het loket tot iemand zijn besproken plaats kwam annuleren. Ze belandde in een coupé met vijf zakenmannen en doorstond een nacht in de ijzige kou, want de trein reed door de bergen. Haar reisgenoten begaven zich geregeld naar de locomotief om de fles voor de baby te verwarmen.15

Of Lulofs tijdens zijn verlof met Saar over zijn gewijzigde omstandigheden op Nieuw-Guinea heeft verteld, is niet bekend. Wél dat Carry Alide tijdens die periode in Soerabaja was, waar ze op 26 juli beviel van een zoon, die ze Claas noemde. De verwijzing naar de vader kon niet duidelijker zijn.

Lulofs nam uit Australië een aantal Ayershirekoeien en een Shorthornstier mee. Na zijn terugkeer op Nieuw-Guinea sprak hij met Hubrecht over de ontstane situatie. De geoloog zou zich bereid verklaard hebben voor de jonge Claas te zorgen, op voorwaarde dat zijn natuurlijke vader daartoe niet meer in staat was. Dood op be-

stelling dus. In de nacht van 12 op 13 februari 1922 maakte Claas Lulofs door ophanging een eind aan zijn leven. Vóór die wanhoopsdaad stuurde hij nog een korte brief aan zijn vader. ‘Vergeef het me. Het was slordigheid en lichtzinnigheid, geen oneerlijkheid. […] Je rampzalige Claas.’16 Op 15 februari vernam Saar zijn dood per telegram; zij informeerde haar dochter en schoonzoon in Asahan. De jeugd van Madelon Lulofs was voorgoed voorbij.

 

Dit artikel diende in verkorte vorm als lezing voor de werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde in Leiden. Voor de inhoud maakte ik gebruik van de ongepubliceerde, vaak fragmentarische jeugdherinneringen en andere autobiografische teksten van M.H. Székely-Lulofs in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, de conduitestaat van Claas Lulofs in het Nationaal Archief, stamkaarten en necrologieën in het Centraal Bureau voor Genealogie, de archieven van de gemeente Deventer en van de universiteiten van Delft en Leiden. Daarnaast is veel informatie afkomstig uit gesprekken met vrienden en familieleden van Madelon Lulofs. De citaten zijn, tenzij anders vermeld, afkomstig uit de jeugdherinneringen van de schrijfster.

Piet Wackie Eysten+
Zweig, Rilke en Mann blikken op ons neer
Herinneringen aan de biograaf Donald A. Prater

Met Donald Prater, auteur van gezaghebbende biografieën van Thomas Mann, Rainer Maria Rilke en Stefan Zweig, kwam ik in contact in augustus 1979. Ik had European of Yesteday, zijn Zweig-biografie, gelezen en daarvan dankbaar gebruikgemaakt bij het schrijven van een artikel over Zweigs samenwerking met Richard Strauss. De vrucht van die samenwerking was Strauss’ komische opera Die Schweigsame Frau, waarvan de première op 24 juni 1935 in Dresden plaatsvond. Kort daarna werden op last van Hitler verdere opvoeringen verboden. Een brief van Strauss aan zijn joodse tekstdichter, waarin hij zich laatdunkend over het nazi-bewind had uitgelaten, was enkele dagen tevoren door de Gestapo onderschept en in beslag genomen. Dit leidde tot Strauss’ gedwongen aftreden als President van de Reichsmusikkammer, een functie die hij in de bewuste brief een ‘ärgerreiches Ehrenamt’ had genoemd. Mijn artikel over het ontstaan en de lotgevallen van Die Schweigsame Frau was onder de titel ‘Het tragische lot van een komedie’ in 1975 gepubliceerd in De Gids.

 

Uit de door Willi Schuh uitgegeven briefwisseling tussen Strauss en Zweig had ik opgemaakt dat beide kunstenaars in 1931, door de uitgever Anton Kippenberg, met elkaar in contact waren gebracht. In zijn boek beschreef Prater echter een lunch die Zweig, die niet alleen een man of letters, maar ook een man de wereld was, in mei 1924 had gegeven. De aanleiding voor dat noenmaal was de aanwezigheid in Wenen van de Franse schrijver en musicoloog Romain Rolland, die de Weense Strauss-feesten ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de componist bezocht. Zweig, die een grote bewondering voor Rolland koesterde en met hem bevriend was, was voor de gelegenheid vanuit zijn woonplaats Salzburg naar Wenen gekomen en had daar een déjeuner georganiseerd ‘for Strauss and Schnitzler to meet Rolland’, schreef Prater. Ik kon dat niet rijmen met mijn veronderstelling dat Strauss en Zweig elkaar pas enkele jaren later, in 1931, leerden kennen, en schreef er Dr. Prater (p/a

zijn uitgever, Oxford University Press) een brief over. Ook in Rollands Journal had ik een kort verslag van de bewuste lunch gevonden, liet ik hem weten. Daarin werden wel onder anderen Arthur Schnitzler, Paul Stefan, Richard Specht (Strauss’ latere biograaf) en Felix Braun als Zweigs gasten vermeld, maar niet de gevierde Beierse componist en dirigent zelf. Beschikte Dr. Prater niettemin over aanwijzingen dat Zweig en Strauss elkaar toch al voor 1931 hadden ontmoet? Uitgesloten was dat niet. Uit een brief aan zijn vrouw Friderike blijkt immers dat ook Zweig zelf, evenals Rolland, met wie hij daags tevoren Sigmund Freud had bezocht, deelnam aan de Strauss-feesten: ‘ich strausse kräftig mit,’ schreef hij haar.

Per kerende post kwam Praters antwoord, dat het begin zou worden van een, weliswaar met tussenpozen gevoerde, maar in wezen toch trouwe correspondentie, die uitgroeide tot een vriendschap. ‘Yes, indeed – you are quite right!’, viel dat antwoord met de deur in huis. Prater toonde zich ‘most indebted for pointing out that discrepancy over Strauss, Zweig and Rolland’. Het gaf hem de gelegenheid, zo liet hij weten, dit recht te zetten in de Duitse uitgave van zijn boek, die op stapel stond. Hij bevestigde dat hij geen enkele aanwijzing had voor een eerdere ontmoeting tussen mijn twee protagonisten dan die in 1931. Zijn vergissing kwam voort uit een passage in een brief van Friderike, die hij verkeerd geïnterpreteerd had. Met de voor hem kenmerkende largesse beperkte Prater zich niet tot het beantwoorden van mijn vraag. Hij weidde uit over de herziene, Duitse uitgave van zijn boek en zond mij, zoals hij schreef ‘as a Gegengabe’, een zojuist verschenen artikel van zijn hand over de gedichten van Friderike Zweig. Zijn brief eindigde met de mededeling dat hij onlangs een verzoek had aanvaard om een biografie van Rilke te schrijven, ‘perhaps rather rashly’, en dat hij inmiddels was begonnen aan deze ‘monumental task’. Zijn indrukwekkende Rilke-biografie zou in 1986 verschijnen.

 

Praters brief was niet uit Engeland afkomstig, maar uit Prangins, een kleine plaats aan het Meer van Genève. Donald Arthur Prater was op en top Brit. Hij was in 1918 in Londen geboren, en had in Oxford literatuurwetenschappen en moderne talen gestudeerd. Hij had, zo ervoer ik later, een afwisselende en internationale loopbaan achter de rug. Na zijn vaderland gedurende de oorlog als militair te hebben gediend, had hij tot 1969 een diplomatieke loopbaan gevolgd. Daarna had hij als Senior Lecturer enkele jaren Duits gedoceerd aan de Universiteit van Canterbury, Christchurch, Nieuw-Zeeland. Toen ik hem leerde kennen, werkte hij sedert een jaar of zes als vertaler bij cern, de Europese organisatie voor kernonderzoek in Genève.

 

Ik had Prater een Engelse vertaling gestuurd van mijn Gids-artikel. Daarin kwam een verwijzing voor naar een artikel van Alfred Mathis over Stefan Zweig als librettist. Dat artikel interesseerde hem. Hij kende het bestaan ervan, maar had het nooit kunnen vinden. Kon ik hem er misschien aan helpen? Ik zond hem een kopie van

Mathis’ artikel, waarvoor hij mij hartelijk dankte (‘it fills a longstanding gap in my collection’) en ik verbond daaraan nu mijnerzijds een verzoek. Ik had weliswaar de beschikking over een foto van Strauss bij het orkestreren van Die Schweigsame Frau, maar van Zweig had ik geen foto uit de periode waarin hij met Strauss samenwerkte. Kon Prater mij daaraan helpen? Opnieuw viel zijn prompte antwoord met de deur in huis: ‘A strange coincidence!,’ schreef hij. Hij was juist bezig fotomateriaal te verzamelen voor een Stefan-Zweigdeeltje in de reeks ‘Leben und Werk im Bild’ dat Insel-Taschenbücherei in het Zweigjaar 1981, waarin Zweigs honderdste geboortedag werd herdacht, wilde doen verschijnen. ‘Thus I think I can send you the very photograph you want: one taken by Suse von Winternitz (Friderike’s daughter and a professional photographer) about 1932.’ Hij beschikte over nog verscheidene andere foto’s uit de jaren 1934-1940, ‘but this would easily be the best’. Bij het publiceren van mijn opstellenbundel Bruiloft zonder zegen (1981) heb ik dankbaar van deze foto gebruikgemaakt.

 

Nu ik deze oude brieven weer door mijn handen laat gaan, valt mij het tempo op waarin wij elkaar schreven, dat misschien indicatief is voor ons wederzijdse enthousiasme. Tussen mijn eerste brief aan Oxford University Press en het toezenden van Suse von Winternitz’ foto was amper een maand verstreken.

 

Praters laatste brief behelsde opnieuw een verzoek: ‘“Zweig in the Netherlands” does not, unfortunately, make a very big chapter in his life,’ schreef hij, maar misschien kon ik voor het Bildbuch toch iets leveren? Het enige hem bekende bezoek van Zweig aan Nederland had plaatsgevonden in maart 1929, toen Zweig in Utrecht een lezing hield over de ‘Europese Idee’ in de literatuur, maar bij die gelegenheid zouden wel geen foto’s zijn gemaakt, veronderstelde hij.

 

Ik toog onmiddellijk aan het werk, maar kon geen andere sporen van Zweigs Utrechtse optreden vinden dan de persoonlijke herinnering van een oudere kantoorgenoot, die de lezing als student had bijgewoond, maar zich alleen wist te herinneren dat hij tijdens de voordracht in slaap was gevallen. Daar schoot ik niet veel mee op. Via de gemeentearchivaris van ‘s-Gravenhage kwam ik erachter dat Zweig destijds ook Den Haag had aangedaan en daar in de boekhandel Dijkhoffz

aan de Plaats eigen werk had gesigneerd (‘Büchersignieren, eine neue Vortragsplage,’ schreef hij aan zijn vrouw). In het Nieuwsblad voor den Boekhandel had er een artikel over gestaan. De heer P.J. Venemans, destijds eigenaar van de nu helaas niet meer bestaande boekhandel Dijkhoffz, wist op zijn zolder zowaar een foto van deze signeersessie op te sporen. Ik mocht er een kopie van laten maken, die ik aan Prater zond. ‘What a marvellous find!,’ juichte deze in zijn reactie. ‘I am deeply grateful to you for that photograph: completely unknown and very typical of sz at that time, particularly with the two young girls waiting eagerly for him to sign their copies.’ De foto kreeg een prominente plaats in de Bildbiographie. Het was




‘quite the best and most natural in the book’, vond Donald, die inmiddels was begonnen aan een essay over de briefwisseling nummen Zweig en Hermann Hesse.

 

In het Zweig-jaar 1981 verscheen van Praters biografie een Duitse vertaling, getiteld Stefan Zweig. Das Leben eines Ungeduldigen, met veel nieuwe gegevens en inzichten over leven en werk van Zweig. Hij zond mij een exemplaar, waarvoor ik hem natuurlijk onmiddellijk bedankte. ‘I feel more than a little embarrassed by your mentioning me in your Vorwort,’ schreef ik hem. De ‘wertvolle Hilfe’ waarvoor ik daarin werd gememoreerd, was die vermelding mijns inziens nauwelijks waard.

 

Korte tijd later stuurde hij mij een exemplaar van Stefan Zweig, Leben und Werk im Bild. Ik ontving het boekje rond de datum van Zweigs honderdste geboortedag, 28 november 1981. Prater reisde dat jaar onder meer naar Wenen om daar deel te nemen aan een Zweig-symposium. Hij beloofde mij een afdruk van zijn voordracht ‘when (or rather if, knowing the Austrians) it appears’.

 

Toen ik met mijn vrouw en onze beide kinderen hem en zijn vrouw Patricia in het vroege voorjaar van 1982, op de terugreis van een in Zwitserland doorgebrachte wintervakantie, voor het eerst bezocht, waren zij kort tevoren verhuisd naar Gingins, een plaatsje in de buurt van Nyon. Ik betrad voor de eerste keer zijn werkkamer, of beter gezegd werkzolder. Dit literaire laboratorium besloeg de gehele bovenverdieping van het tegen de berghelling gebouwde huis, zodat er aan beide zijden ramen waren. Dat gaf een helderheid en weidsheid aan het grote werkvertrek die een blijvende indruk op mij maakten. Aan de schuine wanden van deze zolderverdieping waren posters en affiches bevestigd, in de meeste gevallen met portretten van de groten uit de wereldliteratuur. Thomas Mann, Stefan Zweig, Hermann Hesse en Marcel Proust blikten op ons neer. De ruimte werd in compartimenten verdeeld door boekenkasten, die loodrecht op de wanden stonden, zodat zij aan beide zijden gebruikt konden worden, en die niet tot de zoldering reikten, waardoor de ruimte als geheel intact bleef. Ertussen stonden werktafels en archiefkasten, beladen met boeken, papieren, mappen, dossiers. Dat dit de werkplek was van een verstokte pijproker, zou niemand kunnen zijn ontgaan. Prater toonde mij zijn werkwijze: systematisch naar onderwerp gerangschikte fiches, met verwijzingen

naar relevante vindplaatsen en verwante onderwerpen, door middel van kleuren en nummers toegankelijk gemaakte ordners met fotokopieën van originele documenten, brieven, et cetera. Uit een van de archiefkasten haalde hij een deel te voorschijn van het manuscript van Zweigs dagboeken, in fotokopie, onmisbaar materiaal voor zijn gedetailleerde levensbeschrijving. Ik kon nu begrijpen wat Patricia had gezegd over Zweig als huisgenoot. Tijdens Donalds werk aan de biografie had zij steeds meer het gevoel gekregen dat Zweig in huis aanwezig was. Alleen zijn stem ontbrak, maar voor het overige was zijn aanwezigheid voelbaar geweest. Ik kon er mij, op die onvergetelijke zolder, iets bij voorstellen.

 

Wij hadden, voorafgaande aan mijn bezoek aan Donalds heiligdom, met beide dames en onze kinderen thee gedronken, in wat zonder twijfel de meest Engelse huiskamer in Zwitserland moet zijn geweest. Engelse thee wel te verstaan, met alles wat daarbij hoort. Tot groot vermaak van de kinderen, die zich te goed deden aan de diverse lekkernijen, werd ook aan de hond, een spaniel wiens naam ik vergeten ben, thee geserveerd in een Chinees blauw kopje, dat voor hem op de grond werd neergezet. Een ritueel dat ik later nog verscheidene malen heb mogen meemaken. Patricia, of Pat, zoals wij al snel mochten zeggen, was een voorbeeldige gastvrouw. Zij was klein van gestalte, elegant in kleding en gebaar, en van een ietwat formele voorkomendheid die toch oprechte belangstelling en warmte uitstraalde. Donald zelf, meer dan twintig jaar ouder dan ik, vertoonde dezelfde spontane hartelijkheid als die ik uit zijn brieven had leren kennen. Met zijn wat beschouwelijke glimlach, pientere ogen, kwieke snor, onafscheidelijke pijp en tweedjasje liet hij de regie van de afternoon tea aan Pat over, wat hem overigens niet belette haar verhalen op sommige momenten te corrigeren of te verduidelijken, dan wel bijzonderheden op haar verzoek te bevestigen of aan te vullen. Hoewel dit onze eerste ontmoeting was, hadden wij het gevoel – ik meen dat dit wederzijds zo was – dat wij elkaar langer kenden dan vandaag.

 

Ten tijde van ons bezoek had Prater zijn aandacht inmiddels voornamelijk gericht op zijn biografie van Rilke, de ‘monumental task’ die hij enkele jaren tevoren op zich had genomen. Daardoor was de aandacht (ook van mij) voor het onderwerp ‘Zweig in the Netherlands’ wat getaand. Het kwam echter onverwachts weer tot leven toen ik, terug in Nederland, een interview las met Siegfried E. van Praag. In dat interview vertelde Van Praag over zijn contacten en correspondentie met Stefan Zweig. Bij het artikel was een briefje van Zweig aan Van Praag afgebeeld, waarin Zweig schrijft dat hij hoopt bij gelegenheid van een voordracht die hij binnenkort (‘im März’) in Utrecht moet houden, Van Praag ‘im Vorüberkommen dankbar die Hand schüttlen zu dürfen’ en ‘einige Holländischen Kameraden persönlich kennen zu lernen’. Ik verstoutte mij de heer Van Praag, die toen 82 jaar was en in Brussel woonde, te schrijven en hem te vragen of hij mij over dat bezoek en over zijn

betrekkingen tot Zweig meer bijzonderheden kon vertellen. Ik kreeg een uitgebreid, maar toch enigszins teleurstellend antwoord. Van Praag herinnerde zich niets van een bezoek van Zweig aan Nederland. Wel vertelde hij allerlei interessante bijzonderheden over zijn contact met Zweig, bij wie hij, met zijn vrouw, op de verheven Kapuzinerberg te Salzburg te gast was geweest. Maar die contacten dateerden voornamelijk van een wat latere tijd.

 

Ik deed aan Donald verslag van wat Siegfried E. van Praag mij had verteld. Hoewel zijn aandacht nu natuurlijk primair Rilke gold, leken zijn vingers te tintelen om weer achter ‘Zweig in the Netherlands’ aan te gaan, getuige zijn reactie. Hij was ‘thrilled’, liet hij mij weten, door de informatie van Van Praag, ‘a name quite unknown to me so far. I wish I could help with more detail!’

 

Die laatste wens ging in zekere zin in vervulling. In Zwitserland had Prater contact met Lee van Dovski (eigenlijk geheten Herbert Lewandowski), die voor de oorlog lange tijd in Nederland had gewoond en bij het toenemen van de oorlogsdreiging via Frankrijk naar Zwitserland was gevlucht. Hij had in contact gestaan met verscheidene Duitse schrijvers, onder wie Thomas Mann, Jakob Wassermann en Zweig. Van deze Lee van Dovski ontving ik in mei 1982, door bemiddeling van Donald Prater, een deels in vlekkeloos Nederlands gestelde brief, waarin hij vertelde dat hij destijds in Utrecht had gewoond en daar vice-voorzitter van de ‘Duitse Vereniging’ was geweest. In die hoedanigheid had hij in 1929 Stefan Zweig en Jakob Wassermann uitgenodigd in Utrecht voordrachten te houden. ‘Stefan Zweig sprach über “Pan-Europa”. Nach dem Vortrag sassen wir rund um ihn herum und plauderten noch ein wenig. Eine Einladung, mit mir Amsterdam zu besichtigen, musste Zweig ablehnen, da er einen weiteren Vortrag im Haag halten musste,’ schreef Van Dovski mij. Ik bedankte hem en Donald, en concludeerde dat Zweigs bezoek aan Nederland waarschijnlijk slechts zeer kort was geweest, en het enige dat hij aan ons land had gebracht. Dat laatste bevestigde Donald in een brief aan mij van 24 mei 1982: ‘As you say, the 1929 visit was brief and I don’t think sz ever made another.’

 

Begin 1986 verscheen de langverbeide Rilke-biografie, waarvan de titel, A Ringing Glass, geïnspireerd was op een versregel uit een van Rilkes Sonette an Orpheus, ’… sei ein klingendes Glas, das sich im Klang schon zerschlug’. De Engelse uitgave werd op de voet gevolgd door de Duitse editie, Ein klingendes Glas. ‘It must be a relief to have the job done,’ schreef ik Donald. Ik kreeg een vrij uitvoerig antwoord, ‘oup [Oxford University Press] are asking what my next is to be,’ schreef hij. ‘I haven’t decided yet, maybe Werfel. First comes a bit of a rest!’ Uit de kerstkaart die wij in december 1986 ontvingen, bleek dat hij die rust zocht bij zijn zoon in Nieuw-Zeeland, waar hij en Pat tot februari 1987 zouden blijven: ‘l’année sans hiver’.

De tussenpozen in onze correspondentie groeiden, maar in een vriendschap die zo hecht was geworden als de onze, was dat geen reden tot zorg. ‘It was good to hear from you,’ schreef hij, ‘I fear I have been a dilatory correspondent.’ Ik leerde de mooiste Engelse woorden van hem. Hij had zich inmiddels gezet aan het schrijven van de volgende biografie, niet van Franz Werfel, maar van Thomas Mann, ‘a monster task that will at least take 5 years…’. Ondertussen hielden ook andere plannen deze onvermoeibare literator bezig. Hij had in Brussel overleg gevoerd over een uitgave van de correspondentie tussen Zweig en Emile Verhaeren, en in Parijs de Foire du Livre bezocht. Daar had ook hij zowaar eigen werk moeten signeren. Inmiddels was hij begonnen aan het lezen en herlezen van de werken van Thomas Mann, ‘most of which I confess are new to me,’ schreef hij enigszins tot mijn verbazing. ‘I hope to settle down now to solid work on it.’

 

Deze nieuwe activiteit van Donald opende het perspectief van een bezoek aan Nederland, waartoe ik hem tot nu toe niet had weten te verleiden. ‘My research journeys should bring me to Holland at some stage, where he often visited, probably next year when I have a clearer idea of the outline of his life.’ Moest ik uit Donalds brief opmaken dat hij opzag tegen zijn nieuwe taak? ‘Mann is going to be a very different proposition from sz and Rilke! Still – I know the period pretty well and it will be fascinating to see how it works out.’

 

Onvermoeibaar was Donald niet alleen waar het zijn werk betrof. Begin 1990 kreeg ik een uitvoerige brief van hem uit Christchurch, waar hij en Pat per boot (‘a floating

hotel’) vanuit Southampton naartoe waren gereisd. Hun beide zoons woonden er, en sinds hun laatste bezoek waren er vier nieuwe kleinkinderen geboren. De reis had hem ‘some much-needed leisure for tm reading’ verschaft. De terugreis die hij beschreef, zag er indrukwekkend uit. Zij zouden teruggaan via de Verenigde Staten (‘to see tm’s Californian houses’), waar hij een lezing zou geven in Los Angeles, en vervolgens in Philadelphia, Boston en enkele andere steden. Vandaar zou hij doorreizen naar Halifax in Canada, voor een bezoek aan Elizabeth Borghese-Mann, Thomas’ enige nog levende, jongste, dochter. ‘It will be an exhausting but I hope rewarding trip. After which I have to settle down to real work on the book. Sofar, only large quantities of notes have been accumulated.’ Ik zag de grote werktafels op de zolder in Gingins voor mij.

 

Deze keer was ik de ‘dilatory correspondent’. Uit mijn brief aan Donald van 2 april 1991 blijkt dat ik hem lang niets had laten horen. Ik schreef hem naar aanleiding van een artikel in een Nederlandse krant over de uitgave van Manns dagboeken 1946-1948. De strekking van dat artikel was dat die dagboeken eigenlijk buitengewoon oninteressant waren, omdat Manns leven eigenlijk buitengewoon oninteressant was geweest. Het is, voor wie dat leven enigszins kent, een aanvechtbare observatie, maar een visie die ik Manns biograaf niet meende te mogen onthouden. In zijn reactie ging Donald uitvoerig in op de bewering dat Mann een oninteressant leven zou hebben geleid, wat hij een ‘misjudgement’ noemde. Hoewel Mann de indruk wekte van kalme zelfverzekerdheid, waren het nu juist de dagboeken, meende hij, die lieten zien ‘how he actually felt’. Hij wees op het Leiden an Deutschland, waaraan Mann uitdrukking gaf in zijn geschriften tegen Hitler en in zijn Doktor Faustus. ‘No,’ besloot hij, ‘I think I can make a fascinating story of it all.’

 

Intussen betekende het Zweig-jaar 1992, vijftig jaar na Zweigs sterfdag, een onvermijdelijke onderbreking van zijn werk aan de Thomas Mann-biografie. Hij schreef mij er uitvoerig en enthousiast over, in een mengeling van Duits en Engels, ‘sz has proved a big, but of course very worthwhile, interruption to the Hauptgeschäft of tm.’ Hij hield in Wenen, Salzburg, Hohenems en München lezingen, moest de inleiding schrijven voor de catalogus bij de tentoonstelling in Salzburg en bijdragen leveren aan kranten, tijdschriften en symposia. Zijn voordracht in het Wiener Rathaus op zo februari werd in een afzonderlijk bandje uitgegeven, tot zijn grote ergernis met een verkeerde titel. Wat hij genoemd had ‘Stefan Zweig und das Wien von gestern’ verscheen als Stefan Zweig und die Welt von gestern, de titel van Zweigs eigen memoires. ‘The exhibition is tremendously exciting, with lots of hitherto unseen material, you simply must see it if you can!’ schreef hij. Dat deed ik dan ook. Het was inderdaad een uiterst informatieve tentoonstelling, met talloze foto’s, brieven, manuscripten, artikelen, eerste uitgaven en dergelijke. Wat mij er het meest van is bijgebleven, is dat ik nu eindelijk Zweigs stem kon horen, die Pat destijds zo node

had gemist in haar dagelijkse omgang met de man die langzamerhand tot Donalds alter ego was uitgegroeid. In een cabine kon men door een koptelefoon een radiovoordracht van Zweig beluisteren. Zweig sprak met een hoge stem en een wat overnadrukkelijke voordracht zijn gehoor toe. Daarnaar in de afzondering van die kleine cabine te luisteren, was een vreemde sensatie.

Opnieuw werd nu het werk aan zijn Mann-biografie onderbroken, ditmaal door wat hij in een van zijn brieven ‘a crippling attack’ van reumatische spier pijnen noemde. Hij voorzag grote problemen om het manuscript (‘only about a third of the way along!’) op tijd gereed te hebben. Op zijn kerstkaart van 1992 rapporteerde hij: ‘tm coming along slowly, hope to have it done by July or so,’ wat een overschrijding met een halfjaar betekende van de oorspronkelijke deadline.

 

Het werd 1995 voordat Donalds grote Thomas Mann-biografie, zowel in het Engels, bij Oxford University Press, als in het Duits, bij Hanser Verlag, verscheen. Hij schreef mij dat hij zich ermee had verzoend voortaan alleen nog kleinere projecten te ondernemen: ‘Th. Mann will have to be the last major biography.’ Hij hield af en toe nog een voordracht of lezing, ‘but otherwise not much’. Zijn gezondheid begon steeds meer te wensen over te laten, hij werd opnieuw geopereerd. De remigratie van Pat en hem naar Engeland, waar zij hun oude dag wilden doorbrengen in de buurt van hun dochter in Cambridge, moest erdoor worden uitgesteld. Zoals hij in onze correspondentie zo vaak had gedaan, drong hij opnieuw aan op een bezoek aan Gingins, ‘while we are still here. Maybe your multifarious interests will bring you this way,’ schreef hij. Ik bleef nieuwe woorden van hem leren. Vanuit ons wintersportadres in Morzine bezocht ik Donald en Pat in januari 1998, kort na zijn tachtigste verjaardag. Ik vond hen beiden oud geworden, maar Donald was de dierbare, bescheiden, erudiete, intelligente man gebleven die hij altijd was geweest. Zweig was, hoe kon het anders, ons voornaamste onderwerp van gesprek. Ik biechtte op dat ik enkele verhalen die ik zojuist had herlezen, toch wel gedateerd vond. Hij ontkende het niet. Sommige van die verhalen vond ook hij, gaf hij toe, ‘rather weak’. Ik kreeg bij die gelegenheid de Duitse uitgave van zijn Rilke-biografie van hem cadeau. ‘For my old friend, on the occasion of his visit to Gingins after so

many years,’ schreef hij erin. Hij was, onvermoeibaar, bezig met de bewerking van de correspondentie tussen Rilke en Jean Strohl, een Zwitserse geleerde met wie Rilke bevriend was en aan wie hij het manuscript had gestuurd van zijn eerste Sonette an Orpheus, geschreven in een onwaarschijnlijke vlaag van inspiratie: Rilke schreef de eerste 25 sonnetten in drie dagen tijd! Zo brachten wij, als vanouds, enige tijd door op zijn werkzolder, tussen de op ons neerblikkende portretten van zijn helden, terwijl Pat beneden de high tea voorbereidde.

 

Mijn laatste bezoek aan Donald en Pat was in februari 2001. Zij waren inmiddels verhuisd naar Cambridge, waar zij een klein huis aan de rand van de stad bewoonden, in de prettige zekerheid van de nabijheid van hun dochter, die als archeologe aan de universiteit verbonden was. Beiden waren oud en zwak, Donald liep, voetje voor voetje, met twee stokken. Hij toonde mij zijn kleine werkkamertje, gelijkvloers, waar de computer schuilging tussen stapels boeken en papieren. Het was een hartverwarmend weerzien. De bloemen die ik voor Pat had meegebracht, werden midden op de kleine tafel gezet, zodat wij elkaar nauwelijks meer konden zien. Donald zei niet veel, hij leek ermee te volstaan zich van mijn aanwezigheid te verzekeren door mij voortdurend glunderend aan te kijken. Pat stelde mij gerust: Donald vond het heerlijk met iemand over zijn helden, Zweig, Rilke en Mann, te kunnen praten.

 

Ik bracht Manns homoseksualiteit ter sprake, waarover wij circa twee jaar tevoren al hadden gecorrespondeerd, toen ik in het voorwoord van een heruitgave van Gore Vidals The City and the Pillar op een opvallende passage was gestuit. Vidal schreef daarin dat hij onlangs was opgebeld door ‘de biograaf van Thomas Mann’, die hem had gevraagd of hij wel wist welk een diepe indruk zijn boek destijds, bij het verschijnen in 1948, op Mann had gemaakt. Mann, die toen in Californië verbleef en op het punt stond zijn werk aan Felix Krull te hervatten, had er iets over geschreven in zijn dagboeken die (in 1997) in Duitsland waren verschenen. ‘Get them,’ zou de biograaf tegen Vidal hebben gezegd. Vidal had zich, na lezing van de desbetreffen de passages, erover verbaasd wat de eenentwintigjarige Mann-bewonderaar die hij toen was, in de vijfenzeventigjarige meester had teweeggebracht. In zijn voorwoord citeerde Vidal enkele passages uit Manns dagboeken, die inderdaad getuigen van een hevige emotie, maar ook van een instinctmatige afkeer. Mann noemt in die aantekeningen Vidals ‘homo-erotischen Roman’, vooral ‘die Liebespielszenen zwischen Jim und Bob, ganz ausgezeichnet’, maar anderzijds is ‘das Sexuelle, die Affairen mit den div. Herren mir eben doch unbegreiflich. Wie kann man mit Herren schlafen…’ En als hij, een week later, het boek uit heeft, geeft hij toe ‘ergriffen’ te zijn, ‘obgleich manches fehlerhaft und unsympatisch [ist], z.B. hässlich, dass Jim den Bob in New York in eine Fairy Bar führt’. Opvallend was voorts dat Vidal in zijn voorwoord vermeldde dat hij ‘deliberately made Jim Willard [de hoofdpersoon van zijn boek] a Hans Castorp [hoofdpersoon in Manns Der Zauberberg] type’.

Ik had natuurlijk, zodra ik dit las, Donald geschreven om te vragen of hij het soms was geweest die Vidal had opgebeld, wat mij overigens uitermate onwaarschijnlijk leek. ‘Calling Vidal by phone does not sound like you somehow,’ schreef ik. Per kerende post kwam Donalds antwoord. ‘No, it wasn’t I who phoned Vidal!’ Hij verwees mij naar de plaats waar hij in zijn biografie de bedoelde passages uit Manns dagboeken had geciteerd, en voegde toe: ‘I didn’t elaborate further, for it was my aim not to over-stress tm’s homoerotic tendencies’. Het is voor een goed begrip van misschien niet zozeer Thomas Mann als wel van Donald Praters visie op hem interessant enkele passages uit deze brief wat uitvoeriger te citeren. ‘To my mind,’ schreef Prater,

this aspect of a man who after all produced six children has been greatly overplayed, notably by Ronald Hayman [die, eveneens in 1995, in de vs een biografie van Thomas Mann publiceerde] and more recently by Anthony Heilbut (tm: Eros and Literature). I suspect the latter of being the phone-caller Vidal mentions. The subject is one more for the ‘revelations’ of investigative journalists than for the serious biographer.
As I still haven’t read the novel – and don’t think I will now – I can’t say whether Jim Willard is like Hans Castorp, whom I confess I never saw as a homosexual […].
Perhaps my attitude was too blinkered, but I thought it more balanced and nearer the truth for a narrative like mine, particularly bearing in mind tm’s expressed suppression of the physical side […]. We must talk all this over when we next meet, which I hope will be possible one day this coming year.

Tijdens ons gesprek, twee jaar later in Cambridge, bevestigde Donald dat op dit aspect van Manns leven naar zijn oordeel een onevenredige nadruk werd gelegd. Boeken als dat van Heilbut vond hij eenzijdig en ongenuanceerd. ‘Mann was, after all,’ herhaalde Donald, ‘de vader van zes kinderen!’ Ik vond dat opmerkelijk, vooral

tegen de achtergrond van wat hij toch ook zelf in zijn biografie over het onderwerp had geschreven, nog daargelaten dat ik de gegeven argumentatie weinig steekhoudend achtte. We lieten het er verder bij. Ik verliet hen na enkele uren, waarin wij, als gebruikelijk, van Pats uitgebreide tea hadden genoten, door beiden in de open voordeur nagewuifd, in het ontroerende besef dat ik Donald waarschijnlijk voor het laatst had gezien.

 

Ik was nauwelijks in Nederland teruggekeerd, of er lag een brief van hem, de laatste die ik van hem heb gekregen. ‘It really was a tremendous pleasure to see you here, after all this time, and now I’m back in the accustomed slow groove I felt I just had to write a short note.’ Hij stuurde mij – opnieuw, ik was het eerdere exemplaar kwijtgeraakt – het boekje Stefan Zweig und das Wien von gestern (‘which got wrongly titled with typical Austrian Schlamperei before I saw it!,’ kon hij niet nalaten opnieuw op te merken, hij had zijn oude vinnigheid nog niet verloren). Pat, zo schreef hij, zou mij nog apart bedanken ‘for those marvellous tulips, which she has spread around in even more vases and which are giving us great pleasure!’ Hij besloot zijn briefje, ‘typewritten’ om mij zijn ‘present handwriting’ te besparen, met ‘renewed thanks and warmest greetings’, ondertekend in beverige hand: ‘As ever, Donald.’ Er was een kaartje bij van Pat over de bloemen. ‘It was good for Donald to talk again to such an old friend.’

 

Een halfjaar later ontving ik een gedrukte kaart met de mededeling dat Donald Prater obe, D.litt., Soldier, Diplomate, Writer, Musician, op 24 augustus 2001 te Cambridge in zijn slaap was heengegaan.

Kester Freriks+
Het verleden is een kunstwerk
De brug tussen roman en biografie

Boeken van vroeger zijn anoniem. Natuurlijk, schrijversnaam en titel staan vermeld op het omslag en de rug. En verder? Soms de inititalen van het uitgevershuis met een vignet erbij, zoals bijvoorbeeld de springende ruiter met de aanprijzing ‘Nimmer dralend’ van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar uit Den Haag in de jaren dertig. ‘Nimmer dralend’: onder die vlag las ik als zeventienjarige mijn eerste romans van Slauerhoff, en dan niet eens Schuim en asch maar Het verboden rijk en vooral zijn meest bizarre boek, De opstand van Guadalajara.

Ik herinner me, van destijds, het verhaal over een man die met glas of spiegels op zijn rug door de binnenlanden van Spanje trekt. Hij is een ‘glassnijder’. De zon weerkaatst in de kroon van glas achter zijn hoofd. De bewoners van de streek die hij doorkruist, verdenken hem ervan een heilige te zijn. Aan het slot wordt de man gedood.

Wie was de geheimzinnige man die J.J. Slauerhoff heette? vroeg ik me toen af. De ‘Nimmer dralend’-editie gaf geen enkele handreiking. Het achterplat was leeg. De schetsmatige tekening aan de voorzijde bood evenmin houvast. Die sloeg op de inhoud: een man in een verlaten landschap. Over Slauerhoff kwam de lezer van toen niets te weten. ‘Van toen’ is in dit geval een tijdsaanduiding die zich over meerdere decennia uitstrekt. Het gaat me om edities uit de jaren dertig en vroeger, uitgegeven met harde kaft, de zogeheten hardcover. Ook de boeken tot in de jaren vijftig werden ‘anoniem’ uitgegeven. Romans en verhalenbundels van Arthur van Schendel, Simon Vestdijk, Nescio, Louis Couperus en Maria Dermoût – om slechts enkele namen te noemen – gingen onopgesmukt de wereld in.

‘Onopgesmukt’: dat betekent in dit geval zonder enige informatie over de auteur. Geboorte- en eventueel sterfdatum ontbreken, een foto is helemaal uit den boze, laat staan dat de uitgever lovende citaten uit recensies op het omslag plaatst. Als jonge lezer, struinend in de boekenkast van mijn ouders, vond ik dat de gewoonste zaak van de wereld. Boeken waren net gesloten burchten, kastelen die je

moest veroveren. Zo herinner ik me een ontzagwekkend boek, gebonden in het diepst denkbare zwart, echt gitzwart leer, dat niet meer prijsgaf dan: ‘Pearl S. Buck De goede aarde’. De letters lagen in reliëf op het omslag, de preegdruk.

Het was de Nederlandse vertaling van The good earth uit 1931 die mijn moeder las. Boekenplanken in de huizen van toen bogen niet door, zoals nu. De kasten waren berekend op solide edities en niet op vederlichte paperbacks. En al die strenge ruggen tezamen vormden een soort kasteelmuur, waarachter miljoenen letters schuilgingen die de lezer meevoeren in telkens andere werelden. Het zijn fictieve, in taal opgeroepen werelden.

Met de auteur heeft die verzonnen wereld niets te maken. Althans, dat dacht ik toen. Ik werd in die gedachte gesterkt bij de volgende cryptische titel: ‘Leon Uris Mila 18’. Gedrukt zonder cursivering. Hierin scholen, voor mijn begrip, verschillende titels. Heette de auteur Leon en zijn boek Uris Mila 18? Of noemde de schrijver zich Leon Uris Mila en gaf hij het boek kortweg de titel 18 mee?

Op mijn werktafel ligt een boek dat Koelie heet, geschreven door ene M.H. Székely-Lulofs. Dat ‘ene’ zou ik destijds gedacht hebben, nu niet meer. Al jarenlang verdiep ik me in het leven van deze schrijfster. Stel: ik ben opnieuw de prille lezer van toen. Het gebonden boek is uitgegeven bij Elsevier in Amsterdam, zoals op de rugkant staat vermeld. Het linnen stofomslag geeft in krachtige letters – de Garamond – de titel weer. Eronder staat op de voorgrond een gestileerde boom die het midden houdt tussen een palm- en een bananenboom. Met zijn rug ertegen zit een inlandse man gehurkt, zijn rug even donker als de stam en bladeren van de boom en de aarde. In de verte verrijst, boven de vlakte van ongetwijfeld sawahs, een vulkaan met een rookpluim die naar rechts waait.

Titel en afbeelding moeten voor de lezer van destijds slechts één beeld hebben opgeroepen: dit boek gaat over Indië. Niet het ‘oude, voorbije Indië’, want deze tweede druk dateert uit 1932. De kolonie is dan nog volop ‘kolonie’, in elke betekenis van het woord. De vulkaan is kenmerkend getekend in een driehoekige, vloeiende lijn die laag begint, de hoogte in gaat en voorbij de piek weer daalt. In geen enkel ander land met vulkanen verheffen die zich zo boven een weidse vlakte als de Indonesische. Op de titelpagina staat vermeld ‘Tweede druk’ en onder de auteursnaam in kleine letters ‘schrijfster van “Rubber”’.

Boeken worden niet meer op deze wijze ‘anoniem’ uitgegeven. Destijds had de tekst niet alleen het hoogste belang, het was ook het enige belang. Dat is nu, helaas, veranderd. De schrijver neemt zijn boek als het ware in zijn kielzog mee, bijna als noodzakelijk kwaad. Zijn persoonlijkheid dient zich allereerst aan. Er stond een tweede reeks in de boekenkast van het ouderlijk huis, en dat waren de biografieën. Mijn vader las levensbeschrijvingen en vooral autobiografieën van befaamde vliegeniers als Charles Lindbergh, A. Viruly, de gebroeders Wright en de Russische luchtvaartpionier I. Sikorsky. Titels als Symphonie Pathétique over de componist Tsjaikovsky, Hongaarse rapsodie over Franz Liszt en Een handvol Poolse aarde waarin het le-

ven van Frédéric Chopin werd beschreven, behoorden tot het leeskabinet van mijn moeder.

Geen van deze biografieën behoort tot de ‘wetenschappelijk verantwoorde’ werken. Er ontbreekt van alles: inleiding, verantwoording, notenapparaat, theoretische verhandeling. Schrijvers van deze biografieën hebben slechts één intentie: een levensverhaal geven alsof het een roman is. Nu zouden we dit genre oneerbiedig een vie romancée noemen. De letterlijke vertaling daarvan luidt weliswaar geromantiseerde levensbeschrijving, maar volgens mij is dat onjuist. Het Franse ‘romancer’ heeft twee betekenissen: allereerst duidt het op het transitieve werkwoord ‘tot een roman verwerken’, en pas ten tweede ‘romantiseren’.

In essentie gaat het niet om romantiseren maar om een brug te slaan tussen de roman en de biografie. Het enige uitgangspunt van iedere biografie is dat de held werkelijk heeft geleefd. Deze optiek lijkt eenvoudig, maar dat is schijn. De moeilijkheden beginnen juist met dat werkelijk geleefde leven van de held. De laatste weet altijd meer, want de biograaf beschrijft immers zijn of haar leven dat door de dood is voltooid. Hierdoor voert de biograaf een spannend spel met zijn onderwerp, met als inzet weten en niet-weten, feit en interpretatie. Maar het is niet zo dat de gebiografeerde altijd meer weet dan de biograaf. Iedereen heeft blinde vlekken, juist voor zijn eigen leven. Daarom zoekt de biograaf naar betekenis in de details.

Gezien de dubbele betekenis van het Franse ‘romancer’ is het beter te spreken van een levensbeschrijving als roman. En hiermee bevinden we ons, opeens, in interessant gezelschap, zeker als we kijken naar een aantal biografieën en verhandelingen over dit literaire genre in het Angelsaksische taalgebied. In ons land is de studie De structuur van de biografie (Den Haag 1956) van Sem Dresden een goed voorbeeld van de bijzondere liaison die er bestaat tussen roman en biografie. Ook in recent verschenen Nederlandse schrijversbiografieën valt op dat de grens van het genre wordt opgeschoven ten gunste van de roman. ‘De biograaf mag veel, maar niet alles,’ schrijft Hans Renders in zijn verantwoording op zijn biografie van Jan Hanlo. Eén zaak is duurzaam verboden: hij mag geen materiaal toevoegen dat niet bestaat. Toch zullen we zien dat dit wel gebeurt.

Maar om met Dresden te beginnen. Hij beroept zich op E.M. Forster, die in Aspects of the novel (Londen 1947) schrijft over het ‘wezen’ van romanfiguren dat ‘hun fictieve leven uit een bepaald grondpatroon gegroeid is en zich tot een verhaal laat ordenen’. Op grond van deze overtuiging noteert Dresden al aan het begin van zijn verhandeling het volgende: ‘De “held” van de biografie is immers meestal dood, hij heeft zijn leven, gelijk men zegt, afgesloten; hij is er niet meer en zal er nooit meer zijn, kortom, hij benadert in sterke mate de romanfiguur. Maar anderzijds is hij er wel geweest, hij heeft wel geleefd, hij heeft wel de menselijke vrijheid gekend. Zo ligt dus in de biografie een tegenstrijdige structuur besloten: enerzijds is haar held bijna een romanfiguur, over wie een verhaal mogelijk is, sterker nog: die alleen door en in het verhaal is; anderzijds heeft deze held, onafhankelijk van het verhaal,

werkelijk geleefd als een onvoorzienbaar menselijk wezen, waarvan zich geen beeld laat vormen, geen verhaal vertellen.’

Om de held van de biografie als romanfiguur te herijken, stelt Dresden het volgende voor: ‘Een zekere make-up of een bepaalde vorm van montage, als men tot artistieke categorieën terug wil keren, is iedere biografie, ook de meest serieuze, eigen.’

In zijn Alexander Lectures 1955-1956 (Londen 1957) over de literaire biografie hield Leon Edel eveneens een pleidooi voor de creatieve vrijheid van de biograaf: ‘Een biografie is een weergave in woorden van iets dat even vluchtig als stromend is, net zo’n samenballing van stemmingen en emoties als de menselijke ziel zelf. De biograaf mag even rijk aan verbeelding zijn als hij wil – hoe verbeeldingsrijker, hoe beter – teneinde het uiteenlopende materiaal samen te brengen.’ En dan volgt een gecursiveerde mededeling van Edel: ‘maar hij mag het materiaal niet verzinnen’. Natuurlijk niet. Met ‘verzinnen’ is niets en niemand gediend; de biografie als gedocumenteerd literair genre niet en de gebiografeerde niet. (Ik blijf moeite houden met Dresdens aanduiding ‘held’. Dat komt mij te hagiografisch voor.)

Ook Elsbeth Etty in haar inspirerende artikel ‘Volgroeid in het leven. De emancipatie van de Nederlandse biografie’ (nrc Handelsblad, 29 november 2002) erkent dat de biograaf – en zeker die van de schrijversbiografie – zich moet bedienen van literaire technieken, maar dat fictie geen biografie mag binnensluipen: ‘De opvatting dat een biograaf zich van alle literaire middelen kan bedienen, maar niets mag verzinnen en niets mag schrijven dat niet door documenten of meerdere mondelinge bronnen wordt gedekt, heeft algemene ingang gevonden.’

Edels meest verreikende uitspraak is de volgende: ‘Het verleden is een kunstwerk, vrij van alle willekeurigheden en losse eindjes.’

Steeds dichter nu komen we aan het biografische genre als roman. Want sinds de negentiende eeuw, met als boegbeeld Flaubert, geldt natuurlijk dat de roman een in zichzelf besloten kunstwerk is, zonder ongerijmdheden; het is een hecht geconstrueerd geheel. In ons taalgebied klinkt nog steeds het adagium van W.F. Hermans door over de roman, waarin ‘geen mus van het dak valt zonder dat de schrijver dat wil’.

In iemands levensverhaal vallen juist heel veel mussen van het dak, zonder dat de betrokkene dat wil. Voor diegene zijn vallende mussen vaak onaanvaard-

baar, want hij of zij verliest de greep op het leven. De biograaf moet die grilligheden op zijn manier met elkaar verbinden en de losse einden tot een eenheid samensmeden. Dat is wat de Engelse biografen noemen to discover significance in the detail.

Wentelende werelden

Edel, Etty en ook Jan Fontijn in Broeders in bedrog (Amsterdam 1997) stellen dus dat de biograaf ‘niets mag verzinnen’. Dat lijkt me een meer dan terechte eis. Maar waar eindigt ‘niet verzinnen’ en begint het ‘arrangement’, ofwel het zodanig opbouwen van een biografie dat er bijna sprake is van fictie?

Ik geef een voorbeeld: de Engelsman Richard Holmes heeft naam gemaakt met gezaghebbende beschouwingen over de Engelse romantische Lake Poets als Wordsworth, Coleridge en Shelley. Zijn biografie Shelley: The Pursuit (1974) geldt als een innoverend werk. Hoewel de auteur, naar aanleiding van zijn Huizinga-lezing, in een interview in nrc Handelsblad van 14 november 1997 zei dat ‘de biograaf afstand tot zijn onderwerp moet behouden’, is Holmes bij uitstek de biograaf die zijn held dicht op de huid zit. Hij identificeert zich zelfs met Shelley. Op de leeftijd waarop Shelley verdronk in de Golf van La Spezia, voltooide Holmes zijn ‘jacht’ op de dichter: beiden waren negenentwintig jaar. Met zijn opmerkelijke reisboek Footsteps: Adventures of a Romantic Biographer (1985) vervolmaakt Holmes zijn methode: hij volgt het spoor van zijn helden, doet dezelfde hotels aan, ligt in de schaduw van dezelfde boom enzovoort.

Geen roman, geen verzinsel, toch is het boeiend de openingszinnen van Shelley: The Pursuit eens aan close-reading te onderwerpen. Het eerste hoofdstuk heet ‘A Fire-Raiser’ ofwel veelbetekenend ‘De brandstichter’. Holmes begint als volgt: ‘His bedroom window looked west, towards the setting sun. There was a wide lawn, with a shallow bank to roll down, and then a cluster of enormous trees, elms with rooks in, cedars, American redwoods brought back to England by his grandfather, and further and darker, rhododendrons and fir trees.’

Niet alleen in de eerste alinea ontbreekt de naam van de gebiografeerde, ook op diezelfde bladzijde tot aan de vierde. Daar staat plotseling: ‘Percy Byssche Shelley found himself in a new and hostile world. For the first time he was conscious of his own appearance, and his own physical limitations.’ Deze passages verschillen in nagenoeg niets van een gangbare negentiende- of twintigste-eeuwse roman. De ‘Natureingang’ is veelzeggend, bijna op het al te symbolische af. De hand van de biograaf is meer dan dwingend aanwezig. Holmes zal niets verzonnen hebben, toegegeven, maar voor de lezer geeft hij op de eerste bladzijde al een onontkoombare interpretatie van zijn onderwerp. Vooral de eerste zin munt uit in suggestie: er staat niet alleen dat het slaapkamerraam van de nog anonieme ‘hij’ uitkijkt op het westen, bovendien voegt de schrijver eraan toe dat de westelijke vensters gericht zijn op de zonsondergang. Dat is feitelijk een overbodige mededeling.

Waarom past Holmes deze redundantie, die een dramatische lading toekent

aan een feitelijke waarneming, toe? Het was voldoende geweest als hij had geschreven: ‘De ramen van zijn slaapkamer boden uitzicht op het westen.’

Holmes houdt zich aan het materiaal, hij bedenkt er niets bij. Dat klopt. Maar zo schuldeloos, met alle respect, komt hij er niet vanaf. Hij dramatiseert de nog altijd onbekende ‘hij’, zeker ook in het vervolg van de inleidende passage, waar een grasveld gelegenheid biedt om naar beneden te rollen, waar roeken nestelen in de iepen. Holmes creëert een onheilspellende atmosfeer van het huis van Shelley’s jeugd, overigens zonder erbij te vermelden waar dit precies ligt. Fictie, de romankunst, de kunst van het Franse romancer is vaardig geworden over Holmes.

Hij voldoet aan de eis die Edel, Renders en Etty stellen dat een biograaf niets mag ‘verzinnen’ en dat hij of zij gebruik mag maken van literaire middelen. En hoewel gebonden aan documenten – mondelinge en schriftelijke – biedt het genre van de roman de biograaf opvallend veel vrijheid. Het zal duidelijk zijn dat de zinswending ‘een biograaf (mag) zich van alle literaire middelen bedienen’ met enige voorzichtigheid gehanteerd dient te worden.

Ik geef een ander voorbeeld, afkomstig uit de inleiding op William Faulkner. The Man and the Artist (New York 1987) van Stephen B. Oates. Het is Oates’ missie om ‘uit de kilte van de feiten de warmte van het geleefde leven’ aan het licht te brengen. De schrijver vervolgt: ‘De biograaf is een kunstenaar onder ede. Hij mag geen feiten verzinnen, maar hij kan ze presenteren in de vertellende vorm als een verhaal. Om Faulkners verhaal te vertellen, heb ik gebruikgemaakt van de technieken van de roman, maar geen fictie, want niets is hier verzonnen. Ik geef Faulkner, die de rol speelt van de “verborgen schrijver”, een plaats op het toneel om hem op die manier tot leven te wekken als een karakter in ontwikkeling, door zijn persoonlijke verhoudingen, door levendige scènes, met de juiste citaten, treffende details en met vertellende dramatische lijnen.’

Oates noemt zijn eerste hoofdstuk ‘Fumbling in windy Darkness’ (‘Tastend in winderige duisternis’) en, net als bij Holmes, begint hij zijn biografie van een van de grootste Amerikaanse schrijvers met de introductie van nog naamloze personages: ‘Terwijl de trein door het landschap van Mississippi raasde, zaten een jongen en zijn twee kleinere broers als versteend aan het open raam van de passagierswagon, turend naar de schaduwrijke bossen, de mistige maïs- en katoenvelden, de verspreid liggende boerderijen en schuren, dit alles gleed terug naar Holly Springs. Het was een inspannende tocht voor hun moeder, een kleine, vormelijke vrouw met kastanjebruin haar en strenge ogen.’

Hier voert eerder een romanschrijver het woord dan een biograaf. Ook Elsbeth Etty in haar biografie Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952 (Amsterdam 1996) kiest welbewust voor een aanpak die het genre van de roman dicht nadert, zonder de werkelijkheid tot fictie te verbuigen. Haar openingsalinea herinnert aan de stijl van een realistisch-pyschologische roman in de beste traditie van het woord, bijvoorbeeld Effi Briest (1895) van Theodor Fontane: ‘In Noordwijk-Bin-

nen op een halfuur lopen van de zee ligt het door eeuwenoude bomen omzoomde Lindenplein. Daar staat de uit de middeleeuwen stammende Lindenhof, een imposant bouwwerk met zeven hoge ramen in de gevel en een gebeeldhouwde eiken voordeur. De zijkant van het monumentale pand wordt door een parkachtige tuin gescheiden van de deftige Voorstraat met haar herenhuizen en het zeventiende-eeuwse etablissement Hof van Holland. In Lindenhof heeft Henriette van der Schalk haar jeugd doorgebracht. Ten onrechte staat het pand bekend als haar geboortehuis.’

Net als bij Holmes en Oates roept Etty een wezenlijke locatie op in het leven van haar gebiografeerde, de dichteres en socialistische profetes Henriette Roland Holst.

Holmes benadrukt het uitzicht op het westen uit Shelley’s slaapkamerraam. Oates kiest voor een treinreis die Faulkner als kind maakte. Nadrukkelijk wijst hij op het beeld van het voorbijvliegende landschap dat lijkt terug te keren naar Holly Springs. Al zal de gemiddelde lezer – de Amerikaanse zowel als de Nederlandse – deze topografische aanduiding niet meteen herkennen, toch spreekt er de suggestie uit dat de plaatsnaam iets bijzonders voor de drie kleine jongens betekent. Het is een plaats in Georgia, ten noorden van Atlanta. ‘Holly’ is hulst. Hulst Bronnen dus, en dat klinkt arcadisch. De kleine Faulkner wordt meteen op de eerste bladzijde van zijn biografie neergezet als een kind dat terugverlangt naar een plaats waar de trein hem in hoge snelheid ver vandaan brengt. Etty evoceert in enkele regels de geboorteplaats van haar heldin en zet meteen een misverstand recht: de Lindenhof is niet het geboortehuis van Henriette van der Schalk.

Vensters op het westen, een wegrijdende trein en een raadsel rondom een geboortehuis: zo bouwt zowel een romanschrijver als een biograaf spanning op. De laatste vijftien jaar is de Nederlandse letterkunde verrijkt met een ongekend aantal kwalitatief hoogstaande biografieën. Hoewel de meeste hiervan de toets der wetenschappelijkheid doorstaan, is het opmerkelijk dat steeds meer biografen de neiging hebben de grenzen van het genre op te zoeken. Een extreem voorbeeld hiervan is Angst voor de winter. Het leven van Jan Arends (Amsterdam 2003), waarin Nico Keuning zelfs twee gefictionaliseerde scènes heeft opgenomen. Hij gaat zover de zwangerschap van Arends’ moeder als negentienjarige in de vorm van een verhaal te gieten. En ook het slot van de biografie, waarin Arends uit het raam springt, krijgt de intentie van fictie mee alsof Keuning daarbij aanwezig is geweest. Hij voegt, ik kan het niet anders zeggen, geromantiseerde beschrijvingen aan de wanhoopsdaad toe, zoals: ‘Hij trok het raam open en keek door het doorzichtig donker in de diepte van de tuin.’ Hier gaat een biograaf over de schreef. Dit is een vie romancée-achtige ingreep die niet passend is.

In de biografiekritiek wordt nooit aandacht besteed aan het ‘bijwerk’ van een biografie, zoals titel en motto’s. Hans Goedkoop geeft zijn biografie over toneelschrijver Herman Heijermans de titel Geluk (Amsterdam 1996) mee, terwijl uit

lezing blijkt dat Heijermans’ leven verre van gelukkig is geweest. Interessant is ook de greep naar fictie die Goedkoop doet om een niet meer te achterhalen periode uit Heijermans’ leven te reconstrueren. Hij baseert zich daarbij op diens naturalistische roman Kamertjeszonde (1899) over de ‘vrije liefde’. Goedkoop waarschuwt de lezer terecht: ‘De verbeelding heeft de werkelijkheid opgeslokt.’ Desalniettemin gebruikt de biograaf fictie om een levensfeit te beschrijven en te analyseren.

Léon Hanssen in zijn tweedelige biografie van Menno ter Braak is verzot op citaten. Aan Want alle verlies is winst (deel 1, Amsterdam 2000) geeft hij niet alleen een al te suggestief vers van Anneke Brassinga mee, bovendien laat hij het eerste hoofdstuk, getiteld ‘Het kind dat nooit kind was’, vergezeld gaan van een tekst van Carry van Bruggen. Die luidt: ‘Werelden… wentelende werelden… / elk in zijn dampkring van schaamte…’ uit de roman Eva. Hiermee spijkert hij de jonge Ter Braak meteen vast op een emotioneel begrip, schaamte. Hanssen lijkt zich in zijn schrijfstijl te identificeren met Ter Braak, waardoor de biograaf en zijn onderwerp steeds meer samenvallen. Bijvoorbeeld: ‘Schrijven is communiceren, is overbruggen van de afgrond en de eenzaamheid, een weg zoeken naar het leven. Maar het schrijven leidt ook weer daar vandaan, van het leven weg. Hoopten we niet door middel van woorden ons hart te kunnen uitstorten? De taal kan die belofte niet waarmaken. Zij fluistert iemand in dat hij met alle woorden die hem ter beschikking staan niet bij zijn oorsprong – geboorte, kindertijd – uitkomt, maar in een gebied waar de dood heerst en de gedachte wordt uitgedoofd.’ (p. 17) Dit gaat mijns inziens te ver. De toon is heftig en zelfs enigszins pathetisch voor een biografie.

Biograaf Jan Fontijn schreef met Broeders in bedrog een boeiende verhandeling over de biografie. Hij waarschuwt biografen ervoor van hun onderwerp een te mooi en te afgerond verhaal te maken, zoals een romanschrijver dat wil doen. Dat is het ‘bedrog’ uit de titel. De coherentie van een mensenleven is fictief. Hans Renders geeft in zijn ‘Verantwoording’ op Zo meen ik ook dat jij bent. Biografie van Jan Hanlo (Amsterdam 1998) een interessant beeld van de verschillende stijlen van een biografie. Hij weerlegt de ‘feitenbiografie’, omdat die geen beeld van de gebiografeerde geeft. Hij stelt: ‘De biografie is zo’n hybridisch genre dat ook de reflectie erop nogal wisselvallig is. De biografie is “de bastaard van de wetenschap en fictie wiens stamboom mede geworteld is in heiligenleven en roman”.’ Daar valt het woord weer: roman. Een biograaf mag veel, maar hij mag niets verzinnen. Dat behoort tot het terrein van de romankunst. Maar kennelijk ligt de verleiding van de roman op de loer. Dat blijkt uit het gebruik van fictieve elementen zoals bij Keuning, de keuze van Kamertjeszonde als argument bij Goedkoop en zelfs de zwaarwichtige motto’s van Hanssen.

Duidelijk zal zijn dat de vie romancée als biografisch genre niet voldoet. Het is een sentimentele vorm, waarin gevoelens aan de held worden toegeschreven die de biograaf nooit kan kennen. Dat is ook het bezwaar wanneer ik nu de levensgeschiedenissen ter hand neem die mijn moeder destijds las, zoals Een handvol Poolse aarde

of Symphonie Pathétique: de gebiografeerden worden onveranderlijk met gevoelens opgezadeld en de beschrijvingen van landschappen of steden zijn zó sfeerrijk, dat het niet anders kan of de werkelijkheid wordt geweld aangedaan. Aan Keuning zou de lezer de vraag willen stellen: hoe weet hij dat van ‘het doorzichtig donker in de diepte van de tuin’?

Vermoedelijk ontbrak het Keuning aan de feiten en wilde hij het beeld ‘rond’ maken. Dus koos hij voor de fictie. Jan Fontijn is zich bewust van de leemtes in het bronnenmateriaal, zoals hij erkent in het eerste deel van zijn Van Eeden-biografie, Tweespalt (Amsterdam 1990): ‘Ik ben me er echter als biograaf steeds bewust van geweest dat ik vaak met een been op het massieve graniet van de feiten rustte terwijl ik met het andere been de roekeloze stap zette in de richting van de ongrijpbare regenboog der persoonlijkheid. Maar hoe zou ik anders kunnen.’ (p. 25)

Opstandige hand

De schrijversbiografie blijkt verschillende genres in zich te bergen; behalve dat de biograaf zich van literaire vormen bedient, kan en moet hij zich beroepen op cultuurhistorische, maatschappelijke en ook psychologische bronnen. Hierdoor is de schrijversbiografie het meest intrigerende genre van de biografieën. Niet voor niets zijn het juist de schrijvers zelf die zich verzetten tegen de biografie, zoals W.H. Auden deed: ‘Biografieën van schrijvers zijn altijd overbodig en doorgaans smakeloos. Kennis van de ruwe ingrediënten biedt geen verklaring voor de uit woorden bereide maaltijden, die de schrijver opdient aan zijn publiek.’ (In: Biografie Bulletin, 2001/1, p. 80)

Het is duidelijk: een schrijver, en zeker de romancier, schrijft zijn eigen biografie. ‘Dichters hebben geen biografieën. Hun werk is hun biografie,’ zoals Octavio Paz het verwoordde.

Dat is niet juist. Bij het lezen van bovengenoemde schrijversbiografieën, en natuurlijk nog tal van andere, blijkt dat juist dichters en schrijvers een boeiend onderwerp zijn voor een biografie. Feit en fictie, waarheid en verzinsel vormen vaak een onontwarbaar geheel. Al sinds het begin van mijn lezende en daarna ook schrijvende bestaan ben ik gefascineerd door het genre ‘biografie’ in de ruimste betekenis van het woord. Toen ik tijdens mijn middelbareschooljaren meer te weten wilde komen over dichters als Gerrit Achterberg of Paul van Ostaijen moest ik me behelpen met studies die ‘monografie’ heetten. Korte, vaak oppervlakkige levensbeschrijvingen met zeer summiere tekstanalyse.

Ik wilde meer. Ik wilde de gebiografeerde eigenlijk als een romanheld zien, enerzijds gebonden aan de werkelijkheid van zijn leven, anderzijds een personage geevoceerd met literaire middelen. Ik raakte gefascineerd door het beschreven leven en het geleefde leven. Van 1979 tot 1981 schreef ik, met de jeugdige overmoed van een twintigjarige, de roman Hölderlins toren (Amsterdam 1981), over de Duitse dichter Friedrich Hölderlin. Hoewel hij de titelheld van de roman is, treedt er een tweede personage in de roman op, de hoofdpersoon Timon Kaspar. Toentertijd kende ik

Holmes niet, Footsteps verscheen pas een paar jaar later, maar ik deed hetzelfde als de biograaf Holmes. Ik volgde het voetspoor van mijn held en bezocht de kleine, witte toren aan de Zuid-Duitse rivier de Neckar in Tübingen, waar Hölderlin zogenoemd ‘umnachtet’ ofwel ‘krankzinnig’ veertig jaar van zijn leven sleet.

Leven en werk van deze dichter boden prachtig materiaal om het even boeiende als raadselachtige grensgebied tussen werkelijkheid en verzinsel uiteen te rafelen. De kernvraag was en is in de Hölderlinforschung nog steeds een twistpunt: was Hölderlin werkelijk gek of simuleerde hij zijn gekte om zich ongestoord aan zijn poëzie te kunnen wijden?

Tal van hedendaagse biografen erkennen dat een biografie geschreven wordt met behulp van literaire technieken. Als vertellende instanties houden zij zich betrekkelijk neutraal: zij kiezen allen de gebiografeerde als hoofdpersoon. Ik zou graag nog een stap verder willen gaan en me plaatsen in de positie van romanschrijver én biograaf. Tijdens het schrijven aan de biografie Geheim Indië. Het leven van Maria Dermoût 1888-1962 (Amsterdam 2000) speelde ik al met de gedachte een boek te wijden aan een schrijfster die in alles als Dermoûts tegenpool kan gelden, Madelon H. Székely-Lulofs, geboren in 1899 in het Oranje Hotel in Soerabaja en gestorven in een bakkerswinkel aan de Amsterdamse Beethovenstraat op 22 mei 1958. Is Maria Dermoût een meesteres van het onuitgesprokene, het aanduidend suggestieve, Madelon Lulofs munt uit door de directe, bijna aanvallende en soms zelfs polemische schrijfstijl.

Madelon Székely-Lulofs, getrouwd met een Hongaar, oogstte in het begin van de jaren dertig wereldwijde faam met haar roman Rubber (1931) over de rubberplantages op Sumatra. Daarna verschenen tamelijk kort achter elkaar boeken als Koelie (1931), Emigranten en andere verhalen (1933), De andere wereld (1934) en De hongertocht (1936), later herdrukt als De hongertocht van 1911 (1960).

Van meet af aan stond me ook een ander boek voor ogen dan de schrijversbiografie die Geheim Indië is. Allereerst wilde ik de biograaf at work laten zien. Hoe hij archieven afstruint, kaartenbakken doorzoekt, waar hij zijn inspiratie vindt, welke mededingers ofwel concurrenten hij mogelijk heeft. Zijn jacht op materiaal intrigeert me, alsof ik van het kleed niet alleen de bovenzijde laat zien maar ook de onopgesmukte onderzijde met zijn touwen en knopen. Met andere woorden: ik kon niet alleen Madelon Lulofs als brandpunt nemen, ik moest een romanpersonage scheppen.

Dit personage is romanheld en biograaf tegelijkertijd. Hij heet Harry Ternede en hij treedt op in mijn – binnenkort te verschijnen – roman Verre zomer. Overwegingen over de biografie en over de biografische methode die ik werkend aan Geheim Indië in een aantekenboek schreef, konden in de roman een plaats krijgen. Vooral het spanningsveld tussen feit en fictie intrigeert Harry Ternede. In de roman staat de volgende passage: ‘Waarheid en verzinsel waren ook de twee kantlijnen waartussen Harry vroeger op school moest schrijven. Zijn rechterhand was altijd een

opstandige hand geweest. Soms kon die onmerkbaar gaan trillen. Dan kregen de letters lelijke uithalen en kraste zijn pen tot ver over de marge. Schoonschrift was hem dan vreemd. Hij zette hiëroglyfen op papier, hanenpoten zoals het heette. […] Telkens dreigde hij over de kantlijn van het aanvaardbare en het verantwoorde heen te schieten. Een “verantwoorde” biografie schrijven is echter niets anders dan




een brug slaan tussen document en inleving, gebeurtenis en waarneming. Sommige bruggen zijn ijl en niet verankerd, zoals de gesponnen draad van een spin tussen het ene en het andere punt kan zweven. Documenten en levensfeiten zijn de pijlers, waarop het bouwwerk rust. Maar er is altijd een levend gezicht achter het masker, zoals er altijd een dichter schuilgaat achter het gedicht. Een biografie is daarom niet alleen wetenschap maar ook kunst.’

In Verre zomer worden alle passages over Madelon Lulofs verantwoord geschraagd door de feiten. Harry Ternede is een verzonnen personage, Madelon Székely-Lulofs niet, haar echtgenoot Lászlo evenmin. Alle beschikbare documenten heb ik gebruikt. Ik kreeg in het Letterkundig Museum te Den Haag gelegenheid haar brieven te raadplegen, waaronder die aan Menno ter Braak en Herman Robbers, de toonaangevende literaire critici van hun tijd. Ik laat Ternede als romanpersonage de studiezaal van het museum binnengaan, hij vraagt de brieven aan bij de dienstdoende dames achter de balie en ik beschrijf de historische sensatie die hij ondergaat wanneer hij een brief uit de envelop haalt en opent. Deze romaneske elementen ontbreken in vrijwel elke schrijversbiografie. Voor mij markeren ze de spanning van de biograaf als jager op materiaal, ik noem hem ergens een ‘diefachtige ekster’, vrij naar de opera La gazza ladra van Rossini. Een biografie is een jacht, zoals Holmes het noemt, the pursuit.

Mijn boek is beslist geen vie romancée. Een voorbeeld is geweest De biograaf (Amsterdam 1975) van Willem Brakman. Hierin neemt een man zich voor het leven van een bevriend acteur te beschrijven. Het is trouwens opmerkelijk welk een slechte naam een vie romancée in Nederland heeft; het wordt vaak gelijkgesteld met een Libelle-verhaal of een meisjesboek. Het belangrijkste kenmerk van de vie romancée is sfeerschildering.

Nu ik terugblik op het schrijven aan Verre zomer, valt me op dat ik bijna vijfentwintig jaar geleden met Hölderlins toren niet dwingend anders te werk ging. Fictie en werkelijkheid weerspiegelen zich in beide hoofdpersonen, het romanpersonage en de gebiografeerde ofwel de ‘held’, om met Dresden te spreken.

De biografie is het enige letterkundige genre dat de dood overwint. Het allermoeilijkste aan Geheim Indië destijds waren de laatste bladzijden, waarin ik Maria

Dermoût op haar sterfbed moest beschrijven. Ik voelde iets van verraad en verlies tegelijkertijd: ik moest haar opnieuw dood laten gaan, nadat ik haar in de honderden bladzijden ervoor tot leven had gewekt. Ik beschouwde haar nooit als een dode schrijfster. Zij was voor mij levend. Nu ik haar op papier in haar eigen woorden en in woorden van getuigenissen en uit documenten weer tot leven had gemaakt, moest ik op datzelfde papier afscheid van haar nemen.

In Verre zomer ben ik jegens Madelon Lulofs een stap verder gegaan. In zijn Essays in London (Londen/New York 1893; 1956) schrijft Henry James over de gebiografeerde: ‘De hand van de dood die over de held heen strijkt, maakt de vouwen glad, maakt hem zowel individueel als algemeen.’ Toch is Madelon Lulofs in het boek geen romanfiguur geworden, zoals Harry Ternede dat wel is. Daarom is de combinatie van een verzonnen karakter en een werkelijk bestaand karakter zo ideaal voor deze vorm van de biografie. Het verzonnen personage maakt het niet-verzonnen personage nog werkelijker. De een geeft reliëf aan de ander.

De held van de biografie is dood, ‘hij is er niet en zal er nooit meer zijn, kortom, hij benadert in sterke mate de romanfiguur,’ stelt Dresden. Voor mij is noch Maria Dermoût, noch Madelon Lulofs of Shelley ooit werkelijk dood geweest. Als biograaf ben je net de veerman Charon uit de Griekse mythologie die heen en weer vaart tussen heden en verleden over de rivier der vergetelheid. Ik heb altijd een groot verlangen gehad de voorbije tijd te overwinnen. Een biografie is iemands tweede leven, gevangen in woorden. Het bewijst dat het leven niet eindigt bij de dood, integendeel: By death life is open again.

In het vaarwater (2)

Joris van Casteren Broer en zus Rodenko

In het najaar van 1986 verscheen bij uitgeverij Meulenhoff Oversteken, de vierde en laatste literaire publicatie van Olga Rodenko. Het waren achttien korte verhaaltjes die, aldus de flaptekst, gingen over ‘een klein en enigszins aan lagerwal geraakt circusje, en de belevenissen van Elisabeth Zarin, een jonge vrouw die aan het begin staat van haar loopbaan als psychotherapeute en onder begeleiding van haar leertherapeute als eerste geval een meisje toegewezen krijgt dat boe noch bah wenst te zeggen’. Met elkaar, zo was de bedoeling, vormden de verhaaltjes een roman ‘als een fascinerende legpuzzel waarvan de stukjes uiteindelijk volmaakt in elkaar passen’.

Drie besprekingen lokte het werkje uit. Vrij Nederland, als meest gezaghebbend orgaan, was er niet van gecharmeerd. Hoewel er lof was voor een scène uit het eerste hoofdstuk, waarin de schedel van dompteur Fabio Fandoni gekraakt wordt in de muil van zijn lievelingsleeuwin (‘bloedstollend smerig’), werd gehakt gemaakt van de surrealistische compositie die het werk van Olga Rodenko zo kenmerkt: ‘Zulke droomduiding mist Freudiaanse allure. Platvoetig is ook de stijl.’ Enthousiast, daarentegen, betoonden zich het radicaal-christelijke Friesch Dagblad en het populistische Rotterdamsch Nieuwsblad. ‘Oversteken is een boeiende roman vol symboliek, de lezer kan er verschillende kanten mee uit,’ schreef de een. ‘Zeker is intussen dat Olga Rodenko haar lezers kan uitdagen,’ schreef de ander.

Ergens in haar Zutphense woning, die ze deelt met een drieënnegentigjarige bedlegerige hoofdbewoonster die in ruil voor de schappelijke huurprijs van de luxueuze accommodatie nogal wat aanspraak verlangt, heeft Olga Rodenko nog twee manuscripten liggen die ze na Oversteken tevergeefs bij Meulenhoff aanbood. Het ene zou Sneeuw en kaviaar gaan heten, de titel van het andere manuscript is ze vergeten. ‘Ze bewegen zich, als al mijn werk, weer tussen werkelijkheid en onwerkelijkheid in,’ zegt Olga Rodenko (80) op een maandagmiddag bij een boterham met koffie. Hoewel ze de manuscripten graag zou publiceren, denkt ze niet dat het daar ooit nog van komt: ‘Daar is het echt een beetje te laat voor.’

Over de wijze waarop haar literaire carrière afliep, is Olga Rodenko niet te spreken. ‘Mijn boeken werden altijd zonder meer uitgegeven,’ zegt ze. Daar zorgde Meulenhoff-directeur Laurens van Krevelen voor, die haar in 1976 na de dood van haar broer, de vermaarde literator Paul Rodenko, hoogstpersoonlijk in zijn stal onderbracht. Omdat de verkoop van haar vier boeken te wensen overliet, kwam Olga Rodenko na een moderniseringsronde ten uitgevershuize alsnog onder een zogenaamde fondsredactie te vallen. ‘Ik kreeg toen een schoolmeester als redacteur, Wouter Tieges. Mijn stijl van schrijven lag hem niet.’

Tieges had aangekondigd dat Sneeuw en kaviaar in de zomer van 1987 zou verschijnen. ‘Toen kwam er ineens een brief,’ zegt ze. ‘De situatie was veranderd, schreef hij, en het ging helemaal niet meer door. Tamelijk kwaad heb ik het contact verbroken.’ Sindsdien heeft Olga Rodenko haar literaire neigingen krachtig onderdrukt. ‘Anders dan mijn broer ben ik nooit zo op erkenning uitgeweest,’ zegt ze. Tegenwoordig schildert ze vooral. Ze wijst op enkele Magritte-achtige doeken die ze in de huiskamer heeft opgehangen.

 

Olga Irene Rodenko werd in 1924 in Den Haag geboren. Broer Paul was op dat moment drieënhalf jaar oud. Tussen broer en zus groeide een hechte band toen vader Iwan Wasilewitzj Rodenko, een tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Nederland gevluchte kozak, op een van zijn vele tot mislukken gedoemde zakenavonturen met gezin en al neerstreek in de Letse hoofdstad Riga. ‘We hoefden het eerste jaar niet naar school,’ zegt Olga Rodenko. ‘Samen struinden we stad en land af.’ De wijze Paul, die toen twaalf was, maakte zijn zusje in de vrije natuur op allerlei fenomenen attent. ‘Paul was erg geïnteresseerd in de natuur. Hij wees mij op vogeltjes, vlinders, barnstenen en op bliksempijpjes, dat zijn stenen hulsjes die in het zand achterblijven als de bliksem is ingeslagen.’

Vanwege vermeende oplichtingspraktijken moest Iwan Rodenko, op last van de autoriteiten, Letland in 1934 alweer verlaten. Berooid keerde het gezin terug naar Den Haag. Op het Tweede Gymnasium aan de Bildersstraat, waar Olga later ook naar school zou gaan, werd Paul hoofdredacteur van het schoolblaadje en publiceerde daarin zijn eerste poëzie en proza. ‘Hij probeerde met iedereen filosofische gesprekken over zware onderwerpen te voeren,’ aldus Olga Rodenko. ‘Thuis liep dat uit op ruzie met mijn autoritaire vader, die bij de minste tegenspraak met de vlakke hand op tafel sloeg, waardoor vermoedelijk zijn stotteren is ontstaan.’ Zelf voelde zij die wijsgerige aanvechting niet zo. ‘Ik had altijd het idee: als Paul het allemaal al weet, hoef ik het toch zeker niet meer te weten?’

Zij had zich bovendien van allerlei huishoudelijke taken te kwijten. ‘Ik moest verdomme altijd boodschappen doen,’ zegt ze. Meisjes kwamen op de tweede plaats in het gezin. ‘Als ik een boek probeerde te lezen, stond moeder direct bij me. “Heb je niet iets beters te doen,” zei ze dan. Nog steeds voel ik me schuldig als ik een boek ter hand neem.’ Op een dag had ze er schoon genoeg van. ‘Had ik net bood-

schappen gedaan, vroeg mijn moeder of ik niet nóg iets wilde gaan halen. “Kan Paul dat nou niet doen,” riep ik. Vader werd verschrikkelijk kwaad, we hebben een week niet tegen elkaar gesproken. Paul zal het niet eens gemerkt hebben, die zat op zijn kamer te lezen.’

Ze vond toch een manier om aan de tucht te ontsnappen. ‘Ik trok mij terug in een mijmeren droomwereld.’ Ze begon nu sprookjes te schrijven, die ook soms in de schoolkrant terechtkwamen. En ofschoon Olga – in vergelijking met haar begaafde broer Paul, die haast ieder jaar een prijs won voor de beste cijfers – een matige leerlinge was, haalde ze goede punten voor opstellen en vertalen. Na schooltijd nam ze Annetje Houwing, haar beste vriendinnetje, wel eens mee naar huis. Direct werd Annetje ingelijfd bij het door Paul geformeerde huisorkest, dat bestond uit hemzelf op balalaika, zus Olga op dombra en nog enkele Russische emigrantenvrienden op andere instrumenten. Annetje, die een tamboerijn in haar handen gedrukt kreeg, viel direct voor de erudiete broer van haar vriendin, die behalve in wodka drinken uitblonk in het pokerspel.

 

In de oorlog ging Paul Rodenko psychologie studeren aan de almaar bruiner kleurende Universiteit van Utrecht. Terwijl het gros van zijn medestudenten afhaakte, bleef hij colleges volgen. Tot tweemaal toe tekende hij de door de Duitsers gewenste loyaliteitsverklaring, wat hem later op een achttien maanden durend studieverbod zou komen te staan. In verscheidene vraaggesprekken, waarin hij zweeg over deze minder heldhaftige oorlogshouding, beweerde hij juist in goed contact te hebben gestaan met enkele verzetsgroepen. Olga Rodenko, die in de oorlog wel afzag van doorstuderen, spreekt tegen dat haar broer ‘in het foute kamp’ zou hebben gezeten, zoals diens biograaf Koen Hilberdink in zijn proefschrift Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart (Meulenhoff 2000) beweert. ‘Paul zat vanaf de eerste dag in het verzet. Ik weet nog dat we in de oorlog ergens op vakantie waren en dat hij met een ander werd opgeroepen om ergens iets op te blazen.’ Het tekenen van de loyali-

teitsverklaring zou een tactische zet zijn geweest. ‘Dan kon hij tenminste doorgaan met zijn verzetswerk.’

Onkundig van zijn al dan niet bewust uitgelokte pro-Duitse houding begonnen diverse clandestiene tijdschriftredacties het doorwrochte werk van Paul Rodenko af te drukken. In augustus 1944 verscheen in de derde aflevering van het Haagse blaadje Maecenas zijn eerste, naar Dostojevski zwemend verhaal. Daarop volgde publicatie van gedichten, verhalen en essays in landelijk verschijnende bladen als Parade der profeten en later Columbus en Podium, waarmee hij een eerste bekendheid over zich wist af te roepen. Intussen zat ook zijn zuster niet stil. Zij had enkele van haar sprookjes omgetimmerd tot beklemmende, kafkaëske verhalen, die zij op een dag in de oorlog uittypte en aan haar broer liet lezen. ‘Hij gaf mij wel waarderende woorden,’ zegt ze. ‘Maar hij zei nooit veel. Alleen zoiets van: het is goed, Olga. Ik kreeg nooit eens een opmerking waar ik iets aan had. Hij zei niet: dit moet anders of dat is beter.’

Via Pauls contacten slaagde Olga erin, onder het pseudoniem Irene Rhodes, haar verhaal ‘De joker en zijn spiegelbeeld’ afgedrukt te krijgen in het vijfde nummer van Maecenas, dat verscheen in oktober 1944. In het zesde nummer schreef ze iets over zichzelf: ‘Ben in 1924 in Den Haag geboren. Mijn vader is Rus, mijn moeder Nederlandse. De lagere-schooltijd bracht ik door in Riga en Den Haag, de gymnasiumtijd in Den Haag. […] Ik kan niet zeggen dat ik de literatuur erg intensief beoefen, daar ben ik te lui voor: daydreaming is mijn liefste bezigheid. Mijn ideaal is: een open haardvuur, een dikke berenvacht er voor, een doos bonbons daarnaast en in een verborgen nis een “perpetuum-mobile-grammofoon”, die Russische platen speelt.’ In de daaropvolgende jaren publiceerde Olga Rodenko een stuk of tien verhalen in Columbus, Ad Interim en Podium. Was het in het begin via Paul gelopen, al snel kwamen ze haar zelf om kopij vragen.

In oktober 1946 vertrokken broer en zus naar Parijs, met de bedoeling er Slavische talen te gaan studeren. Met ijzeren discipline voerde Paul zijn zus langs culturele bezienswaardigheden, waartoe hij ook de oneindig durende lezingen van Sartre en Malraux rekende. ‘Hij wilde werkelijk overal heen,’ zegt Olga Rodenko. ‘Ik trok dat op een gegeven moment niet meer.’ Na tweeënhalve maand was het geld al op en besloot Olga terug te keren, met achterlating van haar broer, die veel langer zou blijven. Onder erbarmelijke omstandigheden deed hij er, afgezien van allerlei anarchistische en communistische sympathieën, zijn later door velen geroemde kennis van de poètes maudits en de avant-gardisten op.

Terug in Nederland ging Olga als psychologisch assistente bij de klm aan de slag, waar zij voor Paul, toen die later weer eens aan de grond zat, ook een baantje regelde. ‘Anders dan mijn broer had ik niet speciaal de ambitie om schrijver te worden,’ zegt ze. ‘Ik vond dat ik geld moest verdienen.’ Paul, die zijn zuster aan het begin van zijn literaire loopbaan nog behulpzaam was geweest, was vanaf zijn Parijse tijd alleen nog geïnteresseerd in zijn eigen schrijverschap. ‘Hij nam het bloedseri-

eus op. Hij had besloten broodschrijver te worden.’ Zoiets leek haar afschuwelijk. ‘Stel je voor dat je moet schrijven voor je geld. Dat je gedichten moet maken omdat je ervan moet leven! Ik zou het niet kunnen. Die commerciële druk heeft hem uiteindelijk ook de das omgedaan.’

Olga denkt niet dat haar bevlogen broer het handig had gevonden als zij zich met dezelfde achternaam en even fanatiek op de letteren had gestort. Bij schrijvende vrouwen had Paul sowieso al zijn bedenkingen. In Maecenas had hij een reeks aforismen gepubliceerd waarin hij de vrouw bespotte en traditioneel bejegende. Ook uit latere kritieken zou blijken dat hij de literatuur toch hoofdzakelijk als een mannenaangelegenheid zag. In een bespreking in de Nieuwe Rotterdamsche Courant in 1956 zette hij uiteen tot wat voor gedichten vrouwen doorgaans kwamen: ‘een weke, vrouwelijke (zich tussen de polen charmant en hysterisch bewegende), conflictloos en amorf voortkabbelende poëzie, die soms kan bekoren, soms ook even kan treffen, maar de dimensie mist, de dimensie die kunst onderscheidt van tijdverdrijf’. In latere besprekingen herhaalde hij deze misogyne kijk op de literatuur. De schrijfster Nel Noordzij typeerde hij eens als ‘het sentimentele en behaagzieke negentiende-eeuwse kind-vrouwtje’.

Omdat ze nog een tijd in hetzelfde huis woonden, bleef Olga, ondanks haar reguliere klm-baan, bekende schrijvers als Remco Campert (‘aardige man’), Gerrit Achterberg (‘hij zat er altijd als een autist bij’) en Gerard van het Reve (‘een merkwaardige, sombere figuur’) ontmoeten. In 1949 begon er, tot ergernis van broer Paul, iets te broeien tussen haar en W.F. Hermans. Hermans inviteerde de zuster van zijn vriend, van wie hij zich later af zou keren vanwege de onleesbaarheid van diens ‘esseejs’, voor het Boekenbal en trachtte haar na afloop mee naar huis te nemen. ‘Paul was niet weg te slaan,’ zegt Olga Rodenko. ‘Zaten we daar met z’n drieën bij Wim Hermans op de kamer. Uiteindelijk is Paul onder druk van Wim

toch vertrokken. Hij had flink wat gedronken, is naar de Amstel gelopen en erin gesprongen. De politie heeft hem eruit gevist. Hij heeft toen het adres van Wim opgegeven en die heeft hem op moeten halen.’

 

Geregeld vroegen literatoren haar of er nog iets gebeurde met die bijzondere verhalen van haar. De uitgever van haar broer, Bert Bakker, leek erin geïnteresseerd. Op onheuse gronden, zou blijken. ‘Bert had op een gegeven moment wel zin in mij,’ zegt ze. ‘Het kwam erop neer dat als ik een verhouding met hem zou beginnen, hij elke bladzijde zou publiceren. Nou ja, wat is dat voor een uitgangspunt?’ De vrijzinnige sfeer in het literaire wereldje was haar al gaan tegenstaan. ‘Na een zoveelste partnerruilfeest bij Adriaan van der Veen en zijn broer had ik het wel gezien. Paul voelde zich in die kringen meer op zijn gemak.’ Dat, en de gedachte dat ze toch niet kon tippen aan haar broer, maakten dat Olga Rodenko begin jaren vijftig afscheid nam van de literatuur.

En terwijl zij zich, met uiteindelijk drie kinderen, in de provincie vestigde en als hulpverleenster aan de slag ging bij een tehuis voor jongens met opvoedingsmoeilijkheden, groeide het oeuvre van haar broer, die in 1954 nog een van haar verhalen in het pas door Bert Bakker opgerichte blad Maatstaf afdrukte. Paul Rodenko verwierf grote naamsbekendheid. Niet zoals hij gehoopt had met zijn vaak haast onopgemerkt gebleven poëzie, maar met zijn bloemlezingen, Nieuwe griffels schone leien en Met twee maten, en met zijn vrijmoedig bewerkte liefdesverhalen uit Duizend-en-één-nacht. Maar zijn status van ‘theoreticus van de Vijftigers’, waarvan hij zelf altijd gruwde, slonk toen eind jaren vijftig nieuwe poëtische bewegingen als Barbarber en de Zestigers zich aandienden.

Onder druk van grote schulden – hij had zich inmiddels met vrouw en kinderen net als zijn zuster in Zutphen gevestigd om het onstuimige literaire leven te ontvluchten – stortte Paul Rodenko zich noodgedwongen op meer lucratieve dan creatieve klussen als vertalingen en televisiebewerkingen. Een heruitgave van zijn gedichten, begin jaren zeventig, en de toekenning van twee literaire prijzen konden zijn gevoel van mislukking niet wegnemen. ‘Hij heeft er zeer onder geleden dat hij de laatste jaren zo weinig erkenning genoot,’ zegt Olga Rodenko, ‘hij was er depressief van. Hij maakte bij leven al mee dat hij een verdwijnende schrijver was.’

Als zij bij haar broer langsging, lag hij vaak nog in bed. ‘Op het laatst mocht je blij zijn als hij er nog uit kwam.’ Van het vrolijke balalaikagetokkel kwam het in het sombere Zutphense huis van Paul al lang niet meer. Zijn gezondheid verslechterde en tegen alle doktersadviezen in sloeg hij nog dagelijks een fles sterke drank achterover. Op zijn ziekbed zei hij tegen zijn zuster, die hem vaak verteld had over haar werk met de moeilijk opvoedbare jongens, dat ze haar belevenissen op papier moest zetten zodat er een boekje van gemaakt kon worden. Olga Rodenko: ‘Hij zei: want dat verhalenschrijven heb jij altijd veel beter gekund dan ik. Dat is de enige

keer geweest dat hij mij echt aangemoedigd heeft.’ Na vijfentwintig jaar zwijgen nam zij aarzelend de pen weer ter hand.

In juni 1976, zijn zuster voltooide juist haar moeilijke-jongensboek, stierf Paul in het Zutphense streekziekenhuis aan een maagbloeding. ‘In feite was het zijn eigen schuld,’ zegt Olga Rodenko. ‘Hij heeft zich doodgedronken.’ Met Pauls vrouw Jettie ontruimde Olga de studeerkamer van haar broer. ‘Achter zijn boeken stond het vol met flessen.’ De nalatenschap werd naar het Letterkundig Museum gebracht, waar het momenteel nog altijd ongeordend in 31 dozen bewaard wordt.

‘Ik had nooit veel van mijn broer gelezen,’ zegt Olga Rodenko. ‘Ik vond zijn essays vaak erg moeilijk.’ Na de dood van haar broer veranderde dat. Ze zette zich tijdens een vakantie in Joegoslavië aan haar broers laatste essaybundel, Het twijgje der indigestie (1975), en was getroffen door het hoofdstuk ‘Brief aan een kritische vriend’. ‘Ik las over “het onaffe”, “het wonder” en “het toeval”, precies die dingen die mij ook intrigeren.’ Ze kreeg het gevoel dat haar broer via zijn werk alsnog contact met haar zocht. ‘Het voelde alsof ik de Rodenko-toorts verder moest dragen nu hij er niet meer was. Ik vond dat de inspiratie die in ons beiden zit, actief moest blijven.’

Olga Rodenko stuurde haar inmiddels voltooide manuscript met de gefictionaliseerde belevenissen van enkele van haar moeilijk opvoedbare pupillen naar verschillende uitgeverijen. Met een beleefd briefje kwamen ze retour. Ze liet het lezen aan weduwe Jettie, bij wie het manuscript vervolgens op de bank slingerde toen Rodenko’s uitgever Laurens van Krevelen eens langskwam. Van Krevelen nam het mee. De volgende ochtend belde hij Olga Rodenko om te zeggen dat hij het wilde uitgeven.

In 1978 lag Teken eens een mens in de winkel. De flaptekst meldde: ‘Het zouden case-histories kunnen zijn, maar Olga Rodenko (die in de jaren vijftig reeds verhalen in tijdschriften als Podium publiceerde) wenst ze wel degelijk als literatuur te zien.’ Er kwamen tien besprekingen van het boek. Tom van Deel, Aad Nuis, Reinjan Mulder, allen staken de loftrompet. ‘Olga Rodenko is een onbekende schrijfster met een zeer bekende naam,’ schreef Fernand Auwera in De Nieuwe Gazet. Het leek hem ‘een zeldzaam voorrecht’ iemand als Olga Rodenko als therapeute in de buurt te hebben gehad: ‘Een vrouw met inzicht en begrip, met belangstelling en voldoende persoonlijkheid om nooit tot gratuit medelijden, snotterigheid of pathetiek te vervallen.’ In de Leeuwarder Courant plaatste Ab Visser een kanttekening: ‘Rodenko wenst ze wel degelijk als literatuur te zien? Alsof dat er ene moer toe doet. Het zijn aardig geschreven verhalen van een idealistische vrouw en ze geven ons inzicht in relatie-gestoorde jongenslevens, maar literatuur? Vooruit dan maar als ze dat graag wil.’ In de pzc schreef Hans Warren dat het hem ‘eigenlijk altijd verwonderd had dat zij nooit tot bundelen of tot een publikatie in boekvorm is gekomen’.

Een jaar later bracht Meulenhoff Antichambreren uit, met daarin tien merendeels reeds in de jaren vijftig in verschillende tijdschriften gepubliceerde surrealistische verhalen vol nachtmerrieachtige situaties. Antichambreren oogstte zeven besprekingen. ‘In het surrealistische genre zijn deze boeken geloof ik wel geslaagd te noemen, maar dat ze mij nou erg boeien kan ik niet zeggen,’ schreef Ab Visser. De andere recensenten wonden zich erover op dat de verhalen zo laat pas op de markt werden gebracht. ‘Haar tweede boek, Antichambreren, verschijnt precies dertig jaar te laat,’ noteerde Hans van Straten in het Utrechts Nieuwsblad. ‘Als het in 1950 was uitgekomen, zou het nu tot de kleine klassieken uit de Nederlandse literatuur van de

twintigste eeuw behoren,’ aldus Van Straten, die nog opmerkte: ‘Het is een merkwaardige zaak dat haar literaire loopbaan eigenlijk pas is begonnen nadat die van broer Paul werd afgebroken.’

Olga Rodenko kreeg de smaak te pakken. Het Fonds voor de Letteren kende haar een werkbeurs toe en na haar pensionering in 1982 had ze volop tijd om te schrijven. Zo ontstond de in 1984 gepubliceerde bundel Cake-walk en andere verhalen, waarin het moeilijke-jongenshuis opnieuw veelvuldig opdook. Volgens Hans Warren, een van de vier besprekers, waren ze ‘weer allemaal van zeer hoog niveau’. Vrij Nederland repte van een ‘perfect resultaat’. Twee provinciale kranten waren minder enthousiast. Haar broers woorden indachtig typte zij voort, tot in 1986 het manuscript van Oversteken gereed was.

 

‘Het maakt mij niet uit dat niemand nog weet dat ik die vier boeken heb gepubliceerd,’ zegt Olga Rodenko aan het eind van de middag. Ze heeft het nooit een nadeel gevonden dat iedereen aan haar broer dacht als zij zelf met iets kwam. ‘Ik voelde mij niet overschaduwd, ik was juist blij met die verwantschap.’ In Zutphen werd een laan naar haar broer genoemd. ‘Dan denk ik niet: was er maar ook een Olga Rodenkolaan.’ Ze heeft het gevoel dat ondanks alle erkenning die er postuum ook voor haar broer geweest is, de ‘Rodenko-fakkel’ hoe dan ook dovende is.

In het vaarwater (2)

Joris van Casteren Broer en zus Rodenko

In het najaar van 1986 verscheen bij uitgeverij Meulenhoff Oversteken, de vierde en laatste literaire publicatie van Olga Rodenko. Het waren achttien korte verhaaltjes die, aldus de flaptekst, gingen over ‘een klein en enigszins aan lagerwal geraakt circusje, en de belevenissen van Elisabeth Zarin, een jonge vrouw die aan het begin staat van haar loopbaan als psychotherapeute en onder begeleiding van haar leertherapeute als eerste geval een meisje toegewezen krijgt dat boe noch bah wenst te zeggen’. Met elkaar, zo was de bedoeling, vormden de verhaaltjes een roman ‘als een fascinerende legpuzzel waarvan de stukjes uiteindelijk volmaakt in elkaar passen’.

Drie besprekingen lokte het werkje uit. Vrij Nederland, als meest gezaghebbend orgaan, was er niet van gecharmeerd. Hoewel er lof was voor een scène uit het eerste hoofdstuk, waarin de schedel van dompteur Fabio Fandoni gekraakt wordt in de muil van zijn lievelingsleeuwin (‘bloedstollend smerig’), werd gehakt gemaakt van de surrealistische compositie die het werk van Olga Rodenko zo kenmerkt: ‘Zulke droomduiding mist Freudiaanse allure. Platvoetig is ook de stijl.’ Enthousiast, daarentegen, betoonden zich het radicaal-christelijke Friesch Dagblad en het populistische Rotterdamsch Nieuwsblad. ‘Oversteken is een boeiende roman vol symboliek, de lezer kan er verschillende kanten mee uit,’ schreef de een. ‘Zeker is intussen dat Olga Rodenko haar lezers kan uitdagen,’ schreef de ander.

Ergens in haar Zutphense woning, die ze deelt met een drieënnegentigjarige bedlegerige hoofdbewoonster die in ruil voor de schappelijke huurprijs van de luxueuze accommodatie nogal wat aanspraak verlangt, heeft Olga Rodenko nog twee manuscripten liggen die ze na Oversteken tevergeefs bij Meulenhoff aanbood. Het ene zou Sneeuw en kaviaar gaan heten, de titel van het andere manuscript is ze vergeten. ‘Ze bewegen zich, als al mijn werk, weer tussen werkelijkheid en onwerkelijkheid in,’ zegt Olga Rodenko (80) op een maandagmiddag bij een boterham met koffie. Hoewel ze de manuscripten graag zou publiceren, denkt ze niet dat het daar ooit nog van komt: ‘Daar is het echt een beetje te laat voor.’

Over de wijze waarop haar literaire carrière afliep, is Olga Rodenko niet te spreken. ‘Mijn boeken werden altijd zonder meer uitgegeven,’ zegt ze. Daar zorgde Meulenhoff-directeur Laurens van Krevelen voor, die haar in 1976 na de dood van haar broer, de vermaarde literator Paul Rodenko, hoogstpersoonlijk in zijn stal onderbracht. Omdat de verkoop van haar vier boeken te wensen overliet, kwam Olga Rodenko na een moderniseringsronde ten uitgevershuize alsnog onder een zogenaamde fondsredactie te vallen. ‘Ik kreeg toen een schoolmeester als redacteur, Wouter Tieges. Mijn stijl van schrijven lag hem niet.’

Tieges had aangekondigd dat Sneeuw en kaviaar in de zomer van 1987 zou verschijnen. ‘Toen kwam er ineens een brief,’ zegt ze. ‘De situatie was veranderd, schreef hij, en het ging helemaal niet meer door. Tamelijk kwaad heb ik het contact verbroken.’ Sindsdien heeft Olga Rodenko haar literaire neigingen krachtig onderdrukt. ‘Anders dan mijn broer ben ik nooit zo op erkenning uitgeweest,’ zegt ze. Tegenwoordig schildert ze vooral. Ze wijst op enkele Magritte-achtige doeken die ze in de huiskamer heeft opgehangen.

 

Olga Irene Rodenko werd in 1924 in Den Haag geboren. Broer Paul was op dat moment drieënhalf jaar oud. Tussen broer en zus groeide een hechte band toen vader Iwan Wasilewitzj Rodenko, een tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Nederland gevluchte kozak, op een van zijn vele tot mislukken gedoemde zakenavonturen met gezin en al neerstreek in de Letse hoofdstad Riga. ‘We hoefden het eerste jaar niet naar school,’ zegt Olga Rodenko. ‘Samen struinden we stad en land af.’ De wijze Paul, die toen twaalf was, maakte zijn zusje in de vrije natuur op allerlei fenomenen attent. ‘Paul was erg geïnteresseerd in de natuur. Hij wees mij op vogeltjes, vlinders, barnstenen en op bliksempijpjes, dat zijn stenen hulsjes die in het zand achterblijven als de bliksem is ingeslagen.’

Vanwege vermeende oplichtingspraktijken moest Iwan Rodenko, op last van de autoriteiten, Letland in 1934 alweer verlaten. Berooid keerde het gezin terug naar Den Haag. Op het Tweede Gymnasium aan de Bildersstraat, waar Olga later ook naar school zou gaan, werd Paul hoofdredacteur van het schoolblaadje en publiceerde daarin zijn eerste poëzie en proza. ‘Hij probeerde met iedereen filosofische gesprekken over zware onderwerpen te voeren,’ aldus Olga Rodenko. ‘Thuis liep dat uit op ruzie met mijn autoritaire vader, die bij de minste tegenspraak met de vlakke hand op tafel sloeg, waardoor vermoedelijk zijn stotteren is ontstaan.’ Zelf voelde zij die wijsgerige aanvechting niet zo. ‘Ik had altijd het idee: als Paul het allemaal al weet, hoef ik het toch zeker niet meer te weten?’

Zij had zich bovendien van allerlei huishoudelijke taken te kwijten. ‘Ik moest verdomme altijd boodschappen doen,’ zegt ze. Meisjes kwamen op de tweede plaats in het gezin. ‘Als ik een boek probeerde te lezen, stond moeder direct bij me. “Heb je niet iets beters te doen,” zei ze dan. Nog steeds voel ik me schuldig als ik een boek ter hand neem.’ Op een dag had ze er schoon genoeg van. ‘Had ik net bood-

schappen gedaan, vroeg mijn moeder of ik niet nóg iets wilde gaan halen. “Kan Paul dat nou niet doen,” riep ik. Vader werd verschrikkelijk kwaad, we hebben een week niet tegen elkaar gesproken. Paul zal het niet eens gemerkt hebben, die zat op zijn kamer te lezen.’

Ze vond toch een manier om aan de tucht te ontsnappen. ‘Ik trok mij terug in een mijmeren droomwereld.’ Ze begon nu sprookjes te schrijven, die ook soms in de schoolkrant terechtkwamen. En ofschoon Olga – in vergelijking met haar begaafde broer Paul, die haast ieder jaar een prijs won voor de beste cijfers – een matige leerlinge was, haalde ze goede punten voor opstellen en vertalen. Na schooltijd nam ze Annetje Houwing, haar beste vriendinnetje, wel eens mee naar huis. Direct werd Annetje ingelijfd bij het door Paul geformeerde huisorkest, dat bestond uit hemzelf op balalaika, zus Olga op dombra en nog enkele Russische emigrantenvrienden op andere instrumenten. Annetje, die een tamboerijn in haar handen gedrukt kreeg, viel direct voor de erudiete broer van haar vriendin, die behalve in wodka drinken uitblonk in het pokerspel.

 

In de oorlog ging Paul Rodenko psychologie studeren aan de almaar bruiner kleurende Universiteit van Utrecht. Terwijl het gros van zijn medestudenten afhaakte, bleef hij colleges volgen. Tot tweemaal toe tekende hij de door de Duitsers gewenste loyaliteitsverklaring, wat hem later op een achttien maanden durend studieverbod zou komen te staan. In verscheidene vraaggesprekken, waarin hij zweeg over deze minder heldhaftige oorlogshouding, beweerde hij juist in goed contact te hebben gestaan met enkele verzetsgroepen. Olga Rodenko, die in de oorlog wel afzag van doorstuderen, spreekt tegen dat haar broer ‘in het foute kamp’ zou hebben gezeten, zoals diens biograaf Koen Hilberdink in zijn proefschrift Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart (Meulenhoff 2000) beweert. ‘Paul zat vanaf de eerste dag in het verzet. Ik weet nog dat we in de oorlog ergens op vakantie waren en dat hij met een ander werd opgeroepen om ergens iets op te blazen.’ Het tekenen van de loyali-

teitsverklaring zou een tactische zet zijn geweest. ‘Dan kon hij tenminste doorgaan met zijn verzetswerk.’

Onkundig van zijn al dan niet bewust uitgelokte pro-Duitse houding begonnen diverse clandestiene tijdschriftredacties het doorwrochte werk van Paul Rodenko af te drukken. In augustus 1944 verscheen in de derde aflevering van het Haagse blaadje Maecenas zijn eerste, naar Dostojevski zwemend verhaal. Daarop volgde publicatie van gedichten, verhalen en essays in landelijk verschijnende bladen als Parade der profeten en later Columbus en Podium, waarmee hij een eerste bekendheid over zich wist af te roepen. Intussen zat ook zijn zuster niet stil. Zij had enkele van haar sprookjes omgetimmerd tot beklemmende, kafkaëske verhalen, die zij op een dag in de oorlog uittypte en aan haar broer liet lezen. ‘Hij gaf mij wel waarderende woorden,’ zegt ze. ‘Maar hij zei nooit veel. Alleen zoiets van: het is goed, Olga. Ik kreeg nooit eens een opmerking waar ik iets aan had. Hij zei niet: dit moet anders of dat is beter.’

Via Pauls contacten slaagde Olga erin, onder het pseudoniem Irene Rhodes, haar verhaal ‘De joker en zijn spiegelbeeld’ afgedrukt te krijgen in het vijfde nummer van Maecenas, dat verscheen in oktober 1944. In het zesde nummer schreef ze iets over zichzelf: ‘Ben in 1924 in Den Haag geboren. Mijn vader is Rus, mijn moeder Nederlandse. De lagere-schooltijd bracht ik door in Riga en Den Haag, de gymnasiumtijd in Den Haag. […] Ik kan niet zeggen dat ik de literatuur erg intensief beoefen, daar ben ik te lui voor: daydreaming is mijn liefste bezigheid. Mijn ideaal is: een open haardvuur, een dikke berenvacht er voor, een doos bonbons daarnaast en in een verborgen nis een “perpetuum-mobile-grammofoon”, die Russische platen speelt.’ In de daaropvolgende jaren publiceerde Olga Rodenko een stuk of tien verhalen in Columbus, Ad Interim en Podium. Was het in het begin via Paul gelopen, al snel kwamen ze haar zelf om kopij vragen.

In oktober 1946 vertrokken broer en zus naar Parijs, met de bedoeling er Slavische talen te gaan studeren. Met ijzeren discipline voerde Paul zijn zus langs culturele bezienswaardigheden, waartoe hij ook de oneindig durende lezingen van Sartre en Malraux rekende. ‘Hij wilde werkelijk overal heen,’ zegt Olga Rodenko. ‘Ik trok dat op een gegeven moment niet meer.’ Na tweeënhalve maand was het geld al op en besloot Olga terug te keren, met achterlating van haar broer, die veel langer zou blijven. Onder erbarmelijke omstandigheden deed hij er, afgezien van allerlei anarchistische en communistische sympathieën, zijn later door velen geroemde kennis van de poètes maudits en de avant-gardisten op.

Terug in Nederland ging Olga als psychologisch assistente bij de klm aan de slag, waar zij voor Paul, toen die later weer eens aan de grond zat, ook een baantje regelde. ‘Anders dan mijn broer had ik niet speciaal de ambitie om schrijver te worden,’ zegt ze. ‘Ik vond dat ik geld moest verdienen.’ Paul, die zijn zuster aan het begin van zijn literaire loopbaan nog behulpzaam was geweest, was vanaf zijn Parijse tijd alleen nog geïnteresseerd in zijn eigen schrijverschap. ‘Hij nam het bloedseri-

eus op. Hij had besloten broodschrijver te worden.’ Zoiets leek haar afschuwelijk. ‘Stel je voor dat je moet schrijven voor je geld. Dat je gedichten moet maken omdat je ervan moet leven! Ik zou het niet kunnen. Die commerciële druk heeft hem uiteindelijk ook de das omgedaan.’

Olga denkt niet dat haar bevlogen broer het handig had gevonden als zij zich met dezelfde achternaam en even fanatiek op de letteren had gestort. Bij schrijvende vrouwen had Paul sowieso al zijn bedenkingen. In Maecenas had hij een reeks aforismen gepubliceerd waarin hij de vrouw bespotte en traditioneel bejegende. Ook uit latere kritieken zou blijken dat hij de literatuur toch hoofdzakelijk als een mannenaangelegenheid zag. In een bespreking in de Nieuwe Rotterdamsche Courant in 1956 zette hij uiteen tot wat voor gedichten vrouwen doorgaans kwamen: ‘een weke, vrouwelijke (zich tussen de polen charmant en hysterisch bewegende), conflictloos en amorf voortkabbelende poëzie, die soms kan bekoren, soms ook even kan treffen, maar de dimensie mist, de dimensie die kunst onderscheidt van tijdverdrijf’. In latere besprekingen herhaalde hij deze misogyne kijk op de literatuur. De schrijfster Nel Noordzij typeerde hij eens als ‘het sentimentele en behaagzieke negentiende-eeuwse kind-vrouwtje’.

Omdat ze nog een tijd in hetzelfde huis woonden, bleef Olga, ondanks haar reguliere klm-baan, bekende schrijvers als Remco Campert (‘aardige man’), Gerrit Achterberg (‘hij zat er altijd als een autist bij’) en Gerard van het Reve (‘een merkwaardige, sombere figuur’) ontmoeten. In 1949 begon er, tot ergernis van broer Paul, iets te broeien tussen haar en W.F. Hermans. Hermans inviteerde de zuster van zijn vriend, van wie hij zich later af zou keren vanwege de onleesbaarheid van diens ‘esseejs’, voor het Boekenbal en trachtte haar na afloop mee naar huis te nemen. ‘Paul was niet weg te slaan,’ zegt Olga Rodenko. ‘Zaten we daar met z’n drieën bij Wim Hermans op de kamer. Uiteindelijk is Paul onder druk van Wim

toch vertrokken. Hij had flink wat gedronken, is naar de Amstel gelopen en erin gesprongen. De politie heeft hem eruit gevist. Hij heeft toen het adres van Wim opgegeven en die heeft hem op moeten halen.’

 

Geregeld vroegen literatoren haar of er nog iets gebeurde met die bijzondere verhalen van haar. De uitgever van haar broer, Bert Bakker, leek erin geïnteresseerd. Op onheuse gronden, zou blijken. ‘Bert had op een gegeven moment wel zin in mij,’ zegt ze. ‘Het kwam erop neer dat als ik een verhouding met hem zou beginnen, hij elke bladzijde zou publiceren. Nou ja, wat is dat voor een uitgangspunt?’ De vrijzinnige sfeer in het literaire wereldje was haar al gaan tegenstaan. ‘Na een zoveelste partnerruilfeest bij Adriaan van der Veen en zijn broer had ik het wel gezien. Paul voelde zich in die kringen meer op zijn gemak.’ Dat, en de gedachte dat ze toch niet kon tippen aan haar broer, maakten dat Olga Rodenko begin jaren vijftig afscheid nam van de literatuur.

En terwijl zij zich, met uiteindelijk drie kinderen, in de provincie vestigde en als hulpverleenster aan de slag ging bij een tehuis voor jongens met opvoedingsmoeilijkheden, groeide het oeuvre van haar broer, die in 1954 nog een van haar verhalen in het pas door Bert Bakker opgerichte blad Maatstaf afdrukte. Paul Rodenko verwierf grote naamsbekendheid. Niet zoals hij gehoopt had met zijn vaak haast onopgemerkt gebleven poëzie, maar met zijn bloemlezingen, Nieuwe griffels schone leien en Met twee maten, en met zijn vrijmoedig bewerkte liefdesverhalen uit Duizend-en-één-nacht. Maar zijn status van ‘theoreticus van de Vijftigers’, waarvan hij zelf altijd gruwde, slonk toen eind jaren vijftig nieuwe poëtische bewegingen als Barbarber en de Zestigers zich aandienden.

Onder druk van grote schulden – hij had zich inmiddels met vrouw en kinderen net als zijn zuster in Zutphen gevestigd om het onstuimige literaire leven te ontvluchten – stortte Paul Rodenko zich noodgedwongen op meer lucratieve dan creatieve klussen als vertalingen en televisiebewerkingen. Een heruitgave van zijn gedichten, begin jaren zeventig, en de toekenning van twee literaire prijzen konden zijn gevoel van mislukking niet wegnemen. ‘Hij heeft er zeer onder geleden dat hij de laatste jaren zo weinig erkenning genoot,’ zegt Olga Rodenko, ‘hij was er depressief van. Hij maakte bij leven al mee dat hij een verdwijnende schrijver was.’

Als zij bij haar broer langsging, lag hij vaak nog in bed. ‘Op het laatst mocht je blij zijn als hij er nog uit kwam.’ Van het vrolijke balalaikagetokkel kwam het in het sombere Zutphense huis van Paul al lang niet meer. Zijn gezondheid verslechterde en tegen alle doktersadviezen in sloeg hij nog dagelijks een fles sterke drank achterover. Op zijn ziekbed zei hij tegen zijn zuster, die hem vaak verteld had over haar werk met de moeilijk opvoedbare jongens, dat ze haar belevenissen op papier moest zetten zodat er een boekje van gemaakt kon worden. Olga Rodenko: ‘Hij zei: want dat verhalenschrijven heb jij altijd veel beter gekund dan ik. Dat is de enige

keer geweest dat hij mij echt aangemoedigd heeft.’ Na vijfentwintig jaar zwijgen nam zij aarzelend de pen weer ter hand.

In juni 1976, zijn zuster voltooide juist haar moeilijke-jongensboek, stierf Paul in het Zutphense streekziekenhuis aan een maagbloeding. ‘In feite was het zijn eigen schuld,’ zegt Olga Rodenko. ‘Hij heeft zich doodgedronken.’ Met Pauls vrouw Jettie ontruimde Olga de studeerkamer van haar broer. ‘Achter zijn boeken stond het vol met flessen.’ De nalatenschap werd naar het Letterkundig Museum gebracht, waar het momenteel nog altijd ongeordend in 31 dozen bewaard wordt.

‘Ik had nooit veel van mijn broer gelezen,’ zegt Olga Rodenko. ‘Ik vond zijn essays vaak erg moeilijk.’ Na de dood van haar broer veranderde dat. Ze zette zich tijdens een vakantie in Joegoslavië aan haar broers laatste essaybundel, Het twijgje der indigestie (1975), en was getroffen door het hoofdstuk ‘Brief aan een kritische vriend’. ‘Ik las over “het onaffe”, “het wonder” en “het toeval”, precies die dingen die mij ook intrigeren.’ Ze kreeg het gevoel dat haar broer via zijn werk alsnog contact met haar zocht. ‘Het voelde alsof ik de Rodenko-toorts verder moest dragen nu hij er niet meer was. Ik vond dat de inspiratie die in ons beiden zit, actief moest blijven.’

Olga Rodenko stuurde haar inmiddels voltooide manuscript met de gefictionaliseerde belevenissen van enkele van haar moeilijk opvoedbare pupillen naar verschillende uitgeverijen. Met een beleefd briefje kwamen ze retour. Ze liet het lezen aan weduwe Jettie, bij wie het manuscript vervolgens op de bank slingerde toen Rodenko’s uitgever Laurens van Krevelen eens langskwam. Van Krevelen nam het mee. De volgende ochtend belde hij Olga Rodenko om te zeggen dat hij het wilde uitgeven.

In 1978 lag Teken eens een mens in de winkel. De flaptekst meldde: ‘Het zouden case-histories kunnen zijn, maar Olga Rodenko (die in de jaren vijftig reeds verhalen in tijdschriften als Podium publiceerde) wenst ze wel degelijk als literatuur te zien.’ Er kwamen tien besprekingen van het boek. Tom van Deel, Aad Nuis, Reinjan Mulder, allen staken de loftrompet. ‘Olga Rodenko is een onbekende schrijfster met een zeer bekende naam,’ schreef Fernand Auwera in De Nieuwe Gazet. Het leek hem ‘een zeldzaam voorrecht’ iemand als Olga Rodenko als therapeute in de buurt te hebben gehad: ‘Een vrouw met inzicht en begrip, met belangstelling en voldoende persoonlijkheid om nooit tot gratuit medelijden, snotterigheid of pathetiek te vervallen.’ In de Leeuwarder Courant plaatste Ab Visser een kanttekening: ‘Rodenko wenst ze wel degelijk als literatuur te zien? Alsof dat er ene moer toe doet. Het zijn aardig geschreven verhalen van een idealistische vrouw en ze geven ons inzicht in relatie-gestoorde jongenslevens, maar literatuur? Vooruit dan maar als ze dat graag wil.’ In de pzc schreef Hans Warren dat het hem ‘eigenlijk altijd verwonderd had dat zij nooit tot bundelen of tot een publikatie in boekvorm is gekomen’.

Een jaar later bracht Meulenhoff Antichambreren uit, met daarin tien merendeels reeds in de jaren vijftig in verschillende tijdschriften gepubliceerde surrealistische verhalen vol nachtmerrieachtige situaties. Antichambreren oogstte zeven besprekingen. ‘In het surrealistische genre zijn deze boeken geloof ik wel geslaagd te noemen, maar dat ze mij nou erg boeien kan ik niet zeggen,’ schreef Ab Visser. De andere recensenten wonden zich erover op dat de verhalen zo laat pas op de markt werden gebracht. ‘Haar tweede boek, Antichambreren, verschijnt precies dertig jaar te laat,’ noteerde Hans van Straten in het Utrechts Nieuwsblad. ‘Als het in 1950 was uitgekomen, zou het nu tot de kleine klassieken uit de Nederlandse literatuur van de

twintigste eeuw behoren,’ aldus Van Straten, die nog opmerkte: ‘Het is een merkwaardige zaak dat haar literaire loopbaan eigenlijk pas is begonnen nadat die van broer Paul werd afgebroken.’

Olga Rodenko kreeg de smaak te pakken. Het Fonds voor de Letteren kende haar een werkbeurs toe en na haar pensionering in 1982 had ze volop tijd om te schrijven. Zo ontstond de in 1984 gepubliceerde bundel Cake-walk en andere verhalen, waarin het moeilijke-jongenshuis opnieuw veelvuldig opdook. Volgens Hans Warren, een van de vier besprekers, waren ze ‘weer allemaal van zeer hoog niveau’. Vrij Nederland repte van een ‘perfect resultaat’. Twee provinciale kranten waren minder enthousiast. Haar broers woorden indachtig typte zij voort, tot in 1986 het manuscript van Oversteken gereed was.

 

‘Het maakt mij niet uit dat niemand nog weet dat ik die vier boeken heb gepubliceerd,’ zegt Olga Rodenko aan het eind van de middag. Ze heeft het nooit een nadeel gevonden dat iedereen aan haar broer dacht als zij zelf met iets kwam. ‘Ik voelde mij niet overschaduwd, ik was juist blij met die verwantschap.’ In Zutphen werd een laan naar haar broer genoemd. ‘Dan denk ik niet: was er maar ook een Olga Rodenkolaan.’ Ze heeft het gevoel dat ondanks alle erkenning die er postuum ook voor haar broer geweest is, de ‘Rodenko-fakkel’ hoe dan ook dovende is.

Hans Renders+
Tegenstrijdigheid als rechte lijn
Uit de correspondentie van Geert Lubberhuizen

‘Tot onze vreugde kunnen wij U mededelen dat wij Donderdag 30 Augustus door de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels zijn erkend als uitgever,’ schreef de toen negenentwintigjarige Geertjan Lubberhuizen op 3 september 1945 aan de letterkundige Nico Donkersloot. De Bezige Bij, want zo ging de erkende uitgeverij heten, was al legendarisch voordat de officiële stichtingsakte op 12 december 1944 werd getekend. En die reputatie is dubbel en dwars waargemaakt door Lubberhuizen. De Bezige Bij zonder Lubberhuizen is ondenkbaar en het fonds dat onder zijn veertig jaar durende leiding werd opgebouwd, is nauw met zijn persoon verbonden. Dat had Lubberhuizen gemeen met Bert Bakker, Geert van Oorschot en Johan Polak: uitgeven als gentleman’s hobby. Wat hem zo anders maakt, is zijn sfinxachtige optreden: achter de schermen massief aanwezig, maar voor de buitenwereld een Mann ohne Eigenschaften. Althans, zo leek het. Wim Wennekes heeft in zijn biografie Geert Lubberhuizen, uitgever (1994) verslag gedaan van het hilarische leven van deze reus uit de uitgeefgeschiedenis. Maar Wennekes had zelf ook wel in de gaten dat zijn beschreven held een hoog ‘black box’-gehalte bleef houden. Treffend gaf hij zijn boek daarom als ondertitel mee: ‘Het mysterie van de Van Miereveldstraat’.

Geertjan Lubberhuizen (1916-1984) was actief voor het Utrechts Kindercomité, om joodse kinderen onderduikadressen te bezorgen, toen hij op het idee kwam rijmprenten en bibliofiele boeken op de markt te brengen om het comité financieel te ondersteunen. De allereerste rijmprent was ‘De achttien dooden’ van Jan Campert, in het voorjaar van 1943. De Bezige Bij was geboren. En een uitgever was opgestaan. Lubberhuizen dankt zijn succes niet zozeer aan traditionele uitgeef-kwaliteiten, maar aan zijn charme. Zijn vermogen om met de moeilijkste en meest veeleisende auteurs om te gaan. Die charme gebruikte hij ook om vrouwen aan zich te binden. Hij trouwde vier keer en had daarnaast nog vele relaties. Hoe stoïcijns en sfinxachtig hij ook als minnaar kon zijn, bleek toen hij in 1977 Eindelijk

mezelf uitgaf, de roman waarin Mischa de Vreede haar uitgever herkenbaar opvoerde als gewezen minnaar. Het boek werd zelfs herdrukt. In tegenstelling tot Van Oorschot en Polak liet Lubberhuizen nooit naar buiten blijken wie zijn favoriete auteurs waren, misschien wel omdat hij de boeken die hij uitgaf maar zelden las. Dat was wellicht zijn grootste geheim.

En een mysterie zal Lubberhuizen ongetwijfeld altijd wel blijven. Maar uit zijn correspondentie met geliefden, vrienden, auteurs en collega-uitgevers kan toch iets van dat mysterie worden opgelost. Deze brieven van en aan Lubberhuizen, bij elkaar enige duizenden, zijn in de eerste plaats van onschatbaar cultuurhistorisch belang. Maar ook hilarisch en soms absurd. De intensieve correspondenties die de directeur met zijn auteurs onderhield, maken duidelijk waarom hij zo goed overweg kon met zoveel uiteenlopende karakters. Lubberhuizen had ooit scheikunde gestudeerd, maar van menselijke chemie had hij meer verstand.

Ruimhartig

Een uitgever doet het nooit goed. Wie boeken uitgeeft die op voorspelbare wijze iets met elkaar te maken hebben, opereert al snel alleen voor eigen parochie. Uitgevers zoals het katholieke Het Spectrum en het protestantse Kok uit Kampen mogen grote successen hebben geboekt met een bepaald type non-fictie, hun literaire auteurs liepen er weg zodra een neutrale uitgever belangstelling toonde. Consequent uitgeversbeleid wil niet zeggen dat de auteurs uit het fonds elkaar allemaal geweldig hoeven te vinden. Dat had Lubberhuizen goed door. Zijn hele uitgeversbestaan is een succes geworden doordat hij erin slaagde een fonds tot stand te brengen dat onderling juist flink botste. De tegenstrijdigheid als rechte lijn. Dat begon al tijdens de Bezetting, toen Lubberhuizen communisten, sociaal-democraten, katholieken en protestanten tegelijkertijd uitgaf, toen hij direct na de Bevrijding als een alleenheerser over de Coöperatie De Bezige Bij regeerde, toen hij in 1950 linkse Bij-auteurs voor het hoofd stootte door het anticommunistische De God die faalde; Ervaring met communisme van Arthur Koestler uit te geven, toen hij de experimentele Vijftigers in één aanbieding bracht met Willy Corsari. En Jan Cremer was zeker niet Lubberhuizens eerste confrontatie met het christelijk volksdeel. In 1953 verscheen een Nederlandse vertaling van La vie naïve d’Adam et Eve. Het was een boekje met tekeningen van Jean Effel, met daaronder teksten van Han Hoekstra. ‘U hebt met bovengenoemd boekje het Chr. volksdeel van Nederland gekrenkt,’ zo liet Boekhandel G.A. de Weille en Zoon uit Amersfoort per brief weten. De exemplaren kwamen retour.

Ook geeft de correspondentie uiteenlopende informatie over hoe Lubberhuizen met collega-uitgevers omging. Op 19 januari 1955 kreeg hij van Van Oorschot het verzoek De Avonden van G.K. van het Reve niet te herdrukken. Uitgeverij Van Oorschot wilde drie verhalen van Van het Reve samen met De Avonden in één band uitbrengen. Dat had natuurlijk weinig zin als De Bij ook nog eens met een herdruk kwam. Afstand doen van De Avonden ging Lubberhuizen te ver, maar verras-

send genoeg kwam hij met een compromisvoorstel: ‘Wij stellen een herdruk van De Avonden in de Bijenreeks twee jaar uit en geven jou, in het belang van Van het Reve, het recht in deze twee jaar een oplaag van 3000 exemplaren van De Avonden aangevuld met de drie verhalen, in een verzamelbundel in de handel te brengen.’ Dit voorstel was inderdaad ruimhartig, zeker omdat Van het Reve een weggelopen auteur was. Des te meer wist ook de schrijver deze toezegging van Lubberhuizen te waarderen: ‘Ik wens jullie hierbij mijn grote waardering te kennen te geven voor de ruimheid en bereidwilligheid, die uit jullie voorstel blijkt. Ik ben getroffen door de wijze, waarop jullie mijn economische belangen in jullie beslissing hebt doen wegen.’ Ook Geert van Oorschot was in zijn nopjes. ‘Zou je niet eens een avond bij mij thuis komen en een borrel drinken? Dit is eigenlijk al jaren in de pen. Breng Wim [Schouten] mee als hij lust heeft,’ liet hij aan Lubberhuizen weten.

Vier jaar later vroeg Lubberhuizen op zijn beurt aan Van Oorschot of hij Het behouden huis van Hermans in de serie Literaire Pocket mocht opnemen, en ook De ondergang van de familie Boslowits. Maar Van Oorschot weigerde: ‘Door de industriële ontwikkeling van het pocketbook ben ik helaas gedwongen op mijn eigen zaken te letten.’ Uiteindelijk kwam Van Oorschot overigens van zijn weigering terug.

Over Reve en Hermans wordt vaak gezegd dat ze zo op de penning waren. Dat geldt voor Mulisch ook. Op 28 maart 1956 reageert Lubberhuizen op een brief van hem. Mulisch had geklaagd over geld en over het verzoek een aanbiedingstekstje voor Het zwarte licht te schrijven. Lubberhuizen: ‘Stukjes schrijven is rotwerk, maar vooral als de uitgever dat manuscript zelf practisch niet in handen heeft kunnen krijgen, is het toch geen onredelijke eis, wanneer wij de auteurs vragen de korte inhoud in fraaie volzinnen op papier te zetten. […] Volgens het contract over De Versierde Mens (was: Het Feest) zou je daarvoor f 150,- voorschot krijgen. Die heb je gehad en daarover valt dus niets meer te zeggen. Volgens het contract over Kroonpretendenten (thans: Het zwarte licht) krijg je daarvoor als voorschot f 500,-. Je begrijpt, dat dit bedrag voor zo’n klein boekje erg hoog is. […] Dat onze administratie op niets lijkt, wisten wij niet. Wij vinden het knap van jou, dat je zo’n enorme boekhoudkundige visie hebt, dat je dat zomaar ineens kunt constateren.’

Schunnig

Stoïcijns moest je in die dagen wel zijn als uitgever. Uitgevers hebben de reputatie altijd over geld te zeuren, maar schrijvers kunnen er ook wat van. Niet op de wijze van Céline, die zijn uitgever Gallimard duidelijk maakte dat hij de ‘pooier’ van zijn (Célines) dromen was. ‘Zonder mijn dromen zou jij helemaal niets zijn! […] Jij droomt niet! Dat is jouw vak niet! daar snap jij niks van! jouw vak is dromen in klinkende munt omzetten! rampzalige kruidenier!’ Zo was de toon niet, maar de intentie toch wel. Nogal wat auteurs legden de verantwoordelijkheid voor hun overleven bij Lubberhuizen. Iedereen vroeg maar om geld.

Karel Appel had twee litho’s gemaakt die nog lagen ‘te drogen’, schreef hij in januari 1962, maar liet wel alvast weten dat hij zijn drieduizend gulden nog niet

had ontvangen, ‘dat duurt veel te lang die betaling’. Remco Campert wilde duizend gulden naar Rome getelegrafeerd zien, Hugo Claus vijfhonderd naar Parijs, Jan Cremer duizenden naar New York. Nadat in 1964 de onverbiddelijke bestseller Ik Jan Cremer is verschenen, wordt Lubberhuizen in alle opzichten Cremers zaakwaarnemer in Amsterdam. Een huis dat leeggehaald of verkocht moet worden, de post van Cremer (die automatisch naar De Bezige Bij wordt verstuurd) moet de uitgever afhandelen en zelfs als Cremer wil gaan scheiden, wil hij dat Lubberhuizen dat voor hem regelt. ‘Verder ben ik bezig je auto te verkopen, ik denk echter wel niet dat je er f 10.000,- voor krijgt, maar misschien wel f 3000,-. We mogen dan heel blij zijn, want hij is echt niet meer waard, vooral omdat de bodem er zowat helemaal uitligt en zo,’ schreef Lubberhuizen als een kenner naar het Chelsea Hotel in New York. ‘De verkoop van het boek hier begint nu ook wat terug te lopen, zoals te verwachten was, en de enige manier om weer geld te krijgen is een nieuw boek. De belastingen hebben hier inmiddels na een dwangbevel het zoveelste beslag gelegd en ik schrijf je dan ook om je de plezierige mededeling te doen dat het vanaf heden absoluut volstrekt onmogelijk is om nog één cent aan je over te maken.’ Cremer deed wat hem gevraagd werd, en kwam met Ik Jan Cremer ii. Op 7 december 1966 reageerde Lubberhuizen op het hem toegestuurde manuscript: ‘Ik heb je boek nu uit en ik vind het een geweldig boek, ik heb er erg veel om gelachen, ik vind het hier en daar bepaald ontroerend. Ik vind de seks erin hard, maar over het algemeen acceptabel en vooral ook de humor die je erdoorheen geweven hebt.’

Cremer en De Bezige Bij werden aangevallen vanwege het ‘schunnige’ karakter van Ik Jan Cremer, maar ook omdat het geen literatuur zou betreffen. Datzelfde verwijt gewerd de gebundelde uitgave van de krantenstrips Tom Poes en Ollie B. Bommel van Marten Toonder. Lubberhuizen moest een waar titanengevecht met de leden van de Coöperatie voeren om deze uitgave aan het fonds te mogen toevoegen. Toonder had er zich in 1962 al bij neergelegd dat het niet tot een bundeling bij De Bij zou komen: ‘Hedenmorgen ontving ik na een geduldig gedragen lijden,

toch nog geheel onverwachts een model voor het Tom Poes boekje. Dat was een verrassing! Eerlijk gezegd had ik, na het corresponderen en na zeven keren opbellen alle moed opgegeven om iets door middel van jouw organisatie uitgegeven te krijgen. En in ieder geval was ik dermate geïmponeerd door het gebrek aan belangstelling en voortvarendheid, die vooral indrukwekkend waren na de mislukking van de vorige uitgave, dat ik het wachten heb opgegeven. Onder het motto “graag of niet” ben ik dus ingegaan op de enthousiaste plannen en voorstellen van Andries Blitz.’ Vijf jaar later – het enthousiasme van uitgeverij Andries Blitz viel dus wel mee – verscheen de eerste Bommelpocket, bij De Bij. Het werd een van de kurken waarop het bedrijf in financieel opzicht ging drijven.

Al voordat Ik Jan Cremer in 1964 verscheen, had De Bij bij sommige (aspirant-) schrijvers de reputatie van losbandigheid. Sim Botsaert, pseudoniem van Aldert Walrecht, stuurde zijn – ongevraagde – manuscript in 1962 in, vergezeld van een brief die als volgt begon: ‘Kapot ben ik ervan geweest, ik ben er nog kapot van, dat mijn meisje geen maagd meer is. Lacht u daar om? Lees dan bijgaand manuscript en u zult me begrijpen. Mocht u na lezing ervan nog lachen, dan verbied ik u dit boek te publiceren in de reeks “Literaire Pocket”, waarvoor ik het bestemde.’

Gerard Reve schreef aan Lubberhuizen dat hij een Amerikaans contract voor De Avonden niet wilde tekenen. Waarschijnlijk betrof het een Engelse vertaling van zijn roman. ‘Ik zou zeggen doe net of je gek bent en laat de zaak maar rotten, of zeg dat ik in het gekkenhuis of in Angola zit, of de waarheid, namelijk dat ik het niet teken.’

Jan Arends schreef in een brief bij een tot op heden ongepubliceerd gebleven gedicht: ‘Ik wil alleen maar de waarheid en verder niets. Daar schrijf ik voor.’

Goochelaar

Afgezien van zijn zeer uitgebreide en ontroerende correspondentie met Willy van Reenen, het klasgenootje van het christelijk lyceum in Arnhem met wie Lubberhuizen al in 1934 verliefderig correspondeerde en die van 1944 tot 1952 zijn echtgenote was, zijn de brieven aan Jan Cremer het meest intiem. En dat gold ook voor de brieven die Cremer aan Lubberhuizen stuurde:

New York, 13 december 1966
beste geert, deze brief is geheel persoonlijk!
ik heb vanmorgen vroeg met hester (nu billy) gesproken. door de telefoon. ik heb mr. warendorf opdracht gegeven haar op te sporen en hij vond haar al een paar uur later. uit het gesprek dat ik met haar had kwam mijn verlangen voort om haar zeer spoedig te zien. ik geloof dat ik dit erg serieus meen. vooral na en tijdens mijn tweede boek kreeg ik een ontzettende drang om weer naar haar terug te gaan. ik weet dat zij ook graag bij mij terug wil. per slot van rekening is zij de moeder van mijn drie kinderen en heb ik met haar de belangrijkste fase in mijn leven meegemaakt. ik heb in de afgelopen twee jaar maar een ding meer en meer beseft dat hester mijn vrouw is. ik meen dit echt! […] ik wil dat hester en ik het althans eens worden om op een bepaalde levensbasis door te gaan. opnieuw te beginnen. daarom geert vraag ik jouw hulp. buiten hans sl[eutelaar] en jou heb ik helemaal niemand!

Lubberhuizen kreeg van Cremer de totale regie. Cremer had na het verschijnen van zijn Ik Jan Cremer ii in interviews nogal stoere taal uitgeslagen. En dat wilde Lubberhuizen, volgens een brief van 8 maart 1967, toch anders: ‘Ik heb hier en daar zo mijn licht eens opgestoken en het blijkt dat het afzetten tegen auteurs onverstandig is geweest en verder is de toer van je sterke verhalen en de bekende overdrijving ook in je interviews te ver doorgezet. […] In de tweede plaats is door de Jan Cremerkrant, die ik door ziekte pas afgelopen maandag te zien heb gekregen, weer eens gebleken dat je toch zonder de corrigerende en wat nuchtere hulp van mij niet kunt. Het stuk over Cees [Nooteboom] en Lisbeth [List] is een lullig stuk dat gewoon te ver gaat en dat had niet moeten gebeuren. Ook een aantal andere dingen in de krant hadden er beslist niet in gemoeten en zo zie je, het kwaad straft zichzelf, de zaak is in beslag genomen.’

Cremer was er niet door uit het veld geslagen. Nadat hij nog een afrekening van De Bezige Bij had ontvangen, stuurde hij een briefkaart: ‘New York, 23 maart 1967. Beste Geert, zojuist je brief met afrekeningen ontvangen. Je moet goochelaar worden, of zoiets. Rekenwonder bijvoorbeeld. Anyway, ik zal je spoedig een zeer uitvoerige brief schrijven met míjn kijk op de zaak. Een vrolijk paasfeest en stuur alvast maar 30 rooie ruggen. Je allerbeste vriend Jan. P.S. En maak je vooral geen zorgen om mijn “image”.’

Niet om zijn ‘image’, maar wel om andere facetten van Cremers leven maakte Lubberhuizen zich zorgen. ‘Beste Jan. Een brief om je te laten weten, hoe het op het ogenblik met de kinderen staat.’ Met de kinderen van Cremer welteverstaan. En dan volgt een brief (24 oktober 1967) die aangeeft hoe belangrijk Lubberhuizen voor zijn auteur was:

De verzorging door Hester van de kinderen is niet geworden wat wij ervan hadden gehoopt. Zij heeft het niet aangekund en ingrijpen is noodzakelijk geworden, o.m. omdat de kinderen ondervoed raakten en geen behoorlijk toezicht kregen. De twee jongens zijn nu bij je moeder in Enschede, waar zij zullen blijven en met hand en tand verdedigd zullen worden tegen verplaatsing. […] Verder hoorde ik dat je bezig bent te scheiden van Hester. Ik dacht, dat dat er wel in zat, maar ook hier moet je er rekening mee houden, dat je dan alimentatieplichtig wordt, waardoor als je daar geen geld voor stuurt, weer beslagen gelegd zullen worden bij de Bij. […] Dat was het weer voor vandaag, hartelijke groeten, Je oom Geert.

Oom Geert was een ervaringsdeskundige op het gebied van scheiden, zo zal menig auteur gedacht hebben. Remco Campert vraagt zijn uitgever in september 1966, vanuit Antwerpen, terwijl zijn vrouw Lucia buiten ligt te zonnen ‘en Topsy met de noorderzon is vertrokken’ om een goede echtscheidingsadvocaat. ‘Waar moeten we scheiden? In A’dam hoop ik, want hier duurt het meer dan een jaar en kost het

schatten. Wil je me een plezier doen en hier snel achter zien te komen. De laatste advocaat die ik had (toen met Fritzi, dat aardige schepsel) was Jeljer de Jong, een advocaat van kwade zaken, en die heb ik liever niet meer, want ik mocht hem niet, hoewel hij spotgoedkoop was, dat moet gezegd, maar daardoor duurde het ook vijf keer zo lang.’

Een paar maanden later, op 31 januari 1967, krijgt Lubberhuizen een brief van Campert. ‘Geert was een vaderfiguur voor mij,’ heeft Campert meer dan eens in interviews gezegd. En het is waar. Tussen de vele verzoeken om geld en betere contracten legt Campert voor Lubberhuizen zijn ziel bloot. ‘Beste Geert, dit wordt een lullige brief die weer voornamelijk over geld zal gaan. Ik schrijf je, omdat het de laatste tijd zo moeilijk is om je aandacht langer dan een minuut vast te houden. Ik zit enorm in de rotzooi, zowel moreel als financieel.’

Maar er werd toch vooral een financieel beroep op Lubberhuizen gedaan. Niet iedereen vond het nodig veel woorden vuil te maken aan een verzoek om geld. De dichter Cornelis Vaandrager stelt, in een schrijven van 12 november 1969, voor zijn boek De Reus in afleveringen, op microkwadraat- of speelkaartformaat, uit te brengen: ‘Ik wou nóg een uitgever benaderen, bijv. Bruna, of jij moet er op staan dat e.e.a. voorlopig bij de Bij blijft. In ieder geval heb ik zéer dringend geld nodig. D.w.z. een gegarandeerd terugkerend bedrag, al is het voorlopig f 200 per week. Kan ik er op rekenen, dat je dit, voor mij in orde brengt? Graag spoedig, liefst p.o. antwoord + sjek.’

Lijdensweg

Een leuke – of misschien moeten we zeggen schrijnende – bloemlezing is samen te stellen uit de brieven van mensen die een beroep op Lubberhuizen doen hun werk uit te geven.

Zoals Bert van Rheenen uit Hilversum. Hij stuurde Lubberhuizen zijn dichtbundel Per doodkist naar de zevende hemel: ‘Het geheel dient te worden opgevat als een lopend verhaal: het eerste gedicht is de ontmoeting en de liefde op het eerste gezicht. Het tweede gedicht is een voortvloeisel uit het eerste.’ Zou de uitgever het manuscript nog hebben ingezien na zo’n brief? Waarschijnlijk niet.

Of zoals Maria P. uit Haarlem, die Lubberhuizen op 25 februari 1971 als volgt benaderde:

Zeer geachte Directeur,
Op de radio hoorde ik dat U toegetreden bent tot lid van de partij van de Arbeid. Dus U denkt democratisch. Nu heb ik een vraag voor U. Daar ik sinds 1944 niet meer kan werken door de reuma en hierdoor invalide ben zit ik eigenlijk met een sociaal Letterkundig probleem. Er was geen mogelijkheid om mij te revalideren. Mijn studie heb ik van mijn invaliditeitsgeld moeten bekostigen. U begrijpt hoe enorm zwaar leven ik heb gehad. Ik schrijf namelijk gedichten, verhalen, sprookjes en toneelstukken. Verleden jaar kreeg ik de 2e poëzieprijs ‘Keerpunt 1970’ in België. Ik zit in de vakgroep Letteren, en publiceerde in het Haarlems Dagblad enzov. Door dat ik door mijn handicap en karakterinstelling ‘lam geslagen door sociale omstandigheden’ heb ik soms geen moed om mijn werk op te zenden.
Ik wil U vragen zou U van mij werk willen publiceren. Het is voor mij van levensbelang. En het geeft mij een stimulans ondanks gehandicapt te zijn door te gaan. Ik zal U eerlijk zeggen. Ik ben ook uit socialistische huize. Maar ik heb nooit geweten, dat je als kunstenaar en invalide zo’n lijdensweg moet gaan.

Waarschijnlijk zat er achter de fleurig geïllustreerde brief van ‘Roosje’ geen invalide vrouw die al sinds 1944 aan reuma leed. ‘Geachte mijnheer Lubberhuizen, Ik ben vreselijk geschrokken van uw brief, het heeft echt wel ’n week geduurt eer ik het allemaal verwerkt had. Vandaar dit late schrijven. (Onzin natuurlijk, ben ’n week stomdronken geweest.) Maar ik vind ’t ’n geweldig idee – dat boek schrijven. Ben zelfs al bezig eigenlijk. ’t Beste lijkt mij, dat ik geregeld wat opstuur. (manuscripten hihi) Misschien blijkt dan wel dat ik totaal niet in de wieg ben gelegd voor schrijfster, of we worden beestachtig beroemd. Maar dat moet u dus zelf maar uitmaken.’ Was getekend ‘Roosje’, met een hartje op de ‘j’.

Dirk de Witte (1934-1970), door Jeroen Brouwers ooit ‘een Vlaamse Wolkers’ genoemd, pakte het ook origineel aan. Hij vroeg aan Lubberhuizen zich te conformeren aan een paar voorwaarden, en deed toen zijn genereus aanbod: ‘Als je iets voelt voor publicatie onder deze voorwaarden kan U mij dat laten weten en dan

stuur ik U zonder verwijl het manuscript.’ Korte tijd later vergaste De Witte zich in zijn eigen auto. Er is nooit iets van hem door De Bij uitgegeven.

Jacobus P. Bos uit Capelle aan den IJssel was teleurgesteld omdat zijn manuscript De dagelijkse geest afgewezen was. Teleurgesteld is nog voorzichtig uitgedrukt voor deze schrijver in de dop, die vier jaar eerder als reactie op een ruwe versie van

hetzelfde manuscript van Lubberhuizen te horen had gekregen: ‘Ik hoop dan ook maar dat je niet naar een andere uitgever loopt, want in de toekomst zou ik je niet in ons fonds willen missen.’ Bos had al die jaren aan zijn boek zitten slijpen, in de vaste overtuiging dat De Bij het zou uitgeven. Nu die droom met een standaardbriefje in rook was opgegaan, wilde hij genoegdoening. Op drie vellen gaf hij een bloemlezing uit de inderdaad bemoedigende brieven die hij in de loop der jaren van Lubberhuizen had ontvangen, afgewisseld met fragmenten uit zijn eigen brieven. ‘Geloof maar niet dat ik het hierbij laat zitten! Geloof dat maar niet!’

Beter mens

‘In verband met het zoeken naar een huis voor je ben ik allereerst geweest bij de eigenaar van het huis waar ikzelf woon,’ schreef Lubberhuizen op 3 maart 1971 aan Jacques Hamelink. En hij was niet de enige, want als je de brieven moet geloven, was de directeur van De Bezige Bij almaar op zoek naar huizen voor zijn auteurs. Of hij was juist bezig ze voor hen te verkopen, zoals voor Jan Cremer. Remco Campert, Simon Vinkenoog en nog een paar anderen werden keurig op de hoogte gehouden van wat zijn zoektochten opleverden.

‘Dear Jerzy, We are so glad with your new book. Oscar [Timmers, redacteur], Marijke [Pieterse, directiesecretaresse] and I have read it and all the three of us do not stop talking about it,’ schreef Lubberhuizen op 12 september 1972 aan Jerzy Kosinski. Met dit soort brave praatjes kwam hij bij zijn eigen auteurs niet weg. Daar moest heel wat strategischer geopereerd worden, en Lubberhuizen deed dat meesterlijk. Dat was ook wel nodig als je leest hoeveel zuur er iedere dag naar de Van Miereveldstraat gestuurd werd.

Zo schreef Kees Buddingh’ op 19 december 1973, daags na de opening van een tentoonstelling van zijn surrealistische ‘kastjes’ in het Dordrechts Museum, een teleurgestelde brief, omdat Lubberhuizen bij die gelegenheid verstek had laten gaan. ‘De Bezige Bij is niet in zijn auteurs geïnteresseerd.’ Lubberhuizen reageerde ook nog met: ‘op de achtste december was ik al een week met angina aan het nest gekluisterd’.

Jan Gerhard Toonder was ‘pisnijdig’ omdat Lubberhuizen maar niet reageerde op het door hem ingeleverde boek De dronken kanarie. ‘Ik heb er hier en daar uit voorgelezen, en wel-onderlegde mensen hebben er om gebruld van het lachen en zijn er vervolgens tot snikkens toe stil van geworden. Over zin gesproken, die begint me wel te ontzinken. Graag en anders niet, ben ik geneigd te zeggen, en dan ook een beetje vlug. Ik heb niet zo erg veel jaren meer te leven en niet zo erg veel boeken meer te schrijven, dus een beetje respekt alsjeblieft. Dat je hier nu eens iets van leren zult en een beter mens moge worden, dat is de wens van Jan Gerhard Toonder.’ Soms luisterde Lubberhuizen ook wel eens, want een jaar later gaf hij De dronken kanarie (1975) uit. Toonder overleed in 1992.

Klagende auteurs hadden niet altijd ongelijk. Gerrit Kouwenaar, al eerder uit onvrede overgestapt van De Bij naar Querido, liet in 1976 weten dat zijn vertalingen van Bertolt Brecht zonder overleg in de herdruk waren gegaan. ‘Uit een recensie in

vn heb ik begrepen dat de herdrukken van De goede mens en Moeder Courage inmiddels verschenen zijn. Ik houd mij aanbevolen voor een paar exemplaren, dat is altijd leuk.’

H.C. ten Berge was op 15 december 1975 ter uitgeverij voor de contractbespreking over zijn boek De Raaf in de walvis. Mythen en fabels van de eskimo. Lubberhuizen had hem zo cryptisch toegesproken dat de auteur ’s avonds een brief schreef: ‘Toch wilde ik je laten weten dat de honorarium-affaire m.b.t. het Eskimoboek een beetje grotesk gaat aandoen.’ Ten Berge en Lubberhuizen zijn er wel uitgekomen, want in het jaar daarop verscheen ‘het Eskimoboek’.

Armando werd in 1978 uitgenodigd lid te worden van de Coöperatie De Bezige Bij. ‘Ik heb gestudeerd en nog eens gestudeerd op de statuten, maar ze doen me maar niet watertanden, ik zie, ronduit gezegd, niet in waarom ik lid zou worden. Als ik iets doe wil ik het goed doen. Dus moet ik, als volwaardig lidmaat, vergaderingen bijwonen. Ik haat dergelijke gezellige bijeenkomsten. […] Gaat de Bez. Bij me nu streng straffen, wil ze nu geen boeken meer van Armando uitgeven, of, als ze

dat wèl wil, doet ze dat dan heel lelijk en vol drukfouten? Dat is toch niet zo, hè? Dat zou droevig zijn en alles is al zo droevig mijnerzijds. Vr. gr. en duid niet euvel.’

Een man naar Lubberhuizens hart, die Armando. Hoe anders presenteerde Heere Heeresma zich. Hij bood zich aan bij De Bezige Bij, ondanks het ooit ‘door u nog eens hooghartig geweigerd debuut’, maar stelde daarbij Lubberhuizen voor de keuze (nog voor die had kunnen zeggen of hij Heeresma wel wilde uitgeven): of hij werd mededirecteur van De Bij of ‘men betaalt mij zoals men ook de drukker heeft te betalen’. Lubberhuizen bedankte voor de eer.

Voor degenen die ambities hebben om in de uitgeverij te gaan werken, zijn deze brieven leerzame lectuur. Auteur en uitgever moeten stalen zenuwen hebben om het een beetje leuk te houden met elkaar. Ze weten dat ze tot elkaar veroordeeld zijn, maar tegelijkertijd kan de samenwerking na elk boek door een van de partijen opgezegd worden. Geert Lubberhuizen en de schrijvers uit de stal van De Bezige Bij waren elkaar voortdurend aan het uitleggen hoe uitgever en auteur met elkaar dienen om te gaan. En dat gaat van au.

[2004/3]

Ileen Montijn+
‘Gespierd, talentvol en bezonken’
Derk Hoek, alias de dichter Frank Gericke

Vijf jaar geleden schreef ik onderstaande herinnering aan mijn grootouders, Derk en Ida Hoek:

 

‘Opa schrijft…’ Er klonk zowel ongeduld als eerbied in het antwoord van mijn grootmoeder op de vraag wat Opa eigenlijk aan het doen was. Ik zag hem zitten aan zijn bureau, achter de glazen wand die de studeerkamer scheidde van de voorkamer in de flat van mijn grootouders. Als ik kwam logeren sliep ik op de divan in die kamer, en dan werden de hoge gordijnen langs het glas dichtgetrokken. Dan was de studeerkamer donker: ouderwets donker, een beetje geheimzinnig met de geur van Opa’s pijp en de vele oude boeken langs de wanden.

Maar Opa was voor licht in de kamer, hij was modern van smaak – wat ik als klein meisje natuurlijk niet wist – op een heel eigen, aartsconservatieve manier. Hij hield van artistiek aardewerk, van bloemen en Japanse prenten, maar had behoudende opvattingen over bijna alles. Niet in de laatste plaats over de rolverdeling tussen man en vrouw.

Ik hield van hem en hij hield van mij, zijn oudste kleinkind. Hij was een kleine man met een mooie, goeddeels kale schedel. Op oude foto’s kun je zien dat hij in zijn jonge jaren ook al kaal was: een knappe, smalle man met een snor. Mijn grootvader was een estheet, opgegroeid in Brussel, waar zijn vader rond 1900 de Nederlands-hervormde dominee was. Hij bleef in Brussel om te studeren. Hij deed daar nogal lang over, want de rechtenstudie lag hem niet echt, en hij had het druk met de Vlaamse Beweging en nachtenlange debatten over het Geloof en de toekomst der Natie – naast sigaren natuurlijk, en drank. En vrouwen, denk ik.

Toen de wereldoorlog uitbrak, was hij net docteur en droit. Op de valreep van een nieuw tijdperk en zijn verhuizing naar Nederland schreef hij zijn eerste boek, een serie reportages over de oorlog in België. De Belgische doctorstitel nam hij vervolgens mee naar Nederland. Misschien gaf hij zelfvertrouwen aan een man die zich

literator voelde, maar die in briljantie, productiviteit en gemak altijd achterbleef bij zijn soortgenoten. Hij ploeterde, prutste te lang door en liet zich wel eens ontvallen dat het hem ontbrak aan verbeeldingskracht. Uiteindelijk publiceerde hij maar één enkele dichtbundel. Conservatieve gedichten, noemde hij die toepasselijk.

Nee, dan de jonge vrouw die hij in 1918 in Den Haag leerde kennen. Mijn toekomstige grootmoeder was net als hij een keurig domineeskind, en werkte net als hij dankzij connecties bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij. (Zo ging dat in die tijd, de wereld was klein, zeker de christelijk-historische.) Zij was jong, naïef en opgewekt, en hij vond dat het tijd was om te trouwen.

Colijn, directeur van de bpm en haar voogd, zorgde dat zij hun eerste huwelijksjaren in Indië doorbrachten. Dat moet een welkome band tussen die twee hebben geschapen, want wat hadden zij, afgezien van het geloof en een zekere mate van verliefdheid, eigenlijk gemeen?

De jaren verstreken en er kwamen twee kinderen. ‘Vader schrijft…’ zei zij als die vroegen wat hun vader aan het doen was, en het was duidelijk dat zij er niet méér over kon zeggen. Terwijl hij achter zijn schrijftafel zat, maakte zij autotochtjes met de kinderen, was bezig met de inmaak en het organiseren van het gezinsleven. Onvermoeibaar schilderde zij kastjes, plakte fietsbanden, spaarde zegeltjes. Het huiswerk van de kinderen controleerde zij even gewetensvol als de optelsommen van de kruidenier. Een warme, vindingrijke vrouw, moeder en mettertijd grootmoeder.

Wat zij gemeen hadden was zuinigheid, zuinigheid en plichtsbesef. Niet háár voortvarendheid, die slecht paste bij zijn bespiegelende aard, niet zijn verlangen naar schoonheid, dat hij met haar niet kon delen. Maar elk vel papier in huis werd aan twee kanten beschreven, elk stukje touw dat nog bruikbaar was ging in een doos. Grote enveloppen die de post bracht, werden voorzichtig opengemaakt, binnenstebuiten gekeerd, dichtgeplakt en opnieuw gebruikt.

Mensen worden niet vrolijker als zij alleen hun negatieve eigenschappen delen. Vooral Oma werd niet vrolijker, terwijl Opa als grijsaard iets ontspannens kreeg, misschien dankzij de zekerheid dat elke kans op literaire roem nu wel verkeken was.

Welk kind komt op het idee om zich af te vragen of zijn grootouders wel van elkaar houden? Ik deed dat in elk geval niet. Maar later, toen mijn grootouders al heel oud waren, en in mijn ouderlijk huis samen op de bank zaten, zag ik eens hoe Oma teder met haar hand over Opa’s achterhoofd streek. Een onkarakteristiek gebaar dat mij ontroerde. Dus toch, dacht ik. Ook Opa en Oma zijn in Arcadië geweest, en er is nog iets van over.1

Hommede lettres

Deze herinnering aan mijn grootouders schreef ik in 1999 als column voor nrc Handelsblad. Niet alleen om ze als paar te portretteren, maar ook als een kleine hommage aan mijn grootvader, die een dichter was: ps. Frank Gericke (1887-1976).

Hoewel, een hommage? Mijn ouders (mijn moeder is zijn dochter) waren ontzet toen ik ze het stukje het lezen. Was dat Vader Hoek? Een ploeteraar, succesloos literator? De gevoelens liepen zo hoog op dat ik de column niet in de krant durfde te zetten. Een jaar later verscheen hij wel in mijn bundel De smaak van liefde. Een jeugdvriendin van mijn moeder vertrouwde mij toe dat ze het portretje erg raak vond.

Mijn grootvader was de enige intellectueel in de familie. Hij bracht zijn dagen door achter de eenvoudige schrijftafel die nu in mijn eigen werkkamer staat; niemand durfde te vragen wat hij daar precies deed, en zelf zweeg hij erover. Wij hadden allemaal eerbied voor hem, een homme de lettres die boeken schreef, en bevriend was met de bekendste dichters van zijn tijd, met Bloem, met Van Eyck. Zijn beste vriend was de dichter Geerten Gossaert geweest, alias F.C. Gerretson, ‘oom Carel’, hoogleraar in Utrecht. Wie dat allemaal had, kon geen mislukkeling zijn.

Hoe Frank Gericke daar zelf over dacht, blijkt uit papieren in zijn nalatenschap.

Dat blauw

Begin april 1957 ontving hij een brief van de literatuurwetenschapper A.L. Sötemann die – zoals alle brieven aan de dichter Frank Gericke in latere jaren – begon met een excuus: het had veel tijd en moeite gekost om hem op te sporen. Daarom was er nu haast bij. Er werd een liber amicorum voorbereid voor Jacques Bloem, die binnenkort (op 10 mei al!) zeventig zou worden, en misschien had Hoek/Gericke ook wel iets bij te dragen.

Gericke stuurde het laatste gedicht van zijn hand dat in een tijdschrift gepubliceerd was: ‘De schelpenvissers’. Hij liet het voorafgaan door een berijmde, persoonlijke opdracht aan zijn vriend Bloem:

Na deze sombere regels volgde ‘De schelpenvissers’.2 Daarin richt de dichter zich tot God – tot een wrede, zelfs honende God. De versie van het gedicht die Gericke naar Sötemann opstuurde, was nog verbitterder dan die in Wending:

Het liber amicorum voor Bloem ging niet door, zodat ook deze moeite van de dichter voor niets was geweest.3 Het was niet de eerste keer dat zelfs de kans om voor het voetlicht te treden met een eerbetoon aan een vriend, hem ontging. Drie jaar eerder, bij het feestmaal voor de zeventigste verjaardag van F.C. Gerretson, had de tafelpreses Hoeks toespraak laten vervallen omdat er al zoveel andere sprekers waren, zoals oud-premier Gerbrandy en de historicus Pieter Geyl.

Een man die niets had bereikt, een man die erbij was maar niet werd opgemerkt – en die om zich heen alles wat hem dierbaar was (Nederlands koloniale rijk, de tradities van het protestantisme) zag verpulveren. Zo moet Derk Hoek zich in de tweede helft van zijn leven gevoeld hebben. Ook als jongeman was cultuurpessimisme hem niet vreemd geweest; hij had dat toen geuit in felle epigrammen, zoals ‘Toekomstideaal’: ‘Demp! Stoot neer! breek af! Maak volk en kultuur tot een vlakte! /

Ducht geen vermoeienis eer… ’t àl middelmatigheid zij!’, en ‘Kunst en Tooneel’: ‘Alles wat plat is en grof (treedt toe, witgedaste Mijnheeren,/Ruischende Dames, treedt toe!) bloeit op dees kermis tot kunst.’4

Maar nu zweeg hij, terwijl om hem heen zijn vrienden stierven. Was hij ooit meer geweest dan een poeta minor, zoals G. Puchinger, de bezorger van Gerretsons brieven, hem in een voetnoot hatelijk noemde?

In 1979, drie jaar na zijn dood, nam Gerrit Komrij drie gedichten uit Frank Gerickes bundel Conservatieve gedichten (1927) op in zijn bloemlezing van gedichten uit de negentiende en twintigste eeuw.5 Komrij was geïntrigeerd, zei hij later, door de bundels van verder onbekende dichters, en deze was dan ook nog verschenen bij een gerenommeerde uitgever: ‘…verder, wie zou niet bezwijken voor een gedurfde, revolutionaire titel als Conservatieve gedichten? Een aartsconservatief als Gossaert noemde zijn bundel Experimenten, je voelt dus al nattigheid,’ aldus Komrij. Zat er soms iets van pastiche bij?6

Waarschijnlijk zal niemand anders dan een kleindochter die zeif in de letteren is gegaan, de moeite nemen nog wat meer aandacht te besteden aan het dichterschap van iemand als Frank Gericke. Het ‘Levensbericht’ in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde waar hij zo vurig op had gehoopt, is hem niet vergund geweest. Wie had het ook moeten schrijven? Iedereen was dood, en de protestantse dichter van een jongere generatie die ik op zijn verzoek benaderde, is er nooit aan toegekomen.

Toch heeft Frank Gericke een rol gespeeld op het toneel van de Nederlandse poëzie. Hij heeft enkele memorabele gedichten geschreven, en zijn hechte vriendschap met Geerten Gossaert is ook voor die laatste van veel betekenis geweest. Samen vertegenwoordigen zij een kleine, maar historisch interessante stroming in de Nederlandse poëzie. Een stroming die zich nadrukkelijk afzette tegen de ‘zee van ik-verdriet en de berg van ziels-licht’ (zoals een criticus het formuleerde) van de Tachtigers, en teruggreep naar vaste, vaak oude vormen. Ootmoed jegens de Schepper was haar beginsel – zonder dat het daarom religieuze poëzie was.

Toen Hoek in 1908 kennismaakte met Carel Gerretson, had hij juist zelf zijn eerste gedichten gepubliceerd in Ons Tijdschrift. Dit maandblad was voortgekomen uit het Christelijk Jongelingsverbond (waarvan overigens Gerretsons vader voorzitter was geweest) en wilde ‘het christelijk-literaire tijdschrift van deze periode’ zijn. Hoeks poëziedebuut, in vijfvoetige jamben, deed zich voor als twee fragmenten uit een ‘episch gedicht’, getiteld ‘Jehu’. In het licht van Hoeks latere flamingantisme is het grappig dat er een Franstalige opdracht boven stond, en wel aan een zekere Mlle. Rozalia Chapiro, ter herinnering aan gemeenschappelijke uren aan de Brusselse universiteit.7

Gestalte

Derk Hoek werd op 6 juni 1887 geboren in de pastorie van Hoogvliet, nu deel van Rotterdam. Zijn ouders waren de jonge dominee Willem Hoek en Derk-

dina Harmsen: hij afkomstig uit een domineesgeslacht, zij uit een Vriezenveense familie die in linnen handelde op Sint-Petersburg.

Begin 1892 verhuisde het gezin naar Brussel, waar Derk zijn hele school- en studietijd zou doorbrengen. Zijn vader was beroepen door de Nederlandse Evangelische (i.e. Nederlandse Hervormde) gemeente in die stad. Dominee Hoek werd in Brussel een geziene en bij zijn gemeente geliefde figuur. Derk bezocht vanaf 1900 het Koninklijk Athenaeum in de Eikstraat, en vanaf 1906 de universiteit van Brussel. Hij studeerde Letteren en Wijsbegeerte, en na zijn propedeuse Rechten.

In 1908 kwam Frederik Carel Gerretson, opgegroeid in een gelovig protestants milieu, zijn opwachting maken bij de Nederlandse dominee te Brussel: dat hoorde zo. Gerretson had juist een turbulente periode in zijn leven doorgemaakt, waarin hij maandenlang (1906-1907) om onduidelijke redenen in de vs en Mexico had vertoefd. Hij ging in Brussel studeren aan het nog vrij nieuwe sociologisch instituut van de universiteit, het Institut Solvay. De jonge Hoek, die nog bij zijn ouders woonde, voelde naar eigen zeggen onmiddellijk bewondering voor deze briljante, strijdbare figuur, wiens temperament een soort tegenpool was van zijn eigen aard.8 De drie jaar oudere Gerretson vatte op zijn beurt warme sympathie op voor de stille, fijnzinnige Hoek.

De uitwisseling van ideeën tussen het tweetal was meteen levendig. Het was Gerretson die met zijn gepassioneerde christendom zijn jongere vriend uit een geloofscrisis trok. Of het Hoek was die Gerretson op zijn beurt meesleepte naar de Vlaamse Beweging – grotendeels een studentenbeweging – is niet helemaal zeker, maar het staat vast dat zij samen in februari 1911 het ‘viiiste wetenschappelijk Vlaamsch Studentencongres, ter Vervlaamsching der Gentsche Hoogeschool’ bijwoonden, en dat daar uit Nederland ook de historicus Pieter Geyl, leeftijdgenoot

van Hoek, aanwezig was. Geyl bracht de vrienden in contact met de dichter P.N. van Eyck. De Groot-Nederlandse gedachte kreeg Gerretson zowel als Geyl in haar greep, maar Derk Hoeks betrokkenheid bij de Vlaamse Beweging was het nauwst. Voortrekkers van deze beweging als Leo Picard (1888-1981) en de historicus Eugène Cantillon (1893-1942), die in de Eerste Wereldoorlog naar Nederland zouden uitwijken, zijn levenslang zijn vrienden gebleven. In maart 1912 schreef Hoek aan de intussen naar Nederland teruggekeerde Gerretson (‘Amicissime!’) uitvoerige brieven over het jaarlijks congres, dat ditmaal in Leuven plaatsvond.

Maar ook op het gebied van de poëzie moet tijdens Gerretsons Brusselse jaren veel tussen hem en Hoek zijn besproken. De gedichten in Gerretsons bundel Experimenten – in 1911 verschenen onder het pseudoniem Geerten Gossaert – kwamen in deze jaren tot stand. Hetzelfde geldt voor de meeste van de essays die hij, eveneens onder zijn dichtersnaam, schreef.9 Gerickes eigen pseudoniem dateert uit deze periode; ik heb er geen andere uitleg voor dan de Vlaamse klank ervan, en misschien de associatie met ‘geren’, begeren.10

Ook voor Frank Gericke waren dit vruchtbare jaren. Hij publiceerde in 1913 en ’14 poëzie en proza in Ons Tijdschrift, waarvan Gerretson in 1911 redacteur werd. In het conservatieve maandblad De Tijdspiegel verschenen gedichten van hem in verschillende soorten: strenge ‘Versoefeningen in Vondels trant’ (in alexandrijnen, op bijbelse thema’s) en ‘Kleine gedichten’ in een veel luchtiger, aan Guido Gezelle herinnerende stijl.11

In 1913 publiceerden Gericke en Eugène Cantillon onder de naam Eugène Ge-

ricke samen een artikel in Ons Tijdschrift over




het dichterlijk streven van hun generatie en kring.12 Zij betogen dat de poëzie, zoals alle ‘doelbewust handelen’, perken en regels nodig heeft. Zij moet streven naar een ‘gestalte’, een organische vorm. De overgevoelige Tachtigers schoten hierin te kort; Boutens en Van de Woestijne vormen de overgang naar een hedendaagse dichtkunst waarin alle scheiding tussen inhoud en vorm een blote abstractie, een fictie is. Vooral Van de Woestijne bereikt hierin volgens de auteurs poëtische hoogtepunten. In zijn bundel De gulden schaduw worden gewaarwordingen niet zomaar ondergaan, wordt het leven niet overdacht, maar wordt het zinnelijk waargenomene en het innerlijk doorvoelde spontaan en actief verwerkt. ‘Het vers is de idee en de idee is het vers, het is alles gestalte, alles symbool.’

Herschapen

Albert Verwey (1865-1939) was de poolster die over deze dichtersgeneratie scheen. In 1913 moet Hoek zelf één of meer gedichten naar hem hebben opgestuurd voor zijn maandblad De Beweging. Verweys antwoord is verdwenen; dat het een afwijzing was, valt op te maken uit een brief uit 1976 van de – dan hoogbejaarde – Hoek aan Verweys dochter Mea Nijland-Verwey. Hij vertelt daarin dat hij haar vader één keer gesproken heeft en toen memoreerde dat die lang geleden een vers van hem had geweigerd. De oude dichter had snedig geantwoord: ‘Dat kan een teken van grote belangstelling zijn.’13

Bij De Gids had Gericke meer succes. In 1914 publiceerde die vijftien ‘Conservatieve gedichten’ van zijn hand, vrijwel allemaal vervat in strenge, klassieke versvormen.14 Er zijn verschillende gedichten bij met een actuele of politieke inhoud, en zelfs pogingen om moderne gegevens in klassieke vormen te gieten: zo in het gedicht ‘Helios herschapen’, waarvan de gebundelde versie ‘De zes-cilinder van Helios’ zou heten. Het beschrijft hoe de Zonnegod, tot schrik van de Dageraad, zijn zonnewagen heeft verruild voor een automobiel – en dan ook vroegtijdig in de zee stort: ‘Door dampverdofte glazen blikt zijn schaûwrijk oog, / En, donderbrakend, knettert langs ’t gewelfd azuur / De paardontspannen wagen: stank- en gifbelaân / Welt wasemwolk op wolk hem uit zijn bronzen schoot;’.

Frank Gericke manifesteerde zich in deze jaren ook als journalistiek auteur. Zijn boek Van het slagveld der Natiën verscheen eind 1915 in afleveringen en begin 1916 in één fraai verzorgde band, geïllustreerd met tekeningen. Het was gebaseerd op zwerftochten door het door de wereldoorlog ontredderde België, aangevuld met

verslagen van bezoekjes aan Belgische schrijvers als Felix Timmermans en Karel van de Woestijne.

In het boek wordt uitvoerig ingegaan op de Belgische (of Vlaamse) kwestie, die door Nederlanders zo slecht werd begrepen en door de oorlog weer in een nieuw licht kwam te staan. Veel Nederlanders beseften amper dat het een en dezelfde taal was die zij en de Vlamingen spraken. De Nederlandstaligen werden al sinds de afscheiding van België in 1830 gediscrimineerd, hun taal genegeerd. Het ‘Vlaamse volk’ was daardoor in de loop van de tijd niet alleen vernederd, maar ook intellectueel gefnuikt; het bestond uit ‘kleine luiden’ en had nauwelijks competente leiders. Alleen al daarom was een van de eerste strijdpunten van de beweging de vernederlandsing van de universiteit van Gent, waar buiten de colleges toch al iedereen Nederlands sprak.

In 1918 vond Derk Hoek via zijn vriend Gerretson een baan op het Haagse kantoor van de Koninklijke Bataafsche Petroleum Maatschappij (de latere Shell, in die tijd gewoonlijk de Koninklijke genoemd). Gerretson werkte sinds 1917 als secretaris en vertrouweling van directeur Hendrik Colijn, de latere minister-president, bij de Koninklijke.

Bij Colijn in huis woonde Ida van Oosterzee, de jongste dochter van een vriend uit de tijd van de Atjeh-oorlog, de in 1912 overleden dominee C.M. van Oosterzee. Ida werkte ook bij de Koninklijke. Derk en zij trouwden in februari 1920 en ver-

trokken zes weken later naar Indië; Colijn had Hoek een traineeship bezorgd bij het bpm-kantoor in Tjepoe, op Java.

De nieuwe omgeving inspireerde Gericke tot nieuwe gedichten, waarvan er vier onder de titel ‘Javaansche beeldjes’ in De Gids van september 1923 werden afgedrukt.15 Het zijn gedichten waarin een exotische sfeer samengaat met een suggestie van heftige, doch ingehouden (of vervlogen) passie. In ‘Om éénen blik’ bijvoorbeeld is een wasmeisje aan het woord, dat betoverd is door een blik van een jonge sultan die met zijn stoet zojuist is gepasseerd.

De fascinatie voor de blik, met een sterk erotische ondertoon, is terug te vinden in een later gedicht, ‘Fluistersprekend’, dat in Conservatieve gedichten staat. De dichter richt zich tot een ‘snoode schoone’, die van veel te veel ervaring blijk geeft en minnaars lokt als vogeltjes in ’t net:

Gedichten als deze maakten dat Gericke door protestantse critici nooit is beschouwd als een dichter die werkelijk deugde. Zo verklaarde de criticus van het gereformeerde weekblad De Bazuin dat de Indische verzen, hoezeer hij Gerickes dichterschap ook bewonderde, ‘het vermoeden van een ontstellend manco aan idealisme en – vroomheid’ gaven (30 maart 1928). Een gedachtespinsel als ‘Fluistersprekend’ vertoonde ‘een zo over-gecharmeerde sensualiteit, dat de brutaliteit der doorgedachte zonde uw hart sidderen doet’.

Bij terugkomst in Nederland, na drie jaar, was er voor Hoek geen werk meer bij de bpm. Hij solliciteerde naar een betrekking als secretaris van Paul Rijkens, direc-

teur van de Margarine-Unie (het latere Unilever), en kreeg te horen dat hij zijn Engels moest verbeteren. Daarom ging hij, alleen, in het najaar van 1923 voor twee maanden naar Londen.

In Londen is P.N. van Eyck correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Hoek komt regelmatig bij hem en Netty thuis, evenals bij Pieter Geyl, Van Eycks voorganger, nu hoogleraar in de Nederlandse geschiedenis aan University College. Men drinkt thee, luistert naar voordrachten en speelt bij Geyl thuis pingpong.

De toon van een paar overgeleverde briefkaarten van P.N. van Eyck aan Hoek is vriendschappelijk, maar er is tussen hen lang niet zo veel correspondentie als tussen Van Eyck en Gerretson, die ook in Londen heeft gewoond (in de tijd dat Hoek in Indië vertoefde).16 Na het Engelse verblijf kreeg Hoek de gehoopte baan, en vestigde zich met vrouw en kind (zoon Wim is in november 1920 geboren) op een benedenhuis in Rotterdam. In maart 1924 wordt daar een dochter, Marietje, geboren. Zij werd later mijn moeder.

Voetvolk

Eind september 1925 schrijft Van Eyck een lange brief aan Hoek – zes dichtbeschreven kantjes in zijn mooie, moeilijk leesbare handschrift. Hij gaat over zijn, Gerickes, voorgenomen gedichtenbundel, waarvan hij het typoscript met de vraag om advies naar Van Eyck heeft gestuurd – via Gerretson.17 Het typoscript is heel omvangrijk: de inhoud is in zes afdelingen gegroepeerd, er zitten naast vrije

gedichten ook de ‘versoefeningen in Vondels trant’ bij, de vijftig epigrammen uit 1914 en ‘Amnon, dramatisch gedicht in één bedrijf’ in pentameters.18

Van Eyck excuseert zich (‘Beste Hoekius’) uitvoerig voor de maandenlange vertraging waarmee hij reageert. De rest van de brief maakt begrijpelijk waarom hij zijn antwoord zo lang heeft uitgesteld: hij heeft geen hoge dunk van het werk van zijn vriend Gericke (al zegt hij dat niet zo). Zijn advies is: veel weglaten. Amnon (‘Ammon’ schrijft hij steeds) kan beter vervallen omdat de handeling dramatisch niet overtuigend is; en passant wijst hij op een paar metrische onvolkomenheden, die hem ‘bij een zoo voorzichtig schrijver’ hebben verbaasd. Over de rest van de inhoud zegt Van Eyck dat hij Gerickes poëzie ‘innerlijk eenvormig’ vindt. De meer lyrische, persoonlijke gedichten zingen alle ‘op een Nederlandsche ouderwetsche manier’ de ere Gods in de natuur en ook de genrestukjes hebben een zekere eenvormigheid, ‘en daar hier een enigszins schrale inhoud over een in de regel breed kader verdeeld moet worden, zijn ze tevens wat wijdloopig’. Slechts twee gedichten, ‘Arnulphus’ en ‘Fluistersprekend’, worden door Van Eyck enigszins geprezen: het eerste heeft hij ‘met veel genoegen gelezen’, het tweede ‘heeft veel aardigs’.

Van Eycks brief, hoe zorgvuldig en vriendelijk ook, moet de altijd onzekere Gericke hebben teleurgesteld. Maar hij heeft er wel naar gehandeld. In januari 1928 bedankt Van Eyck hem hartelijk voor het toezenden van een fraai exemplaar-met-opdracht van Conservatieve gedichten. Hij is blij dat Gericke iets aan zijn opmerkingen gehad heeft. De beste gedichten komen nu veel beter tot hun recht, vindt hij; meer positiefs kan hij kennelijk niet uit zijn pen krijgen.

Conservatieve gedichten, dat nu nog slechts 35 gedichten bevatte, verscheen eind 1927 bij Van Dishoeck, de uitgever van Gossaert en Van Eyck.

Er zijn een zeventiental kortere of langere besprekingen bewaard gebleven van deze debuutbundel van een onbekende dichter, in zulke uiteenlopende periodieken als de Nieuwe Rotterdamsche Courant en het Predikbeurtenblad, De Gids en De Standaard.19 Bijna alle critici waren – net als Komrij een halve eeuw later – gefascineerd door de titel. Men vatte hem op als een antimodernistisch manifest; meer dan één merkte op dat de conservatiefste verzen in de bundel niet de mooiste waren, en de mooiste niet echt conservatief.

Een ongepubliceerde tekst van Gericke werpt enig licht op de achtergrond van die aandachttrekkende titel: ‘Boutens, door een van mijn vrienden naar zijn oordeel over mijn toen pas verschenen dichtbundeltje gevraagd, liet zich, hoewel de inhoud waarderend, ietwat misprijzend over de titel uit: “Conservatieve Gedichten”. Conservatief, zei hij, was een politiek begrip en dichtkunst had daar niets mee te maken. Ik voelde ’t anders. Voor mij had het woord algemene betekenis. Het duidde een geesteshouding aan: die van een sterke gehechtheid aan de in vele eeuwen van geestelijke inspanning opgezamelde verworvenheden van de mens; dit in tegenstelling tot die van de radikaal, die zich, van huis uit rationalist, elk ogen-

blik bereid moet houden die verworvenheden door de eigen, wie weet hoe vluchtige bedenksels te vervangen.’

Uit deze geestesgesteldheid waren zijn gedichten geboren, schreef Gericke. De deugd van het conservatisme vergeleek hij met die van het conformisme. Non-conformisme was de heersende trend geworden, en dat was fout, ja onbestaanbaar. Waar het in de kunst om ging, was volgens hem juist conformisme; dat schept de voorwaarden voor een stijl. Non-conformisme was voorbehouden aan de geniale enkeling, die dan op zijn beurt weer door anderen kon worden gevolgd. Dat Gericke bij dat laatste zijn vriend Gerretson in gedachten had, lijdt geen twijfel. Hijzelf was, als dichter, voetvolk en schreef ‘conservatieve gedichten’. Gossaert was een voortrekker die zijn gedichten dan ook ‘experimenten’ mocht noemen.20

Een van de zorgvuldigste kritieken van Conservatieve gedichten schreef P.H. Ritter jr (anoniem) in het Utrechts Dagblad van 28 april 1928. ‘De titel van dezen bundel gedichten is een strijdleus. […] deze poëzie [is] in waarheid aan de adem, die door de moderne dichtkunst waart, geheel vreemd,’ zo begon hij. Uitvoerig gaat de criticus in op het verschil tussen deze en de hedendaagse poëzie, waarin de grens tussen de dichter en wat hem omringt, vervaagt. In het werk van Gericke houdt de ziel zich, net als bij Jan Luyken of Guido Gezelle, deemoedig buiten de natuur, behalve om haar te verheerlijken en te beschrijven. ‘De gaping tussen de uitbloei van de achttiende eeuw en de Nieuwe Gids’, aldus Ritter, zou wel eens een invulling kunnen vinden in Frank Gericke. De protestantse poëzie is volwassen geworden. Weinig hartstochtelijk, maar gespierd, talentvol en bezonken.21

Iets dergelijks schreef J.C. Bloem in De Gids (1928, p. 431-432). Hij hekelt het feit dat de hedendaagse Nederlandse poëzie bij alle veelvormigheid nooit verder terug lijkt te grijpen dan De Nieuwe Gids. Behalve dan Gossaert, en nu Gericke, wiens werk sterk aan het zijne herinnert. Maar: ‘Gossaert grijpt terug naar 1650, Gericke naar 1850.’ Toch moest men zich, aldus Bloem, op het pastiche-achtige in Gericke niet blind staren: zijn echte dichterschap sprak uit de beste verzen in deze bundel, de liedjes van Tamar en de Indische gedichten.

De ‘liedjes van Tamar’, geheten ‘Bruidsliedje’ en ‘Bakliedje’, waren gedichten die aan volkswijsjes deden denken, die oorspronkelijk in het epos ‘Amnon’ hadden gezeten en op Van Eycks aanraden zelfstandig in de bundel waren opgenomen.

‘De liedjes van Tamar strooien over deftige bijbelsche geschiedenissen zonnegloed van Oostersche blijheid,’ zo vond recensent Callenbach van de Rotterdamsche Kerkbode, en Ernst Groeneveld schreef in De Avondpost over de humor van de dichter: ‘O zeldzaamheid in onze Hollandsche tuin der poëzie! Dit dartel boek moet niet onopgemerkt blijven. God geve dat onze moderne dichterlingen en hun navolgers van dat “conservatieve” geen flauwte krijgen.’

Lof van verschillende kanten kreeg het eerste gedicht, ‘Japansch’:

Er waren ook sceptischer critici, die Gerickes gedichten maakwerk vonden, de ‘verstandelijkheid’ ervan hekelden. Maar er was slechts één volstrekt vernietigende bespreking. Deze was afkomstig van de criticus van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, Hendrik Marsman.

Volgens Marsman (nrc, 24 maart 1928) stond Gericke in de Hollandse dichter-traditie van Cats en Huygens op zijn grofst, van Tollens en De Genestet, van Heije en Beets. Hij noemt de geest die er uit spreekt ‘burgerlijk-lollig, stompzinnig eigengereid…’ en citeert drie coupletten uit het gedicht ‘De schaapjes van den schipper’, dat een koddige scène vertelt waarin koper Douwe een grap uithaalt met de kudde schapen van schipper Louw, waardoor alle schaapjes achter de ram aan in het water plonzen:

Marsman stikte welhaast van ergernis. ‘Ik geloof dat dit, buiten alle poëzie om, en afgezien van alle tijdsverschuiving, altijd en overal, zelfs vóór 1880 en hier, alleen maar een weerzinwekkend goedkoop en ordinair nutsavondvoordrachtsgerijmel is,’ schreef hij; ‘… wat in godsnaam kan iemand bezielen die voor zichzelf zulke dingen ontwerpt, die er tijd en moeite aan geeft, die ze bundelt, tusschen heel ander werk? Dit ding is wel een der beroerdste, maar zes, zeven, acht van dit slag staan er stellig nog in.’

Voor de rest noemde Marsman Gericke een grof plagiator, althans imitator, van Gossaert. Ter illustratie citeert hij het, inderdaad zeer Gossaertiaanse, ‘De gek’.

Eén keer slechts had Gericke zichzelf overtroffen, vond Marsman. ‘Eénmaal schreef hij klaarblijkelijk zonder overschroefde krachtsinspanning (want de versificatie beheerst hij, niet alleen hier, zonder moeite) een vers, waarvoor Gossaert zich niet zou behoeven te schamen. En het vreemde is, dat ik het vaste gevoel heb, dat hij meer zulke verzen zou kunnen schrijven, dat ik weet niet welke duivel der ordinaire voordrachtskunst hem tegen zijn beter weten en wezen in de zoutloze banaliteiten inblies, waarvan ik hier iets geciteerd heb…’ Hij doelt op het gedicht ‘Morgenbede’. En hij besluit, alvorens het in extenso te citeren, pesterig dat het voor iedereen het beste zou zijn als Gericke Gossaert verzocht dit gedicht in een herdruk van Experimenten te laten opnemen, en zelf voortaan zweeg.

Gossaert kwam op voor zijn vriend. ‘Amice, ik ben ten diepste verontwaardigd over het artikel van Marsman in de N.R.Crt.,’ schreef hij in maart ’28. ‘Het zijn niet alleen vlegels, maar onkundige vlegels bovendien. Waar ik in de zaak gemengd ben, heb ik geantwoord; ik ben benieuwd of men ’t zal opnemen. Valete, Gossaert tuus.’ De Nieuwe Rotterdamsche Courant wilde Gossaerts ingezonden stuk niet opnemen, maar in Den Gulden Winckel, Geïllustreerd Maandschrift voor Boekenvrienden, verscheen het op 20 juni 1928 op p. 171-172 onder de titel ‘Bijdrage tot de waardering van de critische bevoegdheid des Heeren Marsman’.

De strekking van Gossaerts reactie is meer dan loyaal. Na een sarcastische uithaal jegens de jonge Marsman, die aan de waardering van bepaalde vormen van geestigheid nog niet toe is, noemt hij de suggestie dat Gericke op welk gebied ook zijn imitator zou zijn, eenvoudig ridicuul. ‘Persoonlijk zie ik in ons beider poëtisch werk weinig overeenkomst; maar indien er afhankelijkheid bestaat, dan is het van ondergeteekende ten opzichte van den Brusselschen studievriend, die hem èn het begrip van het “Dietsch” als poëtisch medium èn de hanteering van den Nederlandschen alexandrijn heeft bijgebracht. Ik volsta met deze verhouding voor de litteratuurgeschiedenis vast te leggen. Wat tenslotte het ééne schoone gedicht van Gericke, dat de heer Marsman in staat is geweest te ontdekken, betreft: […] inderdaad zou eene opname van Gericke’s gedicht voor genoemd bundeltje [i.e. Experimenten] een groote eer zijn, al zou het, vrees ik, niet gemakkelijk zijn in dat boekje twee gedichten te vinden, tusschen welke Gericke’s “Morgenbede” niet zou uitblinken. Doch, waarom dan Gericke’s halve bundel niet voor dezen “merger” voorgedragen?’ Gerretson noemt en roemt daarna diverse andere gedichten van Gericke en citeert in extenso ‘Japansch’, om te besluiten met: ‘En laat, ter toetsing van ’s heeren Marsmans critische bevoegdheid, den lezer de beoordeeling over, of in deze regelen “het burgerlijk-lollige”, dan wel het “stompzinnig-eigengereide” overweegt.’

We zouden wel willen weten wat P.N. van Eyck van dit alles vond. Tussen Van Eyck en de twaalf jaar jongere Marsman bestond sinds 1924 een correspondentie die weliswaar soms botste, als Marsman weer eens te wild tekeer ging in zijn poëziekritieken, maar toch op wederzijds respect en sympathie berustte. Marsman ging bij Van Eyck te rade met vragen over zijn eigen werk – net als Gericke. Dat Marsman aan het eind van 1929 weer ophield met het schrijven van poëziekritieken voor de nrc, heeft misschien wel met Van Eycks invloed te maken. Maar in hun

briefwisseling zijn geen sporen van de uitbarsting rond Conservatieve gedichten te vinden.

Wat rest

Frank Gericke heeft geen tweede bundel meer gepubliceerd, en nauwelijks oorspronkelijke poëzie in tijdschriften. Hij bleef echter wel gedichten schrijven, waarvan onder meer het aanbieden van vier verzen aan De Gids, begin 1950, getuigt.23 Daarnaast schreef hij novellen en toneel, die ook nooit het daglicht zagen. In Leiding, een tweemaandelijks cultureel tijdschrift dat door zijn vrienden Gerretson, Geyl en Van Eyck in de jaren 1930 en ’31 gepubliceerd werd, is niets van zijn hand verschenen. Alleen zijn historische onderzoekingen, gepubliceerd onder de naam Hoek, verschenen in boekvorm, naast diverse tijdschrift- en krantenartikelen. Het eerste historische boek ging over Backershagen, het Wassenaarse landhuis van Unilever-directeur Arthur Hartog.

Als secretaris van Hartog woonde Hoek van 1929 tot begin 1934 met zijn gezin in Parijs. Daar knoopte hij de banden weer aan met een jeugdvriend uit Brussel, de schilder Nico Eekman.24 Net als Gerretson was Nico Eekman (1889-1973) een dominante, levendige persoonlijkheid, afkomstig uit een protestants-christelijk nest, maar hij had zich in een heel andere richting ontwikkeld; Eekman was links geworden en stond bijvoorbeeld in de Spaanse Burgeroorlog aan de Republikeinse kant.25 Dit hinderde niet de vriendschap met Hoek, en blijkens een beschouwing die Hoek aan hem wijdde,26 herkende deze veel van de gemeenschappelijke origine in zijn werk. Eekman werkte, in zijn vaak rustiek en anekdotisch getinte voorstellingen met boeren en ander volk, niet naar de natuur maar ‘als de natuur, die, uit zichzelf, de bestaande vormen in een zich steeds weer vernieuwende oorspronkelijkheid herschept’. Wat hij had overgehouden aan zijn Brusselse jeugd, was een hang naar het Breugeliaans-Vlaamse, en ook een soort vroomheid, met meer christelijk maar als een belangeloze overgave aan de wereld van de geest, aldus Hoek over Eekman.

Gerretson had in 1930 of ’31, lijdend onder toenemende doofheid en gescheiden van zijn vrouw Toetie van Daalen, een boerderij in Epe gekocht, de Koekenberg, met de bedoeling zich zo vaak mogelijk terug te trekken uit het wereldrumoer. Derk Hoek werd mede-eigenaar, samen met zijn nicht Tinie Harmsen, die Gerretson al in 1921 in Londen had geassisteerd bij de bezorging van de ‘Bentinck Papieren’27. De vierde eigenaar werd ds. W.A. Zeydner, een neef van vaderskant en goede vriend van Hoek, getrouwd met Tinies zuster Tuus. Op de Koekenberg brachten de families Hoek en Zeydner in de jaren dertig en veertig de zomermaanden door, net als – in en na de oorlog – Gerretson en Tinie Harmsen, die eind 1941 trouwden.28 P.N. van Eyck vertoefde in het najaar van 1942 twee maanden op de Koekenberg om op verzoek van Gossaert een nieuwe editie van Experimenten te verzorgen.

In 1934 keerde Hoek met zijn gezin uit Parijs terug naar Nederland en ging wonen in Den Haag. Er ontstond een conservatief, informeel herengroepje, de ‘Haagse studiekring’, waarin meer over politiek en wereldbeschouwing dan over poëzie werd gesproken. Behalve Hoek en Gerretson maakten onder anderen Leo Picard, Vaderland-commentator H. Krekel en de politicus R. Groeninx van Zoelen deel uit van het gezelschap. In 1937 en ’38 werd uitvoerig gepraat over de oprichting van een tijdschrift met Groot-Nederlandse, antirevolutionaire strekking, waarbij P.J. Bouman (die nog werkte als geschiedenisleraar in Middelburg) zou optreden als redactiesecretaris. Maar mede vanwege de zuigkracht van fascistische denkbeelden, die Hoek en Gerretson te ver gingen, is het niet van een blad gekomen.29

Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog verschijnt onder het pseudoniem Jan Jacob ten Hove een fraai boekje van Hoeks hand, Het raadsel van Arend en Hendrik Goudt. Het is een illegale bibliofiele editie met vignetten van Johan Deen (ps. van Jenny Dalenoord) in 325 exemplaren, die voor de astronomische prijs van 35 gulden wordt verkocht – en grif van de hand gaat. Achter de uitgever die wordt vermeld, De weduwe de Bye, gaat de illegale uitgeverij De Bezige Bij schuil, die met de publicatie van dit (en één ander) boek een startkapitaal wil vergaren.30 Het raadsel van Arend en Hendrik Goudt is het romantische doch historisch verantwoorde verhaal van de zeventiende-eeuwse ‘plaatsnijder’ (etser) Hendrik Goudt, een leerling van Adam Elsheimer en, volgens geruchten, bastaardzoon van Willem de Zwijger. Hoek heeft er eindeloos archiefonderzoek voor gedaan in Den Haag en Utrecht; hij had in de oorlog toch weinig te doen, schrijft hij aan Gerretson.

De periode na de Bevrijding is voor Hoek een tijd van diepe desillusie. ‘Ik denk dat wij als volk hebben afgedaan; ons volk heeft zijn geloof in zichzelf verloren. De uiterlijke débacle is een weerslag van de innerlijke débacle,’ schrijft hij op 25 mei 1948 aan zijn vriend. Wat rest is de literatuur. Hoek ordent zijn ongepubliceerde novellen, gedichten, toneelstukken en andere teksten in de hoop een ‘verzameld werk’ gepubliceerd te krijgen. Regelmatig raadpleegt hij daarbij Gerretson, en altijd is hij dankbaar voor diens reactie. Omgekeerd is hij een misschien traag, maar nauwgezet proeflezer van Gerretsons Geschiedenis van de Koninklijke.

Zijn vrienden zijn beroemd, krijgen prijzen en worden gehuldigd. Gedenkwaardig is de uitreiking van de Constantijn Huygensprijs aan Gossaert/Gerretson in december 1950 en de ‘koffietafel’ erna. Van Eyck is erbij, reeds ten prooi aan de aftakeling (maar daardoor juist vreemd blijmoedig), Jacques Bloem is er, de burgemeester van Utrecht spreekt, evenals uitgever Stols. Gerretson zelf richt zich in zijn dankwoord (blijkens een brief van Hoek) speciaal in warme bewoordingen tot zijn oude, trouwe vriend.

Hemzelf blijven prijzen en onderscheidingen onthouden. Een brief aan mijn moeder uit 1949 getuigt van zijn blijdschap toen, bij de Boekenweek van dat jaar, een gedicht van Gericke werd opgenomen in de ‘Boekenweek-uitgave voor jonge mensen’, De muze en het ambacht. Deze bloemlezing van gedichten die met een handwerk of vak te maken hadden, werd, schreef hij, ‘in een geweldige oplage verspreid’, en hij noteerde dat C.J. Kelk bij zijn bespreking ervan in De Groene Amsterdammer nog ‘een speciaal vriendelijkheidje aan het adres van Fr. Gericke’ had.31 Het gedicht was ‘De tuinman’,32 geïnspireerd door het plantsoentje voor het huis van de familie Eekman in Brussel, Place des Barricades nummer 41.

Tientallen verzen, novellen en drama’s in Hoeks nalatenschap (en diverse brieven en afwijzingen) laten zien dat hij na zijn pensioen in 1949 niets liever had gewild dan opnieuw gedichten of proza te publiceren. In 1957 overleefde hij op het nippertje een ernstig verkeersongeluk. De maanden die hij in de winter van 1957-’58 moest doorbrengen in het Bronovo-ziekenhuis, vulde hij met het vertalen van gedichten van Verlaine, waaronder de religieuze gedichten uit Sagesse. De keus voor de katholieke Verlaine tekent opnieuw de vrijzinnigheid waarmee hij, net als Gossaert, altijd open stond voor ‘andersdenkenden’ in de kunst.

Het jaar daarop (27 oktober 1958) stierf Gossaert. Frank Gericke schreef een uitvoerig ‘Levensbericht’ van zijn oude vriend in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1959-’60 (p. 82-91), waarin hij zich beperkte tot een schets van diens ‘geestesgeaardheid’. Het is een leerzame tekst voor wie iets wil begrijpen van een conservatieve, protestantse, antirationalistische denkwijze die volkomen vreemd aandoet in het Nederland van nu. Toen dat werk gedaan was, verdween Frank Gericke definitief van het toneel. Wie achterbleef was Dr. D. Hoek, auteur van historische detailstudies op het gebied van de geschiedenis van Den Haag33 en een (postuum verschenen) boekje over de wederwaardigheden van Giacomo Casanova in Nederland.34 In december 1976 voegde Hoek zich definitief bij de schaduwen waartoe hij zich zelf al jaren had gerekend.

[2004/3]

Ileen Montijn+
‘Gespierd, talentvol en bezonken’
Derk Hoek, alias de dichter Frank Gericke

Vijf jaar geleden schreef ik onderstaande herinnering aan mijn grootouders, Derk en Ida Hoek:

 

‘Opa schrijft…’ Er klonk zowel ongeduld als eerbied in het antwoord van mijn grootmoeder op de vraag wat Opa eigenlijk aan het doen was. Ik zag hem zitten aan zijn bureau, achter de glazen wand die de studeerkamer scheidde van de voorkamer in de flat van mijn grootouders. Als ik kwam logeren sliep ik op de divan in die kamer, en dan werden de hoge gordijnen langs het glas dichtgetrokken. Dan was de studeerkamer donker: ouderwets donker, een beetje geheimzinnig met de geur van Opa’s pijp en de vele oude boeken langs de wanden.

Maar Opa was voor licht in de kamer, hij was modern van smaak – wat ik als klein meisje natuurlijk niet wist – op een heel eigen, aartsconservatieve manier. Hij hield van artistiek aardewerk, van bloemen en Japanse prenten, maar had behoudende opvattingen over bijna alles. Niet in de laatste plaats over de rolverdeling tussen man en vrouw.

Ik hield van hem en hij hield van mij, zijn oudste kleinkind. Hij was een kleine man met een mooie, goeddeels kale schedel. Op oude foto’s kun je zien dat hij in zijn jonge jaren ook al kaal was: een knappe, smalle man met een snor. Mijn grootvader was een estheet, opgegroeid in Brussel, waar zijn vader rond 1900 de Nederlands-hervormde dominee was. Hij bleef in Brussel om te studeren. Hij deed daar nogal lang over, want de rechtenstudie lag hem niet echt, en hij had het druk met de Vlaamse Beweging en nachtenlange debatten over het Geloof en de toekomst der Natie – naast sigaren natuurlijk, en drank. En vrouwen, denk ik.

Toen de wereldoorlog uitbrak, was hij net docteur en droit. Op de valreep van een nieuw tijdperk en zijn verhuizing naar Nederland schreef hij zijn eerste boek, een serie reportages over de oorlog in België. De Belgische doctorstitel nam hij vervolgens mee naar Nederland. Misschien gaf hij zelfvertrouwen aan een man die zich

literator voelde, maar die in briljantie, productiviteit en gemak altijd achterbleef bij zijn soortgenoten. Hij ploeterde, prutste te lang door en liet zich wel eens ontvallen dat het hem ontbrak aan verbeeldingskracht. Uiteindelijk publiceerde hij maar één enkele dichtbundel. Conservatieve gedichten, noemde hij die toepasselijk.

Nee, dan de jonge vrouw die hij in 1918 in Den Haag leerde kennen. Mijn toekomstige grootmoeder was net als hij een keurig domineeskind, en werkte net als hij dankzij connecties bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij. (Zo ging dat in die tijd, de wereld was klein, zeker de christelijk-historische.) Zij was jong, naïef en opgewekt, en hij vond dat het tijd was om te trouwen.

Colijn, directeur van de bpm en haar voogd, zorgde dat zij hun eerste huwelijksjaren in Indië doorbrachten. Dat moet een welkome band tussen die twee hebben geschapen, want wat hadden zij, afgezien van het geloof en een zekere mate van verliefdheid, eigenlijk gemeen?

De jaren verstreken en er kwamen twee kinderen. ‘Vader schrijft…’ zei zij als die vroegen wat hun vader aan het doen was, en het was duidelijk dat zij er niet méér over kon zeggen. Terwijl hij achter zijn schrijftafel zat, maakte zij autotochtjes met de kinderen, was bezig met de inmaak en het organiseren van het gezinsleven. Onvermoeibaar schilderde zij kastjes, plakte fietsbanden, spaarde zegeltjes. Het huiswerk van de kinderen controleerde zij even gewetensvol als de optelsommen van de kruidenier. Een warme, vindingrijke vrouw, moeder en mettertijd grootmoeder.

Wat zij gemeen hadden was zuinigheid, zuinigheid en plichtsbesef. Niet háár voortvarendheid, die slecht paste bij zijn bespiegelende aard, niet zijn verlangen naar schoonheid, dat hij met haar niet kon delen. Maar elk vel papier in huis werd aan twee kanten beschreven, elk stukje touw dat nog bruikbaar was ging in een doos. Grote enveloppen die de post bracht, werden voorzichtig opengemaakt, binnenstebuiten gekeerd, dichtgeplakt en opnieuw gebruikt.

Mensen worden niet vrolijker als zij alleen hun negatieve eigenschappen delen. Vooral Oma werd niet vrolijker, terwijl Opa als grijsaard iets ontspannens kreeg, misschien dankzij de zekerheid dat elke kans op literaire roem nu wel verkeken was.

Welk kind komt op het idee om zich af te vragen of zijn grootouders wel van elkaar houden? Ik deed dat in elk geval niet. Maar later, toen mijn grootouders al heel oud waren, en in mijn ouderlijk huis samen op de bank zaten, zag ik eens hoe Oma teder met haar hand over Opa’s achterhoofd streek. Een onkarakteristiek gebaar dat mij ontroerde. Dus toch, dacht ik. Ook Opa en Oma zijn in Arcadië geweest, en er is nog iets van over.1

Hommede lettres

Deze herinnering aan mijn grootouders schreef ik in 1999 als column voor nrc Handelsblad. Niet alleen om ze als paar te portretteren, maar ook als een kleine hommage aan mijn grootvader, die een dichter was: ps. Frank Gericke (1887-1976).

Hoewel, een hommage? Mijn ouders (mijn moeder is zijn dochter) waren ontzet toen ik ze het stukje het lezen. Was dat Vader Hoek? Een ploeteraar, succesloos literator? De gevoelens liepen zo hoog op dat ik de column niet in de krant durfde te zetten. Een jaar later verscheen hij wel in mijn bundel De smaak van liefde. Een jeugdvriendin van mijn moeder vertrouwde mij toe dat ze het portretje erg raak vond.

Mijn grootvader was de enige intellectueel in de familie. Hij bracht zijn dagen door achter de eenvoudige schrijftafel die nu in mijn eigen werkkamer staat; niemand durfde te vragen wat hij daar precies deed, en zelf zweeg hij erover. Wij hadden allemaal eerbied voor hem, een homme de lettres die boeken schreef, en bevriend was met de bekendste dichters van zijn tijd, met Bloem, met Van Eyck. Zijn beste vriend was de dichter Geerten Gossaert geweest, alias F.C. Gerretson, ‘oom Carel’, hoogleraar in Utrecht. Wie dat allemaal had, kon geen mislukkeling zijn.

Hoe Frank Gericke daar zelf over dacht, blijkt uit papieren in zijn nalatenschap.

Dat blauw

Begin april 1957 ontving hij een brief van de literatuurwetenschapper A.L. Sötemann die – zoals alle brieven aan de dichter Frank Gericke in latere jaren – begon met een excuus: het had veel tijd en moeite gekost om hem op te sporen. Daarom was er nu haast bij. Er werd een liber amicorum voorbereid voor Jacques Bloem, die binnenkort (op 10 mei al!) zeventig zou worden, en misschien had Hoek/Gericke ook wel iets bij te dragen.

Gericke stuurde het laatste gedicht van zijn hand dat in een tijdschrift gepubliceerd was: ‘De schelpenvissers’. Hij liet het voorafgaan door een berijmde, persoonlijke opdracht aan zijn vriend Bloem:

Na deze sombere regels volgde ‘De schelpenvissers’.2 Daarin richt de dichter zich tot God – tot een wrede, zelfs honende God. De versie van het gedicht die Gericke naar Sötemann opstuurde, was nog verbitterder dan die in Wending:

Het liber amicorum voor Bloem ging niet door, zodat ook deze moeite van de dichter voor niets was geweest.3 Het was niet de eerste keer dat zelfs de kans om voor het voetlicht te treden met een eerbetoon aan een vriend, hem ontging. Drie jaar eerder, bij het feestmaal voor de zeventigste verjaardag van F.C. Gerretson, had de tafelpreses Hoeks toespraak laten vervallen omdat er al zoveel andere sprekers waren, zoals oud-premier Gerbrandy en de historicus Pieter Geyl.

Een man die niets had bereikt, een man die erbij was maar niet werd opgemerkt – en die om zich heen alles wat hem dierbaar was (Nederlands koloniale rijk, de tradities van het protestantisme) zag verpulveren. Zo moet Derk Hoek zich in de tweede helft van zijn leven gevoeld hebben. Ook als jongeman was cultuurpessimisme hem niet vreemd geweest; hij had dat toen geuit in felle epigrammen, zoals ‘Toekomstideaal’: ‘Demp! Stoot neer! breek af! Maak volk en kultuur tot een vlakte! /

Ducht geen vermoeienis eer… ’t àl middelmatigheid zij!’, en ‘Kunst en Tooneel’: ‘Alles wat plat is en grof (treedt toe, witgedaste Mijnheeren,/Ruischende Dames, treedt toe!) bloeit op dees kermis tot kunst.’4

Maar nu zweeg hij, terwijl om hem heen zijn vrienden stierven. Was hij ooit meer geweest dan een poeta minor, zoals G. Puchinger, de bezorger van Gerretsons brieven, hem in een voetnoot hatelijk noemde?

In 1979, drie jaar na zijn dood, nam Gerrit Komrij drie gedichten uit Frank Gerickes bundel Conservatieve gedichten (1927) op in zijn bloemlezing van gedichten uit de negentiende en twintigste eeuw.5 Komrij was geïntrigeerd, zei hij later, door de bundels van verder onbekende dichters, en deze was dan ook nog verschenen bij een gerenommeerde uitgever: ‘…verder, wie zou niet bezwijken voor een gedurfde, revolutionaire titel als Conservatieve gedichten? Een aartsconservatief als Gossaert noemde zijn bundel Experimenten, je voelt dus al nattigheid,’ aldus Komrij. Zat er soms iets van pastiche bij?6

Waarschijnlijk zal niemand anders dan een kleindochter die zeif in de letteren is gegaan, de moeite nemen nog wat meer aandacht te besteden aan het dichterschap van iemand als Frank Gericke. Het ‘Levensbericht’ in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde waar hij zo vurig op had gehoopt, is hem niet vergund geweest. Wie had het ook moeten schrijven? Iedereen was dood, en de protestantse dichter van een jongere generatie die ik op zijn verzoek benaderde, is er nooit aan toegekomen.

Toch heeft Frank Gericke een rol gespeeld op het toneel van de Nederlandse poëzie. Hij heeft enkele memorabele gedichten geschreven, en zijn hechte vriendschap met Geerten Gossaert is ook voor die laatste van veel betekenis geweest. Samen vertegenwoordigen zij een kleine, maar historisch interessante stroming in de Nederlandse poëzie. Een stroming die zich nadrukkelijk afzette tegen de ‘zee van ik-verdriet en de berg van ziels-licht’ (zoals een criticus het formuleerde) van de Tachtigers, en teruggreep naar vaste, vaak oude vormen. Ootmoed jegens de Schepper was haar beginsel – zonder dat het daarom religieuze poëzie was.

Toen Hoek in 1908 kennismaakte met Carel Gerretson, had hij juist zelf zijn eerste gedichten gepubliceerd in Ons Tijdschrift. Dit maandblad was voortgekomen uit het Christelijk Jongelingsverbond (waarvan overigens Gerretsons vader voorzitter was geweest) en wilde ‘het christelijk-literaire tijdschrift van deze periode’ zijn. Hoeks poëziedebuut, in vijfvoetige jamben, deed zich voor als twee fragmenten uit een ‘episch gedicht’, getiteld ‘Jehu’. In het licht van Hoeks latere flamingantisme is het grappig dat er een Franstalige opdracht boven stond, en wel aan een zekere Mlle. Rozalia Chapiro, ter herinnering aan gemeenschappelijke uren aan de Brusselse universiteit.7

Gestalte

Derk Hoek werd op 6 juni 1887 geboren in de pastorie van Hoogvliet, nu deel van Rotterdam. Zijn ouders waren de jonge dominee Willem Hoek en Derk-

dina Harmsen: hij afkomstig uit een domineesgeslacht, zij uit een Vriezenveense familie die in linnen handelde op Sint-Petersburg.

Begin 1892 verhuisde het gezin naar Brussel, waar Derk zijn hele school- en studietijd zou doorbrengen. Zijn vader was beroepen door de Nederlandse Evangelische (i.e. Nederlandse Hervormde) gemeente in die stad. Dominee Hoek werd in Brussel een geziene en bij zijn gemeente geliefde figuur. Derk bezocht vanaf 1900 het Koninklijk Athenaeum in de Eikstraat, en vanaf 1906 de universiteit van Brussel. Hij studeerde Letteren en Wijsbegeerte, en na zijn propedeuse Rechten.

In 1908 kwam Frederik Carel Gerretson, opgegroeid in een gelovig protestants milieu, zijn opwachting maken bij de Nederlandse dominee te Brussel: dat hoorde zo. Gerretson had juist een turbulente periode in zijn leven doorgemaakt, waarin hij maandenlang (1906-1907) om onduidelijke redenen in de vs en Mexico had vertoefd. Hij ging in Brussel studeren aan het nog vrij nieuwe sociologisch instituut van de universiteit, het Institut Solvay. De jonge Hoek, die nog bij zijn ouders woonde, voelde naar eigen zeggen onmiddellijk bewondering voor deze briljante, strijdbare figuur, wiens temperament een soort tegenpool was van zijn eigen aard.8 De drie jaar oudere Gerretson vatte op zijn beurt warme sympathie op voor de stille, fijnzinnige Hoek.

De uitwisseling van ideeën tussen het tweetal was meteen levendig. Het was Gerretson die met zijn gepassioneerde christendom zijn jongere vriend uit een geloofscrisis trok. Of het Hoek was die Gerretson op zijn beurt meesleepte naar de Vlaamse Beweging – grotendeels een studentenbeweging – is niet helemaal zeker, maar het staat vast dat zij samen in februari 1911 het ‘viiiste wetenschappelijk Vlaamsch Studentencongres, ter Vervlaamsching der Gentsche Hoogeschool’ bijwoonden, en dat daar uit Nederland ook de historicus Pieter Geyl, leeftijdgenoot

van Hoek, aanwezig was. Geyl bracht de vrienden in contact met de dichter P.N. van Eyck. De Groot-Nederlandse gedachte kreeg Gerretson zowel als Geyl in haar greep, maar Derk Hoeks betrokkenheid bij de Vlaamse Beweging was het nauwst. Voortrekkers van deze beweging als Leo Picard (1888-1981) en de historicus Eugène Cantillon (1893-1942), die in de Eerste Wereldoorlog naar Nederland zouden uitwijken, zijn levenslang zijn vrienden gebleven. In maart 1912 schreef Hoek aan de intussen naar Nederland teruggekeerde Gerretson (‘Amicissime!’) uitvoerige brieven over het jaarlijks congres, dat ditmaal in Leuven plaatsvond.

Maar ook op het gebied van de poëzie moet tijdens Gerretsons Brusselse jaren veel tussen hem en Hoek zijn besproken. De gedichten in Gerretsons bundel Experimenten – in 1911 verschenen onder het pseudoniem Geerten Gossaert – kwamen in deze jaren tot stand. Hetzelfde geldt voor de meeste van de essays die hij, eveneens onder zijn dichtersnaam, schreef.9 Gerickes eigen pseudoniem dateert uit deze periode; ik heb er geen andere uitleg voor dan de Vlaamse klank ervan, en misschien de associatie met ‘geren’, begeren.10

Ook voor Frank Gericke waren dit vruchtbare jaren. Hij publiceerde in 1913 en ’14 poëzie en proza in Ons Tijdschrift, waarvan Gerretson in 1911 redacteur werd. In het conservatieve maandblad De Tijdspiegel verschenen gedichten van hem in verschillende soorten: strenge ‘Versoefeningen in Vondels trant’ (in alexandrijnen, op bijbelse thema’s) en ‘Kleine gedichten’ in een veel luchtiger, aan Guido Gezelle herinnerende stijl.11

In 1913 publiceerden Gericke en Eugène Cantillon onder de naam Eugène Ge-

ricke samen een artikel in Ons Tijdschrift over




het dichterlijk streven van hun generatie en kring.12 Zij betogen dat de poëzie, zoals alle ‘doelbewust handelen’, perken en regels nodig heeft. Zij moet streven naar een ‘gestalte’, een organische vorm. De overgevoelige Tachtigers schoten hierin te kort; Boutens en Van de Woestijne vormen de overgang naar een hedendaagse dichtkunst waarin alle scheiding tussen inhoud en vorm een blote abstractie, een fictie is. Vooral Van de Woestijne bereikt hierin volgens de auteurs poëtische hoogtepunten. In zijn bundel De gulden schaduw worden gewaarwordingen niet zomaar ondergaan, wordt het leven niet overdacht, maar wordt het zinnelijk waargenomene en het innerlijk doorvoelde spontaan en actief verwerkt. ‘Het vers is de idee en de idee is het vers, het is alles gestalte, alles symbool.’

Herschapen

Albert Verwey (1865-1939) was de poolster die over deze dichtersgeneratie scheen. In 1913 moet Hoek zelf één of meer gedichten naar hem hebben opgestuurd voor zijn maandblad De Beweging. Verweys antwoord is verdwenen; dat het een afwijzing was, valt op te maken uit een brief uit 1976 van de – dan hoogbejaarde – Hoek aan Verweys dochter Mea Nijland-Verwey. Hij vertelt daarin dat hij haar vader één keer gesproken heeft en toen memoreerde dat die lang geleden een vers van hem had geweigerd. De oude dichter had snedig geantwoord: ‘Dat kan een teken van grote belangstelling zijn.’13

Bij De Gids had Gericke meer succes. In 1914 publiceerde die vijftien ‘Conservatieve gedichten’ van zijn hand, vrijwel allemaal vervat in strenge, klassieke versvormen.14 Er zijn verschillende gedichten bij met een actuele of politieke inhoud, en zelfs pogingen om moderne gegevens in klassieke vormen te gieten: zo in het gedicht ‘Helios herschapen’, waarvan de gebundelde versie ‘De zes-cilinder van Helios’ zou heten. Het beschrijft hoe de Zonnegod, tot schrik van de Dageraad, zijn zonnewagen heeft verruild voor een automobiel – en dan ook vroegtijdig in de zee stort: ‘Door dampverdofte glazen blikt zijn schaûwrijk oog, / En, donderbrakend, knettert langs ’t gewelfd azuur / De paardontspannen wagen: stank- en gifbelaân / Welt wasemwolk op wolk hem uit zijn bronzen schoot;’.

Frank Gericke manifesteerde zich in deze jaren ook als journalistiek auteur. Zijn boek Van het slagveld der Natiën verscheen eind 1915 in afleveringen en begin 1916 in één fraai verzorgde band, geïllustreerd met tekeningen. Het was gebaseerd op zwerftochten door het door de wereldoorlog ontredderde België, aangevuld met

verslagen van bezoekjes aan Belgische schrijvers als Felix Timmermans en Karel van de Woestijne.

In het boek wordt uitvoerig ingegaan op de Belgische (of Vlaamse) kwestie, die door Nederlanders zo slecht werd begrepen en door de oorlog weer in een nieuw licht kwam te staan. Veel Nederlanders beseften amper dat het een en dezelfde taal was die zij en de Vlamingen spraken. De Nederlandstaligen werden al sinds de afscheiding van België in 1830 gediscrimineerd, hun taal genegeerd. Het ‘Vlaamse volk’ was daardoor in de loop van de tijd niet alleen vernederd, maar ook intellectueel gefnuikt; het bestond uit ‘kleine luiden’ en had nauwelijks competente leiders. Alleen al daarom was een van de eerste strijdpunten van de beweging de vernederlandsing van de universiteit van Gent, waar buiten de colleges toch al iedereen Nederlands sprak.

In 1918 vond Derk Hoek via zijn vriend Gerretson een baan op het Haagse kantoor van de Koninklijke Bataafsche Petroleum Maatschappij (de latere Shell, in die tijd gewoonlijk de Koninklijke genoemd). Gerretson werkte sinds 1917 als secretaris en vertrouweling van directeur Hendrik Colijn, de latere minister-president, bij de Koninklijke.

Bij Colijn in huis woonde Ida van Oosterzee, de jongste dochter van een vriend uit de tijd van de Atjeh-oorlog, de in 1912 overleden dominee C.M. van Oosterzee. Ida werkte ook bij de Koninklijke. Derk en zij trouwden in februari 1920 en ver-

trokken zes weken later naar Indië; Colijn had Hoek een traineeship bezorgd bij het bpm-kantoor in Tjepoe, op Java.

De nieuwe omgeving inspireerde Gericke tot nieuwe gedichten, waarvan er vier onder de titel ‘Javaansche beeldjes’ in De Gids van september 1923 werden afgedrukt.15 Het zijn gedichten waarin een exotische sfeer samengaat met een suggestie van heftige, doch ingehouden (of vervlogen) passie. In ‘Om éénen blik’ bijvoorbeeld is een wasmeisje aan het woord, dat betoverd is door een blik van een jonge sultan die met zijn stoet zojuist is gepasseerd.

De fascinatie voor de blik, met een sterk erotische ondertoon, is terug te vinden in een later gedicht, ‘Fluistersprekend’, dat in Conservatieve gedichten staat. De dichter richt zich tot een ‘snoode schoone’, die van veel te veel ervaring blijk geeft en minnaars lokt als vogeltjes in ’t net:

Gedichten als deze maakten dat Gericke door protestantse critici nooit is beschouwd als een dichter die werkelijk deugde. Zo verklaarde de criticus van het gereformeerde weekblad De Bazuin dat de Indische verzen, hoezeer hij Gerickes dichterschap ook bewonderde, ‘het vermoeden van een ontstellend manco aan idealisme en – vroomheid’ gaven (30 maart 1928). Een gedachtespinsel als ‘Fluistersprekend’ vertoonde ‘een zo over-gecharmeerde sensualiteit, dat de brutaliteit der doorgedachte zonde uw hart sidderen doet’.

Bij terugkomst in Nederland, na drie jaar, was er voor Hoek geen werk meer bij de bpm. Hij solliciteerde naar een betrekking als secretaris van Paul Rijkens, direc-

teur van de Margarine-Unie (het latere Unilever), en kreeg te horen dat hij zijn Engels moest verbeteren. Daarom ging hij, alleen, in het najaar van 1923 voor twee maanden naar Londen.

In Londen is P.N. van Eyck correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Hoek komt regelmatig bij hem en Netty thuis, evenals bij Pieter Geyl, Van Eycks voorganger, nu hoogleraar in de Nederlandse geschiedenis aan University College. Men drinkt thee, luistert naar voordrachten en speelt bij Geyl thuis pingpong.

De toon van een paar overgeleverde briefkaarten van P.N. van Eyck aan Hoek is vriendschappelijk, maar er is tussen hen lang niet zo veel correspondentie als tussen Van Eyck en Gerretson, die ook in Londen heeft gewoond (in de tijd dat Hoek in Indië vertoefde).16 Na het Engelse verblijf kreeg Hoek de gehoopte baan, en vestigde zich met vrouw en kind (zoon Wim is in november 1920 geboren) op een benedenhuis in Rotterdam. In maart 1924 wordt daar een dochter, Marietje, geboren. Zij werd later mijn moeder.

Voetvolk

Eind september 1925 schrijft Van Eyck een lange brief aan Hoek – zes dichtbeschreven kantjes in zijn mooie, moeilijk leesbare handschrift. Hij gaat over zijn, Gerickes, voorgenomen gedichtenbundel, waarvan hij het typoscript met de vraag om advies naar Van Eyck heeft gestuurd – via Gerretson.17 Het typoscript is heel omvangrijk: de inhoud is in zes afdelingen gegroepeerd, er zitten naast vrije

gedichten ook de ‘versoefeningen in Vondels trant’ bij, de vijftig epigrammen uit 1914 en ‘Amnon, dramatisch gedicht in één bedrijf’ in pentameters.18

Van Eyck excuseert zich (‘Beste Hoekius’) uitvoerig voor de maandenlange vertraging waarmee hij reageert. De rest van de brief maakt begrijpelijk waarom hij zijn antwoord zo lang heeft uitgesteld: hij heeft geen hoge dunk van het werk van zijn vriend Gericke (al zegt hij dat niet zo). Zijn advies is: veel weglaten. Amnon (‘Ammon’ schrijft hij steeds) kan beter vervallen omdat de handeling dramatisch niet overtuigend is; en passant wijst hij op een paar metrische onvolkomenheden, die hem ‘bij een zoo voorzichtig schrijver’ hebben verbaasd. Over de rest van de inhoud zegt Van Eyck dat hij Gerickes poëzie ‘innerlijk eenvormig’ vindt. De meer lyrische, persoonlijke gedichten zingen alle ‘op een Nederlandsche ouderwetsche manier’ de ere Gods in de natuur en ook de genrestukjes hebben een zekere eenvormigheid, ‘en daar hier een enigszins schrale inhoud over een in de regel breed kader verdeeld moet worden, zijn ze tevens wat wijdloopig’. Slechts twee gedichten, ‘Arnulphus’ en ‘Fluistersprekend’, worden door Van Eyck enigszins geprezen: het eerste heeft hij ‘met veel genoegen gelezen’, het tweede ‘heeft veel aardigs’.

Van Eycks brief, hoe zorgvuldig en vriendelijk ook, moet de altijd onzekere Gericke hebben teleurgesteld. Maar hij heeft er wel naar gehandeld. In januari 1928 bedankt Van Eyck hem hartelijk voor het toezenden van een fraai exemplaar-met-opdracht van Conservatieve gedichten. Hij is blij dat Gericke iets aan zijn opmerkingen gehad heeft. De beste gedichten komen nu veel beter tot hun recht, vindt hij; meer positiefs kan hij kennelijk niet uit zijn pen krijgen.

Conservatieve gedichten, dat nu nog slechts 35 gedichten bevatte, verscheen eind 1927 bij Van Dishoeck, de uitgever van Gossaert en Van Eyck.

Er zijn een zeventiental kortere of langere besprekingen bewaard gebleven van deze debuutbundel van een onbekende dichter, in zulke uiteenlopende periodieken als de Nieuwe Rotterdamsche Courant en het Predikbeurtenblad, De Gids en De Standaard.19 Bijna alle critici waren – net als Komrij een halve eeuw later – gefascineerd door de titel. Men vatte hem op als een antimodernistisch manifest; meer dan één merkte op dat de conservatiefste verzen in de bundel niet de mooiste waren, en de mooiste niet echt conservatief.

Een ongepubliceerde tekst van Gericke werpt enig licht op de achtergrond van die aandachttrekkende titel: ‘Boutens, door een van mijn vrienden naar zijn oordeel over mijn toen pas verschenen dichtbundeltje gevraagd, liet zich, hoewel de inhoud waarderend, ietwat misprijzend over de titel uit: “Conservatieve Gedichten”. Conservatief, zei hij, was een politiek begrip en dichtkunst had daar niets mee te maken. Ik voelde ’t anders. Voor mij had het woord algemene betekenis. Het duidde een geesteshouding aan: die van een sterke gehechtheid aan de in vele eeuwen van geestelijke inspanning opgezamelde verworvenheden van de mens; dit in tegenstelling tot die van de radikaal, die zich, van huis uit rationalist, elk ogen-

blik bereid moet houden die verworvenheden door de eigen, wie weet hoe vluchtige bedenksels te vervangen.’

Uit deze geestesgesteldheid waren zijn gedichten geboren, schreef Gericke. De deugd van het conservatisme vergeleek hij met die van het conformisme. Non-conformisme was de heersende trend geworden, en dat was fout, ja onbestaanbaar. Waar het in de kunst om ging, was volgens hem juist conformisme; dat schept de voorwaarden voor een stijl. Non-conformisme was voorbehouden aan de geniale enkeling, die dan op zijn beurt weer door anderen kon worden gevolgd. Dat Gericke bij dat laatste zijn vriend Gerretson in gedachten had, lijdt geen twijfel. Hijzelf was, als dichter, voetvolk en schreef ‘conservatieve gedichten’. Gossaert was een voortrekker die zijn gedichten dan ook ‘experimenten’ mocht noemen.20

Een van de zorgvuldigste kritieken van Conservatieve gedichten schreef P.H. Ritter jr (anoniem) in het Utrechts Dagblad van 28 april 1928. ‘De titel van dezen bundel gedichten is een strijdleus. […] deze poëzie [is] in waarheid aan de adem, die door de moderne dichtkunst waart, geheel vreemd,’ zo begon hij. Uitvoerig gaat de criticus in op het verschil tussen deze en de hedendaagse poëzie, waarin de grens tussen de dichter en wat hem omringt, vervaagt. In het werk van Gericke houdt de ziel zich, net als bij Jan Luyken of Guido Gezelle, deemoedig buiten de natuur, behalve om haar te verheerlijken en te beschrijven. ‘De gaping tussen de uitbloei van de achttiende eeuw en de Nieuwe Gids’, aldus Ritter, zou wel eens een invulling kunnen vinden in Frank Gericke. De protestantse poëzie is volwassen geworden. Weinig hartstochtelijk, maar gespierd, talentvol en bezonken.21

Iets dergelijks schreef J.C. Bloem in De Gids (1928, p. 431-432). Hij hekelt het feit dat de hedendaagse Nederlandse poëzie bij alle veelvormigheid nooit verder terug lijkt te grijpen dan De Nieuwe Gids. Behalve dan Gossaert, en nu Gericke, wiens werk sterk aan het zijne herinnert. Maar: ‘Gossaert grijpt terug naar 1650, Gericke naar 1850.’ Toch moest men zich, aldus Bloem, op het pastiche-achtige in Gericke niet blind staren: zijn echte dichterschap sprak uit de beste verzen in deze bundel, de liedjes van Tamar en de Indische gedichten.

De ‘liedjes van Tamar’, geheten ‘Bruidsliedje’ en ‘Bakliedje’, waren gedichten die aan volkswijsjes deden denken, die oorspronkelijk in het epos ‘Amnon’ hadden gezeten en op Van Eycks aanraden zelfstandig in de bundel waren opgenomen.

‘De liedjes van Tamar strooien over deftige bijbelsche geschiedenissen zonnegloed van Oostersche blijheid,’ zo vond recensent Callenbach van de Rotterdamsche Kerkbode, en Ernst Groeneveld schreef in De Avondpost over de humor van de dichter: ‘O zeldzaamheid in onze Hollandsche tuin der poëzie! Dit dartel boek moet niet onopgemerkt blijven. God geve dat onze moderne dichterlingen en hun navolgers van dat “conservatieve” geen flauwte krijgen.’

Lof van verschillende kanten kreeg het eerste gedicht, ‘Japansch’:

Er waren ook sceptischer critici, die Gerickes gedichten maakwerk vonden, de ‘verstandelijkheid’ ervan hekelden. Maar er was slechts één volstrekt vernietigende bespreking. Deze was afkomstig van de criticus van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, Hendrik Marsman.

Volgens Marsman (nrc, 24 maart 1928) stond Gericke in de Hollandse dichter-traditie van Cats en Huygens op zijn grofst, van Tollens en De Genestet, van Heije en Beets. Hij noemt de geest die er uit spreekt ‘burgerlijk-lollig, stompzinnig eigengereid…’ en citeert drie coupletten uit het gedicht ‘De schaapjes van den schipper’, dat een koddige scène vertelt waarin koper Douwe een grap uithaalt met de kudde schapen van schipper Louw, waardoor alle schaapjes achter de ram aan in het water plonzen:

Marsman stikte welhaast van ergernis. ‘Ik geloof dat dit, buiten alle poëzie om, en afgezien van alle tijdsverschuiving, altijd en overal, zelfs vóór 1880 en hier, alleen maar een weerzinwekkend goedkoop en ordinair nutsavondvoordrachtsgerijmel is,’ schreef hij; ‘… wat in godsnaam kan iemand bezielen die voor zichzelf zulke dingen ontwerpt, die er tijd en moeite aan geeft, die ze bundelt, tusschen heel ander werk? Dit ding is wel een der beroerdste, maar zes, zeven, acht van dit slag staan er stellig nog in.’

Voor de rest noemde Marsman Gericke een grof plagiator, althans imitator, van Gossaert. Ter illustratie citeert hij het, inderdaad zeer Gossaertiaanse, ‘De gek’.

Eén keer slechts had Gericke zichzelf overtroffen, vond Marsman. ‘Eénmaal schreef hij klaarblijkelijk zonder overschroefde krachtsinspanning (want de versificatie beheerst hij, niet alleen hier, zonder moeite) een vers, waarvoor Gossaert zich niet zou behoeven te schamen. En het vreemde is, dat ik het vaste gevoel heb, dat hij meer zulke verzen zou kunnen schrijven, dat ik weet niet welke duivel der ordinaire voordrachtskunst hem tegen zijn beter weten en wezen in de zoutloze banaliteiten inblies, waarvan ik hier iets geciteerd heb…’ Hij doelt op het gedicht ‘Morgenbede’. En hij besluit, alvorens het in extenso te citeren, pesterig dat het voor iedereen het beste zou zijn als Gericke Gossaert verzocht dit gedicht in een herdruk van Experimenten te laten opnemen, en zelf voortaan zweeg.

Gossaert kwam op voor zijn vriend. ‘Amice, ik ben ten diepste verontwaardigd over het artikel van Marsman in de N.R.Crt.,’ schreef hij in maart ’28. ‘Het zijn niet alleen vlegels, maar onkundige vlegels bovendien. Waar ik in de zaak gemengd ben, heb ik geantwoord; ik ben benieuwd of men ’t zal opnemen. Valete, Gossaert tuus.’ De Nieuwe Rotterdamsche Courant wilde Gossaerts ingezonden stuk niet opnemen, maar in Den Gulden Winckel, Geïllustreerd Maandschrift voor Boekenvrienden, verscheen het op 20 juni 1928 op p. 171-172 onder de titel ‘Bijdrage tot de waardering van de critische bevoegdheid des Heeren Marsman’.

De strekking van Gossaerts reactie is meer dan loyaal. Na een sarcastische uithaal jegens de jonge Marsman, die aan de waardering van bepaalde vormen van geestigheid nog niet toe is, noemt hij de suggestie dat Gericke op welk gebied ook zijn imitator zou zijn, eenvoudig ridicuul. ‘Persoonlijk zie ik in ons beider poëtisch werk weinig overeenkomst; maar indien er afhankelijkheid bestaat, dan is het van ondergeteekende ten opzichte van den Brusselschen studievriend, die hem èn het begrip van het “Dietsch” als poëtisch medium èn de hanteering van den Nederlandschen alexandrijn heeft bijgebracht. Ik volsta met deze verhouding voor de litteratuurgeschiedenis vast te leggen. Wat tenslotte het ééne schoone gedicht van Gericke, dat de heer Marsman in staat is geweest te ontdekken, betreft: […] inderdaad zou eene opname van Gericke’s gedicht voor genoemd bundeltje [i.e. Experimenten] een groote eer zijn, al zou het, vrees ik, niet gemakkelijk zijn in dat boekje twee gedichten te vinden, tusschen welke Gericke’s “Morgenbede” niet zou uitblinken. Doch, waarom dan Gericke’s halve bundel niet voor dezen “merger” voorgedragen?’ Gerretson noemt en roemt daarna diverse andere gedichten van Gericke en citeert in extenso ‘Japansch’, om te besluiten met: ‘En laat, ter toetsing van ’s heeren Marsmans critische bevoegdheid, den lezer de beoordeeling over, of in deze regelen “het burgerlijk-lollige”, dan wel het “stompzinnig-eigengereide” overweegt.’

We zouden wel willen weten wat P.N. van Eyck van dit alles vond. Tussen Van Eyck en de twaalf jaar jongere Marsman bestond sinds 1924 een correspondentie die weliswaar soms botste, als Marsman weer eens te wild tekeer ging in zijn poëziekritieken, maar toch op wederzijds respect en sympathie berustte. Marsman ging bij Van Eyck te rade met vragen over zijn eigen werk – net als Gericke. Dat Marsman aan het eind van 1929 weer ophield met het schrijven van poëziekritieken voor de nrc, heeft misschien wel met Van Eycks invloed te maken. Maar in hun

briefwisseling zijn geen sporen van de uitbarsting rond Conservatieve gedichten te vinden.

Wat rest

Frank Gericke heeft geen tweede bundel meer gepubliceerd, en nauwelijks oorspronkelijke poëzie in tijdschriften. Hij bleef echter wel gedichten schrijven, waarvan onder meer het aanbieden van vier verzen aan De Gids, begin 1950, getuigt.23 Daarnaast schreef hij novellen en toneel, die ook nooit het daglicht zagen. In Leiding, een tweemaandelijks cultureel tijdschrift dat door zijn vrienden Gerretson, Geyl en Van Eyck in de jaren 1930 en ’31 gepubliceerd werd, is niets van zijn hand verschenen. Alleen zijn historische onderzoekingen, gepubliceerd onder de naam Hoek, verschenen in boekvorm, naast diverse tijdschrift- en krantenartikelen. Het eerste historische boek ging over Backershagen, het Wassenaarse landhuis van Unilever-directeur Arthur Hartog.

Als secretaris van Hartog woonde Hoek van 1929 tot begin 1934 met zijn gezin in Parijs. Daar knoopte hij de banden weer aan met een jeugdvriend uit Brussel, de schilder Nico Eekman.24 Net als Gerretson was Nico Eekman (1889-1973) een dominante, levendige persoonlijkheid, afkomstig uit een protestants-christelijk nest, maar hij had zich in een heel andere richting ontwikkeld; Eekman was links geworden en stond bijvoorbeeld in de Spaanse Burgeroorlog aan de Republikeinse kant.25 Dit hinderde niet de vriendschap met Hoek, en blijkens een beschouwing die Hoek aan hem wijdde,26 herkende deze veel van de gemeenschappelijke origine in zijn werk. Eekman werkte, in zijn vaak rustiek en anekdotisch getinte voorstellingen met boeren en ander volk, niet naar de natuur maar ‘als de natuur, die, uit zichzelf, de bestaande vormen in een zich steeds weer vernieuwende oorspronkelijkheid herschept’. Wat hij had overgehouden aan zijn Brusselse jeugd, was een hang naar het Breugeliaans-Vlaamse, en ook een soort vroomheid, met meer christelijk maar als een belangeloze overgave aan de wereld van de geest, aldus Hoek over Eekman.

Gerretson had in 1930 of ’31, lijdend onder toenemende doofheid en gescheiden van zijn vrouw Toetie van Daalen, een boerderij in Epe gekocht, de Koekenberg, met de bedoeling zich zo vaak mogelijk terug te trekken uit het wereldrumoer. Derk Hoek werd mede-eigenaar, samen met zijn nicht Tinie Harmsen, die Gerretson al in 1921 in Londen had geassisteerd bij de bezorging van de ‘Bentinck Papieren’27. De vierde eigenaar werd ds. W.A. Zeydner, een neef van vaderskant en goede vriend van Hoek, getrouwd met Tinies zuster Tuus. Op de Koekenberg brachten de families Hoek en Zeydner in de jaren dertig en veertig de zomermaanden door, net als – in en na de oorlog – Gerretson en Tinie Harmsen, die eind 1941 trouwden.28 P.N. van Eyck vertoefde in het najaar van 1942 twee maanden op de Koekenberg om op verzoek van Gossaert een nieuwe editie van Experimenten te verzorgen.

In 1934 keerde Hoek met zijn gezin uit Parijs terug naar Nederland en ging wonen in Den Haag. Er ontstond een conservatief, informeel herengroepje, de ‘Haagse studiekring’, waarin meer over politiek en wereldbeschouwing dan over poëzie werd gesproken. Behalve Hoek en Gerretson maakten onder anderen Leo Picard, Vaderland-commentator H. Krekel en de politicus R. Groeninx van Zoelen deel uit van het gezelschap. In 1937 en ’38 werd uitvoerig gepraat over de oprichting van een tijdschrift met Groot-Nederlandse, antirevolutionaire strekking, waarbij P.J. Bouman (die nog werkte als geschiedenisleraar in Middelburg) zou optreden als redactiesecretaris. Maar mede vanwege de zuigkracht van fascistische denkbeelden, die Hoek en Gerretson te ver gingen, is het niet van een blad gekomen.29

Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog verschijnt onder het pseudoniem Jan Jacob ten Hove een fraai boekje van Hoeks hand, Het raadsel van Arend en Hendrik Goudt. Het is een illegale bibliofiele editie met vignetten van Johan Deen (ps. van Jenny Dalenoord) in 325 exemplaren, die voor de astronomische prijs van 35 gulden wordt verkocht – en grif van de hand gaat. Achter de uitgever die wordt vermeld, De weduwe de Bye, gaat de illegale uitgeverij De Bezige Bij schuil, die met de publicatie van dit (en één ander) boek een startkapitaal wil vergaren.30 Het raadsel van Arend en Hendrik Goudt is het romantische doch historisch verantwoorde verhaal van de zeventiende-eeuwse ‘plaatsnijder’ (etser) Hendrik Goudt, een leerling van Adam Elsheimer en, volgens geruchten, bastaardzoon van Willem de Zwijger. Hoek heeft er eindeloos archiefonderzoek voor gedaan in Den Haag en Utrecht; hij had in de oorlog toch weinig te doen, schrijft hij aan Gerretson.

De periode na de Bevrijding is voor Hoek een tijd van diepe desillusie. ‘Ik denk dat wij als volk hebben afgedaan; ons volk heeft zijn geloof in zichzelf verloren. De uiterlijke débacle is een weerslag van de innerlijke débacle,’ schrijft hij op 25 mei 1948 aan zijn vriend. Wat rest is de literatuur. Hoek ordent zijn ongepubliceerde novellen, gedichten, toneelstukken en andere teksten in de hoop een ‘verzameld werk’ gepubliceerd te krijgen. Regelmatig raadpleegt hij daarbij Gerretson, en altijd is hij dankbaar voor diens reactie. Omgekeerd is hij een misschien traag, maar nauwgezet proeflezer van Gerretsons Geschiedenis van de Koninklijke.

Zijn vrienden zijn beroemd, krijgen prijzen en worden gehuldigd. Gedenkwaardig is de uitreiking van de Constantijn Huygensprijs aan Gossaert/Gerretson in december 1950 en de ‘koffietafel’ erna. Van Eyck is erbij, reeds ten prooi aan de aftakeling (maar daardoor juist vreemd blijmoedig), Jacques Bloem is er, de burgemeester van Utrecht spreekt, evenals uitgever Stols. Gerretson zelf richt zich in zijn dankwoord (blijkens een brief van Hoek) speciaal in warme bewoordingen tot zijn oude, trouwe vriend.

Hemzelf blijven prijzen en onderscheidingen onthouden. Een brief aan mijn moeder uit 1949 getuigt van zijn blijdschap toen, bij de Boekenweek van dat jaar, een gedicht van Gericke werd opgenomen in de ‘Boekenweek-uitgave voor jonge mensen’, De muze en het ambacht. Deze bloemlezing van gedichten die met een handwerk of vak te maken hadden, werd, schreef hij, ‘in een geweldige oplage verspreid’, en hij noteerde dat C.J. Kelk bij zijn bespreking ervan in De Groene Amsterdammer nog ‘een speciaal vriendelijkheidje aan het adres van Fr. Gericke’ had.31 Het gedicht was ‘De tuinman’,32 geïnspireerd door het plantsoentje voor het huis van de familie Eekman in Brussel, Place des Barricades nummer 41.

Tientallen verzen, novellen en drama’s in Hoeks nalatenschap (en diverse brieven en afwijzingen) laten zien dat hij na zijn pensioen in 1949 niets liever had gewild dan opnieuw gedichten of proza te publiceren. In 1957 overleefde hij op het nippertje een ernstig verkeersongeluk. De maanden die hij in de winter van 1957-’58 moest doorbrengen in het Bronovo-ziekenhuis, vulde hij met het vertalen van gedichten van Verlaine, waaronder de religieuze gedichten uit Sagesse. De keus voor de katholieke Verlaine tekent opnieuw de vrijzinnigheid waarmee hij, net als Gossaert, altijd open stond voor ‘andersdenkenden’ in de kunst.

Het jaar daarop (27 oktober 1958) stierf Gossaert. Frank Gericke schreef een uitvoerig ‘Levensbericht’ van zijn oude vriend in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1959-’60 (p. 82-91), waarin hij zich beperkte tot een schets van diens ‘geestesgeaardheid’. Het is een leerzame tekst voor wie iets wil begrijpen van een conservatieve, protestantse, antirationalistische denkwijze die volkomen vreemd aandoet in het Nederland van nu. Toen dat werk gedaan was, verdween Frank Gericke definitief van het toneel. Wie achterbleef was Dr. D. Hoek, auteur van historische detailstudies op het gebied van de geschiedenis van Den Haag33 en een (postuum verschenen) boekje over de wederwaardigheden van Giacomo Casanova in Nederland.34 In december 1976 voegde Hoek zich definitief bij de schaduwen waartoe hij zich zelf al jaren had gerekend.

Sander Bink
Voorspellingen uit de regenherberg

Het bombardement op het Haagse Bezuidenhout van 3 maart 1945 heeft, zoals bekend, niet alleen een groot verlies aan mensenlevens veroorzaakt, maar ook de verwoesting gebracht van cultuurhistorisch onvervangbare objecten, zoals het atelier van de schilder Antoon van Welie en het woonhuis van de schrijver-advocaat F. Bordewijk. Ook de woning van Dirk de Jong (1910-1974) en zijn echtgenote Tine de Jong-Bink (1914-1998) op de De Moucheronstraat 44 is daarbij aan de vlammen ten prooi gevallen.

Dirk de Jong was destijds redacteur van ‘de Brinkman’, de cumulatieve catalogus van de Nederlandse boekhandel. Hij werkte bij het antiquariaat van uitgeverij Nijhoff en later voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Grote bekendheid heeft hij verworven met zijn standaardwerk Het vrije boek in onvrije tijd. Bibliografie van illegale en clan–

destiene bellettrie (1958). Ook verzorgde hij het aanverwante Bibliographie des éditions Françaises clandestines imprimées aux Pays-Bas pendant l’occupation Allemande: 1940-1945 (1947) en de handige Index op de jaargangen 1-50 van De Nieuwe Gids (1936).

Bibliograaf mag dan misschien niet het meest avontuurlijke vak zijn, De Jong had door zijn werk en zijn liefde voor de literatuur wel contact met vele van zijn schrijvende tijdgenoten. De woning aan de De Moucheronstraat was in de laatste jaren van de oorlog zelfs een trefpunt voor allerlei jonge auteurs, wier werk De Jong ook clandestien uitgaf. Rico Bulthuis (1911) memoreert in De koorddansers en andere herinneringen (1985) de artistieke activiteiten ‘veilig in de kamers van Dirk waar de illegaliteit plaats maakte voor wat ontspanning in de maanden van duisternis en onraad’ (p. 27).

In particulier bezit bevindt zich een achttal opmerkelijke bladen van een dagboek dat Dirk de Jong in november 1943 enige dagen heeft bijgehouden. Of het dagboek voortgezet is, en waar zich in dat geval de rest van het dagboek zou bevinden, is mij niet bekend. De kans dat het niet gecontinueerd is, lijkt mij groot, afgaande op de volgende notitie van de zeer bescheiden De Jong: ‘P.S. ik hoop het vol te houden (het schrijven van mijn dagboek n.l.) maar het is vervelend dat er zo vele malen “ik” in voorkomt. Maar daar kan ik (daar heb je het weer) ook niks aan doen.’ De Jong begon zijn dagboek dan ook niet omdat hij zijn eigen leven en persoonlijkheid de moeite van het beschrijven waard vond; hij had, naar hij zelf zei, een ander doel.

Twee dagen na zijn eerste notitie (van 3 november 1943) schrijft hij: ‘Naar aanleiding van een gesprek met Koos Schuur over dagboeken, wilde ik ook een dagboek gaan schrijven. Waarom? Vaak reeds was me opgevallen dat bij de studie van een bepaalde persoon of een bepaald tijdvak dagboeken een zeer voorname rol spelen. Aangezien ik in contact sta met allerlei jonge letterkundigen, kan misschien mijn dagboek later ook nog een kleine rol vervullen, al was ’t alleen maar met betrekking tot allerlei data, die soms twijfelachtig zijn. Dit dagboek wordt dus absoluut niet geschreven met het doel het te publiceren, maar alleen om als een hulpmiddel te dienen. Ik ben er n.l. van overtuigd dat er onder mijn vrienden enkele schuilen die later belangrijke figuren zullen blijken te zijn. Vast staat dit t.a.v. Koos Schuur, Nol Gregoor, Ab Visser, Rico Bulthuis, Ferdinand Langen en Max Dendermonde. Andere vrienden van wie ik minder zeker ben, of van wie ik zeker weet dat ze nooit belangrijk zullen worden, zijn: Johan van Delden, Tony Bosman (wèl belangrijk als kunsthistoricus), Koos Redeker [= Albert

Redeker], Maarten Vrolijk, Aldert Witte, Jan Elburg, Niek Verhagen, Eb v.d. Beld, Hanno van Wagenvoorde.’

Dat het voorspellen van letterkundige carrières een hachelijke zaak is, blijkt maar weer eens uit De Jongs woorden. Hij onderschatte Jan Elburg (1919-1992), die zich ook pas in de jaren na de oorlog ontwikkelde tot belangrijk en vernieuwend dichter. Elburg werkte mee aan het door Koos Schuur (1915-1995) en Ferdinand Langen (eigenlijk: Egbertus Pannekoek, 1919) opgerichte tijdschrift Het Woord, in de redactie waarvan ook Albert Redeker zat. Langen zou, na in de

jaren veertig en vijftig een aantal romans en verhalen te hebben geschreven, volledig ‘de reclame’ in gaan.

Het Woord heeft een vrij prominente rol gespeeld in de voorgeschiedenis van Vijftig. Koos Schuur is wel beschouwd als een voorloper van deze beweging, getuige zijn opname in Atonaal (1951), de bloemlezing van wat later Vijftigers-poëzie genoemd zou worden. Hij was een trouw bezoeker van de woning van De Jong, met wie hij zeer bevriend was. Op 7 november 1943 noteerde De Jong in zijn dagboek: ‘Naar aanleiding van een logeerpartij van Koos Schuur droeg hij mij ’t eerste gedicht uit zijn nieuwen bundel “De herberg in den regen” op. Later ontving ik nog een afschrift van dit gedicht met in de colophon de opmerking dat ons huis “de regenherberg” was, waar hij rust had gevonden. Vanavond komt hij weer met Jacqueline, z’n verloofde. En wéér is ’t een regen-herberg. Het zal weer fijn zijn!’ Regenherberg zou de uiteindelijke titel worden van het gedicht, dat in 1945 verscheen in een oplage van slechts tien exemplaren. Het opende de eerste aflevering van Het Woord, in oktober 1945, vergezeld van de opdracht ‘voor Dick en Tine de Jong’. Overigens heeft De Jong ook Schuurs tweede bundel, Novemberland (1943), uitgegeven.

Van de overige bezoekers is het Max Dendermonde (1919-2004) geweest die, in 1954, de grootste bestseller zou publiceren: de roman De wereld gaan aan vlijt ten onder. Nadien is hij voornamelijk als journalist werkzaam geweest.

Zeer veelzijdig was de carrière van Rico Bulthuis. Hij schreef zo’n tien – voornamelijk fantastische – romans, bracht onder de naam Riko Burotohausu een hoorspel voor de Japanse radio, was een begenadigd poppenspeler en tevens, door zijn werk bij de legendarische uitgeverij Stols en de Haagsche Courant, oplettend ooggetuige van het toenmalige literaire leven.

Ab Visser (1913-1982) publiceerde weliswaar zo’n zeventig boeken in bijna alle denkbare genres, maar zijn literaire roem is toch nooit echt gevestigd.

De Jong was ook overtuigd van het talent van de man die vooral bekendheid als Vestdijk-apologeet heeft gekregen, Nol Gregoor (1912-2000). Op 7 november 1943 schreef hij: ‘’t Is jammer dat ik van mijn meeste vrienden niet meer weet hoe ik “er aangekomen ben” en wanneer. Ik noteer daarom dat Nol Gregoor zijn eerste bezoek bracht op 1 Nov. j.l. en dat hij geïntroduceerd was door Rico Bulthuis. Hij las ons toen voor uit zijn eigen werk, wat werkelijk een openbaring was.’ Van Gregoor gaf De Jong in 1945 Twee hyacinten: een optimistische dialoog uit.

Over de groep jonge schrijvende vrienden die volgens De Jong minder of zelfs geen kans op succes hadden, valt weinig te melden. Tony Bosman bleef, na enkele poëziebundeltjes te hebben geschreven, inderdaad kunsthistoricus. Zijn eerste boek(je) op dat gebied, Paul Klee: in memoriam (1945), werd uitgegeven door De Jong. De overige vrienden verkeerden enige tijd in de marges van Het Woord. Maarten Vrolijk (1919-1994) publiceerde nog enkele dichtbundels en was daarnaast in 1965-’66 minister van Cultuur.

De schrijvende vrienden van De Jong keken vooruit: ‘Zo b.v. de plannen die er bestaan om hier te komen tot een “kunstkring”, zoals in A’dam “de Kring” bestaat. Daartoe waren 4/11 Maarten Vrolijk en Kruissink (mèt Freek van Wel de auctores intellectuales van het plan) bij mij om er

over te praten. Het resultaat was dat ze, om te beginnen, een 10-tal jonge literatoren bij elkaar zouden trommelen om de zaak eens te bespreken. Aangezien ons huis reeds bekend staat als pension voor de steunpilaren der Kultuur, werd er ook nu weer een beroep op ons gedaan, omdat ze dan pas nà den oorlog een vergaderzaal wilden zoeken. Ingewilligd!’ (dagboeknotitie van 7 november 1943).

 

Bij het achttal dagboekbladen hoort ook een – in dezelfde particuliere handen beland – ‘gastenboekje’ dat Dirk en Tine de Jong in deze jaren bijhielden. Het bevat losse blaadjes met daarop gedichten (of pogingen daartoe) van vrienden van De Jong. Koos Schuur leverde maar liefst zes gedichten. Van Jan Elburg zijn er twee – nog zeer traditionele – gedichten aanwezig, die later niet meer door hem werden gebundeld. Het gaat om ‘Lenteliederen’ en het aan ‘Tine en Dick’ opgedragen ‘Bedenkelijk rondeel’ (zie afbeeldingen). De Jong ontving ze van Elburg op 17 april 1943.

Aldert Witte voegde op 25 oktober 1942 in het boekje een navrante notitie toe: ‘Dick

de Jong over zichzelf: “Iedereen lacht me uit, maar ik heb het er ook zelf naar gemaakt.”’

En even navrant is het gedichtje van Hanno van Wagenvoorde (ps. van Dick Riegen, 1915). Van Wagenvoorde lijkt zijn door De Jong voorspelde literair-historische lot te hebben voorvoeld. Hij publiceerde weliswaar enkele gunstig onthaalde dichtbundels, maar is nooit daadwerkelijk ‘doorgebroken’. In het gedichtje ‘Grafschrift’ rijmt hij op 29 januari 1943: ‘Hier is van Wagenvoorde / Die niemand toebehoorde / En alles beter wist / Die ieder spel verstoorde / En zich in alles heeft vergist.’