Archief: DBNL

Stefan van den Bossche+
Onder het droeve woeden van stilte en weelde
Het geknakte dichterschap van J.G. Danser

Op 27 maart 1920 overleed in Rotterdam de amper 26-jarige Johan Gustaaf Danser. Op zijn begrafenis, op 30 maart op de Algemene Begraafplaats Crooswijk, waren twee literaire tenoren van die tijd aanwezig: Jan Greshoff en zijn zwager, de typograaf Jan van Krimpen. Wat bewoog hen persoonlijk afscheid te komen nemen? Bij Van Krimpen lag dat misschien nog voor de hand: hij had er in het oorlogsjaar 1917 voor gezorgd dat Dansers sonnettenbundel Ontmoetingen kon verschijnen. Jan Greshoff van zijn kant had kennelijk een zwak voor de jonggestorvene. Hij had hem goed leren kennen, was onder de indruk geraakt van de gave gedichten die Danser hem had laten lezen en werd geïntrigeerd door de indringende blik en de dromerige verschijning van de jeugdige dichter. Jaren later kon Greshoff zich nog heel wat sprekende details voor ogen halen: ‘Zo herinner ik mij dat Danser in het bezit was van een voorwerp dat ik nog nooit van nabij gezien had, omdat het in mijn omgeving als hoogst onbehoorlijk gold het te bezitten. Het was een zogenaamd vlinderdasje. Maar dit werd niet, als wij deden, met de hand gestrikt. Het werd in gestrikte toestand gekocht en met een elastiekje aan een boordenknoopje bevestigd. Danser trok dit vreemde artikel dan naar voren, en als hij het los liet sprong het door de kracht van het elastiekje weer naar zijn plaats terug. Dit tot vermaak van de verzamelde vrienden en bekenden.’1

Een uitgesproken verfijning typeerde Dansers persoonlijkheid. De estheet was herkenbaar in zijn gebruikte cahiers en in de behandeling van zijn boeken, maar ook in de verzorging van zijn uiterlijk. ‘s-Gravesande beschreef hem als iemand die zijn karakter én zijn tragische lot in zijn uiterlijk incorporeerde: ‘Zijn gelaat was scherp, zijn bruine ogen indringend, koortsachtig. Zijn donker bruin haar droeg hij de laatste jaren in het midden gescheiden, omdat het tenslotte het best passend was bij de symmetrische bouw van het gelaat. Zijn bril – het was een teleurstelling toen in het begin van de Academietijd bleek, dat hij er een nodig had – moest cirkelronde glazen hebben; die waren mooier dan ellipsvormige, zoals toen nog veel gebruikt werden.’2

Waar kwam toch die gedrevenheid vandaan waarmee gevestigde auteurs als Jan van Nijlen en Jan Greshoff de nagedachtenis van Danser veilig wilden stellen? Lof voor Danser was er bijvoorbeeld ook van de zijde van J.C. Bloem, die een vroege dood wel vond passen bij iemand die zo vreemd in het leven stond als Danser. Hoe vreemd stond Johan Gustaaf Danser dan wel in het leven?

De dag na Dansers dood maakte Jan van Krimpen het treurige nieuws aan enkele literaire vrienden bekend.3 Hij ontpopte zich tot hoeder van de literaire nalatenschap, terwijl de echte erfenis – niet veel meer dan wat boeken – bij Dansers verloofde terechtkwam. Het valt zeker niet uit te sluiten dat deze Margaretha Bruigom ook de cahiers bezat waarin Danser zijn gedichten optekende en geliefde gedichten van anderen kopieerde. Van de boeken en de cahiers werd maar weinig, en van de uitvoerige correspondentie tussen Bruigom en Danser helemaal niets bewaard. Waarschijnlijk maakte haar familie schoon schip met haar literaire erfenis na haar dood in 1936.4 Het is dus in meer dan één opzicht aan Van Krimpen te danken dat de dichter J.G. Danser nu nog in de schemervertrekken van ons geheugen voorleeft.

Stiltes vallei

Johan Gustaaf Danser werd op 27 oktober 1893 geboren in het Rotterdamse Kralingen. Na zijn eindexamen hbs trok hij naar de Haagse Academie voor Beeldende Kunsten, waar hij een diploma tekenen behaalde. Hij werd bekoord

door de Vlaamse en Hollandse primitieven: Rogier van der Weyden, Dirk Bouts, Hugo van der Goes, Hans Memling en de gebroeders Van Eyck. Danser bekwaamde zich op eigen houtje in de kunstgeschiedenis en ontwikkelde daarbij een uitgesproken belangstelling voor de kunst van de klassieke oudheid.5 Hij werd tekenleraar in Rotterdam, wou al spoedig weg van het leraarschap, maar dat lukte niet. Schrijven was zijn echte roeping. Om dat ook letterlijk beter te kunnen doen, schreef hij zich in voor een opleiding kalligrafie, maar Danser zakte voor het examen. In Utrecht volgde hij een cursus Nederlands, maar ook daar speelde zijn zwakke gezondheid hem parten. In 1913 verschenen Dansers eerste gedichten in De Beweging, het gezaghebbende literaire tijdschrift van Albert Verwey.6

Als mentor van de teruggetrokken en introverte J.G. Danser7 diende zich Jan Greshoff aan. In diens bloemlezing Het jaar der dichters / 1914 figureerde Danser eerst met één en het jaar daarop met drie gedichten. Dat laatste feit alleen al was niet min: de jonge dichter stond er tussen collega’s als J.C. Bloem, P.N. van Eyck, Geerten Gossaert, Jacob Israël de Haan, Aart van der Leeuw, Jan van Nijlen, A. Roland Holst en Nico van Suchtelen.8 Als staalkaart van een nadien als ‘generatie van 1910’ geboekstaafde groep dichters kon dat even tellen.

Greshoff ontpopte zich als kritische lezer bij uitstek van Dansers nog fragiele gedichten.9 Danser was in de wolken met Greshoffs lof en aanmoediging, maar voelde zich in die maanden overwegend onbegrepen en moedeloos, en zijn letterkundige arbeid had daar ernstig onder te lijden. Het schrijven was een therapie die

hem uit depressie en isolement moest halen. In zijn gedichten zijn de sporen van amoureuze perikelen – vroegtijdig beëindigde of onbeantwoorde liefdes – overal te vinden. In het gedicht ‘Aan Dorothy H.’ bijvoorbeeld, waar de treurnis een eigennaam heeft meegekregen:

In een gedicht als ‘Melissa’ zet de dichter die teneur voort. Geluk wordt onherroepelijk in het verleden geplaatst, in een maagdelijk wit decor waarin herinneringen en dromen in elkaar vervloeien. De enige uitweg die de dichter daarbij voor ogen heeft, is die van het ‘zacht-herlezen woord’ dat de kracht bezit hem te ontroeren en zijn herinneringen te bestendigen:

Het is duidelijk dat ook de onontgonnen erotische verlangens en het onbegrip van zijn ouders en familie de jonge dichter steeds meer in een zelfgekozen isolement drukten. Greshoff was de deelgenoot van Dansers verdriet. Bij hem kon hij zijn schrijnende onmacht kwijt. Maar de psychologische afstand tussen Rotterdam en Laren, waar Greshoff woonde, was soms ook erg groot: ‘Schrijf me nog eens het een en ander: ik ben hier betrekkelijk eenzaam. Voltooid heb ik nog niets den laatsten tijd: wel veel begonnen en ontworpen, maar het wil niet! Als je soms een of ander medewerkers-baantje hebt, beveel ik me aan.’10 Ook in professioneel opzicht kreeg de gevoelige jongeling zijn zaak blijkbaar niet op de sporen.

Danser hield ervan om met Greshoff diepgravend over literatuur te praten. Die gesprekken begonnen in Laren, in de herfst van 1915. Toen al had Danser Greshoff als bemiddelaar bij Van Krimpen ingeschakeld om zijn dichtbundel te laten binden.11 Greshoff zag het wel zitten om de jonge dichter bij hem in huis op te nemen, en ook Danser voelde wel voor dat idee. Maar financiële belemmeringen gooiden, zoals vaker het geval was, ook nu roet in het eten. Danser schreef Greshoff: ‘Dierbare vriend, hoe gaarne zoude ik komen! Hoe gaarne zoude ik vluchten uit deze gevangenis: mijn stad. Helaas, ik kan niet! […] Ik heb geen geld: hoe zal ik de 35 à 40 gulden bij elkaar krijgen? […] Ik zal dus niet je huisgenoot worden, hoe aanlokkelijk het in werkelijkheid ook is. Het leven is nu eenmaal een gevangenis!’12

Op bepaalde ogenblikken vond de wankelmoedige Danser zichzelf totaal onbekwaam als schrijver en allerminst in staat om met andere dichters in de weegschaal te liggen. Bij de lectuur van Greshoffs eigen poëzie in de zomer van 1916 in Groot

Nederland voelde hij zich tegelijk nietig en toch ook trots hem als literaire mentor te mogen hebben.13 Nochtans deed Greshoff er alles aan om Danser op te monteren en van zijn eigen kunnen te overtuigen. Daar was deze jonge poëzie immers te precieus voor. Greshoff sprak zelfs van ‘sonnetten van het bekende goede gehalte’.14

De ontmoetingen in Laren zouden tot eind 1916 – het jaar van Greshoffs vertrek – voortduren en soms uitlopen op wekenlange bezoeken, die niet altijd volgens de verwachtingen verliepen. Zo was de kalme en nuchtere Danser in de zomer van 1916 bij Greshoff in Laren terechtgekomen in luidruchtig en dronken gezelschap. Op 9 augustus vroeg hij in een brief aan Greshoff of de geadresseerde nu al wat ernstiger geworden was en ‘wat meer deeglijkheid’ aan de dag legde dan tijdens die memorabele avond in Laren.15 Het sérieux waarvan de jonge dichter zich bediende, liet aan duidelijkheid niets te raden over.

Danser was het type van de vereenzaamde, moedeloze dichter die met een permanent geldgebrek worstelde en zich door zijn omgeving onbegrepen voelde. Zijn evasiedrang was haast spreekwoordelijk: ‘En nu nieuws over mezelf – maar wat zal een eenzame, gelijk ik, voor nieuws hebben? Een eindeloos verlangen naar vrijheid – vrijheid die alles voor mij inhoudt, dat is het voornaamste, maar ’t is niets nieuws.’16 December 1916 werd dat gevoelen nog navranter, toen hij door het vertrek van Greshoff de deur van de woning en het geluk in Laren definitief achter zich sloot. De contacten waren al sterk afgenomen toen Greshoff bij De Telegraaf aan de slag ging. Maar Laren bleef voor de jonge dichter synoniem aan een altijddurend maar onafgewerkt geluk. De ontroering valt – ook nu nog – uit de paar in een brief genoteerde, onhandige verzen af te lezen: ‘Waar zijn de dagen dan gebleven / Wat we samen waren / Samen leefden één leven / in het zoete Laren?’17

In het gedicht ‘Weeldes herdenking’, waarin Danser eens te meer in de stad vertoeft en daar met zijn verlangen naar lichamelijke liefde wordt geconfronteerd, neemt de herinnering de contouren van Laren en omgeving aan, terwijl ze aan een duidelijk herfstig decor worden gerelateerd. Daardoor laten de beelden, ook ritmisch en klanktechnisch, een pregnante en vooral moedeloze indruk achter:

Als jongeling slaat de dichter de rijping van het lichaam gade. De staat waarin hij vertoeft, is er een van duistere natuurlijkheid: de natuur is door de groei van kindsheid naar volwassenheid precies zo ondoorzichtig geworden. Voor J.G. Danser wogen verlangen, moeheid, ontroering, wachten en bezinning zwaar. Geluk is een zekerheid, die net als de dood inherent lijkt aan de jeugd en haar een zekere bestemming verleent.18 In een gedicht als ‘De maagd’ wordt een en ander duidelijk gesteld:

De tragiek is hier manifest aanwezig. Maar die lectuur krijgt in het reële bestaan een bevreemdend en dramatisch vervolg. Meer dan eens werd immers gezegd dat J.G. Danser zijn eigen dood voorvoeld had en beschreven.19 Een gedicht als ‘De jonggestorvene’ gaf daar natuurlijk ook aanleiding toe, hoewel het vrijwel zeker als een eerbetoon aan een vroeggestorven zuster van de dichter bedoeld is:

Toen zijn bundel eind 1917 van de persen rolde, verheugde Danser zich over Greshoffs medewerking aan de promotie ervan, maar voelde zich tegelijkertijd in de steek gelaten door Albert Verwey, ‘die in beginsel niet wil helpen’.20 In maart 1918, nadat Danser in zijn brieven aan Verwey had laten merken voor zichzelf de strengste literaire kwaliteitsnormen aan te leggen, plaatste Verwey het dichterschap van Danser binnen de strekking van jongeren die ‘geen andere stof dan hun zinnelijke en gemoedsaandoening’ hebben, ‘in een tijd, waarin dergelijke aandoening zich kan verfijnen, en doorproefd en genoten worden’. Een bijsmaak van bitterheid en leegte werd hun deel en de eigen rust werd als doelloos ervaren.21

En al was Danser zelf inmiddels ook al minder enthousiast over zijn verzen uit De Beweging,22 toch reageerde hij erg ontgoocheld op Verweys kritiek. Zijn eigen introspectie was van een andere aard dan de voorman van De Beweging zijn lezers liet geloven. Had Verwey geweten wat wij nu weten – uit de schaarse maar daarom niet minder indringende brieven van Danser aan andere dichters – dan zou zijn oordeel ongetwijfeld anders hebben geluid.

Herkenning

Een andere opvallende passant in het korte leven van Johan Gustaaf Danser was de Vlaamse dichter Jan van Nijlen, die met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog uit België gevlucht en eerst in Apeldoorn en later in ‘s-Gravenhage gehuisvest was. J.G. Danser ontmoette hem wellicht in de zomermaanden van 1916, op ‘een schoonen dag’, zoals Danser het in een brief aan Van Nijlen noemde. Dat

eerste contact maakte op de Vlaming hoe dan ook een diepe indruk. Drie jaar later zou ‘zijn nederige vereerder’ J.G. Danser Van Nijlen aan een eerder gemaakte afspraak herinneren: ‘Ik zou onmiddellijk “Naar ’t Geluk” koopen, Gij zoudt – eenmaal in Vlaanderland teruggekeerd – een ander verzenboek; ik meen: Het Licht, schenken aan mij. Ik kocht N^o 39 van “Naar ’t Geluk” en genoot van al de zéér mooie, daarin te lezen verzen. En hoop nu dat spoedig de andere helft der overeenkomst in vervulling ga.’23

Het kon bijna niet anders of Jan van Nijlen en zijn bijna negen jaar jongere bewonderaar wisten zich door elkaars persoon aangesproken. De overeenkomsten in karakter en interesse waren op zijn zachtst gezegd opvallend. Danser had, zoals Anthonie Donker opmerkte, ‘het leven met een edele vriendschap en beminnelijk vertrouwen […] liefgehad’, terwijl hij zich ‘van het luide en oppervlakkige rumoer der wereld gaarne afwendde tot stillere gebieden, de zuivere eenzaamheid der natuur, en het ongeziene bloeien van teedere gevoelens in de ziel’.24 De in stijl en kleding bijzonder verfijnde maar tengere Danser was ook een overtuigd antimilitarist. Hij verfoeide de oorlog en de ermee gepaard gaande afstomping en verruwing van het volk. De domme en bekrompen ‘zwetsers over niets’ konden volgens hem maar beter zwijgen. De burgerlijke samenleving viel bij hem evenmin in de smaak, ook vanwege het militarisme. Nationaliteit was een te vaag begrip om de aanleiding voor een oorlog te kunnen zijn.

Wat iemand als Van Nijlen nog sterker bekoord zal hebben, was het feit dat de jonge dichter sedert zijn kindertijd een zelfde interesse koesterde voor alles wat met planten te maken had. Als kind had hij samen met zijn broer een herbarium aangelegd. Lange wandelingen in de natuur waren ook voor Danser een geliefd tijdverdrijf. En net als de Vlaming was ook Danser weinig scheutig met het ventileren van informatie over zichzelf. Hij sprak zelden over eigen werk en was meestal in de weer met het laten beoordelen van gedichten die anderen hadden geschreven. Met ironische humor observeerde hij hun tekortkomingen. Daar kwam bij dat Danser een groot bewonderaar van Guido Gezelle was, van wiens poëzie hij een volledige editie bezat. In de herfst van 1915 vroeg Greshoff hem een selectie uit Gezelles poëzie te maken voor een bloemlezing. Dansers keuze kwam er, de bloemlezing van Greshoff niet. De vergelijking tussen Danser en Van Nijlen werd pas helemaal compleet, toen bleek dat eerstgenoemde net als Van Nijlen een onderlegd kalligraaf was.25

Het mateloze bloeden

Zijn zwakke gezondheid bleef Jan Danser achtervolgen. In 1918 werd hij ziek: een zware griepaanval was hem naar eigen zeggen bezorgd door een meisje in een overvolle treincoupé, onderweg van Utrecht naar Rotterdam. Het waren de eerste symptomen van tuberculose. In de lente van 1919 verbleef de dichter in een sanatorium in Doorn, waar hij in de zomer als genezen werd ontslagen. Begin 1920 manifesteerde de ziekte zich echter opnieuw en voor het eerst in

alle hevigheid. Veel tijd om van de enkele




literaire en andere vrienden afscheid te nemen, werd hem niet meer gegund.26

Een paar maanden tevoren had Greshoff de dichter nog ontmoet en van een heerlijke tijd in het Gooi genoten. Toen nog viel het op dat Danser met zijn tederheid en gebrek aan eerzucht geen of weinig letterkundige of andere ambities koesterde. Maar het weinige dat hij schreef, werd getekend door een ongewone eenvoud en rijpheid, een zeldzame zelfbeheersing ook: ‘Hij kon ieder woord innerlijk verantwoorden. En hij wilde liever “gewoon” schijnen dan “onoprecht” zijn.’27

Het was Greshoff die in 1922, in overleg met de nabestaanden, een selectie uit Dansers verspreide gedichten uitgaf. Maar vrij veel gedichten werden door de familie niet voor publicatie vrijgegeven. Ook na zijn dood bleef het onbegrip de dichter achtervolgen. Het waren slechts zijn bewonderaars die zich permanent zouden realiseren dat J.G. Danser als dichter én als persoonlijkheid een gereserveerde plaats in de Nederlandse letterkunde toekwam.28

In Groot Nederland bracht Jan van Nijlen de sonnetten uit Ontmoetingen in herinnering. Vooral de ingetogenheid, de eerbied voor zichzelf en voor zijn poëzie, zijn schuchterheid en het feit dat Danser zich ‘met een hoofd vol droomen […] een vreemdeling voelt in de woelige wereld’, zullen bij Van Nijlen nogal wat zelfherkenning teweeg hebben gebracht.29 In de kwatrijnen die zijn laatste bundel Te laat voor deze wereld (1957) afsloten, haalde Van Nijlen nog even de herinnering aan J.G. (en niet J.C., maar wellicht gaat het om een drukfout) Danser aan in ‘blauwe najaarsdag’:

Net als Van Nijlen en Greshoff mochten ook Bloem, ‘s-Gravesande en Anthonie Donker tot de onvoorwaardelijke bewonderaars van de jonggestorven dichter gerekend worden. Het prachtige gedicht ‘De schoone herfst’ werd door ‘s-Gravesande in een stuk over Danser sprekender gevonden dan al te veel nodeloze uitweidingen:

Eigen rijk

In zijn, met Jan de Vries samengestelde, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde ruimde Greshoff, twee jaar na de uitgave van diens werk, ook plaats in voor Danser: ‘Het gevoel was in dezen jongen man […]. Zijn vorm is strak en zelfbewust, zonder ooit hard te worden. Van de vier verloren krachten, hier aangeduid [naast Danser ook de jonggestorven dichters J. Philip van Goethem, Thora Rietbergen en Johan van ’t Lindenhout] was hij, buiten kijf, degene die zich reeds het volledigst uitgesproken heeft.’30

Ook voor Anthonie Donker had Danser zich van zijn generatiegenoten duidelijk onderscheiden: ‘In de verzen van Danser zijn er alle kenmerken van het bewust gestyleerde, schoone woord, naast een eerste pogen tot een aarzelende onmiddellijkheid. […] Maar tevens zijn er regels van een volkomen ongesierde schoonheid, zoo eenvoudig en natuurlijk als ademhalen.’31

Jacques Bloem herdacht Danser in 1920 met warmte en mildheid. In een stille verwijzing naar Verweys bundel Het eigen rijk (1912) schreef hij: ‘Op dien leeftijd hebben vele dichters reeds werk gegeven, dat in aanleg misschien belangrijker is dan dat van Danser. Maar ik ken slechts weinigen, die, zoo jong, reeds zoo absoluut hun “eigen rijk” hebben gevonden, die hun noodzakelijke beperktheid […] zóó volkomen hebben weten te aanvaarden, dat zij eerder een deugd dan een gebrek van hen is geworden.’32 En Bloem sloot af met de woorden: ‘Ik kan mij niet voorstellen dat dergelijke gedichten niet zouden blijven voortleven in de gedachtenis van hen, die zuivere en belangelooze kunst weten te waardeeren, evenals het beeld van hun dichter in de harten van hen, die hem hebben gekend – zij het ook, zooals ik, slechts zeer weinig – voortleeft.’33

[2004/5]

Nico Keuning+
De toekomst kan me gestolen worden
Bob den Uyl, de jazz en het schrijven

De schrijver Bob den Uyl (1930-1992) debuteert in 1963 bij Nijgh & Van Ditmar met Vogels kijken, een bundeling van zowel realistische als surrealistische verhalen. Het talent van Den Uyl en de volstrekt eigen toon die in deze verhalen doorklinken, worden onmiddellijk door de critici herkend. In 1965 ontvangt hij voor deze bundel de Prozaprijs van de Gemeente Amsterdam. Ook in zijn volgende twee bundels – Een zachte fluittoon, bekroond met de Anna Blamanprijs 1968, en Met een voet in het graf uit 1971, alletwee uitgebracht door zijn nieuwe uitgever, Querido – spelen de verhalen in een afwisselend realistische en absurdistische context. Hieruit blijkt zijn affiniteit met zijn lievelingsschrijvers, Elsschot en Kafka.

Met de bundel De ontwikkeling van een woede (1972) dient zich een perspectiefverschuiving aan. De verhalen krijgen een steeds realistischer karakter. Maar achter de façade van de alledaagse werkelijkheid schuilt het ware absurdisme. De werkelijkheid is een val. De aanvankelijk zo normale omstandigheden keren zich steevast tegen de hoofdpersoon. In zijn uitvoerige en gedetailleerde uitvergroting van vreemde verschijnselen laat Den Uyl de krankzinnig-komische kant van de werkelijkheid zien. Een van de hoogtepunten in dit genre is de verhalenbundel Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam (1976), waarvoor hem de Multatuliprijs werd toegekend. Met deze bundel brak hij door naar een groter lezerspubliek, dat smulde van het gesublimeerde leedvermaak en Den Uyls superieure beschrijving van treurige omstandigheden waarin werkelijk alles mislukt. Zwaarmoedig en mistroostig, maar met humor.

Centraal in het omvangrijke oeuvre van Den Uyl staat de onmacht van het individu tegenover mensen en machten in zijn omgeving. Deze onmacht geeft elke wil, elk verlangen, elke handeling iets zinloos. Daarover wilde hij schrijven. Dat was uiteindelijk zijn grootste passie. En daarin openbaarde zich zijn talent. Maar aanvankelijk, als jongen, werd hij nog gedreven door de ambitie ‘iets heel bijzonders’ te worden in de scene van de nieuwe naoorlogse muziek: de jazz.

Zoals het is

Vanaf 1 januari 1947 hield de jonge Jacobus den Uyl in zijn zakagenda een dagboekje bij. Kort en bondig. De hoofdzaken, zou je kunnen zeggen. Al waren er ook dagen bij dat er in het geheel niets het vermelden waard was. Zondag 23 maart: ‘Absoluut niets voorgevallen. Savonds gevoetbald met Leen, Nico en Dik.’ Maar zelfs dat schreef hij dan toch nog op. Donderdag 27 maart wordt hij 17 jaar. De datum is daarom dubbel onderstreept: ‘Opbrengst f 13,50. Aardige dag ging wel geen klagen ± 100 sigaretten gehad!!!’

Het wonderlijke aan deze dagboeknotities, die doorlopen tot 26 september 1948,1 is dat er ondanks de beknoptheid een scherp beeld uit oprijst van een adolescentenleven in de naoorlogse tijd. Alsof het decor van Frits van Egters zich naar Rotterdam heeft verplaatst. De avonden met vrienden de stad in (‘me rot gelachen’), bij vrienden ‘sjoelgebakt en monogepoold’, of thuis, in de Tak van Poortvlietstraat 31 b, met vader, moeder en zus Jenny naar de radio geluisterd. Op zondag wordt er gewandeld. Over de Coolsingel, in de haven, langs het water.

Maar er is iets in dat grauwe decor dat vanaf zijn eerste aantekeningen de aandacht trekt en kleur geeft aan de grijze dagen. Het is een woord, soms het enige dat hij op een dag noteert, dat zich alleen al door de frequente vermelding ervan door de maanden heen, aan je opdringt: ‘trompet’. Vaak afgekort tot ‘tr.’. Of, elke donderdag, ‘tr.les’.

De ijzeren discipline waarmee de jonge Den Uyl zich op de trompet stort, hangt samen met zijn sterke wil te ontsnappen aan de sleur van alledag. Door trompet te leren spelen zal zijn leven veranderen. Hij wil bij de nieuwe generatie horen. Niet passief deel uitmaken van de nieuwe ontwikkelingen, maar op de voorgrond treden. In de oorlog heeft hij naar zijn idee al te veel gemist, omdat hij overal ‘te jong’ voor was geweest: ‘Je had altijd het idee dat het verderop leuker zou zijn, en als je daar dan kwam, was alles nog vervelender… als een gek heb ik toen [kort na de Bevrijding] nog de Jitterbug geleerd, om indruk te maken op de meisjes, maar de concurrentie was te groot,’ schreef hij in 1980 in het hoorspel Nacht over Rotterdam, waarin hij terugblikt op de oorlog en het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940.

De trompet is het instrument waarmee hij van zich zal laten horen. Na vijf lange oorlogsjaren wil ook hij eindelijk eens wat anders: jazz, films en dansen. Schrijven doet hij voor zichzelf, al verraadt de consciëntieuze wijze waarop hij zijn dagboek bijhoudt onmiskenbaar de behoefte zijn ervaringen – hoe geserreerd ook – aan het papier toe te vertrouwen. Hij schreef al voordat hij kon schrijven, vertelde hij de zangeres Marie-Cécile Moerdijk in de herfst van 1991, enkele maanden voor zijn dood: ‘Als kind zat ik al op papier te krassen alsof ik zat te schrijven.’2

Op de lege bladzijden van het schrift ‘Luchtvaartfoto’s Deel 1 Supplement oorlogsvliegtuigen der belligerenten’ (volgeplakt met uitgeknipte plaatjes van vliegtuigen plus korte beschrijvingen als ‘Maximum snelheid 650 km/u. Bewapening: 4 kanonnen in de vleugel en 2 mitrailleurs in de romp’) schreef hij gedichten, met

soms een strofe waarmee hij zichzelf moed lijkt in te spreken: ‘Zoals het is / Zal ikmij verder dringen / Mij weer tot normen dwingen / Zoals het is.’

‘Mij weer tot normen dwingen’. Een simpel regeltje, maar wel authentiek. Er klinkt het besef in door dat het normale leven met het daarbij behorende plichtsbesef niet vanzelfsprekend voor hem is. Bob den Uyl is een jongen die met het leven mee moet doen. Maar niet van harte. Onder vrienden is hij geen gangmaker, maar iemand die met goedgetimede droogkomische opmerkingen omstanders in lachen doet uitbarsten.

Als hij in juli 1946 zijn diploma mulo-b heeft gehaald, treedt hij op 1 september als ‘Jongste Bediende’ in dienst bij Handel Maatschappij Argolanda nv, ‘Schiedamschesingel 42c’. Hij rookt als een ketter, maar als tegenwicht is hij trouw lid van de Rotterdamse Atletiekvereniging Pro Patria. Hij oefent elke dag en gaat elke week naar trompetles.

In Nacht over Rotterdam schrijft hij: ‘Een jaar na de bevrijding liep ik op straat met mijn schooldiploma op zak, net afgehaald in de Aula van onze school. De ernstige stem van onze directeur klonk me nog in de oren: daar stonden wij nu, jong en sterk op de drempel van een nieuwe tijd. Of we gingen studeren of de maatschappij ingingen, we zouden gezamenlijk aan de opbouw moeten werken. Alles moest ondergeschikt zijn aan de wederopbouw van ons land.’ Waar was de beloftevolle, koortsachtige sfeer van de bevrijdingsfeesten gebleven, toen In the mood van Glenn Miller en Sunny side of the street van Tommy Dorsey in de danszalen schalden? Dát was de bevrijding: de jazz!

Op dinsdag 1 april 1947 noteert Den Uyl in zijn dagboek dat hij met ‘Jan, Nico en Leen’ naar Martin’s is geweest ‘Daarna trompet (trompet v/d trap gelazerd).’ Dit voorval heeft hij dertig jaar later verwerkt in fragment ‘2’ van het verhaal ‘Sind Sie auch musikalisch?’ (uit Vreemde verschijnselen, 1978). De ‘ik’ vertelt daarin dat hij van zijn eerste trompetleraar ‘voornamelijk’ het notenschrift leerde. Na een jaar besluit hij met deze lessen te stoppen: ‘…en toen dat eenmaal vaststond heb ik als wraak de lestrompet van de trap laten vallen zonder de daardoor ontstane schade te vergoeden’. De tweede leraar was iemand van de praktijk, die hem de fijne kneepjes van het trompetspelen bijbracht. Een vervelende bijkomstigheid was dat de leraar stotterde. Ook Bob den Uyl stotterde (hij bleef naar zijn zeggen soms ‘hangen’ aan een woord): ‘… aangezien ik op dat terrein toen ook geen vreemde was en stotteraars elkaar activeren, stonden we daar soms enthousiast een komische schets voor twee stotteraars op te voeren’. De leraar blijkt naast stotteren te lijden aan ‘veel hinderlijker’ geldzucht en vraagt om een voorschot: ‘Dat gaf ik natuurlijk niet, het kostte me zelfde grootste moeite het geld thuis los te krijgen, want mijn lust tot trompetspelen zag men daar als een voorbijgaande passie.’

De leraar smeert zijn leerling een nieuw mondstuk aan, dat nog slechter is dan het oude. Ook deze lessen lopen ten einde. Maar dan wordt de leerling gevraagd Finlandia van Jean Sibelius met de leraar te spelen ‘in een grote zaal voor echt

publiek’. Den Uyl in ‘Sind Sie auch musikalisch?’: ‘De partij leek me nogal eenvoudig, op een paar stukken na in, als ik me goed herinner, 7/8 maat vol syncopen. Geruststellend vond ik vooral de vele lange rusten die ik had; er stond dan een zwart blokje met een cijfer erboven, 87 bijvoorbeeld, hetgeen betekende dat ik op 87 maten niets te doen had.’ De ouverture van het verhaal leidt onvermijdelijk naar een echec. De ikfiguur raakt door al die lange rusten de tel kwijt, ‘nergens kreeg ik de kans de verloren draad weer op te nemen’. Hij besluit te doen alsof hij met de leraar meespeelt en drukt slechts de ventielen van de trompet in. Het publiek merkt toch niets, denkt hij. De leraar heeft wél gehoord dat zijn leerling niet speelde en verdwijnt na afloop ‘zonder een woord te zeggen’: ‘Van deze leraar heb ik afscheid genomen toen hij me, kort daarna, in mij geen vertolker der klassieke muziek ziende, ging bijbrengen hoe men jazzmuziek moest spelen. Hierbij verkocht hij zoveel stompzinnigheden dat ik hem even ongelovig aanhoorde en daarna besloot van zijn diensten verder geen gebruik te maken. Stotterend namen wij afscheid.’

Hij heeft genoeg geleerd om zijn trompetspel zelf te perfectioneren. Hij koopt een eigen trompet. Op vrijdag 31 oktober 1947 schrijft hij in zijn agenda: ‘Dansles. Steengezellig. Erg gelachen, (trompet gekocht)!!’ Op zaterdag 1 november: ‘s’middags [deze foutieve spelwijze hanteert hij consequent] mondstuk gekocht voor trompet’.

Het zijn de swinging fourties. De jazz swingt, zij het twintig jaar na haar ontstaan in Amerika, behalve in danstenten en in bioscoopzalen, ook in huize Den Uyl. Live gespeeld door zoon Bob, of via de radio. De jazz dringt de Hollandse huiskamers binnen, waar de gordijnen toe zijn en de theemuts als symbool van Hollandse huiselijkheid op tafel staat. Te trillen. Dat wel.

Weg

Het dagelijkse kantoorwerk bij Argolanda kan Den Uyl niet meer opbrengen. Inmiddels opgeklommen tot ‘Aankomend Bediende’, neemt hij met ingang van 31 december 1947 ontslag. ‘Wat wil ik? Ik wil alleen maar weg, het benauwt me hier, het hangt me hier de strot uit… waarom gebeurt het nou nooit eens zoals ik wil… ik wil niet m’n hele leven ergens op een kantoor rondhangen, promotie maken, als een klein chefje eindigen… envelop met inhoud, gouden horloge… algemeen gewaardeerd en toch grondig mislukt. Ik wil iets heel bijzonders worden… beroemd, rijk, mooie vrouwen… Maar eerst wil ik hier weg, de wereld in. Paspoort zien te krijgen en dan weg, liftend en lopend. Zonder geld, wat kan het mij eigenlijk schelen, desnoods ga ik bedelen… of af en toe een weekje werken, op het land, afwassen in restaurants, het dondert niet waar. Die toekomst, die kan me gestolen worden… dat weer opbouwen van ons land, dat doen de anderen maar. Weg! Weg uit Rotterdam!’ Deze tekst maakt deel uit van Den Uyls hoorspel uit 1980, maar de toon en stijl doen sterk denken aan de ongepubliceerd gebleven verhalen die hij schreef in de jaren vijftig, zoals ‘De ovalen lucht’.

Het zijn mistroostige verhalen, maar geschreven met afstand en ironie. Geld

levert het niet op. Daarom schrijft Den Uyl maar weer een sollicitatiebrief. Op maandag 26 januari 1948 staat er in zijn agenda: ‘Naar Swarttouw. Even staan praten met hem. Zou me opbellen, belde s’middags om 4 uur op dat ik aangenomen was en 2 Februari kon komen.’

Overdag werkt hij nu als ‘kantoorbediende’ bij ‘nv Corn’s Swarttouw’s Stuwadoors-Maatschappij Amsterdam-Rotterdam-Antwerpen’, Willemskade 21; de avonden en de weekends staan geheel in het teken van de jazz. Vrijdag 19 maart 1948 noteert hij: ‘Thuisgebleven. Sweet en Swing geluisterd.’ Dinsdag 25 mei: ‘Thuis. Bonte [Dinsdagavondtrein] geluisterd en Swingtime.’3 Dat hij een avond ‘thuis’ zit, is het vermelden waard. Want bijna elke avond is hij in de stad. Naar de bioscoop, naar dansles, dansavonden en bals bij Bongers, Martin’s, Meijer, de Blauwe Zaal, Palace of in De Kroon, waar vaak een jazzband speelt. Niet alleen de jazz spreekt hem aan, maar alles wat er bij die wereld hoort: vrienden, meisjes, roken, drinken en lachen. Jazz is een nieuwe levenswijze.

Schrijven doet hij thuis, in stilte. Buiten de deur overstemt hij zijn knagend gevoel van onbestemdheid en onzekerheid door zijn trompet te laten tetteren. Maandag 8 maart 1948: ‘Met André naar school in Tidemanstraat. Gespeeld met Hans [vriend en latere kunstschilder Hans Verwey]. Trompet en klarinet stemden natuurlijk weer niet. Later kwam Peter met Rina. Tamelijk gelachen.’ Dinsdag 23 maart: ‘Naar school van Hans. Zitten spelen. Instrumenten stemmen nu. Fijn gespeeld. Geïmproviseerd op “Goin’ to Chicago”, ging verdomd aardig.’ Maandag 5 april: ‘Wezen spelen in school bij Hans ging aardig. Pieter, en Gerard drumde. Zijn beetje gaan voetballen in de gymzaal hele gezellige avond.’

De vader van Hans Verwey was hoofd van de lagere St. Paschalis Baylonschool in

de Tidemanstraat. Voor zoon Hans en zijn vrienden was het een prachtige ruimte om te repeteren en platen te draaien. Verwey herinnert zich dat ze Ellington draaiden op een koffergrammofoon: ‘Die school was voor ons een plek waar je vrij was, weg van je ouders. We speelden jazz van de zogenaamde Chicago-school. Voor Bob was trompettist Bix Beiderbecke een grote topper. Evenals Henry Allen.’

In 1948 hoorde Bert Methöfer, die banjo speelde, van een vriend in Rotterdam dat uit een school in de Tidemanstraat op bepaalde avonden jazzmuziek schalde. Methöfer stapte er naar binnen, maakte kennis met de muzikanten en vroeg of hij banjo mocht komen spelen. De banjo bleek een versterking; gaf het spel een strakker ritme. Het idee ontstond een jazzband op te richten. ‘Bob den Uyl speelde daarbij geen onbelangrijke rol, want hij had het talent om muzikanten bij elkaar te brengen. Het leek wel of hij ons geluk bracht bij het vinden van de overige muzikanten,’ schrijft Methöfer in zijn herinneringen, ‘want na korte tijd hadden we ook nog de beschikking over een tweede trompettist, Ger Vollemans, en verder nog Kees Schoonenberg [op klarinet], pianist Kees Nederveen en drummer Bram de Keizer.’

Op een avond bij Schoonenberg thuis werd serieus gesproken over de formatie van een nieuw orkest. Van de trompettisten werd de voorkeur gegeven aan Bob den Uyl, omdat hij ondanks wat technische beperkingen ‘een lekkere oude toon’ had. ‘Oud of modern’ verdeelde de jazzwereld van toen in twee kampen. Het repertoire van de band in oprichting bestond uit oude New Orleans-nummers als Panama, Snake Rag, Lazy River, All of me, Tiger Rag. Methöfer liet platen horen van King Oliver en Jelly Roll Morton ‘als een soort voorbeeld hoe het behoorde te klinken’. Den Uyl ontwikkelde een stijl die volgens jazzverzamelaar Teun Frieling doet denken aan die van Muggsy Spanier: ‘Den Uyl speelde niet alleen als Spanier, hij lijkt ook nog op hem, ook zo’n geinponem, net zo’n smoel.’4

Het orkest kwam in de nieuwe samenstelling bijeen ten huize van Kees Nederveen in de Adrianalaan 311. Bezetting Bob den Uyl trompet, Nico Rietdijk trombone, Kees Schoonenberg klarinet, Kees Nederveen piano, Bert Methöfer banjo en Bram de Keizer drums. De samenstelling was echter geen lang leven beschoren. Muzikanten wisselden voortdurend van band. De wonderlijkste vogels meldden zich soms aan. Zo had Frits van Deventer iets met tuba. Maar bij gebrek aan geld kwam hij met een baritonhoorn aanzetten die hij voor dertig gulden op de kop had getikt. Toen hij op een dag een oude helicon kocht, werd zijn beperkte blaastechniek volgens Methöfer pas echt duidelijk: ‘Tijdens schnabbels keken de dansenden soms verstoord op tijdens het voorbijschuifelen wanneer de collectieve improvisaties werden begeleid door het vrij eentonige en onmelodieuze geblaf dat Frits aan z’n instrument ontlokte.’ Het verhaal gaat dat toen de band werd uitgenodigd op een schoolfeest te komen spelen, er nadrukkelijk werd bedongen dat Frits slechts als ‘decoratief element’ aanwezig zou zijn. Wel komt hem de eer toe de naam van dit Rotterdams orkest te hebben verzonnen: de Gateway City Jazz Band.

Nors

De zakagenda’s uit de periode 1949-1954 staan, op een enkele overpeinzing na, vol adressen en telefoonnummers van jazzmuzikanten. Niets over zijn vrijwillig ontslag op 14 februari 1951 bij nv Corn’s, Swarttouw’s Stuwadoors Maatschappij, of over zijn nieuwe baan met ingang van 1 maart 1951 op de afdeling Boekhouden van Van Nievelt, Goudriaan & Co’s Stoomvaartmaatschappij nv. Wel heeft hij vanaf 1952 alle data van zijn ‘snabbels’ opgeschreven. De Gateway City Jazz Band trad, net als vele andere jazzbandjes, regelmatig op tijdens school- en studentenfeesten. In het verhaal ‘Morgen, als de zon schijnt’ uit zijn debuutbundel Vogels kijken heeft Den Uyl zo’n avond met schnabbelende jazzmuzikanten heel raak beschreven. De hoofdpersoon heeft een moeizame liefdesverhouding met Riet. Met frisse tegenzin gaat hij ’s avonds met haar naar een toneelavond met bal na. ‘Natuurlijk, er zal een bal zijn, er moet gedanst worden. Ik had dit niet voorzien, Riet zal ongetwijfeld op het bal willen blijven. Enige tijd later komen de leden van het orkest binnen en gaan op het kleine podium hun instrumenten uitpakken. Zij kijken nors en maken wrange grapjes. Als ze zien dat de barbediende mijn glas komt vullen, storten ze zich als één man op de krukken. De bediende vraagt of ze voor zichzelf betalen. De leider beweert dat de vereniging hun vrije consumptie heeft toegezegd. De bediende wil het wel geloven, maar moet het eerst van officiële zijde horen. In afwachting daarvan moeten de jongens hun borrel zelf betalen. Zij leggen zich er bij neer. Zij spreken onder elkaar over de komende schnabbels, waarvan zij er te weinig naar hun zin hebben. Hun conversatie sterft na enige tijd uit en dan zitten we zwijgend naast elkaar te kijken naar de overvloed van flessen tegen de spiegelwand achter de

bar. Sigaretten worden opgestoken. De barman komt kijken of er nog iets gewenst wordt. Dat wordt er. In de zaal [waar het toneelstuk net is afgelopen] barst een langdurig applaus los, de musici beginnen hun instrumenten te stemmen. Zij vloeken over de piano die te laag gestemd staat. […] Het orkest speelt een populaire melodie. Er wordt zachtjes meegezongen op de vloer.’

Uit de lijstjes met optredens en inkomsten die Den Uyl bijhield, blijkt dat hij als trompettist tussen de f 5,- en f 15,- per avond verdiende. ‘Daar sta je je dan bewusteloos voor te blazen van acht tot twaalf,’ zei hij tegen Methöfer. Den Uyl speelde in meer bands en in allerlei gelegenheidsorkesten. Met onder anderen drummer Jan Kentie en trombonist Hans Zuidmeer maakte hij deel uit van het orkest The Wild Rabbits, dat werd geformeerd met de overblijvers van een groep die na een ruzie tussen de gebroeders Pieter (piano) en Willem van Vollenhoven (drums) uiteen was gevallen. Op een avond traden The Wild Rabbits op uitnodiging van freule Van Nispen tot Sevenaer op tijdens een feest voor katholieke adel in het gebouw van Hulskamp op het Noordereiland. Een goed optreden, met een enthousiaste zaal. Er werd de hele avond gedanst en de muzikanten werden met drank ruimschoots bediend. Tegen het eind van de avond zat Bob den Uyl aan de bar. Hij was niet meer op het podium te krijgen. Voorbij middernacht vertrok het laatste groepje muzikanten met hun aanhang. Op weg naar de uitgang had Den Uyl zijn trompet nog in zijn hand. ‘Waarom doe je hem niet in je koffer?’ vroeg de drummer. ‘Ssst,’ legde Den Uyl zijn vinger op de mond. Buiten opende hij zijn koffertje. Op de plaats van de trompet lag een forse kruik Hulskamp-jenever.

Rond de jazzbands ontstond zo een netwerk van vrienden, die in het wereldje – ook buiten het podium – een belangrijke rol speelden. Zo kende Hans Verbon de gebroeders Schweers, die een elektrotechnisch bureau hadden en plaatopnamen konden maken. Methöfer: ‘Op een regenachtige zondagmiddag in januari 1952 druppelden de volgende muzikanten binnen in het woonhuis van de gebroeders Schweers aan de Bergsingel: trompettist Bob den Uyl, trombonist Nico Rietdijk, klarinettist Kees Nederveen, pianist Ton Moormans, banjoïst Bert Methöfer, baritonhoornist Frits van Deventer en drummer Bram de Keizer. Ten slotte nog de nietmusicus Hans Verbon voor supervisie en morele steun.’ De opnamen vonden plaats in de voorkamer, ‘waar de piano stond en waar ook ruimte was gemaakt voor de overige muzikanten. Een bandrecorder stond gebruiksklaar op tafel. De muzikanten pakten hun instrumenten uit en begonnen deze te stemmen. Er werden kussentjes op de vloer gelegd om het gestamp met de voeten te dempen.’ Aan het eind van de middag stonden onder meer de volgende nummers op de band: Closer Walk With Thee, Darktown Strutters Ball, At The Jazzband Ball, Tin Roof Blues, Camp Meeting Blues en Who’s Sorry Now.

Ieder mocht na afloop zijn voorkeur voor een nummer uitspreken. Methöfer koos voor Darktown Strutters Ball en Camp Meeting Blues. ‘Vooral omdat Bob in beide nummers zo goed op dreef was en om m’n eigen banjobreak aan ’t einde van Darktown Strutters Ball’ Van deze opnamen zijn twee 78-toerenplaatjes bewaard gebleven, formaat ep’tje, 17 cm doorsnede, vervaardigd van een merkwaardig geel, naar zeep

stinkende kunststof. Het plaatje sleet al na een paar keer draaien. Op elke kant stond een nummer van twee minuten. Methöfer: ‘De te spelen nummers moesten dus aanmerkelijk worden ingekort, maar dat was geen probleem; gewoon wat minder solo’s!’ De prijs voor zo’n plaatje was f 2,50.5

Den Uyl kocht in die jaren veel jazzplaten, al was hij geen echte verzamelaar. In het verhaal ‘Hoe Bessie Smith uit de Ritz Bar verdween’ beschrijft hij de Ritz Bar aan het westelijk einde van de Binnenweg, met de mooie Ritz-meisjes: ‘Ze hadden daar een Wurlitzer waar de 78-toerenplaten van schellak in zo’n ronde worst ronddraaiden. Eén plaat een dubbeltje, twaalf voor een gulden. Al direct bij ons eerste bezoek had ik de merkwaardige ontdekking gedaan dat er zich onder de hits van de dag één jazz-plaat bevond, nog wel van Bessie Smith.’ Tot grote opluchting van de stamgasten kocht Den Uyl die ene jazzplaat weg uit de bar. Maar wat heb je aan een plaat zonder platenspeler? Hij kocht er een, ‘zo’n blauw-met-grijze Garrard’. Honderden keren heeft hij de plaat gedraaid. De St. Louis Blues en de Reckless Blues, gezongen door Bessie Smith, begeleid door Louis Armstrong, trompet, en Fred Longshaw, orgel. Parlophone R2476. Made in England. ‘Ik denk dat het vooral dat orgel was dat het de mensen in de Ritz Bar aandeed. En echt mooi vind ik het eigenlijk ook niet, maar het hoort erbij, zonder die orgeltonen is de plaat ondenkbaar.’

Lead

Na de opnamesessie viel de Gateway City Jazz Band snel uiteen. De verlegen trombonist Nico Rietdijk, die niet graag op het podium stond, verliet het orkest en werd vervangen door Hans van Deventer, die later furore zou maken als liedjeszanger in de stijl van Jaap Fischer. Niet lang daarna stapte ook Methöfer op, die toetrad tot de concurrerende Green River Jazz Band van Henk Lange. Kees van Schooneveld nam de plaats van Methöfer in. De drummer Bram de Keizer maakte uit solidariteit met zijn vriend Nico Rietdijk plaats voor Ton Moormans en het ‘leiderschap’ werd overgenomen door pianist Wim Haasbroek.

In het verhaal ‘Sind Sie auch musikalisch?’ (Vreemde verschijnselen) beschrijft Den Uyl een optreden van de band in deze formatie. ‘We spreken een nummer af, er wordt afgetikt, maar op het ogenblik dat we moeten inzetten ben ik totaal vergeten welk nummer we zullen gaan spelen en in welke toonaard. Voor de andere instrumenten zou dat niet zo’n ramp zijn geweest, maar de trompet heeft nu eenmaal de “lead” (de leiding), zodat in de jazzvorm waarin wij speelden de andere instrumenten de trompet, dus mij, moesten volgen. Zonder verder na te denken zet ik een door ons veelgespeelde melodie in, en dan bevinden wij ons plotseling in een chaos: hoofden worden vragend omhooggeheven, snaren, toetsen, hout en koper klinken aarzelend, en alleen de pianist, een betrouwbare jongen die het dan ook tot apotheker heeft gebracht, blijft onverstoorbaar met zijn linkerhand doorhengsten, zodat het publiek rustig doordanst.’ Als Den Uyl het nummer heeft herkend dat de anderen spelen, past hij zich aan, maar tegelijkertijd switcht de band over naar het

nummer dat Den Uyl heeft ingezet, zodat na de ‘herstelwerkzaamheden’ Den Uyl het oorspronkelijk afgesproken nummer speelt, ‘terwijl de rest zich ingespannen bezighoudt met het foutief door mij ingezette nummer’. Opnieuw chaos. ‘We rommelen nog even door, tot het gelukkige moment waarop de pianist de bevrijdende schreeuw geeft: “Blues in F!” en we allemaal in hetzelfde ritme gezapig terugvallen op een fantasieblues in F.’

Op mijn vraag aan Wim Haasbroek of hij de pianist-apotheker is, antwoordt hij mij per e-mail: ‘Antwoord: Ja.’ In een korte toelichting schrijft hij: ‘Op 21 juni 1980 ontmoette ik Bob in Ede bij een of andere literaire bijeenkomst. Ik wist dat hij daarbij aanwezig was. Tijdens deze “reünie” praatten wij elkaar bij over onze levenswandels; hierbij schreef hij in mijn exemplaar van Vreemde verschijnselen: Sie sind auch musikalisch!’

Proefspel

‘Jazz-Parade in Emporium’ kopte De Rotterdammer daags na het optreden van de Gateway City Jazz Band op 14 maart 1954. ‘De immer-volijverige Habibi Club van Henk Stark presenteerde gistermiddag in Emporium weer een Jazz-Parade, die dankzij het optreden van de Gateway City Jazz band en The Dutch All Stars, weliswaar van beter jazz-gehalte was dan de voorgaande, maar niettemin een slechts povere poging bleek om de jazz in Rotterdam te populariseren en te propageren, zoals Henk Stark pretendeert.’ De band van Bob den Uyl redde de middag. Een band met ‘originele karaktertrekjes, zoals bij de Tiger Rag, waarin bij-

zonder geestige instrumentale effecten werden bereikt door de blaasgroep (Hans van Deventer, trombone, Kees Nederveen, clarinet en Bob den Uyl, trompet).’

Tijdens de avro Jazz Competitie op 14 april 1954 in Utrecht ontving de Gateway City Jazz Band, met onder anderen Wim Haasbroek piano, Jan Kentie op drums en Toon Evers bas, de tweede prijs uit handen van Pi Scheffer. De naam van de band verspreidde zich ‘van praatje tot praatje’ door Rotterdam en omstreken. Bob den Uyl wordt door Pieter van Vollenhoven gevraagd in zijn orkest te komen spelen. Van Vollenhoven – die later zou trouwen met prinses Margriet – had zijn eigen orkest opgericht: The Dixieland Society Orchestra. Uit aantekeningen van Den Uyl blijkt dat hij in 1954 menig weekend naar Schiedam reist om te repeteren met Van Vollenhoven.

Het was Cor Dekkinga, pianist en medeoprichter, in 1949, van de Rotterdamse Jazz Sociëteit, die Bob den Uyl in contact bracht met Frits Hotz uit Den Haag. Dekkinga speelde zelf met Hotz in de White Elephant Serenaders, naast de legendarische trompettist Serein Pfeiffer. Trompettist Den Uyl heeft ooit een ‘proefspel’ gespeeld met Hotz, die toen net als Den Uyl in het geheim al schrijver was en prachtige verhalen in zijn bureaula had liggen zonder dat iemand daar het flauwste vermoeden van had.

De Haagse jazzscene stond op een veel hoger peil. De muzikanten waren volgens Methöfer ook artistieker en losbandiger. Hij herinnert zich een optreden met de White Elephant Serenaders waarbij Pfeiffer zo dronken was dat ze hem op een stoel moesten vastbinden: ‘Zo kon hij nog opmerkelijk goed zijn partij blijven

spelen.’ Den Uyl deed wat drinken betreft nauwelijks voor Pfeiffer onder, maar als trompettist schoot hij voor de Haagse jazzjongens kennelijk tekort. Het gezamenlijke spelen van trombonist Hotz en trompettist Den Uyl is voorzover bekend tot één proefspel beperkt gebleven. Het enige spoor dat van hun kennismaking resteert, zijn de naam en het adres van Hotz die Den Uyl in zijn zakagenda van 1954 tussen een rij van anderen heeft opgeschreven: ‘Frits Hots [!], Aucubastraat, Den Haag.’

Mode-ritmen

In het verhaal ‘Sind Sie auch musikalisch?’ vertelt de hoofdpersoon dat zijn mislukte optreden die avond tevens zijn ‘allerlaatste schnabbel’ was. Schrijver en hoofdpersoon vallen hier samen; het voorval heeft in werkelijkheid plaatsgevonden, weet Kees Nederveen: ‘Bob zette When the Saints verkeerd in, in Bes in plaats van in F.’ Maar of het ook werkelijk Den Uyls allerlaatste betaalde optreden is geweest, valt sterk te betwijfelen. Het lijkt erop dat hij zijn misser heeft aangegrepen om literair gesproken als trompettist afscheid te nemen van de jazz. In werkelijkheid heeft hij nog tot 1960 als trompettist opgetreden. Op een plek waar je Den Uyl niet zo gauw zou verwachten: in de kerk.

De swingende predikant-pianist ‘dominee Julius’ deed er eind jaren vijftig als zovele ‘herders’ alles aan de dwalende geloofskudde de kerk in te lokken. Vergeefs, zoals later is gebleken. In die ultieme pogingen jonge mensen voor de kerk te behouden, trad er tijdens de dienst zo nu en dan een jazzband op. Dominee G. Julius kondigde de eerste bijzondere dienst aan in De Rotterdamsche Kerkbode van zaterdag 19 oktober 1957: ‘Natuurlijk is dit een experiment, dat met zeer bescheiden krachten en middelen, en zeker zonder Louis Armstrong pretenties wordt begonnen, maar dat hopelijk zal kunnen uitgroeien tot een vorm, waarin de jongeren van vandaag zich thuis zullen voelen.’

‘Voor het eerst jazz in Nederlandse Kerk,’ schrijft het Algemeen Dagblad van maandag 21 oktober 1957. Dominee J.C. de Bruïne nam voor deze swingende bijeenkomst plaats achter de piano. ‘Hij en zijn collega ds. G. Julius van de Jonge Kerk Zuiderwijkgemeente hadden hun doel bereikt: de benedenzaal van de Schotse Kerk aan de Schiedamsevest te Rotterdam zat stampvol. De jongelui namen niet alleen de 250 beschikbare zitplaatsen in; zij zaten ook op het podium en op de trappen, zij stonden ook in het trappenhuis erachter, zij zaten op ieder nog open plekje gewoon op de grond. Buiten op straat stonden hele batterijen fietsen, bromfietsen en scooters.’ Volgens De Rotterdammer van diezelfde maandag waren er maar liefst ‘vierhonderd jongeren’ en toonde ds. Julius zich een ‘goed solozanger’.

In Hervormd Nederland van 21 februari 1959 zegt Julius dat de kerk de ‘mode-ritmen van de laatste jaren’ moet gebruiken om aan te sluiten bij de jeugd, die ‘één brok dynamiek’ is. Volgens De Rotterdammer van 25 april 1959 trekken de ‘Julius-Jazz-Diensten’ steeds meer mensen. Op een foto op de krantenpagina staat Bob den Uyl tussen de blazers. ‘Psalm 150 in moderne (be-)zetting,’ luidt het onderschrift. Den Uyl laat zijn trompet door de kerkruimte schallen. Met gemengde

gevoelens, als we weten hoezeer hij zijn christelijke lagere Juliana van Stolbergschool heeft gehaat. Hij heeft er zelfs een heuse hekel aan de Singels aan overgehouden waar hij over moest, op weg naar school van de Tak van Poortvlietstraat naar de Rodenrijselaan.

De journalist van De Rotterdammer is enthousiast over het ‘evangelie in syncopen’: ‘Kan het harmonieuze evangelie, dat de gespleten mens tot een evenwichtig wezen wil herscheppen gezongen worden met een begeleiding waarin noten over elkaar buitelen en met elkaar in voortdurend conflict zijn? Ook wie kritisch luistert moet erkennen dat de liederen iets fascinerends hebben. Het overheersende ritme is iets van onze tijd. Ons leven wordt immers begeleid door het rumoer van ponsende machines, het eentonig geklop van zuigers en het gekraak van krukassen.’ Op een foto in de Nieuwe Leidsche Courant van 13 oktober 1959 helt Den Uyl achterover op zijn stoel, en blaast – zittend tussen trombonist en klarinettist – harde trompetklanken richting dakgewelf hoog boven hem. Foto-onderschrift: ‘“De Heer is goed, komt in Zijn koninkrijk”. Band en koor van de Rotterdamse predikant ds. Julius hoefden zich gisteravond in de Gehoorzaal niet bijzonder in te spannen om de aanwezigen voluit te laten meezingen.’

Het publiek blijft toestromen. De grote Laurens Kerk was op zondagavond 17 januari 1960 ‘volkomen vol’. De lead van Het Rotterdamsche Parool van de dag erna begint als volgt: ‘Ze zaten of stonden overal waar er maar een plaatsje te vinden was, gisteravond in de Laurens. Eigenlijk biedt de transeptkerk zitplaats aan minder dan 1000 kerkgangers, maar deze dienst werd bijgewoond door naar schatting… 1500 mensen; meest jongelui.’ Den Uyl leunt nonchalant tegen ‘Petri’s doopvont’, alsof hij tegen de bar hangt. Heel ontspannen, zo lijkt het. Maar in deze fase van zijn leven tekent zich een keerpunt af. Hij is gespannen, ontevreden.

Sprong

Overdag werkt Bob den Uyl op kantoor en in de avonduren en in de weekends schrijft hij verhalen. Het podium maakt plaats voor de veilige geborgenheid van de schrijftafel. In 1960 verschijnt in Gard Sivik zijn debuutverhaal ‘Een beeld van mijn drukke werkzaamheden’, waarin een man onder het mom van een ‘bevolkingsonderzoek’ op een willekeurig adres een erotisch avontuurtje beleeft. Drie jaar later, in 1963, ziet zijn eerste verhalenbundel Vogels kijken het licht als Het Nieuwe Boek nr. 1 van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar.

Hierna was Den Uyl schrijver. Vooraf had hij zich afgevraagd wat het voor hem en voor zijn leven zou betekenen. Wat zou er veranderen? Wezenlijk verandert er nauwelijks iets in zijn bestaan. Hij gaat nog steeds dagelijks naar kantoor. Maar de lovende kritieken ervaart hij wel degelijk als aanmoediging en als erkenning van de passie die hij al die jaren in stilte heeft gekoesterd.

De foto van Den Uyl op de achterflap van de eerste druk van Vogels kijken is gemaakt door Cor Dekkinga, die ook freelance fotograaf was. ‘Mijn naam werd er op de flap niet eens bij vermeld. Na een langdurige correspondentie kreeg ik alsnog twintig

gulden. Met de vijf gulden die ik ooit van Bob had geleend en nooit had teruggegeven, maakte dat vijfentwintig gulden.’ Den Uyl schreef als opdracht in het boek van ‘heer Dekkinga’ dat de foto daarmee ‘ruimschoots betaald’ was. De foto [zie omslag van dit nummer – red.] werd gemaakt in een zijstraat van de Witte de Withstraat: ‘In de tijd van de beatniks,’ vertelt Dekkinga, ‘moest het er allemaal triest en ellendig uitzien, daarom heb ik die muur op de achtergrond zo grauw laten uitkomen. Ook de kop van Bob is lekker treurig; door de lichtval heeft hij zelfs wallen onder zijn ogen.’

Overdag werkte Den Uyl op het Rotterdamse scheepskantoor van Van Nievelt, Goudriaan & Co’s Stoomvaartmaatschappij nv aan het Westplein. Door massaontslag werden er bij dit kantoor in 1968 driehonderd werknemers ‘eervol’ ontslagen. Onder hen Bob den Uyl. Dát was zijn kans om de sprong naar het schrijverschap te wagen en te gaan leven van de pen.

De trompet bleef voorgoed in de koffer. Dat hadden de ouders van Den Uyl goed gezien. Het trompetspel van hun zoon bleek inderdaad een passie van voorbijgaande aard. Maar wat zij niet wisten, was dat diezelfde jongen in stilte verhalen schreef en langzaam rijpte, tot hij op 30-jarige leeftijd als schrijver naar buiten

trad. Zijn monsterboekje, afgegeven op 12 december 1947, is leeg gebleven, maar hij is ook geen ‘klein chefje’ op kantoor geworden. Als schrijver maakte hij vele reizen en zijn verhalen zouden gelezen en vertaald worden tot ver buiten de havenstad Rotterdam. Zo is het hem toch gelukt weg te komen.

[2004/5]

Nico Keuning+
De toekomst kan me gestolen worden
Bob den Uyl, de jazz en het schrijven

De schrijver Bob den Uyl (1930-1992) debuteert in 1963 bij Nijgh & Van Ditmar met Vogels kijken, een bundeling van zowel realistische als surrealistische verhalen. Het talent van Den Uyl en de volstrekt eigen toon die in deze verhalen doorklinken, worden onmiddellijk door de critici herkend. In 1965 ontvangt hij voor deze bundel de Prozaprijs van de Gemeente Amsterdam. Ook in zijn volgende twee bundels – Een zachte fluittoon, bekroond met de Anna Blamanprijs 1968, en Met een voet in het graf uit 1971, alletwee uitgebracht door zijn nieuwe uitgever, Querido – spelen de verhalen in een afwisselend realistische en absurdistische context. Hieruit blijkt zijn affiniteit met zijn lievelingsschrijvers, Elsschot en Kafka.

Met de bundel De ontwikkeling van een woede (1972) dient zich een perspectiefverschuiving aan. De verhalen krijgen een steeds realistischer karakter. Maar achter de façade van de alledaagse werkelijkheid schuilt het ware absurdisme. De werkelijkheid is een val. De aanvankelijk zo normale omstandigheden keren zich steevast tegen de hoofdpersoon. In zijn uitvoerige en gedetailleerde uitvergroting van vreemde verschijnselen laat Den Uyl de krankzinnig-komische kant van de werkelijkheid zien. Een van de hoogtepunten in dit genre is de verhalenbundel Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam (1976), waarvoor hem de Multatuliprijs werd toegekend. Met deze bundel brak hij door naar een groter lezerspubliek, dat smulde van het gesublimeerde leedvermaak en Den Uyls superieure beschrijving van treurige omstandigheden waarin werkelijk alles mislukt. Zwaarmoedig en mistroostig, maar met humor.

Centraal in het omvangrijke oeuvre van Den Uyl staat de onmacht van het individu tegenover mensen en machten in zijn omgeving. Deze onmacht geeft elke wil, elk verlangen, elke handeling iets zinloos. Daarover wilde hij schrijven. Dat was uiteindelijk zijn grootste passie. En daarin openbaarde zich zijn talent. Maar aanvankelijk, als jongen, werd hij nog gedreven door de ambitie ‘iets heel bijzonders’ te worden in de scene van de nieuwe naoorlogse muziek: de jazz.

Zoals het is

Vanaf 1 januari 1947 hield de jonge Jacobus den Uyl in zijn zakagenda een dagboekje bij. Kort en bondig. De hoofdzaken, zou je kunnen zeggen. Al waren er ook dagen bij dat er in het geheel niets het vermelden waard was. Zondag 23 maart: ‘Absoluut niets voorgevallen. Savonds gevoetbald met Leen, Nico en Dik.’ Maar zelfs dat schreef hij dan toch nog op. Donderdag 27 maart wordt hij 17 jaar. De datum is daarom dubbel onderstreept: ‘Opbrengst f 13,50. Aardige dag ging wel geen klagen ± 100 sigaretten gehad!!!’

Het wonderlijke aan deze dagboeknotities, die doorlopen tot 26 september 1948,1 is dat er ondanks de beknoptheid een scherp beeld uit oprijst van een adolescentenleven in de naoorlogse tijd. Alsof het decor van Frits van Egters zich naar Rotterdam heeft verplaatst. De avonden met vrienden de stad in (‘me rot gelachen’), bij vrienden ‘sjoelgebakt en monogepoold’, of thuis, in de Tak van Poortvlietstraat 31 b, met vader, moeder en zus Jenny naar de radio geluisterd. Op zondag wordt er gewandeld. Over de Coolsingel, in de haven, langs het water.

Maar er is iets in dat grauwe decor dat vanaf zijn eerste aantekeningen de aandacht trekt en kleur geeft aan de grijze dagen. Het is een woord, soms het enige dat hij op een dag noteert, dat zich alleen al door de frequente vermelding ervan door de maanden heen, aan je opdringt: ‘trompet’. Vaak afgekort tot ‘tr.’. Of, elke donderdag, ‘tr.les’.

De ijzeren discipline waarmee de jonge Den Uyl zich op de trompet stort, hangt samen met zijn sterke wil te ontsnappen aan de sleur van alledag. Door trompet te leren spelen zal zijn leven veranderen. Hij wil bij de nieuwe generatie horen. Niet passief deel uitmaken van de nieuwe ontwikkelingen, maar op de voorgrond treden. In de oorlog heeft hij naar zijn idee al te veel gemist, omdat hij overal ‘te jong’ voor was geweest: ‘Je had altijd het idee dat het verderop leuker zou zijn, en als je daar dan kwam, was alles nog vervelender… als een gek heb ik toen [kort na de Bevrijding] nog de Jitterbug geleerd, om indruk te maken op de meisjes, maar de concurrentie was te groot,’ schreef hij in 1980 in het hoorspel Nacht over Rotterdam, waarin hij terugblikt op de oorlog en het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940.

De trompet is het instrument waarmee hij van zich zal laten horen. Na vijf lange oorlogsjaren wil ook hij eindelijk eens wat anders: jazz, films en dansen. Schrijven doet hij voor zichzelf, al verraadt de consciëntieuze wijze waarop hij zijn dagboek bijhoudt onmiskenbaar de behoefte zijn ervaringen – hoe geserreerd ook – aan het papier toe te vertrouwen. Hij schreef al voordat hij kon schrijven, vertelde hij de zangeres Marie-Cécile Moerdijk in de herfst van 1991, enkele maanden voor zijn dood: ‘Als kind zat ik al op papier te krassen alsof ik zat te schrijven.’2

Op de lege bladzijden van het schrift ‘Luchtvaartfoto’s Deel 1 Supplement oorlogsvliegtuigen der belligerenten’ (volgeplakt met uitgeknipte plaatjes van vliegtuigen plus korte beschrijvingen als ‘Maximum snelheid 650 km/u. Bewapening: 4 kanonnen in de vleugel en 2 mitrailleurs in de romp’) schreef hij gedichten, met

soms een strofe waarmee hij zichzelf moed lijkt in te spreken: ‘Zoals het is / Zal ikmij verder dringen / Mij weer tot normen dwingen / Zoals het is.’

‘Mij weer tot normen dwingen’. Een simpel regeltje, maar wel authentiek. Er klinkt het besef in door dat het normale leven met het daarbij behorende plichtsbesef niet vanzelfsprekend voor hem is. Bob den Uyl is een jongen die met het leven mee moet doen. Maar niet van harte. Onder vrienden is hij geen gangmaker, maar iemand die met goedgetimede droogkomische opmerkingen omstanders in lachen doet uitbarsten.

Als hij in juli 1946 zijn diploma mulo-b heeft gehaald, treedt hij op 1 september als ‘Jongste Bediende’ in dienst bij Handel Maatschappij Argolanda nv, ‘Schiedamschesingel 42c’. Hij rookt als een ketter, maar als tegenwicht is hij trouw lid van de Rotterdamse Atletiekvereniging Pro Patria. Hij oefent elke dag en gaat elke week naar trompetles.

In Nacht over Rotterdam schrijft hij: ‘Een jaar na de bevrijding liep ik op straat met mijn schooldiploma op zak, net afgehaald in de Aula van onze school. De ernstige stem van onze directeur klonk me nog in de oren: daar stonden wij nu, jong en sterk op de drempel van een nieuwe tijd. Of we gingen studeren of de maatschappij ingingen, we zouden gezamenlijk aan de opbouw moeten werken. Alles moest ondergeschikt zijn aan de wederopbouw van ons land.’ Waar was de beloftevolle, koortsachtige sfeer van de bevrijdingsfeesten gebleven, toen In the mood van Glenn Miller en Sunny side of the street van Tommy Dorsey in de danszalen schalden? Dát was de bevrijding: de jazz!

Op dinsdag 1 april 1947 noteert Den Uyl in zijn dagboek dat hij met ‘Jan, Nico en Leen’ naar Martin’s is geweest ‘Daarna trompet (trompet v/d trap gelazerd).’ Dit voorval heeft hij dertig jaar later verwerkt in fragment ‘2’ van het verhaal ‘Sind Sie auch musikalisch?’ (uit Vreemde verschijnselen, 1978). De ‘ik’ vertelt daarin dat hij van zijn eerste trompetleraar ‘voornamelijk’ het notenschrift leerde. Na een jaar besluit hij met deze lessen te stoppen: ‘…en toen dat eenmaal vaststond heb ik als wraak de lestrompet van de trap laten vallen zonder de daardoor ontstane schade te vergoeden’. De tweede leraar was iemand van de praktijk, die hem de fijne kneepjes van het trompetspelen bijbracht. Een vervelende bijkomstigheid was dat de leraar stotterde. Ook Bob den Uyl stotterde (hij bleef naar zijn zeggen soms ‘hangen’ aan een woord): ‘… aangezien ik op dat terrein toen ook geen vreemde was en stotteraars elkaar activeren, stonden we daar soms enthousiast een komische schets voor twee stotteraars op te voeren’. De leraar blijkt naast stotteren te lijden aan ‘veel hinderlijker’ geldzucht en vraagt om een voorschot: ‘Dat gaf ik natuurlijk niet, het kostte me zelfde grootste moeite het geld thuis los te krijgen, want mijn lust tot trompetspelen zag men daar als een voorbijgaande passie.’

De leraar smeert zijn leerling een nieuw mondstuk aan, dat nog slechter is dan het oude. Ook deze lessen lopen ten einde. Maar dan wordt de leerling gevraagd Finlandia van Jean Sibelius met de leraar te spelen ‘in een grote zaal voor echt

publiek’. Den Uyl in ‘Sind Sie auch musikalisch?’: ‘De partij leek me nogal eenvoudig, op een paar stukken na in, als ik me goed herinner, 7/8 maat vol syncopen. Geruststellend vond ik vooral de vele lange rusten die ik had; er stond dan een zwart blokje met een cijfer erboven, 87 bijvoorbeeld, hetgeen betekende dat ik op 87 maten niets te doen had.’ De ouverture van het verhaal leidt onvermijdelijk naar een echec. De ikfiguur raakt door al die lange rusten de tel kwijt, ‘nergens kreeg ik de kans de verloren draad weer op te nemen’. Hij besluit te doen alsof hij met de leraar meespeelt en drukt slechts de ventielen van de trompet in. Het publiek merkt toch niets, denkt hij. De leraar heeft wél gehoord dat zijn leerling niet speelde en verdwijnt na afloop ‘zonder een woord te zeggen’: ‘Van deze leraar heb ik afscheid genomen toen hij me, kort daarna, in mij geen vertolker der klassieke muziek ziende, ging bijbrengen hoe men jazzmuziek moest spelen. Hierbij verkocht hij zoveel stompzinnigheden dat ik hem even ongelovig aanhoorde en daarna besloot van zijn diensten verder geen gebruik te maken. Stotterend namen wij afscheid.’

Hij heeft genoeg geleerd om zijn trompetspel zelf te perfectioneren. Hij koopt een eigen trompet. Op vrijdag 31 oktober 1947 schrijft hij in zijn agenda: ‘Dansles. Steengezellig. Erg gelachen, (trompet gekocht)!!’ Op zaterdag 1 november: ‘s’middags [deze foutieve spelwijze hanteert hij consequent] mondstuk gekocht voor trompet’.

Het zijn de swinging fourties. De jazz swingt, zij het twintig jaar na haar ontstaan in Amerika, behalve in danstenten en in bioscoopzalen, ook in huize Den Uyl. Live gespeeld door zoon Bob, of via de radio. De jazz dringt de Hollandse huiskamers binnen, waar de gordijnen toe zijn en de theemuts als symbool van Hollandse huiselijkheid op tafel staat. Te trillen. Dat wel.

Weg

Het dagelijkse kantoorwerk bij Argolanda kan Den Uyl niet meer opbrengen. Inmiddels opgeklommen tot ‘Aankomend Bediende’, neemt hij met ingang van 31 december 1947 ontslag. ‘Wat wil ik? Ik wil alleen maar weg, het benauwt me hier, het hangt me hier de strot uit… waarom gebeurt het nou nooit eens zoals ik wil… ik wil niet m’n hele leven ergens op een kantoor rondhangen, promotie maken, als een klein chefje eindigen… envelop met inhoud, gouden horloge… algemeen gewaardeerd en toch grondig mislukt. Ik wil iets heel bijzonders worden… beroemd, rijk, mooie vrouwen… Maar eerst wil ik hier weg, de wereld in. Paspoort zien te krijgen en dan weg, liftend en lopend. Zonder geld, wat kan het mij eigenlijk schelen, desnoods ga ik bedelen… of af en toe een weekje werken, op het land, afwassen in restaurants, het dondert niet waar. Die toekomst, die kan me gestolen worden… dat weer opbouwen van ons land, dat doen de anderen maar. Weg! Weg uit Rotterdam!’ Deze tekst maakt deel uit van Den Uyls hoorspel uit 1980, maar de toon en stijl doen sterk denken aan de ongepubliceerd gebleven verhalen die hij schreef in de jaren vijftig, zoals ‘De ovalen lucht’.

Het zijn mistroostige verhalen, maar geschreven met afstand en ironie. Geld

levert het niet op. Daarom schrijft Den Uyl maar weer een sollicitatiebrief. Op maandag 26 januari 1948 staat er in zijn agenda: ‘Naar Swarttouw. Even staan praten met hem. Zou me opbellen, belde s’middags om 4 uur op dat ik aangenomen was en 2 Februari kon komen.’

Overdag werkt hij nu als ‘kantoorbediende’ bij ‘nv Corn’s Swarttouw’s Stuwadoors-Maatschappij Amsterdam-Rotterdam-Antwerpen’, Willemskade 21; de avonden en de weekends staan geheel in het teken van de jazz. Vrijdag 19 maart 1948 noteert hij: ‘Thuisgebleven. Sweet en Swing geluisterd.’ Dinsdag 25 mei: ‘Thuis. Bonte [Dinsdagavondtrein] geluisterd en Swingtime.’3 Dat hij een avond ‘thuis’ zit, is het vermelden waard. Want bijna elke avond is hij in de stad. Naar de bioscoop, naar dansles, dansavonden en bals bij Bongers, Martin’s, Meijer, de Blauwe Zaal, Palace of in De Kroon, waar vaak een jazzband speelt. Niet alleen de jazz spreekt hem aan, maar alles wat er bij die wereld hoort: vrienden, meisjes, roken, drinken en lachen. Jazz is een nieuwe levenswijze.

Schrijven doet hij thuis, in stilte. Buiten de deur overstemt hij zijn knagend gevoel van onbestemdheid en onzekerheid door zijn trompet te laten tetteren. Maandag 8 maart 1948: ‘Met André naar school in Tidemanstraat. Gespeeld met Hans [vriend en latere kunstschilder Hans Verwey]. Trompet en klarinet stemden natuurlijk weer niet. Later kwam Peter met Rina. Tamelijk gelachen.’ Dinsdag 23 maart: ‘Naar school van Hans. Zitten spelen. Instrumenten stemmen nu. Fijn gespeeld. Geïmproviseerd op “Goin’ to Chicago”, ging verdomd aardig.’ Maandag 5 april: ‘Wezen spelen in school bij Hans ging aardig. Pieter, en Gerard drumde. Zijn beetje gaan voetballen in de gymzaal hele gezellige avond.’

De vader van Hans Verwey was hoofd van de lagere St. Paschalis Baylonschool in

de Tidemanstraat. Voor zoon Hans en zijn vrienden was het een prachtige ruimte om te repeteren en platen te draaien. Verwey herinnert zich dat ze Ellington draaiden op een koffergrammofoon: ‘Die school was voor ons een plek waar je vrij was, weg van je ouders. We speelden jazz van de zogenaamde Chicago-school. Voor Bob was trompettist Bix Beiderbecke een grote topper. Evenals Henry Allen.’

In 1948 hoorde Bert Methöfer, die banjo speelde, van een vriend in Rotterdam dat uit een school in de Tidemanstraat op bepaalde avonden jazzmuziek schalde. Methöfer stapte er naar binnen, maakte kennis met de muzikanten en vroeg of hij banjo mocht komen spelen. De banjo bleek een versterking; gaf het spel een strakker ritme. Het idee ontstond een jazzband op te richten. ‘Bob den Uyl speelde daarbij geen onbelangrijke rol, want hij had het talent om muzikanten bij elkaar te brengen. Het leek wel of hij ons geluk bracht bij het vinden van de overige muzikanten,’ schrijft Methöfer in zijn herinneringen, ‘want na korte tijd hadden we ook nog de beschikking over een tweede trompettist, Ger Vollemans, en verder nog Kees Schoonenberg [op klarinet], pianist Kees Nederveen en drummer Bram de Keizer.’

Op een avond bij Schoonenberg thuis werd serieus gesproken over de formatie van een nieuw orkest. Van de trompettisten werd de voorkeur gegeven aan Bob den Uyl, omdat hij ondanks wat technische beperkingen ‘een lekkere oude toon’ had. ‘Oud of modern’ verdeelde de jazzwereld van toen in twee kampen. Het repertoire van de band in oprichting bestond uit oude New Orleans-nummers als Panama, Snake Rag, Lazy River, All of me, Tiger Rag. Methöfer liet platen horen van King Oliver en Jelly Roll Morton ‘als een soort voorbeeld hoe het behoorde te klinken’. Den Uyl ontwikkelde een stijl die volgens jazzverzamelaar Teun Frieling doet denken aan die van Muggsy Spanier: ‘Den Uyl speelde niet alleen als Spanier, hij lijkt ook nog op hem, ook zo’n geinponem, net zo’n smoel.’4

Het orkest kwam in de nieuwe samenstelling bijeen ten huize van Kees Nederveen in de Adrianalaan 311. Bezetting Bob den Uyl trompet, Nico Rietdijk trombone, Kees Schoonenberg klarinet, Kees Nederveen piano, Bert Methöfer banjo en Bram de Keizer drums. De samenstelling was echter geen lang leven beschoren. Muzikanten wisselden voortdurend van band. De wonderlijkste vogels meldden zich soms aan. Zo had Frits van Deventer iets met tuba. Maar bij gebrek aan geld kwam hij met een baritonhoorn aanzetten die hij voor dertig gulden op de kop had getikt. Toen hij op een dag een oude helicon kocht, werd zijn beperkte blaastechniek volgens Methöfer pas echt duidelijk: ‘Tijdens schnabbels keken de dansenden soms verstoord op tijdens het voorbijschuifelen wanneer de collectieve improvisaties werden begeleid door het vrij eentonige en onmelodieuze geblaf dat Frits aan z’n instrument ontlokte.’ Het verhaal gaat dat toen de band werd uitgenodigd op een schoolfeest te komen spelen, er nadrukkelijk werd bedongen dat Frits slechts als ‘decoratief element’ aanwezig zou zijn. Wel komt hem de eer toe de naam van dit Rotterdams orkest te hebben verzonnen: de Gateway City Jazz Band.

Nors

De zakagenda’s uit de periode 1949-1954 staan, op een enkele overpeinzing na, vol adressen en telefoonnummers van jazzmuzikanten. Niets over zijn vrijwillig ontslag op 14 februari 1951 bij nv Corn’s, Swarttouw’s Stuwadoors Maatschappij, of over zijn nieuwe baan met ingang van 1 maart 1951 op de afdeling Boekhouden van Van Nievelt, Goudriaan & Co’s Stoomvaartmaatschappij nv. Wel heeft hij vanaf 1952 alle data van zijn ‘snabbels’ opgeschreven. De Gateway City Jazz Band trad, net als vele andere jazzbandjes, regelmatig op tijdens school- en studentenfeesten. In het verhaal ‘Morgen, als de zon schijnt’ uit zijn debuutbundel Vogels kijken heeft Den Uyl zo’n avond met schnabbelende jazzmuzikanten heel raak beschreven. De hoofdpersoon heeft een moeizame liefdesverhouding met Riet. Met frisse tegenzin gaat hij ’s avonds met haar naar een toneelavond met bal na. ‘Natuurlijk, er zal een bal zijn, er moet gedanst worden. Ik had dit niet voorzien, Riet zal ongetwijfeld op het bal willen blijven. Enige tijd later komen de leden van het orkest binnen en gaan op het kleine podium hun instrumenten uitpakken. Zij kijken nors en maken wrange grapjes. Als ze zien dat de barbediende mijn glas komt vullen, storten ze zich als één man op de krukken. De bediende vraagt of ze voor zichzelf betalen. De leider beweert dat de vereniging hun vrije consumptie heeft toegezegd. De bediende wil het wel geloven, maar moet het eerst van officiële zijde horen. In afwachting daarvan moeten de jongens hun borrel zelf betalen. Zij leggen zich er bij neer. Zij spreken onder elkaar over de komende schnabbels, waarvan zij er te weinig naar hun zin hebben. Hun conversatie sterft na enige tijd uit en dan zitten we zwijgend naast elkaar te kijken naar de overvloed van flessen tegen de spiegelwand achter de

bar. Sigaretten worden opgestoken. De barman komt kijken of er nog iets gewenst wordt. Dat wordt er. In de zaal [waar het toneelstuk net is afgelopen] barst een langdurig applaus los, de musici beginnen hun instrumenten te stemmen. Zij vloeken over de piano die te laag gestemd staat. […] Het orkest speelt een populaire melodie. Er wordt zachtjes meegezongen op de vloer.’

Uit de lijstjes met optredens en inkomsten die Den Uyl bijhield, blijkt dat hij als trompettist tussen de f 5,- en f 15,- per avond verdiende. ‘Daar sta je je dan bewusteloos voor te blazen van acht tot twaalf,’ zei hij tegen Methöfer. Den Uyl speelde in meer bands en in allerlei gelegenheidsorkesten. Met onder anderen drummer Jan Kentie en trombonist Hans Zuidmeer maakte hij deel uit van het orkest The Wild Rabbits, dat werd geformeerd met de overblijvers van een groep die na een ruzie tussen de gebroeders Pieter (piano) en Willem van Vollenhoven (drums) uiteen was gevallen. Op een avond traden The Wild Rabbits op uitnodiging van freule Van Nispen tot Sevenaer op tijdens een feest voor katholieke adel in het gebouw van Hulskamp op het Noordereiland. Een goed optreden, met een enthousiaste zaal. Er werd de hele avond gedanst en de muzikanten werden met drank ruimschoots bediend. Tegen het eind van de avond zat Bob den Uyl aan de bar. Hij was niet meer op het podium te krijgen. Voorbij middernacht vertrok het laatste groepje muzikanten met hun aanhang. Op weg naar de uitgang had Den Uyl zijn trompet nog in zijn hand. ‘Waarom doe je hem niet in je koffer?’ vroeg de drummer. ‘Ssst,’ legde Den Uyl zijn vinger op de mond. Buiten opende hij zijn koffertje. Op de plaats van de trompet lag een forse kruik Hulskamp-jenever.

Rond de jazzbands ontstond zo een netwerk van vrienden, die in het wereldje – ook buiten het podium – een belangrijke rol speelden. Zo kende Hans Verbon de gebroeders Schweers, die een elektrotechnisch bureau hadden en plaatopnamen konden maken. Methöfer: ‘Op een regenachtige zondagmiddag in januari 1952 druppelden de volgende muzikanten binnen in het woonhuis van de gebroeders Schweers aan de Bergsingel: trompettist Bob den Uyl, trombonist Nico Rietdijk, klarinettist Kees Nederveen, pianist Ton Moormans, banjoïst Bert Methöfer, baritonhoornist Frits van Deventer en drummer Bram de Keizer. Ten slotte nog de nietmusicus Hans Verbon voor supervisie en morele steun.’ De opnamen vonden plaats in de voorkamer, ‘waar de piano stond en waar ook ruimte was gemaakt voor de overige muzikanten. Een bandrecorder stond gebruiksklaar op tafel. De muzikanten pakten hun instrumenten uit en begonnen deze te stemmen. Er werden kussentjes op de vloer gelegd om het gestamp met de voeten te dempen.’ Aan het eind van de middag stonden onder meer de volgende nummers op de band: Closer Walk With Thee, Darktown Strutters Ball, At The Jazzband Ball, Tin Roof Blues, Camp Meeting Blues en Who’s Sorry Now.

Ieder mocht na afloop zijn voorkeur voor een nummer uitspreken. Methöfer koos voor Darktown Strutters Ball en Camp Meeting Blues. ‘Vooral omdat Bob in beide nummers zo goed op dreef was en om m’n eigen banjobreak aan ’t einde van Darktown Strutters Ball’ Van deze opnamen zijn twee 78-toerenplaatjes bewaard gebleven, formaat ep’tje, 17 cm doorsnede, vervaardigd van een merkwaardig geel, naar zeep

stinkende kunststof. Het plaatje sleet al na een paar keer draaien. Op elke kant stond een nummer van twee minuten. Methöfer: ‘De te spelen nummers moesten dus aanmerkelijk worden ingekort, maar dat was geen probleem; gewoon wat minder solo’s!’ De prijs voor zo’n plaatje was f 2,50.5

Den Uyl kocht in die jaren veel jazzplaten, al was hij geen echte verzamelaar. In het verhaal ‘Hoe Bessie Smith uit de Ritz Bar verdween’ beschrijft hij de Ritz Bar aan het westelijk einde van de Binnenweg, met de mooie Ritz-meisjes: ‘Ze hadden daar een Wurlitzer waar de 78-toerenplaten van schellak in zo’n ronde worst ronddraaiden. Eén plaat een dubbeltje, twaalf voor een gulden. Al direct bij ons eerste bezoek had ik de merkwaardige ontdekking gedaan dat er zich onder de hits van de dag één jazz-plaat bevond, nog wel van Bessie Smith.’ Tot grote opluchting van de stamgasten kocht Den Uyl die ene jazzplaat weg uit de bar. Maar wat heb je aan een plaat zonder platenspeler? Hij kocht er een, ‘zo’n blauw-met-grijze Garrard’. Honderden keren heeft hij de plaat gedraaid. De St. Louis Blues en de Reckless Blues, gezongen door Bessie Smith, begeleid door Louis Armstrong, trompet, en Fred Longshaw, orgel. Parlophone R2476. Made in England. ‘Ik denk dat het vooral dat orgel was dat het de mensen in de Ritz Bar aandeed. En echt mooi vind ik het eigenlijk ook niet, maar het hoort erbij, zonder die orgeltonen is de plaat ondenkbaar.’

Lead

Na de opnamesessie viel de Gateway City Jazz Band snel uiteen. De verlegen trombonist Nico Rietdijk, die niet graag op het podium stond, verliet het orkest en werd vervangen door Hans van Deventer, die later furore zou maken als liedjeszanger in de stijl van Jaap Fischer. Niet lang daarna stapte ook Methöfer op, die toetrad tot de concurrerende Green River Jazz Band van Henk Lange. Kees van Schooneveld nam de plaats van Methöfer in. De drummer Bram de Keizer maakte uit solidariteit met zijn vriend Nico Rietdijk plaats voor Ton Moormans en het ‘leiderschap’ werd overgenomen door pianist Wim Haasbroek.

In het verhaal ‘Sind Sie auch musikalisch?’ (Vreemde verschijnselen) beschrijft Den Uyl een optreden van de band in deze formatie. ‘We spreken een nummer af, er wordt afgetikt, maar op het ogenblik dat we moeten inzetten ben ik totaal vergeten welk nummer we zullen gaan spelen en in welke toonaard. Voor de andere instrumenten zou dat niet zo’n ramp zijn geweest, maar de trompet heeft nu eenmaal de “lead” (de leiding), zodat in de jazzvorm waarin wij speelden de andere instrumenten de trompet, dus mij, moesten volgen. Zonder verder na te denken zet ik een door ons veelgespeelde melodie in, en dan bevinden wij ons plotseling in een chaos: hoofden worden vragend omhooggeheven, snaren, toetsen, hout en koper klinken aarzelend, en alleen de pianist, een betrouwbare jongen die het dan ook tot apotheker heeft gebracht, blijft onverstoorbaar met zijn linkerhand doorhengsten, zodat het publiek rustig doordanst.’ Als Den Uyl het nummer heeft herkend dat de anderen spelen, past hij zich aan, maar tegelijkertijd switcht de band over naar het

nummer dat Den Uyl heeft ingezet, zodat na de ‘herstelwerkzaamheden’ Den Uyl het oorspronkelijk afgesproken nummer speelt, ‘terwijl de rest zich ingespannen bezighoudt met het foutief door mij ingezette nummer’. Opnieuw chaos. ‘We rommelen nog even door, tot het gelukkige moment waarop de pianist de bevrijdende schreeuw geeft: “Blues in F!” en we allemaal in hetzelfde ritme gezapig terugvallen op een fantasieblues in F.’

Op mijn vraag aan Wim Haasbroek of hij de pianist-apotheker is, antwoordt hij mij per e-mail: ‘Antwoord: Ja.’ In een korte toelichting schrijft hij: ‘Op 21 juni 1980 ontmoette ik Bob in Ede bij een of andere literaire bijeenkomst. Ik wist dat hij daarbij aanwezig was. Tijdens deze “reünie” praatten wij elkaar bij over onze levenswandels; hierbij schreef hij in mijn exemplaar van Vreemde verschijnselen: Sie sind auch musikalisch!’

Proefspel

‘Jazz-Parade in Emporium’ kopte De Rotterdammer daags na het optreden van de Gateway City Jazz Band op 14 maart 1954. ‘De immer-volijverige Habibi Club van Henk Stark presenteerde gistermiddag in Emporium weer een Jazz-Parade, die dankzij het optreden van de Gateway City Jazz band en The Dutch All Stars, weliswaar van beter jazz-gehalte was dan de voorgaande, maar niettemin een slechts povere poging bleek om de jazz in Rotterdam te populariseren en te propageren, zoals Henk Stark pretendeert.’ De band van Bob den Uyl redde de middag. Een band met ‘originele karaktertrekjes, zoals bij de Tiger Rag, waarin bij-

zonder geestige instrumentale effecten werden bereikt door de blaasgroep (Hans van Deventer, trombone, Kees Nederveen, clarinet en Bob den Uyl, trompet).’

Tijdens de avro Jazz Competitie op 14 april 1954 in Utrecht ontving de Gateway City Jazz Band, met onder anderen Wim Haasbroek piano, Jan Kentie op drums en Toon Evers bas, de tweede prijs uit handen van Pi Scheffer. De naam van de band verspreidde zich ‘van praatje tot praatje’ door Rotterdam en omstreken. Bob den Uyl wordt door Pieter van Vollenhoven gevraagd in zijn orkest te komen spelen. Van Vollenhoven – die later zou trouwen met prinses Margriet – had zijn eigen orkest opgericht: The Dixieland Society Orchestra. Uit aantekeningen van Den Uyl blijkt dat hij in 1954 menig weekend naar Schiedam reist om te repeteren met Van Vollenhoven.

Het was Cor Dekkinga, pianist en medeoprichter, in 1949, van de Rotterdamse Jazz Sociëteit, die Bob den Uyl in contact bracht met Frits Hotz uit Den Haag. Dekkinga speelde zelf met Hotz in de White Elephant Serenaders, naast de legendarische trompettist Serein Pfeiffer. Trompettist Den Uyl heeft ooit een ‘proefspel’ gespeeld met Hotz, die toen net als Den Uyl in het geheim al schrijver was en prachtige verhalen in zijn bureaula had liggen zonder dat iemand daar het flauwste vermoeden van had.

De Haagse jazzscene stond op een veel hoger peil. De muzikanten waren volgens Methöfer ook artistieker en losbandiger. Hij herinnert zich een optreden met de White Elephant Serenaders waarbij Pfeiffer zo dronken was dat ze hem op een stoel moesten vastbinden: ‘Zo kon hij nog opmerkelijk goed zijn partij blijven

spelen.’ Den Uyl deed wat drinken betreft nauwelijks voor Pfeiffer onder, maar als trompettist schoot hij voor de Haagse jazzjongens kennelijk tekort. Het gezamenlijke spelen van trombonist Hotz en trompettist Den Uyl is voorzover bekend tot één proefspel beperkt gebleven. Het enige spoor dat van hun kennismaking resteert, zijn de naam en het adres van Hotz die Den Uyl in zijn zakagenda van 1954 tussen een rij van anderen heeft opgeschreven: ‘Frits Hots [!], Aucubastraat, Den Haag.’

Mode-ritmen

In het verhaal ‘Sind Sie auch musikalisch?’ vertelt de hoofdpersoon dat zijn mislukte optreden die avond tevens zijn ‘allerlaatste schnabbel’ was. Schrijver en hoofdpersoon vallen hier samen; het voorval heeft in werkelijkheid plaatsgevonden, weet Kees Nederveen: ‘Bob zette When the Saints verkeerd in, in Bes in plaats van in F.’ Maar of het ook werkelijk Den Uyls allerlaatste betaalde optreden is geweest, valt sterk te betwijfelen. Het lijkt erop dat hij zijn misser heeft aangegrepen om literair gesproken als trompettist afscheid te nemen van de jazz. In werkelijkheid heeft hij nog tot 1960 als trompettist opgetreden. Op een plek waar je Den Uyl niet zo gauw zou verwachten: in de kerk.

De swingende predikant-pianist ‘dominee Julius’ deed er eind jaren vijftig als zovele ‘herders’ alles aan de dwalende geloofskudde de kerk in te lokken. Vergeefs, zoals later is gebleken. In die ultieme pogingen jonge mensen voor de kerk te behouden, trad er tijdens de dienst zo nu en dan een jazzband op. Dominee G. Julius kondigde de eerste bijzondere dienst aan in De Rotterdamsche Kerkbode van zaterdag 19 oktober 1957: ‘Natuurlijk is dit een experiment, dat met zeer bescheiden krachten en middelen, en zeker zonder Louis Armstrong pretenties wordt begonnen, maar dat hopelijk zal kunnen uitgroeien tot een vorm, waarin de jongeren van vandaag zich thuis zullen voelen.’

‘Voor het eerst jazz in Nederlandse Kerk,’ schrijft het Algemeen Dagblad van maandag 21 oktober 1957. Dominee J.C. de Bruïne nam voor deze swingende bijeenkomst plaats achter de piano. ‘Hij en zijn collega ds. G. Julius van de Jonge Kerk Zuiderwijkgemeente hadden hun doel bereikt: de benedenzaal van de Schotse Kerk aan de Schiedamsevest te Rotterdam zat stampvol. De jongelui namen niet alleen de 250 beschikbare zitplaatsen in; zij zaten ook op het podium en op de trappen, zij stonden ook in het trappenhuis erachter, zij zaten op ieder nog open plekje gewoon op de grond. Buiten op straat stonden hele batterijen fietsen, bromfietsen en scooters.’ Volgens De Rotterdammer van diezelfde maandag waren er maar liefst ‘vierhonderd jongeren’ en toonde ds. Julius zich een ‘goed solozanger’.

In Hervormd Nederland van 21 februari 1959 zegt Julius dat de kerk de ‘mode-ritmen van de laatste jaren’ moet gebruiken om aan te sluiten bij de jeugd, die ‘één brok dynamiek’ is. Volgens De Rotterdammer van 25 april 1959 trekken de ‘Julius-Jazz-Diensten’ steeds meer mensen. Op een foto op de krantenpagina staat Bob den Uyl tussen de blazers. ‘Psalm 150 in moderne (be-)zetting,’ luidt het onderschrift. Den Uyl laat zijn trompet door de kerkruimte schallen. Met gemengde

gevoelens, als we weten hoezeer hij zijn christelijke lagere Juliana van Stolbergschool heeft gehaat. Hij heeft er zelfs een heuse hekel aan de Singels aan overgehouden waar hij over moest, op weg naar school van de Tak van Poortvlietstraat naar de Rodenrijselaan.

De journalist van De Rotterdammer is enthousiast over het ‘evangelie in syncopen’: ‘Kan het harmonieuze evangelie, dat de gespleten mens tot een evenwichtig wezen wil herscheppen gezongen worden met een begeleiding waarin noten over elkaar buitelen en met elkaar in voortdurend conflict zijn? Ook wie kritisch luistert moet erkennen dat de liederen iets fascinerends hebben. Het overheersende ritme is iets van onze tijd. Ons leven wordt immers begeleid door het rumoer van ponsende machines, het eentonig geklop van zuigers en het gekraak van krukassen.’ Op een foto in de Nieuwe Leidsche Courant van 13 oktober 1959 helt Den Uyl achterover op zijn stoel, en blaast – zittend tussen trombonist en klarinettist – harde trompetklanken richting dakgewelf hoog boven hem. Foto-onderschrift: ‘“De Heer is goed, komt in Zijn koninkrijk”. Band en koor van de Rotterdamse predikant ds. Julius hoefden zich gisteravond in de Gehoorzaal niet bijzonder in te spannen om de aanwezigen voluit te laten meezingen.’

Het publiek blijft toestromen. De grote Laurens Kerk was op zondagavond 17 januari 1960 ‘volkomen vol’. De lead van Het Rotterdamsche Parool van de dag erna begint als volgt: ‘Ze zaten of stonden overal waar er maar een plaatsje te vinden was, gisteravond in de Laurens. Eigenlijk biedt de transeptkerk zitplaats aan minder dan 1000 kerkgangers, maar deze dienst werd bijgewoond door naar schatting… 1500 mensen; meest jongelui.’ Den Uyl leunt nonchalant tegen ‘Petri’s doopvont’, alsof hij tegen de bar hangt. Heel ontspannen, zo lijkt het. Maar in deze fase van zijn leven tekent zich een keerpunt af. Hij is gespannen, ontevreden.

Sprong

Overdag werkt Bob den Uyl op kantoor en in de avonduren en in de weekends schrijft hij verhalen. Het podium maakt plaats voor de veilige geborgenheid van de schrijftafel. In 1960 verschijnt in Gard Sivik zijn debuutverhaal ‘Een beeld van mijn drukke werkzaamheden’, waarin een man onder het mom van een ‘bevolkingsonderzoek’ op een willekeurig adres een erotisch avontuurtje beleeft. Drie jaar later, in 1963, ziet zijn eerste verhalenbundel Vogels kijken het licht als Het Nieuwe Boek nr. 1 van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar.

Hierna was Den Uyl schrijver. Vooraf had hij zich afgevraagd wat het voor hem en voor zijn leven zou betekenen. Wat zou er veranderen? Wezenlijk verandert er nauwelijks iets in zijn bestaan. Hij gaat nog steeds dagelijks naar kantoor. Maar de lovende kritieken ervaart hij wel degelijk als aanmoediging en als erkenning van de passie die hij al die jaren in stilte heeft gekoesterd.

De foto van Den Uyl op de achterflap van de eerste druk van Vogels kijken is gemaakt door Cor Dekkinga, die ook freelance fotograaf was. ‘Mijn naam werd er op de flap niet eens bij vermeld. Na een langdurige correspondentie kreeg ik alsnog twintig

gulden. Met de vijf gulden die ik ooit van Bob had geleend en nooit had teruggegeven, maakte dat vijfentwintig gulden.’ Den Uyl schreef als opdracht in het boek van ‘heer Dekkinga’ dat de foto daarmee ‘ruimschoots betaald’ was. De foto [zie omslag van dit nummer – red.] werd gemaakt in een zijstraat van de Witte de Withstraat: ‘In de tijd van de beatniks,’ vertelt Dekkinga, ‘moest het er allemaal triest en ellendig uitzien, daarom heb ik die muur op de achtergrond zo grauw laten uitkomen. Ook de kop van Bob is lekker treurig; door de lichtval heeft hij zelfs wallen onder zijn ogen.’

Overdag werkte Den Uyl op het Rotterdamse scheepskantoor van Van Nievelt, Goudriaan & Co’s Stoomvaartmaatschappij nv aan het Westplein. Door massaontslag werden er bij dit kantoor in 1968 driehonderd werknemers ‘eervol’ ontslagen. Onder hen Bob den Uyl. Dát was zijn kans om de sprong naar het schrijverschap te wagen en te gaan leven van de pen.

De trompet bleef voorgoed in de koffer. Dat hadden de ouders van Den Uyl goed gezien. Het trompetspel van hun zoon bleek inderdaad een passie van voorbijgaande aard. Maar wat zij niet wisten, was dat diezelfde jongen in stilte verhalen schreef en langzaam rijpte, tot hij op 30-jarige leeftijd als schrijver naar buiten

trad. Zijn monsterboekje, afgegeven op 12 december 1947, is leeg gebleven, maar hij is ook geen ‘klein chefje’ op kantoor geworden. Als schrijver maakte hij vele reizen en zijn verhalen zouden gelezen en vertaald worden tot ver buiten de havenstad Rotterdam. Zo is het hem toch gelukt weg te komen.

Sander Bink
Couperus’ nasi goreng in Sevilla

Van eind maart tot begin juni 1913 maakten Louis en Elisabeth Couperus een reis door Spanje.1 Deze reis werd, zoals Couperus aan zijn uitgever schreef, gemaakt op uitnodiging en kosten van zijn Italiaanse vriend Orlando, die zich in Spanje bij het echtpaar voegde. Spanje kon Couperus echter niet erg bekoren: de reis liep uit op een mislukking.

Dat was onder meer te wijten aan het vermoeiend hoge reistempo. In ruim twee maanden legde het drietal vele honderden kilometers af en bezocht meer dan tien steden. Een daarvan was Sevilla, waar zij vermoedelijk van 23 tot 30 april verbleven. Het echtpaar hield er een rustpauze; uit nood, zo lijkt het, want te beleven viel er volgens Couperus niet veel. Hij vond Sevilla ‘een der saaiste steden’ die hij ooit had bezocht: ‘Geen straatleven […] Net als in Indië en het is de zelfde verveling, die in Indische straten den ongelùkkigen man treft, die wel eens loopen wil en flâneeren. […] Zitten in een gezellig café? Er is er niet éen!’ Couperus bracht in Sevilla daarom de meeste tijd door in zijn hotelkamer, lezend, theedrinkend en koekjes etend. Over de maaltijden aldaar deed hij in een van zijn feuilletons een ‘licht verbijsterende’ (Bastet) uitspraak: ‘Indische menschen kunnen, als wij doen, iederen dag nassi-goreng eten. Die is heél goed hier en Orlando (èrg moeilijk) houdt er zelfs van…’2

Het raadsel van die dagelijkse nasi goreng in Sevilla is opgelost, nu er onlangs een briefkaart is opgedoken van Couperus uit Sevilla.3 Het briefhoofd verraadt namelijk de verblijfplaats van de Couperussen en hun vriend: Gran Hôtel de Oriente aan de




plaza de San Fernando 8. In dit – tegenwoordig niet meer bestaande – hotel was het dagelijks nuttigen van nasi goreng natuurlijk heel gewoon.

De briefkaart is gedateerd 28 april 1913 en gericht aan ‘Mevrouw K.E. Krijgsman, 110 Laan van N.O. Indië, Den Haag’. Zij was een zuster van de schrijver en journalist Maurits Wagenvoort (1859-1944).

Zeer Geachte Mevrouw,
Ontvang mijn zeer hartelijken dank voor de toezending van Maurits’ boek; het was waarlijk wel wat veel gevergd, dat U het heelemaal naar Spanje zoû verzenden en ik vreesde al, dat het verloren was gegaan…
Maar nu, gelukkig, is het te recht en over enkele dagen hoop ik het U met mijn dank weêr terug te zenden. Ik lees het metveel interest. Maurits heb ik dezen winter veel in Florence gezien en zijn vriendschap zeer gewaardeerd.
Geloof mij met de meeste hoogachting
Uw dw.
Louis Couperus

De zuster tot wie Couperus zich hier richt, was Marie (Agneta Wilhemina Maria) Krijgsman (1868-1952). Couperus kende haar vermoedelijk niet persoonlijk, want de initialen uit de adressering behoren niet haar maar haar zoon Edu (Karel Eduard), toen eenentwintig, toe.

Dat Wagenvoort en Couperus goed bevriend waren, is wel zeker. Desondanks zijn de plaatsen waar Couperus zich nadrukkelijk en in positieve zin over deze vriendschap uitlaat, schaars.4

Welk boek kreeg Couperus op zijn verzoek toegestuurd? Dat is gissen. Op het moment van de briefkaart woonde Maurits Wagenvoort in Siena (Italië). Mogelijk heeft Couperus zich eerst tot hem gewend met het verzoek om toezending van een van zijn boeken. Wellicht heeft Wagenvoort toen geopperd het verzoek te richten tot zijn zuster in Nederland, die gemakkelijker (of misschien wel: als enige) de beschikking over een exemplaar had.

Een plausibele gok luidt dat het gaat om Wagenvoorts reisverslag Van Madrid naar Teheran (1907). Het is het boek dat Couperus zelf noemt in een van zijn feuilletons uit Spanje, waarin hij zijn vriend Wagenvoort – die de Couperussen min of meer overhaalde naar Spanje te gaan – op het matje roept:

‘Waarom komt – ik zie, dat het zóo persoonlijk niet is – iedereen in Italië terug en waarom komt men in Spanje, na zijn reis van toerist, niet terug? Ik zoû dat wel willen vragen aan mijn vriend Maurits Wagenvoort, die zoo gloeiend over Spanje geschreven heeft in zijn boek: Van Madrid naar Teheran; ik zoû hem willen vragen: beste Maurits, als je zóo verrukt was over Spanje en Sevilla, waar je verdiept was in je “Droomers”… waarom ben je dan, na een van je mooiste boeken te hebben geschreven, nooit meer eens in Spanje terug gekeerd en ontmoet ik je wèl telkens in ons dierbaar Italië? Waarom niet, zeg mij o Maurits? Of liever, als wij weêr eens elkaâr ontmoeten in de Calzaïoli of op het Corso, leg het mij, o Maurits, uit en verdedig dan te gelijker tijd, o vriendje heerlijk Spaansch enthoeziasme!’5

Of Wagenvoort op deze uitdaging is ingegaan, is niet bekend.

Hein Groen
In herinnering Neigel Nicolson (1917-2004)

Uit de necrologieën in de toonaangevende Engelse kranten komt Nigel Nicolson naar voren als een buitengewoon beminnelijk mens: bescheiden, genereus en ontwapenend eerlijk. Hij beschikte over een aristocratische zelfverzekerdheid die hij voornamelijk inzette om anderen op hun gemak te stellen.

De zoon van Vita Sackville-West en Harold Nicolson werd 87 jaar; hij stierf op 23 september jl. In de herdenkingsstukken was dankbaar gebruikgemaakt van Long Life, Nicolsons in 1997 verschenen memoires.

Ook het oordeel dat hij wellicht te veel in de schaduw van zijn familie had geleefd, is uit dat boek afkomstig.

Hij was na de oorlog door zijn broer voorgesteld aan de energieke George Weidenfeld, van wie hij de partner werd in de uitgeverij die hun beider naam zou dragen. Door toedoen van zijn vader, een diplomaat, begaf hij zich in de politiek, een avontuur dat zeven jaar duurde, maar verder hield hij zich toch voornamelijk bezig met het bezorgen van de literaire nalatenschap van zijn ouders. Sinds de dood van Vita Sackville-West in 1962 woonde hij op Sissinghurst Castle in Kent, met een tuin die door zijn ouders was gecreëerd en door hem als hun belangrijkste kunstwerk werd beschouwd.

Voor sommigen is Nigel Nicolson het beroemdst door zijn Portrait of a marriage (1973), dat gebaseerd is op de nagelaten

bekentenis van zijn moeder over een driejarige lesbische relatie tijdens haar huwelijk. Door Nigel Nicolson kwam die verhouding – anders dan in de bbc-serie die ervan gemaakt is – nadrukkelijk in het perspectief te staan van haar vijftig jaar durende, gelukkige huwelijk met de eveneens homoseksuele Harold Nicolson.

Voor anderen is zijn reputatie vooral gebaseerd op de voorbeeldige manier waarop hij samen met Joanna Trautmann de zesdelige correspondentie van Virginia Woolf heeft geredigeerd. Over één aspect van zijn leven wordt in een van de kranten opvallend afwijkend bericht: zijn houding tegenover de 200.000 bezoekers die jaarlijks de tuin van Sissinghurst betreden. Door successierechten en onderhoudskosten gedwongen zat er in 1967 niets anders op dan het huis en de tuin aan de National Trust te schenken, onder het beding dat hij er mocht blijven wonen. Volgens de Daily Telegraph (van 24 september 2004) hing hij soms uit zijn raam om een praatje met bezoekers te maken, ze zelfs op de thee te nodigen. In The Guardian (van diezelfde dag) is daarentegen sprake van minachting voor de hordes die zich voor zijn hek verdrongen.

Dat laatste past niet in het beeld, maar tussen die twee uitersten zal hij ongetwijfeld gependeld hebben. Wie voor het eerst het ademstokkend mooie landweggetje naar Sissinghurst Castle is afgereden en er de splendid isolation verstoord ziet door de enorme hoeveelheid bussen en drentelende toeristen, begrijpt niet hoe iemand die de helft van het jaar op die manier overspoeld wordt, daar wil wonen. Ik maakte de eerste keer in ieder geval rechtsomkeert. Geen zin om een uur lang uitgeleverd te zijn aan de




theemutssfeer van souvenir- en teashop. Zo lang moet je er namelijk vaak wachten, er mag maar een beperkt aantal bezoekers tegelijk naar binnen. In het verleden zijn al te veel paden en perken platgetreden.

Tot ik op een dag zelf in een bus als toerist kwam aanrijden. Met een groep mensen die net als ik geen toerist wilden zijn en niet van groepsreizen houden. Toen peinsden we er niet over om terug te keren, hoewel het weer dat op een nietsontziende manier leek af te dwingen. Het regende zo onwaarschijnlijk hard dat een tuinbezoek volkomen ridicuul was, maar we zetten door, uit pure, ordinaire nieuwsgierigheid. Nigel Nicolson zou ons namelijk zelf rondleiden. Hoe ging hij zich hieruit redden?

In het kielzog van twee boeken die bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen waren verschenen, Oxbridge Blues en De ruimte van Virginia Woolf, hadden we de huizen van de Bloomsbury Groep in Zuid-Engeland bekeken, na eerst in Oxford en Cambridge te zijn geweest. Als samenstelster van de Oxbridge–

bundel had ik Nigel Nicolsons herinnering aan zijn studietijd in Oxford mogen opnemen. Zo was ons contact ontstaan. Ik had hem geschreven hoe jammer het was dat Sissinghurst al op 15 oktober dichtging, omdat wij onze reis door Engeland eind oktober met een bezoek aan de tuin hadden willen afsluiten. Hij schreef terug dat de National Trust hem toestond buiten het seizoen vrienden rond te leiden, ‘so I instantly nominate you as friends’.

Als we naar buiten keken, was het alsof we ons onder water bevonden, zo massief stroomde de regen langs de ruiten toen de bus zich het landweggetje naar Sissinghurst in boorde. De chauffeur wist op een of andere manier de parkeerplaats te bereiken, maar nog voor we daarop zwenkten, zagen we hoe er een druipnatte figuur vanachter het grijze regengordijn opdoemde. Het was Nigel Nicolson, in een veel te krappe, korte regenjas, zonder paraplu. Door Noblesse oblige, een oubollig boekje dat zich met U en Non-U taalgebruik en gewoontes bezighoudt (de U staat voor Upperclass), wist ik dat dit een zuiver voorbeeld van U was. De aristocratie gebruikt op het platteland geen paraplu, alleen in de stad.

Hij was ons tegemoet gelopen om ons te verwelkomen. Durfden we onze status kenbaar te maken door paraplu’s op te zetten? Dat durfden we, maar door het opspattende water stonden ook wij even later behoorlijk druipend in het deel van het huis dat door hem werd bewoond. Er brandde een vuur in de grote zitkamer. Hij verontschuldigde zich dat hij geen thee of koffie kon aanbieden, hij woonde alleen en wij waren met z’n vijfentwintigen. ‘Sit down, sit down,’ drong hij aan toen hij onze aarzeling zag om te gaan zitten, ‘it will dry again.’ Voor we de tuin ingingen, zou hij ons eerst iets over zijn ouders en het huis vertellen.

‘It was on a wet day like today, in 1930, that we first saw the place, I was thirteen,’ begon hij, en zo kregen we in grote lijnen het verhaal van het huis en de tuin zoals het in Long Life is opgeschreven. De tuin noemde hij ‘a portrait of my parents’ marriage’; de klassieke symmetrie was van Harold, de overbloesemde romantiek van Vita. Als de rozen over de paden groeiden, snoeide zij die niet terug, dan moesten de bezoekers maar bukken, want ook in hun tijd werd de tuin al opengesteld. Weliswaar niet door de National Trust, daar wilde zijn moeder niets mee te maken hebben, maar ook zij waren al van mening dat je zo’n gebenedijde plek niet helemaal voor jezelf mocht houden.

Na ongeveer een half uur gingen we de tuin in, hij deed gewoon alsof het niet regende. Zo nu en dan bukte hij zich om een bloem af te plukken en die aan een van de dames aan te bieden. Ongetwijfeld had hij dat al honderden keren gedaan.

Toch was dat charmante gebaar vanuit die natte, krappe regenjas het beeld dat ik voor me zag bij het lezen over zijn dood en die aristocratische zelfverzekerdheid. Inderdaad, als die wordt ingezet om anderen op hun gemak te stellen, is er niets mis mee.

Laagwater

Igor Cornelissen
Bij de dood van Hans van Straten (1923-2004)

Zijn overgang in 1970 als kunstredacteur van Het Vrije Volk, ooit het grootste dagblad van Nederland, naar het Utrechts Nieuwsblad zag hij niet als een neergang. Hij had bij Het Vrije Volk weliswaar altijd zijn eigen gang kunnen gaan, los van de politieke kleur van het blad (PvdA), hij had er, als eerste, Jan Wolkers kunnen interviewen, maar het was wel de kleinste krant van Amsterdam (‘en dáár gebeurt toch alles’) en zijn boekbesprekingen en beschouwingen over kunst werden door slechts twee percent van de abonnees gelezen. Bij het Utrechts Nieuwsblad las zevenendertig percent de kunstpagina. ‘Daar scoorde ik net zo hoog als de sportpagina,’ meldde Van Straten mij in september 1987, toen ik hem voor Vrij Nederland interviewde naar aanleiding van zijn bij De Arbeiderspers te verschijnen boek De omgevallen boekenkast, een rijke verzameling van observaties, anekdotes, herinneringen, dromen en aforismen.

Van Straten heeft nooit neergekeken op het krantenvak. Verslaggever zijn, er met een notitieboekje en een fotograaf op uittrekken, dát was en bleef het mooiste wat er was. Hij heeft het lang gedaan. Het was op een tweede kerstavond, hij had net de eerste aardappel aan de mond gebracht, dat de nieuwsdienst belde. In de buurt van Zevenaar had een man zijn vrouw gewurgd. Het verslag moest voor half elf worden doorgebeld. Eerst in de buurt aanbellen of iemand iets gezien of gehoord had. Hoe stond de familie bekend? Dat hij toch nog door de concurrentie werd geklopt, vertelde hij mij er eerlijk bij. De Telegraaf hid ook een foto van het huis, maar met het kerstboompje in de tuin. Op dat idee was de verslaggever van Het Vrije Volk niet gekomen.

Dat ik mij tot het werk van Hans van Straten sterk aangetrokken voelde, is niet vreemd. Hij had gevoel en belangstelling voor de politieke herkomst van een schrijver of schilder en de maatschappelijke context waarin het werk was ontstaan. Bovendien werden zijn beschouwingen en boeken gekruid met uiterst lezenswaardige anekdotes, en dat in de jaren dat critici zich vooral wierpen op droge tekstuitleg en het verboden leek het particuliere terrein van de schepper te betreden. Proza moest van hem leesbaar zijn en het leuke, soms kenmerkende voorval was uiterst geschikt om de lezer bij de les te houden. Toen in 2000 zijn vervolg verscheen op de omgevallen boekenkast onder de titel Weer wankelt de boeken–

kast (De Prom), raakten twee recensenten de kern. In vn schreef Martin Koomen dat Van Straten je geregeld naar je eigen boekenkast drijft om iets na te kijken. Even vaak kan het gebeuren dat de tekst van een ander je naar hém drijft. Zou Van Straten daar iets over zeggen? ‘Zo iemand noemt men een stimulerend schrijver.’ Theodor Holman in Het Parool eindigde zijn recensie met een krachtig: ‘Hoe maakt men literatuur interessant? Door Hans van Straten erover te laten schrijven.’

Van Straten vond zijn voorvallen niet meer op straat. Na zijn Amsterdamse tijd had hij het kroegbezoek goeddeels afgeschreven. Hij vond zijn bronnen in zijn imposante boekerij en in de notities die hij lang geleden maakte. Aan het slot van zijn kleine boekje *Zie aldaar (1978) deelde hij mee dat in de Encyclopedie voor de Wereldliteratuur, samengesteld door Kees Buddingh’, de naam van Hans van Straten te vinden is onder Podium, voorzien van een sterretje, wat wil zeggen: zie aldaar. Wie aldaar ziet, vindt echter niets. ‘Daarmee heeft Kees mijn positie in de Wereldliteratuur uitstekend aangegeven.’ Gelukkig is hiermee weinig gezegd, want hoeveel Nederlandse schrijvers hebben het er beter afgebracht? Zijn biografie van onze belangrijkste naoorlogse schrijver, Willem Frederik Hermans, sloot Van Straten af met de conclusie dat het moeilijk is te zeggen dat Hermans een geslaagd schrijver was. Hermans’ vertalingen waren immers allesbehalve een succes geworden.

Naam, ook buiten de literaire wereld, maakte Van Straten met zijn in 1963 verschenen en enkele malen herdrukte Hendrik Nicolaas Werkman. De drukker van het paradijs, de ideale biografie zowel wat betreft lengte als




inhoud, verantwoording en illustraties. Werkman is enkele dagen voor het einde van de oorlog gefusilleerd. Van Straten karakteriseerde hem als een man die, hoewel in zijn jonge jaren zoals zo veel Nederlanders gevangen in het vooroordeel tegen joodse landgenoten, later diep geschokt was door de jodenvervolgingen in Duitsland. Werkman raakte sterk geboeid door de Chassidische Legenden van Martin Buber, die een aantal van zijn prenten beïnvloedden. ‘De Baalschem-reeks heeft zijn doodvonnis bezegeld. […] Hij stierf als een Chassid: zijn laatste daad was het doorgeven van de oude wonderverhalen aan zijn celgenoten. Zijn dood was het rechtstreeks gevolg van zijn identificatie met de Jood.’

Van Straten bleef er aardigheid in hebben zo nu en dan eens om zich heen te

meppen. Toen professor Ton Anbeek in een bespreking in vn van onder meer het Winkler Prins Lexicon van de Nederlande Letterkunde opmerkte dat hij geen aantoonbare uitglijders had kunnen vinden, was Van Straten gedienstig: hij wilde de hooggeleerde graag even helpen. En somde enkele tientallen missers op. Ook recensente Diny Schouten van Vrij Nederland moest het ontgelden. Eerst had het weekblad Van Stratens De omgevallen boekenkast uitverkoren en toen… toen was er een lelijke recensie, geschreven door Diny Schouten. Onder de kop ‘Krakkemikkig houtvlot voor een literaire drenkeling’ had Diny onder meer beweerd dat de schrijver geen negentiende-eeuwse romanciers had vermeld. ‘Zij moet,’ reageerde Van Straten in een polemiekje (oplage zestig exemplaren), ‘het boek met haar schoen hebben doorgebladerd, want ik noem: Stendhal, Balzac, Dumas Père, Flaubert, Zola, Dickens, Jean Paul, Gogol, Dostojewski en Multatuli.’ In zijn ‘Overpeinzingen van een uitverkorene’ noemde hij Diny Schouten dan ook Het draaikontje van vn’s boekenbijlage en haar toenmalige chef Carel Peeters kreeg meteen een veeg mee. Die schreef proza voor bij de wekkerradio.

Maar ja, moeten weer heel andere (hoewel: Ton Anbeek nam ook zijn kans waar) recensenten hebben gedacht: Van Straten vraagt er zelf ook om. En zo werden zijn twee laatste grote werken, de biografieën van Multatuli (1995) en Willem Frederik Hermans (1999), weinig welwillend besproken. En dat is dan zacht uitgedrukt. Dat moet hem verdriet hebben gedaan. Over Multatuli kan ik niet oordelen, maar de kritiek op zijn Hermans-boek (Van Straten ontkende met nadruk dat hij diens biografie had willen schrijven) was overwegend unfair. Dat hij zijn eigen briefwisseling met Hermans, die hij als redactiesecretaris van Podium sinds 1950 kende, niet kon gebruiken, lag waarlijk niet aan hem. Dat was uit auteursrechtelijke overwegingen uiterst gevaarlijk. Niet lang daarvoor was Tonnie Luiken voor het samenstellen van het Sterfboek over Hermans veroordeeld tot het betalen van een boete van 30.000 gulden. Daar had Hans van Straten geen zin in. Bovendien had Hermans hem al in 1980 laten weten absoluut geen biografie te willen. Ik vond en vind nog steeds de Hermans-studie van Hans van Straten zeer nuttig. Wie een datum is vergeten of wil weten hoe het nu ook weer precies zat met een van Hermans’ vele aanvaringen met een uitgever of een overheidsinstantie, wordt door Van Straten op zijn wenken bediend. Een uiterst overzichtelijke ordening.

Als student rechten in Leiden was Hans in contact gekomen met een groepje radencommunisten, mensen die Marinus van der Lubbe nog hadden gekend. Twee jaar bezocht hij hun vergaderingen en een enkele maal verzorgde hij een inleiding, zoals over Gerald Brenans boek The Spanish Labyrinth, een onmisbare studie voor wie iets wil begrijpen van de Spaanse Burgeroorlog. Die radencommunisten waren buitengewoon aardige lieden, maar wat onpraktisch, al hadden ze onder de sympathisanten dan een stukadoor en een metaalarbeider. Hans voelde zichzelf, zei hij mij, meer een anarchomarxist, wat dat dan ook mocht betekenen. Een warm gevoel voor linkse randfiguren bleef hij houden. Zoals voor Jacques Gans. Tot op zekere hoogte. Diens Liefde en goudvissen bleef een prachtig boek, maar zijn biografie zou hij toch niet schrijven. Hij schrok terug voor de neergaande lijn in

diens leven. Toen Gans stukjes ging schrijven in De Telegraaf was het afgelopen met hem. Dat was de afgang.

Of Van Straten, zoals in zijn jongere jaren, geboeid bleef door de misdaad, weet ik niet. In 1964 verscheen in de reeks abc-pockets zijn Moordenaarswerk. Een kroniek van 120 Nederlandse moordzaken uit de periode 1844-1963. Het was een groot succes. Hiervoor had de schrijver geen bronnenonderzoek gedaan, maar zich gebaseerd op bestaande literatuur, waaronder het rijke redactiearchief van Het Vrije Volk, waar hij, zoals ik uit eigen ervaring weet, net als zijn toenmalige collega’s Nico Polak en Paul van ’t Veer, vaak tussen de stellingen in de goedgevulde mappen wat opzocht. Smakelijke samenvattingen van al lang vergeten lust- en roofmoorden, met soms verrassende vrijspraken. Door kleine maatschappelijke details geeft Moordenaarswerk een indringend inzicht in een verdwenen samenleving.

Op de omslag stond dat het boek geschreven was door ‘mr.’ Hans van Straten. Academici waren toen niet zo dik gezaaid onder de courantiers, en bij De Arbeiderspers gaf dat enig cachet aan het fonds. In 1990 verscheen een licht gereviseerde herdruk; er waren geen zaken aan toegevoegd. De nieuwe criminaliteit, vaak draaiend in het milieu van drugsdealers, zal hem minder hebben aangesproken, zoals hij trouwens ook weinig hedendaagse romans las.

Hij bleef zo lang mogelijk bezig met kleine uitgaafjes, waartoe zeker gerekend moeten worden zijn boekjes van het Ab Visser Genootschap, wat hij, met Sjoerd van Faassen, Marcus van der Heide en Kees Thomassen, jaren volhield. Ab Visser was zo’n veelschrijver die nooit een sellertje had. Van Straten vond dat hij ten onrechte vergeten dreigde te raken. Moordenaarswerk was opgedragen aan Carel J. Bicker, het pseudoniem dat Visser gebruikte voor zijn thrillerrecensies in Het Vrije Volk. Om Ab Visser aan een geldje te helpen, had Hans hem bij het socialistische dagblad binnengehaald.

Van Stratens terrein was zéér breed. In de obscene poëzie uit de Nederlanden van weleer was hij goed thuis. In 1992 publiceerde hij daarover Razernij der liefde. Ontuchtige poëzie in de Nederlanden van Middeleeuwen tot Franse tijd (De Arbeiderspers). Het bleef zogezegd niet bij woorden of rijmelarij. Op de achterpagina van nrc Handelsblad van 3 april 1992 stond een opmerkelijk stuk van zijn hand: ‘Onze voorouders en de dildo’. Een kleine telefonische enquête in zijn woonplaats Utrecht leerde hem dat drie van de vier seksbazen die een winkeltje in benodigdheden dreven, geen idee hadden wat een dildo was. Maar hoe zat het met het woord en de herkomst in de Nederlandse handboeken? Hoe heette zo’n ding in het Nederlands? Zelfs het onvolprezen Woordenboek der Nederlandse Taal – zelfs dat handboek liet hem in de steek. ‘Het is deze kwestie die mij nachtenlang uit de slaap houdt.’ Dat laatste houd ik maar op een dichterlijke vrijheid.

 

Hans van Straten werd op een katholieke begraafplaats ter aarde gedragen. Dat leek raadselachtig. Had hij iets met de roomse leer gekregen? De verklaring is eenvoudig. Vanuit zijn huis had hij uitzicht op de dodenakker en bovendien had hij in *Zie aldaar al genoteerd: ‘Regen die neerhoost op de bomen van het kerkhof – ik kan er uren naar kijken.’

Een van de mooiste literaire anekdotes

die hij optekende, staat in hetzelfde boekje. Hans van Straten vertelt daarin dat hij met Gerrit Borgers en Remco Campert meeloopt in de kleine stoet die Nescio op diens laatste gang vergezelt. ‘“Heren,” zeg ik snuivend in de zomerwind, “ik geloof dat ik de begrafenisborrel al ruik.” “Nee, dat ben ik,” zegt Remco. “In de tram zeggen ze ook altijd dat ik zo stink.”’

Na de begrafenis van Hans van Straten waren er koffie, cake en koekjes. Toen Thijs Wierema en ik na afloop van de plechtigheid in de bus naar het station zaten, leek het me een goed idee om vlak voor het eindpunt ergens in de zogeheten asociale Wijk C, of wat er van over is, uit te stappen. In die buurt hadden in een cafeetje de moordenaar Hans van Zon en inbreker Ouwe Nol hun snode plannen beraamd. En had Van Straten niet ook over die zaak geschreven? Ik vond zonder veel moeite in de Willemstraat een gelegenheid die kort en krachtig De Kroeg heet. Het bleek een uitgelezen plek voor onze begrafenisborrel, want een man die zich voorstelde als Henkie Rooster werd er onze praatgrage tafelgenoot. Zijn vader was ‘in koekies’ geweest op de markt en daar had Henkie Rooster jaren gestaan ‘met wel driehonderd soorten droppies’. Die handel had hij overgedaan aan zijn zoon. Wat hij nu zelf deed? Schumen, gewoon Schumen. Dat was vooral de Belgische markten afstropen naar nieuwe producten waar zijn zoon wat mee kon. ‘En wij moeten samen eenvoudig door het leven.’

Dat waren de laatste woorden die ik in de Willemstraat noteerde. Het was misschien nog net geen literatuur, maar Hans van Straten had er wat mee kunnen doen.

Laagwater

Igor Cornelissen
Bij de dood van Hans van Straten (1923-2004)

Zijn overgang in 1970 als kunstredacteur van Het Vrije Volk, ooit het grootste dagblad van Nederland, naar het Utrechts Nieuwsblad zag hij niet als een neergang. Hij had bij Het Vrije Volk weliswaar altijd zijn eigen gang kunnen gaan, los van de politieke kleur van het blad (PvdA), hij had er, als eerste, Jan Wolkers kunnen interviewen, maar het was wel de kleinste krant van Amsterdam (‘en dáár gebeurt toch alles’) en zijn boekbesprekingen en beschouwingen over kunst werden door slechts twee percent van de abonnees gelezen. Bij het Utrechts Nieuwsblad las zevenendertig percent de kunstpagina. ‘Daar scoorde ik net zo hoog als de sportpagina,’ meldde Van Straten mij in september 1987, toen ik hem voor Vrij Nederland interviewde naar aanleiding van zijn bij De Arbeiderspers te verschijnen boek De omgevallen boekenkast, een rijke verzameling van observaties, anekdotes, herinneringen, dromen en aforismen.

Van Straten heeft nooit neergekeken op het krantenvak. Verslaggever zijn, er met een notitieboekje en een fotograaf op uittrekken, dát was en bleef het mooiste wat er was. Hij heeft het lang gedaan. Het was op een tweede kerstavond, hij had net de eerste aardappel aan de mond gebracht, dat de nieuwsdienst belde. In de buurt van Zevenaar had een man zijn vrouw gewurgd. Het verslag moest voor half elf worden doorgebeld. Eerst in de buurt aanbellen of iemand iets gezien of gehoord had. Hoe stond de familie bekend? Dat hij toch nog door de concurrentie werd geklopt, vertelde hij mij er eerlijk bij. De Telegraaf hid ook een foto van het huis, maar met het kerstboompje in de tuin. Op dat idee was de verslaggever van Het Vrije Volk niet gekomen.

Dat ik mij tot het werk van Hans van Straten sterk aangetrokken voelde, is niet vreemd. Hij had gevoel en belangstelling voor de politieke herkomst van een schrijver of schilder en de maatschappelijke context waarin het werk was ontstaan. Bovendien werden zijn beschouwingen en boeken gekruid met uiterst lezenswaardige anekdotes, en dat in de jaren dat critici zich vooral wierpen op droge tekstuitleg en het verboden leek het particuliere terrein van de schepper te betreden. Proza moest van hem leesbaar zijn en het leuke, soms kenmerkende voorval was uiterst geschikt om de lezer bij de les te houden. Toen in 2000 zijn vervolg verscheen op de omgevallen boekenkast onder de titel Weer wankelt de boeken–

kast (De Prom), raakten twee recensenten de kern. In vn schreef Martin Koomen dat Van Straten je geregeld naar je eigen boekenkast drijft om iets na te kijken. Even vaak kan het gebeuren dat de tekst van een ander je naar hém drijft. Zou Van Straten daar iets over zeggen? ‘Zo iemand noemt men een stimulerend schrijver.’ Theodor Holman in Het Parool eindigde zijn recensie met een krachtig: ‘Hoe maakt men literatuur interessant? Door Hans van Straten erover te laten schrijven.’

Van Straten vond zijn voorvallen niet meer op straat. Na zijn Amsterdamse tijd had hij het kroegbezoek goeddeels afgeschreven. Hij vond zijn bronnen in zijn imposante boekerij en in de notities die hij lang geleden maakte. Aan het slot van zijn kleine boekje *Zie aldaar (1978) deelde hij mee dat in de Encyclopedie voor de Wereldliteratuur, samengesteld door Kees Buddingh’, de naam van Hans van Straten te vinden is onder Podium, voorzien van een sterretje, wat wil zeggen: zie aldaar. Wie aldaar ziet, vindt echter niets. ‘Daarmee heeft Kees mijn positie in de Wereldliteratuur uitstekend aangegeven.’ Gelukkig is hiermee weinig gezegd, want hoeveel Nederlandse schrijvers hebben het er beter afgebracht? Zijn biografie van onze belangrijkste naoorlogse schrijver, Willem Frederik Hermans, sloot Van Straten af met de conclusie dat het moeilijk is te zeggen dat Hermans een geslaagd schrijver was. Hermans’ vertalingen waren immers allesbehalve een succes geworden.

Naam, ook buiten de literaire wereld, maakte Van Straten met zijn in 1963 verschenen en enkele malen herdrukte Hendrik Nicolaas Werkman. De drukker van het paradijs, de ideale biografie zowel wat betreft lengte als




inhoud, verantwoording en illustraties. Werkman is enkele dagen voor het einde van de oorlog gefusilleerd. Van Straten karakteriseerde hem als een man die, hoewel in zijn jonge jaren zoals zo veel Nederlanders gevangen in het vooroordeel tegen joodse landgenoten, later diep geschokt was door de jodenvervolgingen in Duitsland. Werkman raakte sterk geboeid door de Chassidische Legenden van Martin Buber, die een aantal van zijn prenten beïnvloedden. ‘De Baalschem-reeks heeft zijn doodvonnis bezegeld. […] Hij stierf als een Chassid: zijn laatste daad was het doorgeven van de oude wonderverhalen aan zijn celgenoten. Zijn dood was het rechtstreeks gevolg van zijn identificatie met de Jood.’

Van Straten bleef er aardigheid in hebben zo nu en dan eens om zich heen te

meppen. Toen professor Ton Anbeek in een bespreking in vn van onder meer het Winkler Prins Lexicon van de Nederlande Letterkunde opmerkte dat hij geen aantoonbare uitglijders had kunnen vinden, was Van Straten gedienstig: hij wilde de hooggeleerde graag even helpen. En somde enkele tientallen missers op. Ook recensente Diny Schouten van Vrij Nederland moest het ontgelden. Eerst had het weekblad Van Stratens De omgevallen boekenkast uitverkoren en toen… toen was er een lelijke recensie, geschreven door Diny Schouten. Onder de kop ‘Krakkemikkig houtvlot voor een literaire drenkeling’ had Diny onder meer beweerd dat de schrijver geen negentiende-eeuwse romanciers had vermeld. ‘Zij moet,’ reageerde Van Straten in een polemiekje (oplage zestig exemplaren), ‘het boek met haar schoen hebben doorgebladerd, want ik noem: Stendhal, Balzac, Dumas Père, Flaubert, Zola, Dickens, Jean Paul, Gogol, Dostojewski en Multatuli.’ In zijn ‘Overpeinzingen van een uitverkorene’ noemde hij Diny Schouten dan ook Het draaikontje van vn’s boekenbijlage en haar toenmalige chef Carel Peeters kreeg meteen een veeg mee. Die schreef proza voor bij de wekkerradio.

Maar ja, moeten weer heel andere (hoewel: Ton Anbeek nam ook zijn kans waar) recensenten hebben gedacht: Van Straten vraagt er zelf ook om. En zo werden zijn twee laatste grote werken, de biografieën van Multatuli (1995) en Willem Frederik Hermans (1999), weinig welwillend besproken. En dat is dan zacht uitgedrukt. Dat moet hem verdriet hebben gedaan. Over Multatuli kan ik niet oordelen, maar de kritiek op zijn Hermans-boek (Van Straten ontkende met nadruk dat hij diens biografie had willen schrijven) was overwegend unfair. Dat hij zijn eigen briefwisseling met Hermans, die hij als redactiesecretaris van Podium sinds 1950 kende, niet kon gebruiken, lag waarlijk niet aan hem. Dat was uit auteursrechtelijke overwegingen uiterst gevaarlijk. Niet lang daarvoor was Tonnie Luiken voor het samenstellen van het Sterfboek over Hermans veroordeeld tot het betalen van een boete van 30.000 gulden. Daar had Hans van Straten geen zin in. Bovendien had Hermans hem al in 1980 laten weten absoluut geen biografie te willen. Ik vond en vind nog steeds de Hermans-studie van Hans van Straten zeer nuttig. Wie een datum is vergeten of wil weten hoe het nu ook weer precies zat met een van Hermans’ vele aanvaringen met een uitgever of een overheidsinstantie, wordt door Van Straten op zijn wenken bediend. Een uiterst overzichtelijke ordening.

Als student rechten in Leiden was Hans in contact gekomen met een groepje radencommunisten, mensen die Marinus van der Lubbe nog hadden gekend. Twee jaar bezocht hij hun vergaderingen en een enkele maal verzorgde hij een inleiding, zoals over Gerald Brenans boek The Spanish Labyrinth, een onmisbare studie voor wie iets wil begrijpen van de Spaanse Burgeroorlog. Die radencommunisten waren buitengewoon aardige lieden, maar wat onpraktisch, al hadden ze onder de sympathisanten dan een stukadoor en een metaalarbeider. Hans voelde zichzelf, zei hij mij, meer een anarchomarxist, wat dat dan ook mocht betekenen. Een warm gevoel voor linkse randfiguren bleef hij houden. Zoals voor Jacques Gans. Tot op zekere hoogte. Diens Liefde en goudvissen bleef een prachtig boek, maar zijn biografie zou hij toch niet schrijven. Hij schrok terug voor de neergaande lijn in

diens leven. Toen Gans stukjes ging schrijven in De Telegraaf was het afgelopen met hem. Dat was de afgang.

Of Van Straten, zoals in zijn jongere jaren, geboeid bleef door de misdaad, weet ik niet. In 1964 verscheen in de reeks abc-pockets zijn Moordenaarswerk. Een kroniek van 120 Nederlandse moordzaken uit de periode 1844-1963. Het was een groot succes. Hiervoor had de schrijver geen bronnenonderzoek gedaan, maar zich gebaseerd op bestaande literatuur, waaronder het rijke redactiearchief van Het Vrije Volk, waar hij, zoals ik uit eigen ervaring weet, net als zijn toenmalige collega’s Nico Polak en Paul van ’t Veer, vaak tussen de stellingen in de goedgevulde mappen wat opzocht. Smakelijke samenvattingen van al lang vergeten lust- en roofmoorden, met soms verrassende vrijspraken. Door kleine maatschappelijke details geeft Moordenaarswerk een indringend inzicht in een verdwenen samenleving.

Op de omslag stond dat het boek geschreven was door ‘mr.’ Hans van Straten. Academici waren toen niet zo dik gezaaid onder de courantiers, en bij De Arbeiderspers gaf dat enig cachet aan het fonds. In 1990 verscheen een licht gereviseerde herdruk; er waren geen zaken aan toegevoegd. De nieuwe criminaliteit, vaak draaiend in het milieu van drugsdealers, zal hem minder hebben aangesproken, zoals hij trouwens ook weinig hedendaagse romans las.

Hij bleef zo lang mogelijk bezig met kleine uitgaafjes, waartoe zeker gerekend moeten worden zijn boekjes van het Ab Visser Genootschap, wat hij, met Sjoerd van Faassen, Marcus van der Heide en Kees Thomassen, jaren volhield. Ab Visser was zo’n veelschrijver die nooit een sellertje had. Van Straten vond dat hij ten onrechte vergeten dreigde te raken. Moordenaarswerk was opgedragen aan Carel J. Bicker, het pseudoniem dat Visser gebruikte voor zijn thrillerrecensies in Het Vrije Volk. Om Ab Visser aan een geldje te helpen, had Hans hem bij het socialistische dagblad binnengehaald.

Van Stratens terrein was zéér breed. In de obscene poëzie uit de Nederlanden van weleer was hij goed thuis. In 1992 publiceerde hij daarover Razernij der liefde. Ontuchtige poëzie in de Nederlanden van Middeleeuwen tot Franse tijd (De Arbeiderspers). Het bleef zogezegd niet bij woorden of rijmelarij. Op de achterpagina van nrc Handelsblad van 3 april 1992 stond een opmerkelijk stuk van zijn hand: ‘Onze voorouders en de dildo’. Een kleine telefonische enquête in zijn woonplaats Utrecht leerde hem dat drie van de vier seksbazen die een winkeltje in benodigdheden dreven, geen idee hadden wat een dildo was. Maar hoe zat het met het woord en de herkomst in de Nederlandse handboeken? Hoe heette zo’n ding in het Nederlands? Zelfs het onvolprezen Woordenboek der Nederlandse Taal – zelfs dat handboek liet hem in de steek. ‘Het is deze kwestie die mij nachtenlang uit de slaap houdt.’ Dat laatste houd ik maar op een dichterlijke vrijheid.

 

Hans van Straten werd op een katholieke begraafplaats ter aarde gedragen. Dat leek raadselachtig. Had hij iets met de roomse leer gekregen? De verklaring is eenvoudig. Vanuit zijn huis had hij uitzicht op de dodenakker en bovendien had hij in *Zie aldaar al genoteerd: ‘Regen die neerhoost op de bomen van het kerkhof – ik kan er uren naar kijken.’

Een van de mooiste literaire anekdotes

die hij optekende, staat in hetzelfde boekje. Hans van Straten vertelt daarin dat hij met Gerrit Borgers en Remco Campert meeloopt in de kleine stoet die Nescio op diens laatste gang vergezelt. ‘“Heren,” zeg ik snuivend in de zomerwind, “ik geloof dat ik de begrafenisborrel al ruik.” “Nee, dat ben ik,” zegt Remco. “In de tram zeggen ze ook altijd dat ik zo stink.”’

Na de begrafenis van Hans van Straten waren er koffie, cake en koekjes. Toen Thijs Wierema en ik na afloop van de plechtigheid in de bus naar het station zaten, leek het me een goed idee om vlak voor het eindpunt ergens in de zogeheten asociale Wijk C, of wat er van over is, uit te stappen. In die buurt hadden in een cafeetje de moordenaar Hans van Zon en inbreker Ouwe Nol hun snode plannen beraamd. En had Van Straten niet ook over die zaak geschreven? Ik vond zonder veel moeite in de Willemstraat een gelegenheid die kort en krachtig De Kroeg heet. Het bleek een uitgelezen plek voor onze begrafenisborrel, want een man die zich voorstelde als Henkie Rooster werd er onze praatgrage tafelgenoot. Zijn vader was ‘in koekies’ geweest op de markt en daar had Henkie Rooster jaren gestaan ‘met wel driehonderd soorten droppies’. Die handel had hij overgedaan aan zijn zoon. Wat hij nu zelf deed? Schumen, gewoon Schumen. Dat was vooral de Belgische markten afstropen naar nieuwe producten waar zijn zoon wat mee kon. ‘En wij moeten samen eenvoudig door het leven.’

Dat waren de laatste woorden die ik in de Willemstraat noteerde. Het was misschien nog net geen literatuur, maar Hans van Straten had er wat mee kunnen doen.

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
Liefde op het laatste gezicht
De strijd in het leven van Hein Boeken

Laat op de avond wordt hij door inspecteur van politie Goorhuis opgebracht naar het bureau aan de Hilversumse Emmastraat. ‘Aangehouden H.J. Boeken verdacht van moord,’ noteert men op dinsdag 25 januari 1916 in het dagregister. De volgende ochtend gaat Hein Boeken op transport naar Amsterdam. Daar wordt hij ingesloten in het Huis van Bewaring aan het Kleine-Gartmanplantsoen. Vijf maanden later laat men hem gaan, in afwachting van zijn proces dat is vastgesteld op 20 juni.

Maar liefst 21 getuigen komen er aan het woord. Een aantal van hen wijst erop dat de impotente Boeken leefde met een vrouw die seksueel hypergevoelig was. Ook zijn wereldvreemdheid en verstrooidheid worden breed uitgemeten. ‘Hij vergat dikwijls waarmede hij bezig was en wat hij een oogenblik tevoren had gezegd,’ aldus de werkster. Getuige Willemijntje Otten, weduwe van Boekens oude vriend de toneelspeler Arnold Ising, verklaart dat Boeken vervuld leek van een ongemotiveerde angst. En natuurlijk was hij verstrooid. Dergelijke getuigenissen moeten leiden tot de overtuiging dat de dader ontoerekeningsvatbaar is. En dat lukt. De 55-jarige dichter en classicus dr. H.J. Boeken, redacteur van De Nieuwe Gids, heeft zijn vrouw vermoord. Dertien jaar eerder voltrok zich een ander drama in zijn leven. Boekens zoontje Heintje, net een jaar oud, overleed. Zijn vrouw was er krankzinnig van geworden.

Annie Salomons, de dichteres met wie Boeken vele brieven wisselde, zag in hem de dichter van wie je in romans leest: ernstig en verstrooid. Hij had zo’n lief en zacht karakter, aldus de schrijfster Henriëtte Mooy, die een bloemlezing van Boekens werk samenstelde. En wat dichter bij huis: Van Deyssel herinnerde zich Boeken als de ‘stille’ dichter, maar, vervolgde hij, ‘als ooit een stilte indringend welsprekend was, dan was het jouw stilte’. En Willem Kloos, met wie hij bijna vijftig jaar bevriend was, zag in Hein een beste en zuivere jongen, een beetje dromerig soms, maar superieur intelligent en nobel, ‘een soort jongere broer van me’. Boeken, die de literatuurgeschiedenis zou ingaan als maker van gelegenheidspoëzie, memoreerde tien jaar voor zijn dood slechts één betuiging van bijval in zijn lange schrijversloopbaan

te hebben ontvangen. Hij verdacht Kloos ervan – gezien de grote hoeveelheid wonderlijke drukfouten die Kloos doodleuk in De Nieuwe Gids liet staan – zijn verzen in het geheel niet te lezen.

Het grote drinken

Het leven van Hein Boeken begint op 2 december 1861 aan de Amsterdamse Prinsengracht. Al spoedig verhuist het gezin van de commissionair Pieter Boeken naar het Oosteinde 5, een nieuwe buurt voor de betere stand. In de zomer zit de familie in Bloemendaal. Hein is 10 jaar wanneer zijn moeder overlijdt. Acht jaar later sterft ook zijn vader. In dat jaar schrijft Hendrik Jan zich in als student in de letteren bij de Amsterdamse Universiteit. Hij wordt lid van het corps, waar hij de toekomstige classicus Aegidius W. Timmerman, de arts in spe Frederik van Eeden en de scheikundige en latere Nobelprijswinnaar Jacob van ’t Hoff ontmoet. Hij leert daar ook het grote drinken, waar hij decennia lang goed in bleef.

Student Boeken gaat op kamers wonen, maar zet geen haast achter zijn studie. In 1882 doet hij zijn kandidaatsexamen en anderhalf jaar later is hij met Timmerman paranimf bij hetzelfde examen van een andere student klassieke talen: Willem Kloos. Uit die tijd dateert zijn vriendschap met de jonge dichter. Als 25-jarige wordt Hein ingeloot bij de Amsterdamse schutterij om zich te oefenen in het schijfschieten, een verplichting waaraan Kloos zich twee jaar eerder had onttrokken door naar Brussel uit te wijken. Met de studie wil het ook nu niet erg vlotten. Afgewezen voor het doctoraalexamen doet hij er met de hulp van zijn studievrienden Alphons Diepenbrock en Herman Gorter nog een vol jaar over. In juli 1886 is het dan zover. Boeken slaagt.

Gorter, die hij net als Diepenbrock in het corps ontmoette, treft hij opnieuw in het studentikoos-literaire genootschap Flanor, waarvan Boeken op voordracht van Kloos in november ’85 op de valreep lid is geworden. Boeken heeft ondertussen het plan opgevat bij Flanor-vriend Jac. van Looy schilderles te nemen. Maar een schilder schuilt er niet in Boeken, wel een dichter. Onder het pseudoniem N.N. debuteert hij in het aprilnummer van De Nieuwe Gids van 1887 met het gedicht ‘Herfst’. Een jaar later verrast Boeken, die veel in de Nes is te vinden, vriend en vijand met zijn berucht geworden, felrealistische ‘Café Chantant’, een vers waar Kloos de tranen van in de ogen kwamen:

Was het in Willem Paaps sleutelroman Vincent Haman (1898) nog Heins alter ego die

een sonnet op ‘Nelly’ maakte, in Joseph Jessurun de Mesquita’s (1865-1890) ongepubliceerde novelle Van 12 tot 2 ’s avonds in de Nes uit 1889 is het inmiddels dronken ‘Hein’ die met zijn liefje uitvoerig en met vele scabreuze details wordt geportretteerd. De werkelijkheid is bijna even bizar. Willem Witsen, die niet gerust is op Heins escapades, bericht Albert Verwey hoe Hein, onervaren als hij is, verslingerd raakt aan de dames uit de café-chantants. Een van hen is een ‘engelsche met lang rood blond haar, ’n stomp, beetje opgewipt neussie, groote quasi-onschuldige oogen ’n sensueel mondje – korte dikke beentjes in zwarte kousen, met ’n nauwsluitende jurk ’n teere kleur…iets zalmachtigst – op de borst opengesneden in ’n driehoek gevuld met ’n matte, blanke, donzige schaduwkleur der omhoog getilde borsten’. Naar haar had Hein de hele avond stil zitten kijken, drinkend van zijn slechte cognac. Witsen, die kort daarop met zijn Engelse meissie Blanche Ford, ook al een zangeres uit de Nes, in Londen gaat wonen, trakteert zijn vrienden op een diner. In het sjieke Couturier aan de Keizersgracht loopt het finaal uit de hand. Kloos wil voortdurend met Verwey op de vuist.

Want het is uit tussen Verwey en Kloos. Veertien dagen lang bivakkeert Kloos op de kamer van Boeken, Kerkstraat 260. ‘Beste Albert,’ schrijft Kloos aan Verwey op 9 oktober 1888 vanuit bodega Die Port van Cleve, ‘heb de goedheid mijn groote handkoffer te laten bezorgen bij Hein Boeken, en daarin te laten doen zooveel schoon ondergoed en boorden etc. als je op het oogenblik van me in huis hebt.’ Boeken en Kloos, de laatste overspoeld door liefdesverdriet, zijn in die dagen flink aan de rol. Tijdens een van die avonden, de vrienden kwamen uit Riche aan het

Rokin, horen zij geschreeuw. Er ligt een man in het water. Terwijl Franc van der Goes bezig is zich uit te kleden, aarzelt Boeken niet, springt in de gracht, pakt de man bij zijn kraag en zwemt met hem naar de wal, waar Van der Goes nog in zijn hemd staat te dralen.

Na Witsens afscheid volgt ook het vertrek van Kloos. Hij reist Witsen naar Londen achterna. Wanneer niet veel later Boeken zijn jongere broer Vincent een eindje op weg richting Indië helpt, trakteert Hein, als afscheidsgroet, zijn vrienden op oesters bij Van Laar. ‘Van Hein kreeg ik een kort maar zeer dronken briefje uit Marseille,’ meldt Diepenbrock Verwey. Vanuit Marseille gaat het verder naar Alexandrië en vervolgens over land naar Caïro en Suez. Op de terugweg zit Boeken in Londen bij Witsen en Kloos.

Na twee maanden is Boeken terug op zijn kamer in de Amsterdamse Kerkstraat. Zonder Kloos ditmaal. Maar dat is slechts van korte duur. Begin december keert ook Kloos, die bang is door een coup van Verwey de controle over De Nieuwe Gids te verliezen, terug naar de hoofdstad. Kloos, zonder kamer, klopt opnieuw aan bij Boeken. Tot oktober 1894 wonen de heren in hetzelfde huis. Dat bevalt Boeken, zeker de eerste tijd, absoluut niet. ‘Och meestal hebben wij het heel prettig samen, maar het is me soms als een nachtmerrie dat hij nooit weer alleen gaat wonen,’ bekent hij Witsen in april 1889. Met hun hospita verhuizen de heren mee naar de Jan van der Heijdenstraat. Boeken krijgt een kamer op de begane grond en Kloos komt boven hem te zitten. Wanneer in mei 1893, door Witsens huwelijk, zijn atelier vrijkomt, zitten Kloos en Boeken niet veel later aan het Amsterdamse Oosterpark. De schilder Isaäc Israëls is niet zo blij met het stel boven zijn hoofd. Al spoedig na hun komst klaagt hij over het nachtelijk gestommel. Ze moesten maar eens een tapijt kopen, meent hij. Trouwens, wie huurt hier nu eigenlijk, vraagt hij zich af. Het verblijf van de poëten in het ‘Witsenhuis’ is slechts voor korte duur. Na enkele maanden vertrekken ze spoorslags naar Sloterdijk. Aanvankelijk zitten ze bij Pet Tideman en zijn zwangere vriendin en niet veel later betrekken ze een tuinkoepel aan de Haarlemmertrekvaart. Verder zijn ze vaak te vinden in de villa Zonneberg in Ede, waar Witsen na zijn huwelijk met Betsy van Vloten is gaan wonen. Het is voor Boeken en Kloos een periode van excessief drankgebruik en dat heeft Kloos gesloopt. Hij wordt ten slotte onhandelbaar.

Maskerade

‘Beste Fré, Laat me toch niet zoo in de verlegenheid zitten,’ schrijft Kloos aan Van Eeden. ‘Goes is sinds een paar dagen de stad uit. De juffrouw heeft gisteren gezegd, dat als ik haar vandaag niet betaalde zij geen geld meer had om eten voor ons te koopen.’ Boeken en Kloos moeten op een houtje bijten. Behalve het rondsturen van bedelbrieven bedenkt Kloos ook een list: hij gaat kunstkritieken in De Amsterdammer schrijven onder de naam van Boeken en met de hulp van de schilder Jan Veth. In een brief aan Veth ontvouwt Kloos zijn plan: ‘Kan ik niet onder een of ander masker jou post aan de Amsterdammer overnemen? Boeken is bereid

zijn naam te leenen. Mijzelf zouden ze natuurlijk niet nemen.’ En wat later weer aan Veth: ‘Dank je zeer voor je bemoeiingen, Boeken is bij de Koo [hoofdredacteur van De Amsterdammer] geweest en alles is in orde.’ Maar in februari 1891 komt er al een einde aan de maskerade. Kloos geeft het op. Veth schrijft hij: ‘Boeken alleen – die kan het niet. Hij mist b.v. allen takt om berichten te krijgen.’

Wanneer een paar maanden later een van Boekens bijlesleerlingen ook nog eens overloopt naar de classicus Mendes da Costa, is dat een zeer ernstige zaak. De bijlessen van Boeken waren voor de twee dichters immers de belangrijkste bron van inkomsten. Zij betalen er de hospita en de drank van. ‘Als gij die leerling niet naar Boeken terugzendt,’ schrijft Kloos aan Mendes da Costa, ‘benadeelt gij dezen, zonder eenig recht in zijn toekomstige carrière als privaat-docent.’ Kloos’ bemoeienis mocht niet baten. En dat betekende voor Boeken een behoorlijke financiële aderlating. Het scheelt hem f 500,- per jaar, de helft van zijn inkomsten. Geheel onbemiddeld is Boeken overigens met. Hij heeft geld van zijn ouders geërfd dat door zijn broer Pieter wordt beheerd. Het is belegd in hypotheken en effecten. Boeken kan er niet aankomen.

In februari 1894 verruilden Boeken en Kloos het ‘Witsenhuis’ voor een onderkomen bij Tideman en zijn vriendin in Sloterdijk. Het gaat volstrekt niet senang met de vrienden. Kloos sukkelt met zijn gezondheid en Boeken heeft veel verdriet over de plotselinge dood van zijn jongere broer Vincent. In diezelfde tijd breekt Kloos

met zijn oude vrienden en legt hij de redactie van De Nieuwe Gids in handen van het driemanschap Boeken, Tideman en hemzelf. Een paar maanden later komt er ook een eind aan het samenwonen van Boeken met de lastige Kloos. Boeken zit in Ede, bij Witsen, zonder Kloos en dat wil hij voorlopig zo houden ook. ‘Wilt u vooral Kloos niet zeggen dat ik hier ben,’ schrijft hij de vrouw van uitgever Versluys. De maand daarop zit Boeken in de Haagse Bankastraat bij de familie van Lucie Broedelet, de nieuwste ontdekking van De Nieuwe Gids. Begin januari 1895 is hij weer even terug in Amsterdam en gaat ook bij Kloos langs. ‘Hij wilde met mij mede de stad in, maar dat heb ik afgekitst.’

Wel is Boeken betrokken bij de doorstart van de in grote moeilijkheden verkerende De Nieuwe Gids. De volgende maand vinden wij hem opnieuw bij de Witsens om er een hardnekkige influenza uit te zieken. In diezelfde maand verdwijnt Kloos naar de kliniek van dr. Jelgersma in Arnhem, om daar vervolgens eind april uit weg te vluchten naar Amsterdam, waar hij een door Witsen gevonden kamer in de Weteringstraat betrekt. Maar genezen is hij niet en bij Boeken, die een kamer heeft in de vertrouwde Kerkstraat, kan hij niet terecht. Kloos beklaagt zich daarover: ‘Die bedonderde Boeken laat’s morgens om acht uur al zeggen door zijn hospita dat hij uit wandelen is. Op nadere navraag, dat hij den heelen dag uit wandelen is. Dat is natuurlijk een leugen van hem.’ Helemaal alleen laat Boeken zijn oude vriend ook weer niet: ‘Hein is bij mij geweest, en ik daarna bij hem. Hij heeft het ook bliksems armoedig.’ Ondertussen probeert Boeken gezond te leven. ‘Ik logeer bij Hein,’ schrijft Witsen aan zijn Betsy, ‘in een apart kamertje bij de straat. We gaan niet laat naar bed en gaan om 9 uur’s morgens al wandelen aan t IJ of zoo.’

Dat ligt bij Kloos wel even anders. Op 5 oktober 1895 doet hij een poging tot zelfmoord. Hein hoort daarvan op de kamer van de Nieuwe-Gidser Jan Hofker. Het is dr. Samson die met het onheilsbericht langskomt, en juist wanneer men zich afvraagt of Willem in het Wilhelmina Gasthuis moet worden opgenomen, komt de patiënt, die in het rijtuigje van Samson had zitten wachten, zelf binnen. Het wordt een hele scène.

Willem Kloos wordt inderdaad ondergebracht in Paviljoen 3 van het wg en later doorgestuurd naar een krankzinnigengesticht te Utrecht. Daar zal hij tussen november 1895 en mei 1896 verblijven. Ook Boeken verhuist: begin oktober verruilt hij de Kerkstraat voor een kamer op Beursplein 3. Niet alleen schrijft Boeken in dat jaar zo’n beetje de hele Nieuwe Gids vol met verzen, vertalingen, een toneelspel en boekbeoordelingen, maar ook is hij druk doende, in samenspraak met Samson, de verpleging van Willem financieel rond te krijgen. Kloos’ vader, kleermaker van beroep, draagt ook zijn steentje bij. Hij brengt dr. Samson een winterjas en een kostuum. De jas gaat voor f 60,- naar Hein en Jan Hofker neemt voor hetzelfde bedrag het kostuum over. Met Samson en Charles van Deventer wil Boeken een bundel uitgeven met bijdragen uit Kloos’ vriendenkring. Maar dat wordt niks. Ook een ander plan sterft in schoonheid. Witsen heeft het erover in een brief aan zijn vrouw: ‘Ik heb Hein voorgesteld

om samen ’n uitgave te maken, hij verzen en ik etsen van Amsterdam. […] Dat zou ’n buitenkansje zijn voor Hein want ze krijgen bitter weinig voor hun werk.’

Na zijn verblijf in het ‘gekkenhuis’ woont Kloos voorlopig bij Van Eeden in Bussum, waar hij weer een eigen plek heeft voor zijn boeken en kasten – zaken die al die tijd in opdracht van Boeken waren opgeslagen. Maar bewaring kost geld. En dat heeft Kloos noch Boeken. Dus wordt dr. Samson maar weer eens gepolst. Boeken verhuist opnieuw: nu naar een tuin vol perenbomen in de Noorderstraat. Hij voelt zich eigenlijk wel gelukkig. Jammer alleen dat het aantal bijlesstudenten in de zomer van 1896 tot nul is gereduceerd.

Precies fluweel

Het is juli 1897 wanneer Hein Boeken aan Betsy Witsen meldt dat hij een vriendin heeft ‘wier lot zich in de laatste tijden enigszins aan het mijne, in spijt van alle tegenspoed, is begonnen te verbinden’. Na de enerverende jaren met Kloos verlangt Hein een beetje naar rust en juist dan kruist Dientje Coorengel zijn pad. Haar vader, oud-resident van Koepang op Timor, was in mei 1874 naar Holland gekomen met zijn grote gezin, dat hij bij zijn overlijden in 1883 in grote financiële zorgen achterlaat. Hofker, ondertussen zelf gelukkig getrouwd, schrijft in augustus aan Ising: ‘De home-less-heid van Hein zal nu wel half, en ik mag leiden, dat ze spoedig geheel over zij. Dientje is een hartelijk, intelligent meisje en wel geschikt Hein gelukkig te maken.’ En Ising, op zijn beurt, schrijft aan Van Deyssel: ‘Hein heeft zóo’n lief meisje, precies fluweel.’

Ruim een halfjaar na hun eerste kennismaking verschijnt Boeken met zijn meisje in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Kloos is er en zijn vroegere vriend Verwey en ook Israëls en Veth. De actrice Jacqueline Royaards laat Van Deyssel na afloop weten: ‘Kloos zijn spreken deed me veel aan jou denken, zooals hij aan het meisje van Boeken vroeg of zij zijn plaats wilde hebben, maar dat de stoel warm was. Hij vond Verwey een bejaarde spekslager, die een standje van zijn vrouw gekregen had. Ik kan ’t niet helpen dat ik dit allemaal hoorde.’ En natuurlijk komt Dientje ook in Ede. Heel vriendelijk en innemend, luidt Witsens oordeel.

Ondanks zijn verliefdheid vergeet Boeken Kloos niet, die nu en pension in de Bussumse Villa Parkzicht woont. Opnieuw zet hij zich in om hem geldelijk te ondersteunen. Maar de vriendschap voor Kloos heeft wel zijn onvoorwaardelijke karakter verloren. Sinds zijn relatie met Dientje is Boeken meer dan vroeger bereid voor zichzelf op te komen: ‘De belangen van Willem en mij zijn nu eigenlijk zeer met elkaar in strijd,’ schrijft hij Witsen, ‘Het is mij alleen te doen om een enigszins redelijke beloning voor een geregelde afzet van mijn werk te krijgen.’ En trouwens, stelt Boeken vast, Willem gaat toch geheel z’n eigen gang en neemt mijn advies geen moment serieus. Veel tijd kan Boeken overigens niet besteden aan De Nieuwe Gids. Hij werkt met vernieuwde energie aan zijn dissertatie en heeft ook weer bijlesklanten.

Wanneer Boeken in januari ’99 bij Kloos in Bussum op visite komt, constateert hij een opmerkelijke verbetering. Het is alsof Kloos uit de dood was teruggekomen:

‘het is bepaald een vriend die wij weer terug hebben gekregen’. En Kloos heeft een vriendin: de Haagse Jeanne Reyneke van Stuwe. In april 1899 schrijft Kloos haar: ‘Zodra je in Bussum logeert, moeten wij eens een dagje naar Ede gaan, naar Witsen en zijn vrouw. […] Witsen en ik zijn nu al bijna zestien jaar vrienden; hij heeft dikwijls bewezen, dat hij veel voor mij voelt. Dan is er nog Hein Boeken, ook een best en gevoelig mensch, ook met veel krachtdadige sympathie.’ Een paar maanden later vraagt hij zijn verloofde: ‘Ik weet niet precies meer, of je er bij was, toen ik hoorde, dat Hein Boeken en Dientje Coorengel in Augustus gaan trouwen. […] In de huiselijke kring wordt ze ook wel eens op zijn Indisch “Sidin” genoemd. Hein is een beste, zuivere jongen, een beetje droomerig soms, maar superieur intelligent en nobel. Hij is een soort jongere broer voor me in zijn sentiment. Ik ken hem al negentien jaar. Hij is gewoonlijk nog al zwaar-stil, maar als hij opgewekt is, kan hij heel grappig zijn en kinderlijk-vroolijk.’ En in een latere brief: ‘In ’t begin van Juli moet ik paranimf zijn bij Hein daarop gaan ze als twee hazen trouwen, (de hazin is Dientje) en gaan dan een driekamerig paradijsje van 350 gulden maken in een met de straat gelijkvloersch benedenhuisje op de stille zij van de Vijzelgracht. (Dat is de gracht, waarop uitloopt het straatje van Hein, waar wij samen geweest zijn.) Als je ’t probeert, zal je bepaald veel van Hein kunnen houden, want hij is een goed en eerlijk nobel-naief mensch. Ik hoop zeer, dat het hem met Dientje goed moge komen.’

Op 7 juli 1899 promoveert Hein Boeken op het proefschrift Adnotationes ad Apuleii Metamorphoseon Lib.XI. Kloos en Witsen treden op als paranimfen. Na de promotie wordt het tijd voor Hein om te trouwen. Op 19 juli bericht Kloos aan Jeanne in Den Haag: ‘Morgen, Donderdag, kom ik waarschijnlijk pas om half elf’s avonds terug uit Amsterdam, waar bij de Coorengels huiselijk diner is, ter gelegenheid van Hein

en Dientjes ondertrouw.’ En over dat dineetje vertelt Kloos: ‘Het was gisteren bij Coorengel nogal gezellig. Ik heb natuurlijk onder ’t eten een speech moeten houden op bruid en bruidegom en heb het er goed afgebracht, gelukkig, en kranig-kort. Ik zat aan tafel tusschen Mevrouw in en Mathilde, een getrouwde zuster, die ik nauwelijks ken. ’t Is een verschrikkelijk groot huishouden, met ontelbare broers en zusters.’ In een latere brief schrijft hij Jeanne: ‘Je ontmoet 3 Aug. natuurlijk ook Piet Boeken, dat is Hein zijn broer. Hij houdt kantoor van levensverzekering en is zoowat vijftig jaar. Hij is mijn mede-getuige, maar ik weet eigenlijk niet of hij meedoet met de feestelijkheden, want hij heeft zelf een vrouw en kinderen, en zal dus wel niet lang van huis weg-blijven. Als ten minste de overige familie van Hein ook niet mee-doet, wat ik niet weet.’ Na hun huwelijk, op 3 augustus, zijn Hein en Dientje op reis in Duitsland.

Ook Kloos zelf treedt niet veel later, in Boekens trouwkostuum, in het huwelijk. Willem Witsen en Hein Boeken zijn z’n getuigen. Door al dat getrouw verloopt de samenwerking binnen de tweemansredactie van De Nieuwe Gids nog beroerder dan voorheen. Dat was Boeken niet ontgaan en hij komt al snel met een aantal eisen: maandelijks vergaderen, om beurten in Amsterdam en Den Haag, ook wil hij alle kopij zien en verwacht de aan de redactie gezonden boeken en tijdschriften ter inzage. In het voorjaar van 1900 drijft Boeken de onenigheid op de spits. Boeken vindt de nieuwe uitgever maar niks, zijn honorarium deugt niet en verder weigert hij om de haverklap naar Den Haag te komen. Zo kent Kloos Hein niet, zo hebberig en op de centen. Het zal wel door Dientjes invloed komen. Boeken van zijn kant vindt Kloos vreselijk egocentrisch: ‘je spreekt wel van je eigen bankroet, maar niet van mijn omstandigheden. Vaste inkomsten heb ik in het geheel niet. Krijg ik dan weer lessen dan is dat een meevaller, maar ze kunnen toch altijd ieder oogenblik uitscheiden. Je spreekt wel van het harde werken van Jeanne, maar niet van het werken dat mijne vrouw voor ons beiden doet door de precaire omstandigheden waarin wij verkeeren. Zij ligt nu voor de tweede keer sedert ons trouwen te bed, overwerkt door al te zware arbeid.’ En trouwens, het gaat niet goed met De Nieuwe Gids: ‘Het moet anders, meer letten op de verschijnselen van de dag, vooral het signaleren en bespreken van boeken en tijdschriften. Velen zijn tegen ons, omdat we verouderd zijn.’

Voorlopig komt er geen eind aan het gebakkelei. Eerst is er de voorgenomen fusie tussen het blad van Jeanne en De Nieuwe Gids. Dan weer het eventuele redacteurschap van Jeanne, en altijd de pecunia. In Kloos’ brieven aan Witsen moppert hij voortdurend over Boeken. ‘Ik ken Hein nu twintig jaar, maar ik heb hem nooit zoo gezien […]: onredelijk, haastig-sprekend.’ Witsen gelooft overigens dat het niet aan Hein ligt, maar veel eerder ‘aan zijn achterdochtige wederhelft’. Dientje was ook allesbehalve gelukkig met Hein, hij blijkt impotent.

Blonde dood

In september 1901 bezoeken de heer en mevrouw Boeken de beken-

de gynaecoloog en feministe dr. Catharine van Tussenbroek. ‘De aanleiding tot dit consult was de impotentie van den man; ik vernam, dat tusschen hen geen cohabitatie had plaats gehad. Mijn ingrijpen had tengevolge, dat een kind werd geboren,’ verklaart de arts later. Kunstmatige inseminatie dus. En met succes. In hun ‘paradijsje’, om met Kloos te spreken, klinkt gekraai. De kleine Hendrik Jan Boeken ziet op 10 mei 1902 het levenslicht. Veel later, tijdens Boekens proces, verklaart dr. Van Tussenbroek dat zij Dientje Coorengel tijdens de bevalling heeft bijgestaan en vervolgt dan: ‘Eenige weken na de bevalling kreeg ik voor het eerst kennis van den pathologischen toestand van de vrouw.’ Hein vertelde haar ‘dat zijn vrouw voortdurend bang was het kind te vergiftigen’. Dit soort angsten had Dientje ook al voor haar huwelijk. Haar zuster Jeanne bevestigt dat: ‘Mijn zuster is altijd, ook vóór haar huwelijk, een vreemde vrouw geweest. Dikwijls was zij vervuld van geheel ongemotiveerde angstdenkbeelden. Dit openbaarde zich vooral daarin, dat zij bang was haar familieleden te zullen vergiftigen. Na haar huwelijk heb ik eerst eenigen tijd in de huishouding geholpen, vooral omdat mijn zuster niet in de keuken durfde komen uit vrees, dat zij haar man zou vergiftigen.’

De arts H.J. Overbeek, die ook getuigt in het proces tegen Boeken, meent dat de verdachte alles voor zijn vrouw overhad. Doordat hij haar seksueel niet kon bevredigen, meende hij in alle andere opzichten aan haar wensen te moeten voldoen. Ook zijn vrienden bemerkten al snel dat Boeken onder invloed van Dientje raakte. En zeker Kloos. ‘Onder ons gezegd,’ schrijft hij Witsen, ‘ik begrijp niets meer van Hein, zijn vrouw schijnt een heel vreemde invloed op hem te hebben, en ’t komt nu precies uit, wat Arthur [van Schendel, die enige tijd met een zuster van Dientje verloofd was] mij indertijd heeft gezegd: “Je zal zien, Willem, je krijgt nog last met haar.”’ Een getuige-deskundige geeft Van Schendel en Kloos zoveel jaar na dato gelijk: ‘ik heb waargenomen, dat de man steeds vervuld was van toewijding tot zijn vrouw, zij was daarentegen steeds bezig met haar eigen toestand. Boeken stond sterk onder suggestieve invloed van zijn vrouw; zowel in kleinigheden als in meer belangrijke zaken bewoog zij hem steeds, naar haar inzicht te handelen.’ Hein werd een beetje een sul. Zelf heeft ze nog geaarzeld of zij, gezien haar zenuwzwakte, het huwelijk wel zou aangaan. Maar na raadpleging van een zenuwarts, die de aard van haar aandoening volstrekt geen beletsel vond, gaf zij Hein haar jawoord.

In november 1902 vertrekken Hein, Dientje en hun zoontje naar Hilversum. Daar heeft Boeken een betrekking aanvaard als docent aan de vooruitstrevende Brinioschool van de onderwijshervormer Kleefstra. En nu hij een baan heeft, laat hij Kloos weten, stopt hij met het redacteurschap van De Nieuwe Gids. Een nieuw podium voor zijn schrijverij vindt hij bij de concurrent. In het letterkundig tijdschrift De XXste eeuw publiceert hij een viertal artikelen over ‘Kunst en Historie’. ‘Wij maken het hier, niettegenstaande de sneeuw goed en de kleine H begint al goede vorderingen te maken en zal misschien al spoedig aan het Latijn beginnen,’ schrijft hij Mendes da Costa.

Dan slaat het noodlot toe: in hun zojuist betrokken huis aan de Zonnelaan wordt de jonge Hein ernstig ziek. Hij is één jaar oud. Een paar dagen later overlijdt het kind. ‘Verleden jaar hadden wij, Dien en ik nog de hoop dat wij een nieuwe jeugd begonnen waren met ons kleine Heintje, dat wij alles wat wij in ons eigen leven hadden opgegaard, op hem konden overdoen. Juist de laatste weken voor zijn dood begon hij zich zoo te openen; wij waren verhuisd en hadden toen een wijd uitzicht gekregen en zijn grootste plezier was uit te kijken naar alles wat voorbij ging en ’s avonds naar de ondergaande zon. Hij kreeg zoo’n mooi wijs gezichtje, misschien al te wijs en zacht om te blijven, ten minste het heeft zoo niet mogen wezen,’ schrijft hij een halfjaar later aan Diepenbrock. Op een briefkaartje uit Amsterdam krabbelt Boeken aan de schrijver Frans Bastiaanse: ‘Ons Heintje is Zaterdagmorgen plotseling ziek geworden en na een goedgelukte operatie den volgenden morgen overleden.’ In het archief van Helena Mensina Boissevain (1867-1946), een vriendin van Boeken uit later tijd, vinden we een cahier met wat summiere aantekeningen over Heintjes ziekte: ‘Donderdag 25 Juni wou Heintje niet gaan slapen. Ook de behanger van Egmond weet zeker dat hij Vrijdagavond 26 juni bij ons is geweest. Het is dus zeker Donderdag dat hij niet gemakkelijk in slaap kon komen.’ Verder een vers door Boeken, gedateerd 6 december 1903:

Dennen

Met ingang van het nieuwe cursusjaar krijg ik mijn congé, schrijft hij in maart 1905 aan Mendes da Costa: ‘Het spijt mij wel natuurlijk om de centen maar ook omdat ik het werk hier met plezier deed.’ Ondertussen stort Dien, toch al behept met een zwak zenuwgestel, na de dood van Heintje totaal in. Hein, zonder zijn lessen aan school, komt nauwelijks de deur meer uit. ‘Zij gingen geheel in elkaar op. Het gezin trok zich geheel terug van de omgeving. Behalve de familieleden kwam er bijna nooit iemand aan huis en ook de familieleden kwamen […] slechts zelden,’ zegt Dientjes zus Jeanne daarover. In het voorjaar 1905 meldt Boeken Mendes: ‘Ik heb tegenwoordig een eenzaam leven, want Dientje doet tot herstel harer gezondheid een rustkuur te Bussum.’ Om een maand later te vervolgen: ‘Dientje gaat niet voor en niet achteruit. Je begrijpt dat het een moeilijke tijd voor mij was.’ Over die episode in zijn leven schrijft hij jaren later: ‘Ik woonde toen geheel alleen tusschen de Dennen bij Hilversum en de Dennen werden als levende vrouwen rondom me, die mij kwamen troosten.’

Uiteindelijk komt Dientje, in juni 1905, in het psychiatrisch tehuis Veldhuis te Ermelo terecht. Heleen Boissevain, die hem in die tijd vroeg haar te helpen met het Grieks, schreef hij: ‘Veel genoegen deed het mij te ontwaren dat U het zijt, die hulp vroeg bij het lezen van de moeilijkere Grieksche auteurs […] Er is nog eene bijzondere omstandigheid waarom het me bijzonder gelegen zou komen van tijd tot tijd bij U te komen. Waarschijnlijk zal mijne vrouw binnen eenige tijd bij U in de buurt verpleegd worden [Santpoort] […] Wat het financiële betreft zal ik den tijd, dien ik eraan besteed, zoo ongeveer als lesuren berekenen. Ik bezoek hier meestal mijne vrouw van Zaterdagavond tot Maandagmorgen. Hare toestand is redelijk, in elk geval volstrekt niet erger.’ In januari wordt Dien, 40 jaar oud, overgeplaatst naar de tweede klasse van ‘Meerenberg’ bij Santpoort in de gemeente Bloemendaal. De dagverpleging kost Boeken 60 cent. Daar blijft zij tot juni. In die maand wordt zij, allerminst genezen, ontslagen. Voorlopig gaat zij wonen bij haar moeder in Amsterdam.

‘Ik ben nog steeds op reis,’ even ontvlucht Boeken het dagelijkse verdriet en zit hij in Parijs, zoals hij Kloos meedeelt. ‘Ik beleef al is het niet den gelukkigsten, toch den meest grootschen tijd van mijn leven. Het is een geheel eenzame reis, maar ik had het noodig na al hetgeen ik de laatste jaren heb doorgemaakt […] Je begrijpt wel dat mijn leven, mijn gedachten heel andere richtingen uitgaan dan naar haar ongelukkig bestaan, haar ziel die wezenlijk door een vreeselijke ziekte verduisterd wordt, maar dat ik me toch nog door geheel andere banden dan die van de burgelijken stand met haar verbonden voel. Ik heb behoefte jou, als mijn oudsten besten vrind, dit te sturen.’

Terug in Nederland schrijft hij naar de Regentesselaan in Den Haag: ‘Gaarne zou ik Vrijdag bij jullie komen eten of schikt je zat. beter? Ik moet ’t nu waar nemen, want ik ga 3 Sept. weer in ’t gevang.’ Zijn ‘vrijheid’, zonder Dientje, duurt een maandje langer. In het begin probeert Hein er nog wat van te maken: ‘Ik heb nu ook

een heel ander huiselijk leven daar Dien weer thuis is. Je begrijpt wat een gezelligheid dat geeft. Je vraagt me of je me plezier kunt doen met die boeken. Ach beste Willem, we wonen tegenwoordig nog al klein en heb veel moeite mijne boeken te bergen. […] Dien heeft nog altijd vreeselijken last van geluiden in de ooren. “Wat toch in Godsnaam dat luiden beduidt.” zei ze nog juist en dan voegt ze erbij: “het is mijn geest, die uitgeluid wordt.” Maar niettegenstaande dat al houdt ze zich heel goed.’

Over deze tijd met zijn vrouw vertelt Hein dat zij steeds meer afgezonderd van de wereld raakten. Een dienstbode konden ze niet houden en zijn vrouw verzette zich er meer en meer tegen dat hij van huis ging, bevreesd als ze was dat de mensen hem zouden overhalen haar opnieuw in een gesticht te laten opnemen. Wel komt er een verpleegster voor Dientje in huis, eerst op de Bussummergrintweg tegenover het Melkhuisje en vanaf 1911 op de Mozartlaan 18, een in opdracht van Boeken gebouwde villa, met daarin een echte ‘boekenkamer’. Het geld voor de villa – naar ontwerp van K.P.C. de Bazel – kwam uit de erfenis van een oude nicht van Dien.

Maar in maart 1913 houdt de dienstbode het voor gezien. Háár zenuwgestel is niet langer opgewassen tegen het voortdurend doodsverlangen van Dien: ‘Ik heb je vers Annabella in De Nieuwe Gids gelezen,’ schrijft Dientje aan Jeanne Kloos, ‘en ik kan me zoo goed den strijd voorstellen, dien je jou heldin laat doormaken. Ja, den dood voor oogen te hebben en terug te verlangen naar al de mooie vreugd die ze gekend heeft en voelt weggaan, is zeker een diep zedelijk lijden, dat ik te meer begrijp, omdat ook ikzelf dien vreeselijken strijd in me voel. Jij laat Annabella den dood verkrijgen. Dat is mooi en menschelijk van je. Maar geloof me dat er nog zwaarder oplegging bestaat. Te weten dat je de liefde, de schoonheid, de vreugd moet missen door je geestelijken dood en toch niet den algeheelen dood verkrijgt is een zielelijden niet te peilen voor de meeste menschen omdat die zich onmogelijk kunnen indenken in eene toestand die niet reëel, niet met de oogen waargenomen kan worden, afgespeeld in het ongeziene, in den geest.’

Wanneer Hein zelfs zijn Amsterdamse bijlesleerlingen opgeeft, lijkt zijn zelfopgelegd isolement compleet. Mendes laat hij weten dat hij ook in de aanstaande cursus geen lessen kan aannemen ‘anders dan in het zeer bijzondere maar toch blijkens de ondervinding niet ondenkbare geval dat het leerlingen geldt, die in het

Gooi woonachtig, bij mij kunnen komen […] Nu heb ik berekend dat ik om in A. 2 uur les te geven vijf uur van huis moet zijn. En zelfs als me de reiskosten werden vergoed slechts f 1.20 per uur verdiende.’

Een heel enkele keer komt er familie langs. Voor de neefjes was een bezoek aan oom Boeken toch wel griezelig. In zijn huis aan de Hilversumse Mozartlaan nummer 18 liep Hein vaak naakt rond en ’s avonds was het een hele ceremonie wanneer oom het hele huis doorging en ontelbare sloten op slot deed. Want dat moest van tante.

Omstreeks Kerstmis 1915 wordt de toestand van Dientje ‘weer veel erger’, verklaart Boeken later tijdens de rechtszitting.

Daemon

‘Nadat ik den dokter had uitgelaten, ben ik weder naar de slaapkamer gegaan. Ik was zozeer in angst, dat ik hevig transpireerde en mijn jas en vest uittrok omdat ik het zoo warm had. Ik heb toen eindelijk besloten mijn vrouw zelf te dooden, vooral omdat ik mij gebonden achtte aan mijne belofte, dat ik zou zorgen, dat zij niet in een gesticht kwam. Mijn vrouw lag nog steeds te bed, op haar rug, en snurkte zwaar. Ik heb eerst getracht haar de keel dicht te knijpen met mijne beide handen, maar dit gaf niets. Ik heb toen het laken van mijn bed genomen en haar dit om den hals gebonden, waarop ik het laken met kracht toesnoerde en het zoolang heb vastgehouden, totdat de ademhaling ophield. Ik heb haar daarbij nog een kus op het voorhoofd gegeven en gezegd dat zij mij dankbaar zou zijn voor hetgeen ik deed. Ik voelde mij volkomen rustig.’ Adriana Lina Coorengel was vijftig jaar.

Aan Kloos en Jeanne schrijft Boeken op 23 januari: ‘Gisteren is mijn liefste Dien overleden. Schrijft mij geen briefjes van rouwbeklag. Zij is door den dood verlost uit een ontzettend geestelijk lijden. Zij was geen “arme tobster, die niet de lichtpuntjes ziet”, zij had het leven en het licht ontzaggelijk lief, en wist het te genieten, maar werd verduisterd door den daemon der krankzinnigheid, die zij altijd zag naderen. De toekomst was voor ons afgesloten. Nu is het verleden er mij te liever en te mooier door.’ Witsen ontvangt een soortgelijk briefje, met als toevoeging: ‘Jouw werk was altijd een van hare liefste bezittingen voor haar. Ik schrijf je dit als oud vriend, hoewel ik niet begrijp waarom je me nooit meer iets van je hebt laten vernemen. Zij heeft elf jaren lang een leed geleden zooals ik nooit wist dat bestond. Maar zij had een dubbel leven. Zij leefde voortdurend de vrees voor de komende krankzinnigheid en zij leefde in hartstochtelijk verlangen naar schoonheid en geluk naar liefde. Dien grooten strijd heb ik 11-jaren met onderbreking van de 2 jaren dat zij buitenshuis werd verpleegd – doorgemaakt.’

Aan die strijd was op zaterdag 22 januari een einde gekomen. De dinsdag ervoor voelde mevrouw Boeken zich ziek en werd huisarts Peters geroepen. Dien hoopte dat zij iets dodelijks onder de leden had. In ieder geval wilde ze nooit meer naar een gesticht. De volgende dag reisde Hein naar Amsterdam en nam voor Dien een extra portie laudanum mee. Ook de dagen daarna bezocht de huisarts zijn patiënte. Op-

bezwoer zij hem haar niet in een gesticht te laten opnemen. Zaterdagmorgen 22 januari gaat Boeken langs bij dr. Peters. Zijn vrouw heeft de vorige avond laudanum ingenomen. De arts gaat met hem mee en treft haar in een comateuze toestand aan, veroorzaakt door zware opiumvergiftiging. Peters denkt niet dat de patiënte in leven zal blijven. Hij blijft een kwartier. Later die dag komt Peters nog verschillende keren langs en constateert dat de toestand onveranderd is. Na het laatste bezoek, rond half een in de middag, raakt Boeken in paniek en besluit hij zelf in te grijpen.

A45

De lezers van het Algemeen Handelsblad krijgen in de ochtend van 26 januari 1916 het volgende bericht onder ogen: ‘Enige dagen geleden overleed te Hilversum de echtgenoote van een doctor in de letteren woonachtig aan de Mozartlaan aldaar. Gisteren zou de begrafenis plaats hebben, doch de politie vond reden om in te grijpen. In verband met het voorloopig onderzoek heeft de commissaris van politie den weduwnaar aangehouden. Het lijk is in beslag genomen en ter beschikking van de justitie gesteld.’

Als gevangene a45 in het Amsterdamse Huis van Bewaring schrijft Boeken, twee weken na zijn arrestatie, aan Witsen: ‘De eenzaamheid die mij de eerste dagen groote rust gaf, begint mij lang te vallen, maar toch heb ik moed en geduld die ook langer te dragen. Het grootste leed voor mij is geleden, de schoone herinnering aan Dien’s toewijding en liefde blijft voor mij over en de gedachte dat zij rust heeft geeft ook mij rust. Maar toch snak ik naar de vrijheid, ik ben geen gebroken man;

ook al moet ik langer van de wereld afgezonderd blijven, zal ik alles doen om me in contact te stellen met de vrije wereld daar buiten. Ik hoor hier voortdurend het gegons van de stad, dat lokt mij voortdurend maar de eenige manier om daarmede in aanraking te blijven zijn boeken en brieven (couranten zijn hier verboden en de boeken groot gedrukt) […] Van Willem heb ik nog niets gehoord hier. Ik denk dat hij het te “naar” vindt.’ En Kloos, die hij feliciteert met zijn verjaardag, drukt hij op het hart: ‘Apprecieert het toch dat je bijeen zijt. Voor mij is dat alles uit. Ik hield van Dien nog veel meer dan toen zij uit het gesticht kwam bijna 9 jaar geleden, maar het mocht niet zijn.’

Naast het leggen van puzzels, het lezen en het vertalen wordt Boeken ook twee tot drie keer per dag gelucht: ‘Eén ding doet mij bijzonder goed: ik ga, behalve de 2 × 25 minuten die regel zijn nog één derde maal luchten op een plaatsje, waar ik kan heen en weer loopen, lucht happen en de lucht zien en het dak van Hirsch.’ Aan Mendes da Costa laat hij weten: ‘Je vraagt of ik nogal bezoek krijg. Ja, mijne familie en de Coorengels bezoeken mij trouw; ook enkele goede bekenden, zoals Witsens tweede vrouw Marie Schorr. Kloos daarentegen laat zich niet zien in Amsterdam.’ Dat wil niet zeggen dat de kluizenaar van de Regentesselaan niet begaan is met het lot van zijn trouwe redacteur. ‘Hein moet na den dood van zijn kind, nu 10 à 12 jaar geleden waardoor Dientje in de war raakte vrijwel een leven als een stille hel gehad hebben in huis. Hij sprak er nooit over, maar als we hem, bij zijn sporadische bezoeken, ten onzent, naar Dientje vroegen, en hoe het haar ging, antwoordde hij haastig: “O goed” en met een zenuwachtige handbeweging bracht hij het gesprek onmiddellijk op een ander onderwerp, alsof hij bang was, dat wij hem uithooren zouden,’ schrijft Kloos aan de jurist en letterkundige Frans Erens in Limburg.

Op 5 mei 1916 wordt Boeken, in afwachting van zijn rechtszaak, ontslagen uit het Huis van Bewaring. Anderhalve maand later, op 20 juni, staat hij achter gesloten deuren terecht voor de zesde kamer van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam. De substituut-officier van justitie formuleert de tenlastelegging ‘doodslag’, met als eis zes maanden met aftrek van voorarrest. Op 22 juni wordt de rechtszaak tegen Boeken voortgezet, waarbij alles draait om de vraag of mevrouw Boeken een dodelijke hoeveelheid laudanum heeft ingenomen. Dr. Peters, zo meldt Kloos Witsen, was bereid onder ede te verklaren dat Dien aan de ingenomen hoeveelheid laudanum in elk geval had moeten sterven. En dat hield hij in de rechtszaal staande. De twee pathologen-anatoom die het lichaam van mevrouw Boeken-Coorengel onderzochten, achtten dat volstrekt uitgesloten. Grote hoeveelheden van het gif troffen zij in het lichaam niet aan. Naar hun mening was de enige oorzaak van de dood, wurging.

Acht dagen later volgt de uitspraak: doodslag wordt wel wettig en overtuigend bewezen geacht, maar op grond van de geestelijke toestand waarin Boeken tijdens zijn daad verkeerde (‘ziekelijk gestoord in zijne verstandelijke vermogens’), ontslaat de rechtbank hem van alle rechtsvervolging.

Moderne leven

Na het ontslag van rechtsvervolging vestigt de weduwnaar zich opnieuw in Amsterdam. Aan de Willemsparkweg 4, en pension, begint Hein Boeken een nieuw leven. ‘Alles is nu weer net zoo ongeveer als toen ik voor twintig jaar in de Noorderstraat woonde, maar met dat groote verschil dat ik toen nog eene toekomst voor mij zag en na een jaar begon de tijd dat ik in de Noorderstraat hard zat te werken, met de gedachte zoostraks Dien te gaan halen of haar te gaan bezoeken,’ schrijft hij Kloos. Op zijn verjaardag is hij in de middag van station Bussum naar Hilversum gewandeld, langs zijn oude huis met al zijn herinneringen. ‘Die herinneringen zijn het eenige wat ik heb, dus waarom zou ik ze niet zoveel mogelijk ophalen?’

Stilletjes aan pakt Boeken zijn lessen weer op en bemoeit zich weer zo’n beetje met De Nieuwe Gids, waarvan hij sinds 1910 opnieuw redacteur is. Ook herstelt hij het contact met zijn vriend Chap van Deventer en pleit hij – bijna 20 jaar te vroeg – voor een eredoctoraat voor Kloos. Met de dichteres Annie Salomons, die hij al eens zeer kort in Parijs ontmoette en die nu, tien jaar later, na een hernieuwde kennismaking in de Koninklijke Schouwburg, zijn Heloïse wordt, onderhoudt hij een drukke correspondentie en vergast haar op talloze gedichten. Meer dan een platonische verhouding met het veel jongere meisje zit er niet in, weet hij. Maar een mooi sprookje is het wel. Ook met Hélène Swarth, eveneens dichteres, wisselt hij talloze brieven en stuurt haar zijn gedichten. Verder heeft hij korte tijd drukke omgang met de schrijfster Ellen Forest, die een gevaarlijk spelletje inzake de liefde met hem speelt. Kloos, die allesbehalve gecharmeerd van haar is, wil Boeken onder geen voorwaarde met mevrouw Forest in Den Haag ontvangen. Met Heieen Boissevain is Hein druk aan het vertalen en ten slotte zijn er ook nog de schrijfster Henriëtte Mooy en haar zussen Frieda en Louise, die hij eind 1920 heeft leren kennen. Frieda geeft hem pianoles; zijn verzoek om ook zangles van haar te krijgen, wordt niet ingewilligd.

Boeken loopt tijdens zijn talloze reizen bij herhaling jeugdige muzen tegen het lijf, onder wie een drietal Scandinavische schonen en het Amerikaanse meisje Ruth Croyden, aan wie hij bekent: ‘And if I fell, a happy fall it were / For death came to me with / The face of love.’ Over haar schrijft hij aan Kloos: ‘Ik heb toen… een Amerikaansch meisje ontmoet, met wie ik eerst te Amsterdam en daarna te Londen, eenige inderdaad hemelsche dagen heb doorleefd. Ik had nooit gedacht dat New York City, dat ik me voorstel als een moderne hel – zooiets liefs en teers kon voortbrengen. […] Een eigen dochter zou ik niet teerder kunnen beminnen. […] het was maar een korte vreugde – maar mijne wereldbeschouwing is sinds dien geheel veranderd, nu ik heb ingezien dat dat moderne leven met zijne helsche spanning tot de veredeling van ons geslacht leidt.’ Ruth neemt de boot naar New York en Boeken het vliegtuig naar Amsterdam.

Tranen

Hein Boeken schreef zijn belangrijkste gedichten – waarvan het merendeel in De Nieuwe Gids verscheen – voordat het drama zich in zijn leven voltrok. Zij

werden gebundeld in Goden en Menschen (1895), dat Boekens bekendste werk zou blijven. Daarnaast gaf hij De Historie van Floris en Bianchefloer (1897) en Lucius Apulejus’ Herscheppinge of de Gouden Ezel (1901, een vertaling uit het Latijn, voortkomend uit zijn dissertatie) in het licht. In 1902 verschenen de dichtbundel Aan mijne Vrouw en het dramatisch gedicht Helena. Na zijn drukke jaren op school voltooide Boeken tussen 1906 en 1909 zijn prozavertaling van Dantes Hel, Louteringsberg en Paradijs. De enige grote publicatie die verschijnt ná het drama uit 1916, is zijn bundel Verzen uit augustus 1920. Daarna is het wachten op de bloemlezing van zijn werk die na zijn dood verschijnt. Die laat onbarmhartig duidelijk zien dat met het overlijden van Boeken wel een markant letterkundige, maar geen groot dichter verloren is gegaan.

Maar voor het zover is, spreekt Boeken, in januari 1925, tegenover Kloos voor de zoveelste keer zijn bezorgdheid uit over het voortbestaan van De Nieuwe Gids: ‘Wij worden oud. Bedenk toch: Busken Huet heeft nooit de leeftijd bereikt die wij nu bereiken. Toch zag hij niet wat de nieuwe generatie wilde. Zouden wij nu zoo veel vaster staan dan hij? […] Je zegt telkens in je kronieken dat je door jarenlange ervaring je oordeel hebt verfijnd – maar je past het niet toe.’ Ook voor zichzelf is Boeken streng: ‘Want onzin is ’t aandacht van anderen voor mijn werk te vragen terwijl ik zelf troost alleen zoek bij werk dat zoo verre boven mij staat, ik bedoel de groote componisten. Ik vind muziek de eenige troost.’ Twee jaar daarvoor had hij gemerkt dat al zijn haar plotseling uitviel: ‘Het is zulk een ontstellende gewaarwording het ouder worden: eigen tijdgenooten te overleven – of ook van levenden vervreemd te worden door jongeren als oud te worden beschouwd en toch het leven rondom, zoo ver en toch zoo nabij als zoo’n geweldig stormenden oceaan om zich te weten, te hooren, – te zien.’ Sinds het voorjaar van 1929 woont hij in de Vondelstraat, ruim en licht met uitzicht op het Vondelpark. Jeanne Coorengel, de zuster van zijn overleden vrouw, woont onder hem en verzorgt hem zo’n beetje.

‘Morgen denk ik Van Eeden te gaan feliciteren,’ meldt hij Kloos, ‘Dat is weer wat anders – maar ik geloof dat ’t ook zeer ten goede komt aan den jubilaris.’ Boeken, die weet dat Kloos hem dit kwalijk zal nemen, is op 3 april 1930 bij de zeventigjarige Van Eeden. Een jaar eerder heeft zich tussen Boeken en Kloos een niet mis te verstane aanvaring voorgedaan. Aanleiding was de grove wijze waarop Van Eeden en andere – vermeende – vijanden van de grote dichter-criticus in De Nieuwe Gids van mei 1929, het nummer ter viering van Kloos’ zeventigste verjaardag, waren aange-

pakt. Boeken nam daar, in een ingezonden brief in het Handelsblad, publiekelijk afstand van. Ook wisselt hij over deze kwestie brieven met Willem en Jeanne en krijgt gedaan dat een slotstuk tegen Van Eeden uiteindelijk niet geplaatst wordt. Tijdens een bezoek aan de Regentesselaan ontsteekt Kloos echter in een ouderwetse woedeaanval wanneer Boeken hem voorstelt dan ook maar formeel enig redacteur van de De Nieuwe Gids te worden. De andere redacteuren hebben immers toch niets in te brengen. Na 1914 was er nooit meer een redactievergadering belegd en rond 1920 was Kloos ook maar gestopt met het rondzenden van de kopij. Over de aanvaring met Kloos bericht Boeken aan Van Deyssel: ‘Ik heb Kloos bezocht en hem voorgesteld eenig redacteur te blijven. De aanval van toorn en wanhoop, gewekt door het besef dat hij door zijne mederedacteuren verlaten werd, was zoo geweldig en bovenmenschelijk, dat ik nooit zoo zeer den indruk van zijne grootheid heb gekregen als toen. Ik zal wel nooit dit besef aan het nageslacht kunnen overbrengen – doe jij het. Hij was groot en is groot – maar helaas! Hij is een heerscher van een ledig rijk want de Herinnering heeft hem begeven. Wat zal de literatuurgeschiedenis, die niets is dan papier, inkt, pennen en drukpersen van dezen mensch, dezen “god-opaard” begrijpen.’

Eind januari 1932 bericht hij Mendes dat hij griep heeft, om daaraan toe te voegen ‘tegenwoordig noemt men het bronchitis’. Boeken is druk doende met de dood. Aan zijn vriend de indoloog Faddegon schrijft hij op 25 oktober 1932: ‘Ik hoop en verwacht dat Willem Kloos mij lang zal overleven. Daarom verzoek ik bijgaande regelen – Aan Willem Kloos. Uit het voorjaar van 1887 herinner ik mij deze woorden door W.K. tot mij gesproken “van deze versregel komen mij de tranen in de oogen. Dat gebeurt mij maar heel zelden; eigenlijk alleen door het lezen van Verwey’s verzen en het lezen van Recht voor Allen en door het zien van de zee” – ingeval van Kloos’ overlijden in te zenden aan Mevr. Kloos die dan hetzij genoemd of ongenoemd de eigenlijke redactie van N. Gids zal uitmaken. Ik geloof dat ik op geen betere wijze, ook na mijn overlijden, Kloos’ nagedachtenis kan eeren. Die woorden van Kloos hebben eigenlijk gemaakt dat ik vertrouwen in mijzelven kreeg, dat me sindsdien meestal maar toch doorloopend bij gebleven is – en dat ik een vast vertrouwen in Kloos kreeg als menschenkenner en dus als kritikus.’

Aan dezelfde Faddegon schrijft hij niet veel later: ‘Ik zond het sonnet Michel Angelo aan Willem Kloos en schreef erbij dat ik mijzelven logenstrafte, daar ik hem een halve maand tevoren geschreven had: “er komt nooit meer een vers bij mij op en ik kan ook niet verwachten dat er nog ooit een bij mij zal opkomen”. Hij schreef mij terug: “Ik ben hartelijk blij dat je weer een vers hebt gestuurd. Het is juist een bewijs dat je een echt dichter bent dat je afwacht of je Daimon je daarvoor weer inspiratie geeft.” Deze woorden deden mij veel plezier – maar toch op een heel weemoedige manier, want ze klonken mij als gesproken door eene stem, zoo niet uit het graf, dan toch uit een heel ver schoon, maar onherroepelijk verleden. Ik heb behoefte jou dit te schrijven want aan Kloos zelf kan ik dat niet schrijven.’

In de zomer van ’33 blijft Boeken op doktersadvies enige dagen thuis. Maar ge-

heel de oude wordt hij niet. Op aanraden van zijn huisarts raadpleegt hij een specialist. Het wordt tijd, zo is Boeken van mening, dat zijn overlijdensbericht wordt gedrukt. Alleen de datum van zijn verscheiden moet nog worden ingevuld. Het bevat twee van zijn vele sonnetten: ‘De Meeuwen’ en ‘Nieuw Amsterdam’. De datum zou uiteindelijk gaan luiden: 19 oktober 1933. Vier dagen later wordt Hein Boeken op de Algemene Begraafplaats te Hilversum bij zijn Dien en Heintje begraven.

Bronnen

Hein Boeken, Verzen (Amsterdam z.j.) [1920].

H.J. Boeken, Aan mijne vrouw (Amsterdam 1902).

Helena M. Boissevain, Henriëtte Mooy en Ton Koot, Proza en poezie van Hem Boeken (Dr. H.J. Boeken) 1861-1933 (Amsterdam 1936).

Mineke Bos, Het geslacht van de wetenschap. Vrouwen en hoger onderwijs in Nederland 1878-1948 (Amsterdam 1994).

Boudewijn Buch, verschillende artikelen in Folia Civitatis over Boeken en Coorengel, 2, 9, 16 en 23 oktober 1982, later gebundeld in: Literair Omreizen (Amsterdam 1983).

-, ‘Hein Boeken: “Men moet het leed zeker niet zoeken en toch is het meestal een vruchtbaarder bron dan geluk”’, in: nrc Handelsblad, 2 april 1983.

Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften (Zwolle 1962).

Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923 (vier delen) (Culemborg 1971).

Frans Erens, Vervlogen jaren. Vervolledigd uitgegeven en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick (‘s-Gravenhage 1982).

Enno Endt, Het festijn van tachtig. De vervulling van heel groote dingen scheen nabij (Amsterdam 1990).

Jan Fontijn, Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1901 (Amsterdam 1990).

-, Trots verbrijzeld. Het leven van Frederik van Eeden vanaf 1901 (Amsterdam 1996).

Ellen Forest (Lucy Mary Franssen), Memoires (Amsterdam 1960).

G.H. ‘s-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids. Brieven en documenten (Arnhem, tweede druk 1956).

-, Het conflict tusschen Willem Kloos en Frederik van Eeden. De quaestie ‘Lieven Nijland’ (Den Haag 1947).

F. van der Goes, Litteraire herinneringen uit den Nieuwe-Gids-Tijd (Santpoort 1931).

Irene M. de Groot e.a., Willem Witsen 1860-1923, schilderijen, tekeningen, prenten, foto’s (Bussum 2003).

J.F. Heijbroek, ‘Impressies uit de “reuzestad”. Het verblijf van Willem Witsen in Londen (1888-1891)’, in: Liber Amicorum A.G. van der Steur (Haarlem 1988), p. 61-97.

J. Kleefstra, Wat wil de Brintoschool? (Amsterdam z.j.). Willem Kloos, Zelfportret, samengesteld en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick (Amsterdam 1986).

– en Jeanne Reyneke van Stuwe, Liefdesbrieven gewisseld tusschen Willem Kloos en Jeanne Rejneke van Stuwe van Juni 1898 tot 7 September 1899 (‘s-Gravenhage 1927).

Mieke Krijger, ‘Vroege Tachtigers in de Kerkstraat’, in: Ons Amsterdam, jrg. 45 (mei 1993), p. 132-136.

Marita Mathijsen, ‘Je kunt me niet zoo laten verrekken’: de teloorgang van Willem Kloos: documentenbiografie 1895-1896 (Interne publicatie Universiteit van Amsterdam 1998).

Dr. M.B. Mendes da Costa, ‘“Flanor”-herinnenngen’, in: De Nieuwe Gids, 1925 I, p. 501-534.

Hubert Michaël, Willem Kloos 1859-1938. Zijn jeugd zijn leven (Den Haag 1965).

Henriette Mooy, Gisteren leeft (Schetsen, brieven, krabbels; aantekeningen), deel i en deel ii (Drachten 1967).

De Nieuwe Gids.

Max Nord, ‘Jullie moet dankbaar zijn dat D. niet meer leeft; ik heb hier vrede’, in: Vrij Nederland, 7 mei 1983.

Mea Nijland-Verwey, ‘De Nieuwe Gids te Katwijk in de zomer van 1888’, in: De Nieuwe Taalgids, 1958, p. 17 e.v. en p. 107 e.v.

Frans Oerlemans en Peter Janzen, ‘Het hele leven is één groot onheil. Opkomst en afgang van Pieter Tideman (1871-1943)’, in: De Parelduiker, jrg. 7, nummer 1 (2002), p. 46-66.

-, ‘In het diepst van mijn gedachten. Willem Kloos in Paviljoen 3’, in: De Parelduiker, jrg. 3, nummer 2 (1998), p. 57-67.

-, ‘Wie dat schrijft, zal mij niet in de steek laten. Het leven van Willem Kloos (1859-1938)’, in: De Parelduiker, jrg. 8, nummer 2/3 (2003), p. 4-53.

E. d’Oliveira, ’80 en ’90 aan het woord (Amsterdam 1966). W.A. Paap, Vincent Haman (Amsterdam 1966, eerste druk 1898).

Harry G.M. Prick, In de zekerheid van eigen heerlijkheid. Het leven van Lodewijk van Deyssel tot 1890 (Amsterdam 1997).

-, Een vreemdeling op de wegen. Het leven van Lodewijk van Deyssel vanaf 1890 (Amsterdam 2003).

-, De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising

jr. (twee delen) (‘s-Gravenhage 1968).

-, De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey (drie delen) (‘s-Gravenhage 1981).

-, ‘“Als het niet waait, dan is het gansch stil in de nacht”. Hein Boeken in briefwisseling met Hélène Swarth’, in: Juffrouw Ida, jrg. 13, nummer 2, p. 2-10.

-, ‘Hein Boekens “Zweedsche les”’, in: Tweemaandelijks Tijdschrift, jrg. 4, nummer 3 (mei/juni 1987), p. 159 e.v

Eduard Reeset, Alphons Diepenbroek. Brieven en Documenten, deel i tot en met vi (‘s-Gravenhage 1962-1981).

Annie Salomons, Herinneringen uit de oude tijd. Over schrijvers die ik persoonlijk heb gekend (Den Haag 1960).

Margaretha H. Schenkeveld en Rein van der Wiel, Albert Verwey. Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december 1888 (Amsterdam 1995).

P. van Schilfgaarde, ‘De dichter Hein Boeken en de klassieke oudheid’, in: De tachtigers en de klassieken (Utrecht 1980).

Lidy Schoon, De gynaecologie als belichaming van vrouwen. Verloskunde en gynaecologie 1840-1920 (Zutphen 1995).

-, ‘Catharine van Tussenbroek (1852-1925). Een feministische medica’, in: Negende Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis, Geleerde vrouwen (Nijmegen 1988).

Dr. G. Stuiveling, De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt (Amsterdam 1935).

Aegidius W. Timmerman, Tim’s herinneringen, bezorgd door Harry G.M. Prick (Amsterdam 1983).

Dr. H.W. van Tricht en Dr. Harry G.M. Prick, De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel (tweede druk, ‘s-Gravenhage 1981)

Maurits Uyldert, Uit het leven van Albert Verwey [Amsterdam 1948-1959)

Charles Vergeer, Toen werden schoot en boezem lekkernij. Erotiek van de Tachtigers (Amsterdam 1990).

-, Willem Witsen en zijn vriendenkring. De Amsterdamse bohème van de jaren negentig (Amsterdam/Brussel 1985).

-, Arthur van Schendel (‘s-Gravenhage 1983).

-, Gewezen en gemaskerd: over de jonge Arthur van Schendel, Leidse opstellen nr. 7 (Leiden 1988)

Jessica Voeten, Het Witsenhuis (Amsterdam/Antwerpen 2003).

Rein van der Wiel, J. Karsen, Een droom en een scheidsgerecht (Amsterdam 1986).

Archieven

Gemeentearchief Amsterdam, Bevolkingsregister.

Boekenarchief, Koninklijke Bibliotheek Den Haag (kb)

en Letterkundig Museum Den Haag (lm).

Boissevainarchief, Gemeentearchief Amsterdam (ga).

Van Eedenarchief, Universiteitsbibliotheek Amsterdam (uba).

Van der Goesarchief, Internationaal Instituut voor

Sociale Geschiedenis Amsterdam (iisg).

Gemeentehuis Bloemendaal.

Kloosarchief, lm.

Kloos-Reyneke van Stuwe-archief, lm.

Van Looyarchief, Frans Halsmuseum Haarlem.

Mendes da Costa-archief, uba.

Joh. Carolina Henriette Mooyarchief, lm.

F. Mijnssenarchief, lm.

Proces-verbaal/terechtzitting Hein Boeken, Rijksarchief Haarlem.

Samsonarchief, uba.

Van Schendelarchief, lm.

Streekarchief voor Gooi en Vechtstreek.

Archief van de Senaat van de Universiteit van Amsterdam, ga.

Het Utrechts Archief, Bevolkingsarchief.

Verweyarchief, uba.

Vetharchief, Prentenkabinet Rijksmuseum Amsterdam

Van Vlotenarchief, uba.

Witsenarchief, kb.

Marco Entrop+
Tussen polderman en krijgerbos
Casanova op de planken

Wie Casanova als hoofdpersoon voor een roman durft te nemen, moet van goeden huize komen. Dat vond althans de jury die de Libris Literatuur Prijs 2004 toekende aan Arthur Japin, voor zijn roman Een schitterend gebrek.

Het is op z’n minst een twijfelachtig oordeel, want niet Giacomo Casanova speelt de hoofdrol in dit boek, maar zijn jeugdliefde Lucia. Japin baseerde zijn roman op een episode uit Histoire de ma vie, de memoires van Casanova, waarin de Italiaanse avonturier, op jacht naar fortuin in Nederland, haar terugziet in een Amsterdams bordeel, achttien jaar nadat zij plotseling uit zijn leven was verdwenen. ‘Veel meer nog dan de tijd had het losbandige leven haar gezicht en al haar bekoorlijkheden gesloopt,’ schrijft Casanova over dat weerzien. ‘Lucia, de lieve, aantrekkelijke, onschuldige Lucia, van wie ik zoveel had gehouden, en die ik uit genegenheid had ontzien, nu in deze omstandigheden, lelijk en weerzinwekkend geworden.’1 In zijn roman laat Japin Lucia vertellen hoe het zo allemaal gekomen is.

Van de Libris-jury kreeg Japin overigens alle lof toegezwaaid voor de manier waarop hij erin was geslaagd ‘een kleurrijk en boeiend beeld’ te schetsen van de eeuw van de Verlichting, in een vernuftig samenspel van feit en fictie. Wat weinig lezers zullen weten, is dat Japin vooraf flink had geoefend. Hetzelfde historische gegeven was eerder door hem uitgewerkt in een hoorspel. Zijn Jakob de Gok of Giacomo Casanova aan de Leidsegracht werd op zondagmiddag 18 juni 1995 uitgezonden in het hoorspeluur van de tros op Radio 4. Lou Landré speelde Casanova.

Er zijn al heel wat romans geschreven waarin Casanova als personage voorkomt. Arthur Japin verkeert in het gezelschap van onder anderen Arthur Schnitzler (Casanovas Heimfahrt), Richard Aldington (The romance of Casanova) en generatiegenoten als Hanns-Josef Ortheil (Die Nacht des Don Juan), Michelle Lovric (Carnevale) en Andrew Miller (Casanova). Toch is hij niet de eerste Nederlandse schrijver die de roemruchte avonturier de literatuur laat binnenwandelen. Casanova is vaker in Amsterdam geweest.

Bankiersdochter

In het najaar van 1921 publiceerde de romancier en journalist Maurits Wagenvoort (1859-1944) in twee opeenvolgende afleveringen van het tijdschrift Groot Nederland zijn toneelstuk De fortuintjes van Casanova.2 De intrige is snel verteld. De Venetiaanse vrouwenverlokker Jacques Casanova, alias de chevalier de Seingalt, arriveert in de winter van 1760 – de Zevenjarige Oorlog is op zijn hoogtepunt – in Amsterdam met een opdracht. In de neutraal gebleven Republiek der Nederlanden hoopt hij voor de Franse koning twintig miljoen francs te kunnen lenen, uiteraard tegen gunstige voorwaarden. Hij heeft hiervoor de schatrijke Amsterdamse bankier Thomas Hope in het vizier. Om hem voor zijn missie te winnen, maakt Casanova vaardig gebruik van de kabbala, waarmee hij voorgeeft als een waarachtig orakel de toekomst te kunnen voorspellen. Hope vermoedt uit die wetenschap zakelijk voordeel te halen. Casanova neemt zijn intrek in Hotel De Bijbel, waar geen vrouw veilig of ongevoelig is voor zijn charmes: van de echtgenote van hoteleigenaar Verhoeven en het kamermeisje Tonia tot de cantatrice Theresa Trenti (een vroegere geliefde bij wie hij een dochtertje heeft) en prinses Piccolomini, de wederhelft van charlatan prins Piccolomini, eveneens oude bekenden. Maar Casanova is het meest gecharmeerd van de lieftallige bankiersdochter Esther Hope, die ook wordt begeerd door haar neef Floris Gravius. Uitgezonderd op de schaats moet deze Rotterdamse burgemeesterszoon het in iedere confrontatie met Casanova tegen hem afleggen – in het duel, aan de speeltafel en in de liefde. Toch blijkt Casanova aan het einde van het stuk zijn hand te hebben overspeeld: de lening pakt minder gunstig uit dan gehoopt, terwijl hij door zijn trouweloosheid Esther in de

armen van Floris heeft gedreven. Gedesillusioneerd verlaat hij Amsterdam, alle vrouwen in vertwijfeling achterlatend, ook de arme Esther. Goed beschouwd is Hope de enige die vreugde aan het bezoek van Casanova beleeft. Een verkeerd begrepen voorspelling levert de handelsman een paar miljoen op.

Bij het schrijven van zijn toneelstuk had Wagenvoort zich weldadig door Casanova laten inspireren. Voor de plot liep hij de Hollandse episode uit de memoires eenvoudigweg na. Hij voerde de erin voorkomende figuren op als personages, voorzag ze van tekst en maakte gebruik van plekken en situaties die Casanova had beschreven. Hier en daar veroorloofde Wagenvoort zich enige vrijheid. Het meest nog aan het slot van het derde bedrijf, waarin de chevalier zich aan de gewillige juffrouw Verhoeven vergrijpt, terwijl hij toch meende de bevallige prinses Piccolomini beet te hebben. Het was Theater van de Lach avant la lettre.

Bij deze ene uitschieter bleef het. Voor het overige beperkte Wagenvoort zijn bewerking tot het naar eigen inzicht schuiven met (neven)figuren, soms door er één personage van te maken. Twee keer voegde hij een scène toe die afkomstig is uit een ander deel van de gedenkschriften. Zo verdedigt Casanova tegenover de niet al te snuggere hotelier Verhoeven het voeren van de naam Seingalt. In een hilarisch betoog, in de vijfde akte van het derde bedrijf, legt hij uit dat het alfabet van iedereen is, dus ook de letters en hun volgorde in het alfabet. In Casanova’s memoires vindt dit gesprek echter plaats met de burgemeester van Augsburg. Misschien is Wagenvoort op het idee van deze anekdote gekomen door Arthur Schnitzler, die het alfabetverhaal eveneens, in zijn novelle Casanovas Heimfahrt, gebruikt heeft.

Wagenvoort was een casanovist van het eerste uur. Al in 1913 had hij een tijdschriftartikel aan Casanova’s avontuur in Holland gewijd.3 Dat hij daarin niet veel meer had gedaan dan een beetje navertellen wat de meester zelf hierover in zijn memoires schrijft, laat onverlet dat hij de primeur had. Wagenvoort is niet alleen de eerste geweest die over deze episode uit het leven van Casanova heeft gepubliceerd, maar ook de eerste Nederlandse schrijver die hem heeft laten figureren in een literair werk. Internationaal had Maurits Wagenvoort Arthur Schnitzler voor moeten laten gaan – Casanovas Heimfahrt verscheen in 1918, een Nederlandse vertaling twee jaar later. In het theater zou Wagenvoort de Oostenrijker aftroeven. Schnitzlers blijspel Die Schwestern oder Casanova in Spa, geschreven in 1919, zou pas acht jaar later voor het eerst in Nederland worden opgevoerd.4

Platvloersch

Onder de versimpelde titel Casanova in Amsterdam ging Wagenvoorts toneelstuk als ‘historisch avontuur in 4 bedrijven’ op vrijdag 28 oktober 1921 in première in de Stadsschouwburg van Haarlem. Het Schouwtooneel had het stuk op zijn repertoire gezet, in de regie van toneelleider Jan Musch, die er bovendien niet voor was teruggedeinsd de titelrol voor zijn rekening te nemen. Lof was er voor de toneelkostuums, maar het stuk zelf kon de critici over het algemeen weinig bekoren. De (anonieme) recensent van het Utrechtsch Dagblad leek namens zijn collega’s

te spreken, toen hij in de editie van 31 oktober 1921 de kritiek in één volzin samenvatte: ‘Een ietwat te breed uitgesponnen, te weinig geconcentreerd en bondig werk, met een hierendaar platvloerschen, soms grappigen, soms geestigen dialoog, een wat wankele, losgeschroefde intrigue met een goedkoop slot, luchtig dooreengeweven figuren zonder diepe verbanden, een stuk, waar men achteraf toch vriendelijk tegenover kan staan vanwege een beminnelijke absentie van ernst en zwaarwichtigheid, vanwege ook een lichte weemoed die nu en dan tusschen de scherts heen schemert.’

Ook over het vertoonde spel liepen de meningen met elkaar in de pas. Met name Jan Musch stelde teleur. Voor de rol van de chevalier de Seingalt ‘bezat hij noch het onweerstaanbaar uiterlijk, noch de salon-manieren, noch, wat het ergste was, de fantasie,’ oordeelde de gevreesde toneelcritica Top Naeff in De Amsterdammer van 24 december 1921. De bijfiguren waren vaag getekend, van karakters, zelfs van types, was geen sprake. Door het merendeel van de recensenten werd echter een uitzondering gemaakt voor de vrouwelijke hoofdrol. De 24-jarige debutante Kitty Kluppell speelde Esther even ‘bevallig’ als ‘gracieus’ als ‘charmant’ en liet zien dat zij een van de betere jonge actrices van het moment was. Doch ‘wier lief gezichtje niet kon vergoeden wat haar aan houding en dramatisch vermogen ontbrak,’ frustreerde Top Naeff de eenstemmigheid. Zij had veel liever de Casanova van Schnitzler gezien.

Casanova in Amsterdam bleek dus geen succes. Het toneelstuk beleefde niet meer dan dertien opvoeringen: vijf voorstellingen in Haarlem en vier in Den Haag en Utrecht.5 Vreemd genoeg verscheen het nooit op de planken in Amsterdam. Na de voorstelling op maandag 2 januari 1922 in Utrecht viel het doek voor Wagenvoorts Casanova en verdween het stuk geruisloos van het Nederlandse toneelrepertoire.

Galanten tijd

Het blijspel waarmee het Centraal Tooneel, sinds 1926 de vaste bespeler van het Amsterdamse Centraal Theater, op vrijdag 17 september 1943 op die plek het nieuwe speelseizoen opende, heette ook Casanova in Amsterdam, maar was niet dat van Wagenvoort. Zijn stuk zou ook te lang zijn geweest om iedereen vóór spertijd weer thuis te kunnen laten zijn. Het programmaboekje en de aanplakborden van het schouwburgje aan de Amstelstraat vermeldden ene dr. F.M. Huebner als auteur van het stuk. Ko van Dijk, een van de meespelende acteurs en in familieband verbonden met de Casanova van Wagenvoort – zijn moeder Jetty Riecker speelde prinses Piccolomini -, leefde dertig jaar na dato nog steeds in de onjuiste veronderstelling dat Huebner het pseudoniem was van de in 1937 naar Nederland uitgeweken Duits-joodse film- en toneelregisseur Ludwig Berger.6

Friedrich Markus Huebner (1886-1964), kunsthistoricus, letterkundige en vertaler, was onder aanzienlijk minder dwingende omstandigheden uit Duitsland vertrokken. Kort na de Eerste Wereldoorlog vestigde hij zich in Nederland, waar hij vrij snel voet aan de grond kreeg in het culturele leven. Huebner liet zich in de jaren twintig vooral gelden als pleitbezorger van de moderne beeldende kunst, waarover hij in Duitse en Nederlandse tijdschriften artikelen publiceerde. Maar toen in zijn vaderland het politieke klimaat veranderde, veranderde Huebner mee en ging hij er een veel behoudender opvatting over kunst op nahouden, een die strak in het gareel liep met het nationaal-socialisme. Voor Huebner als publicist hield dat in: geen

Lodewijk Schelfhout meer, maar Jeroen Bosch, niet De Stijl maar rococo.

Het rococo had hem op het spoor van Casanova gebracht, lichtte Huebner het ontstaan van zijn toneelstuk toe in het weekblad Cinema & Theater van 17 september 1943. Toen hij, jaren terug, de memoires voor het eerst las, had hij in het mooie maar smartelijke avontuur van Casanova in Amsterdam onmiddellijk de mogelijkheid van een blijspel gezien. Hij was daar ook aan begonnen, maar het resultaat bevredigde hem niet en het manuscript verdween in een la. Bij het schrijven van zijn monografie Nederlandsche en Vlaamsche rococo-schilders kwam het Casanova-thema vervolgens weer op zijn pad: ‘Ik haalde de weggelegde aanteekeningen te voorschijn, raakte wederom in het onderwerp verdiept en ontwierp toen binnen drie dagen het tooneelstuk op papier.’ Huebner streefde met zijn blijspel geen wijsgerig idee na. ‘Ik heb tenminste in het stuk niets anders dan het beeld van een bepaalde periode, namelijk de atmosfeer van het typisch-Nederlandsch rococo, willen vasthouden en weergeven. De figuren van dit stuk vertolken derhalve geenerlei tendenz of leer – zij leven zichzelf en beleven in het kleed van een precieuzen en galanten tijd, het algemeen menschelijke, zooals het altijd was en ook zal blijven.’ Een ander streven werd van een toneelschrijver ook niet verwacht, wilde hij althans zijn werk gespeeld zien. Daar zag de Repertoire-Polizei wel op toe, het Bureau Dramaturgie van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten dat alle teksten voor opvoering aan een keuring onderwierp. Bovendien was het stuk bij het Centraal Tooneel in onverdachte handen. Directeur en artistiek leider Cees Laseur had, weliswaar onder druk, zijn gezelschap aangemeld bij de Kultuurkamer en mocht dus doorspelen.7 Hoewel decadent, deutschfeindlich was Casanova blijkbaar niet.

Plagiaat

Huebners Casanova in Amsterdam is ongepubliceerd gebleven. Om de inhoud te achterhalen moeten we het dus doen met de recensies van toen.

In het gezelschap van zijn Spaanse bediende is Jacques Casanova naar Amsterdam gekomen om er in opdracht Franse staatspapieren te verkopen. De niet meer zo jonge vrouwenverslinder raakt er onder de bekoring van de lieftallige Sibilla, dochter van de gewiekste bankier Pieter Olderman. Haar hart veroveren lukt hem nog wel, maar voor haar hand moet hij bij de vader zijn. Dus probeert Casanova Olderman te imponeren met zijn zogenaamde profetische gaven. Hij geeft voor precies te kunnen vertellen hoe en wanneer hij op de beurs moet speculeren en wanneer niet. De geldhandelaar, immer uit op eigen voordeel, exploiteert de liefde die zijn dochter inmiddels voor Casanova heeft opgevat. Zij moet hem – plat gezegd – zo opvrijen dat hij het geheim achter zijn profetenblik met haar wil delen. Ondertussen heeft Sibilla er een rivale bij gekregen. In Amsterdam ziet Casanova zijn vroegere geliefde terug, de Italiaanse zangeres Camilla Trenti. Zij is nog altijd dolverliefd op hem en is nu niet van plan hem te laten gaan. Sibilla ontfutselt Casanova zijn geheim, dat uiteraard niets waard blijkt te zijn. Olderman is echter de beroerdste niet en geeft Casanova wat hem financieel toekomt.

Maar de hand van zijn dochter schenkt hij aan zijn loyale secretaris Kees Rijgerbos. Casanova keert terug naar Venetië, samen met Camilla, wellicht nog een mooie toekomst tegemoet.

Hoewel hij naar dezelfde episode uit de memoires van Casanova teruggreep als Wagenvoort, lijkt Huebner een totaal ander toneelstuk te hebben geschreven. Het is de vraag of hij weet heeft gehad van het bestaan van diens Casanova in Amsterdam, dat per slot van rekening onder de titel De fortuintjes van Casanova was gepubliceerd. Huebner kan van die publicatie op de hoogte zijn geweest, maar misschien niet van de opvoeringspraktijk. Of heeft hij, om iedere verdenking van plagiaat te vermijden, zijn uiterste best gedaan zijn toneelstuk niet op dat van Wagenvoort te laten lijken? Dat laatste is gelukt, en nog iets meer dan dat. Zelfs Casanova’s eigen herinneringen aan zijn verblijf in Amsterdam hebben nog maar weinig met het blijspel van Huebner gemeen.

Septemberstukje

Het staat buiten kijf dat Huebner met een schuin oog naar Schnitzler heeft gekeken, wiens Casanova-op-leeftijd niet eens meer in staat is op eigen kracht de door hem begeerde Marcolina te veroveren. In navolging van Casanovas Heimfahrt maakte Huebner van de chevalier een rokkenjager in zijn nadagen. Zijn wilde haren kwijt en behept met een schitterend gebrek – hij heeft last van spit – is Casanova nu op zoek naar rust en geborgenheid, die hij meent te kunnen vinden als echtgenoot van Sibilla. Van de vrouwengek die hij bij Wagenvoort was, is

bij Huebner nog maar weinig over. Casanova lijkt zowaar eenkennig geworden als het om vrouwen gaat.

Veel meer dan Wagenvoort zette Huebner het Casanova-verhaal naar zijn hand, niet alleen op het punt van de intrige maar ook in historisch opzicht. Zo gaf hij zijn belangrijkste personages niet de namen waaronder zij in de memoires voorkomen, iets wat Wagenvoort wel had gedaan. Esther werd Sibilla, Hope Olderman en Teresa Camilla.8 Daarentegen gaf Huebner aan de Spaanse bediende – bij Casanova vrijwel onzichtbaar – een volwaardige (bij)rol, evenals aan beurshandelaar Rijgerbos. Zowel de bediende als Rijgerbos komt bij Wagenvoort niet voor. Jan Cornelis Rijgerbos wordt door Casanova opgevoerd als de vriend van Teresa Trenti. Bij Japin behoort hij tot de vaste clientèle van Lucia.

Daags na de première volgden de eerste besprekingen van Casanova in Amsterdam. Alom was er lof voor de decors, maar het toneelstuk zelf werd tamelijk lauw ontvangen. Apert foute bladen als Het Nationale Dagblad, De Schouw en De Waag waren nog het meest kritisch. Huebner werd als schrijver van het stuk vooral een gebrek aan diepgang en dramaturgie verweten. Onderhoudend was het allemaal wel, maar meer dan tot een ‘luchtig septemberstukje’ was hij blijkbaar niet in staat geweest. Henrik Scholte, de hoofdredacteur van Cinema & Theater, het blad dat Huebner in de premièreweek nog de gelegenheid had geboden zijn waar aan te prijzen, liet in het daaropvolgende nummer doorschemeren dat hij zich tijdens de voorstelling min of meer had zitten vervelen. Het was te merken dat hier een kenner van de rococotijd aan het werk was geweest, schreef hij. Er werd althans een helder tijdsbeeld neergezet. Dramatisch had de toeschouwer hier echter weinig houvast aan, want aan spanning ontbrak het dit stuk ten enenmale.

Van een geheel andere orde was de kritiek van het verzetsblad De Vrije Kunstenaar. In de aflevering van november 1943 ging het tekeer tegen het doorspelen van de toneelgezelschappen in het algemeen en het stuk van Huebner in het bijzonder. Nee, spotte de anonieme criticus, ‘de Heer Huebner, schepper van velerlei afgekeurde prullaria, staat aangeschreven als een goed Nederlander… waarachtig…

geen vuiltje aan de lucht…’. Op zijn stuk was ook niets aan te merken. Kon hij het helpen dat de departementele schaar alle aardige zinnetjes over de Engelsen en de onaardige over de Duitsers er uit had geknipt? ‘Jammer… de schaar knipt en na veel knippen knippens is dat goeie stuk van die goeie Nederlander niet zoo goed meer… nee… het is hier en daar wat pro-Duitsch en ook wat anti-Engelsch…’ De ironie was hier niet helemaal terecht. Uit een dagboekaantekening van Huebner blijkt namelijk dat het ‘holländische Propagandaministerium’ wel degelijk bedenkingen had geuit, in het bijzonder tegen sommige dialogen. Huebner deed er niet moeilijk over en paste zijn teksten zonder morren aan.9

Coming lady

De toneelcriticus van De Schouw, het officiële orgaan van de Nederlandsche Kultuurkamer, vond dat het optreden van Cees Laseur weer eens bewees hoe verkeerd het is dat een regisseur ook de hoofdrol speelt. De baas van het Centraal Tooneel was in dezelfde val getrapt als destijds zijn collega Jan Musch. Casanova spelen en Casanova regisseren bleek opnieuw geen gelukkige combinatie. In tegenstelling tot Musch kwam Laseur er nog genadig van af, maar in de recensies werd hij ‘weggespeeld’ door Joan Remmelts en vooral door Ko van Dijk, die in zijn rol van Casanova’s bediende – de critici waren unaniem in hun lof – bijzonder goed op dreef was.

Maar de belangrijkste ervaring van de avond was de verschijning van Hella Haasse op de planken van het Centraal Theater. In deze constatering vonden nagenoeg alle recensenten elkaar. Net die zomer van de toneelschool gekomen, was de 25-jarige actrice door Laseurs gezelschap binnengehaald en als coming lady gelanceerd. Evenals Kitty Kluppell, bij haar debuut aan Het Schouwtooneel in 1921 bijna even oud als Haasse, kreeg zij de vrouwelijke hoofdrol aangeboden in een stuk over Casanova, met de regisseur als tegenspeler. Er was overigens niemand die deze toevallige overeenkomsten toen zouden opvallen.10

De bekoorlijke Hella Haasse was geknipt voor de rol van Sibilla. Een actrice in wie men een belofte voelt leven, oordeelde J.W.F. Werumeus Buning in De Telegraaf. Max Wolters, criticus van De Waag en het even dubieuze tijdschrift Werkend Volk, ging in zijn enthousiasme nog iets verder en schreef dat Haasse door haar jeugd en charme voorbestemd scheen de ster van het ensemble te worden. Maar Haasse zou haar carrière als actrice niet doorzetten. Na Casanova in Amsterdam was ze nog te zien in twee stukken van het Centraal Tooneel, beide keren in een bijrol.11 Gedurende de verdere oorlogsjaren trad ze niet meer voor het voetlicht.

Het Centraal Tooneel heeft Casanova in Amsterdam in totaal eenentwintig keer gespeeld, de zondagse matinees meegerekend. Er volgde geen tournee of een reprise. Na 5 oktober 1943, de avond van de laatste voorstelling, is het stuk nooit meer opgevoerd, ook niet door een ander gezelschap. Dat had natuurlijk alles met de oorlog te maken. Aan het stuk en zijn auteur kleefde toch een smet. Het raakte vergeten, zoals het toneelstuk van Wagenvoort vergeten was geraakt, zonder ook maar een

spoor na te laten in wat er nadien nog over Casanova zou worden geschreven. Pas in de verbeelding van Arthur Japin keerde Casanova terug in Amsterdam – zestig jaar na zijn laatste bezoek. Het werd tijd.

Sjoerd van Faassen+
Hoe het bilzenkruid zijn werk deed
Jac. van Hattum en A.A.M. Stols, een vergiftigde relatie

‘Ik heb van de gelegenheid gebruik gemaakt om hem uit mijn fonds te schrappen: en hoe!’, schrijft A.A.M. Stols eind 1942 woedend over Jac. van Hattum.1

Vanwaar die razernij? Stols wordt per 1 januari 1943 mededirecteur van de Haagse drukkerij Trio. Voor de buitenwereld doet Stols het daarom voorkomen dat de exploitatie van zijn uitgeverij wordt overgedragen aan Boosten & Stols, de Maastrichtse drukkerij en uitgeverij van zijn vader, die na diens recente overlijden door Stols’ twee jongere broers was voortgezet. Kort daarop blijkt die hele overdracht als een schijnoperatie te zijn opgezet. Vanuit zijn kantoor bij Trio blijft Stols gewoon zijn eigen uitgeverij drijven. Stols heeft echter inmiddels wel zijn auteurs in rep en roer gebracht door hen per circulaire van de voorgenomen overdracht op de hoogte te stellen. Van Hattum is de enige die zijn instemming weigert. Stols is gewend door zijn auteurs met reverentie behandeld te worden. De beledigende toon waarop Van Hattum hem zijn weigering meedeelt, brengt daarom bij Stols het schuim op de mond. De van beide kanten zonder veel tact gevoerde briefwisseling zorgt na de oorlog tot paniek bij Stols, omdat zijn aandeel in het conflict dan leidt tot een klacht bij de Zuiveringsraad voor de Uitgeverij. Zijn met grote zorg geconstrueerde beeld als clandestien uitgever met een onberispelijke reputatie loopt daardoor ernstige schade op.2

Windstilte

Achteraf bekeken was het een tot mislukken gedoemde relatie, die tussen de dichter Jac. van Hattum (1900-1981) en de – ruim negen maanden oudere – uitgever A.A.M. Stols (1900-1973). In politiek opzicht bestond er een onoverbrugbare kloof tussen de aanvankelijk revolutionaire Van Hattum en de wat stijve burgerman die Stols was, en in het sociale verkeer vertoonde de dichter een gedrag dat aanzienlijk afweek van wat de keurige uitgever gewoon was. Van Hattum slaagde erin zelfs zijn vrienden van zich te vervreemden: ‘Dat hij geen vleier was kon men hem moeilijk kwalijk nemen, maar niemand voelde veel voor humor die naast vernielzucht had gelegen.’3 Zijn eertijdse kompaan Maurits Mok schreef in een

terugblik niet meer onbekommerd over hem te kunnen schrijven, want ‘zodra ik mij verdiep in de verhouding, die er tussen Van Hattum en mij heeft bestaan, betrekt een schimmenleger de wacht aan de horizon van mijn herinnering en het gelach van weleer wordt weggevaagd door een zwijgen, een windstilte, die niet van de wereld schijnt en waarin al het levende en beweeglijke bevriest en versteent’.4 En ook vrienden als David de Jong hielden hem op zijn minst voor een aansteller en een komediant die je nooit kon geloven.5

De uit Friesland afkomstige Van Hattum woont vanaf 1926 in Amsterdam, waar hij onderwijzer is. In Amsterdam verkeert hij in revolutionair-socialistische kringen. Zijn vrienden behoren tot kleine partijtjes aan de uiterste linkerkant van het politieke spectrum, partijtjes die soms fuseren, dan weer splitsen of met veel wapengekletter uit elkaar spatten. Van Hattum zal dit gefriemel van gepaste afstand hebben bezien; een vermeldenswaardige rol heeft hij kennelijk niet gespeeld en de vraag is zelfs of hij zich ooit heeft laten verleiden tot een keuze in dit ideologische moeras. In ‘Over een drietal indelingsvergissingen’ in De Telegraaf van 18 december 1958 zal Van Hattum wijzen op het in zijn ogen foute karakter van zijn indeling bij socialistische dichters. Misschien meent Van Hattum dat, misschien verdraait hij bewust de werkelijkheid, feit is dat hij wel degelijk van start is gegaan als socialistisch dichter. Ook is hij betrokken geweest bij het in het arbeiderscollectief Links Richten uitmondende plan tot de oprichting van een vereniging van proletarische schrijvers. Van Hattum schrijft dan ook nog eind december 1938 aan Stols: ‘De Ckonste [sic] is voor mij iets zeer secundairs; vóor alles voel ik politiek.’

A.A.M. Stols was in bijna alles Van Hattums tegenpool. De in Maastricht in een goed-burgerlijk milieu geboren Stols start, na een mislukte rechtenstudie, in 1922 als uitgever. Van 1927 tot 1932 is Stols in Brussel gevestigd. In dat laatste jaar verplaatst hij wegens zijn benarde financiële omstandigheden zijn uitgeverij naar Maastricht, waar zijn vader en zijn twee broers drukkerij Boosten & Stols drijven. Stols kan het hoofd voornamelijk boven water houden dankzij de onbetaalde rekeningen die hij bij Boosten & Stols en andere drukkerijen heeft openstaan.

Die ongemakkelijke financiële situatie noopt hem in 1934 een compagnonschap aan te gaan met R.W. Haentjens Dekker. De hele periode van zijn vooroorlogse bestaan is Stols desondanks in Nederland de belangrijkste uitgever van poëzie. Zelfs in de economisch sombere jaren dertig slaagt hij erin die positie nog uit te breiden. Debuutbundels geeft hij echter al langer niet uit zonder een fikse financiële injectie of een afnamegarantie van de auteur. Als hij eind maart 1933 een gedichtenbundel van Van Hattum afwijst, schrijft hij aan hem: ‘Ik ben, geloof ik, nog een van de laatsten geweest, die met een zeker enthousiasme dichtbundels in den handel heb gebracht. Als U eens wist, hoe weinig de boekhandel en het publiek zich voor poëzie interesseeren…’ Begin 1938 scheiden de wegen van Stols en Dekker zich. Dekker krijgt bij de boedelscheiding Stols’ Kaleidoscoop-reeks toebedeeld, een van de weinige financieel aantrekkelijke fondsonderdelen.

Bij Stols’ pogingen zijn fonds vervolgens een nieuw elan te geven, speelt de met Van Hattum bevriende Ed. Hoornik een belangrijke rol.6 Hij wordt vanaf midden 1938 de strohalm waaraan Stols zich vastklampt om aansluiting te krijgen bij de nieuwe generatie schrijvers, waartoe vreemd genoeg ook de dan al bijna 40-jarige Van Hattum wordt gerekend. Die schrijvers zullen zich rond de tijdschriften Werk (1939) en Criterium (1940-’42) groeperen. Stols vormt zijn poëzietijdschrift Helikon in 1940 om tot een door Hoornik geredigeerde poëziereeks met dezelfde naam en slaagt er met hulp van Hoornik in een deel van de jonge generatie dichters aan zich te binden.7

De terughoudendheid wat betreft jongere auteurs die Stols begin jaren dertig tentoonspreidde, is nu weg. Financieel gaat het hem weliswaar niet heel veel beter, maar door het verlies van de Kaleidoscoop-reeks voelt Stols zich ongetwijfeld gedwongen tot een vlucht naar voren. Wees hij in augustus 1933 bijvoorbeeld nog een roman van Maurits Mok af, nu deze met zijn proza bij andere uitgevers enig succes heeft gehad, vraagt Stols hem in december 1938 om zijn nieuwe roman ter inzage te zenden. Tegelijk schrijft hij enigszins gepikeerd: ‘Ook wil ik mij gaarne aanbevelen voor het uitgeven Uwer poëzie in de toekomst. Het heeft mij gespeten, dat U zich voor Uw eersten bundel niet tot mij, gespecialiseerd als ik ben in het uitgeven van moderne poëzie, heeft gewend.’ Exodus (1938), het slechts 19 pagina’s tellende poëziebundeltje van Mok waarop Stols doelt, was verschenen bij Uitgeverij vh. C.A. Mees in Santpoort, waar in oktober van datzelfde jaar ook het bundeltje Frisia non cantat van Van Hattum uitkwam.

Aanmaakkosten

Eind januari 1933 zendt Van Hattum een aantal gedichten in teropname in het door Stols uitgegeven poëzietijdschrift Helikon. Daarvan passeert er slechts één.8 Later heeft hij meer succes en mag hij zelfs de afleveringen van februari 1936 en februari 1939 in zijn eentje vullen.9 Ook al heeft Stols op dat tijdstip de redactie van zijn tijdschrift overgedaan aan de dichteres Jo Landheer, toch moet dit haast wel betekenen dat hij waardering voor Van Hattum heeft. Niettemin zal de dichter later met weinig voldoening aan zijn eerste contact met uitgever Stols hebben teruggedacht.

Ook een tweede poging van Van Hattum het fonds van Stols te penetreren, mislukt. In maart 1933 biedt hij Stols een bundel aan. Weer slaat Stols het aanbod af. De inhoud van de aangeboden bundel is niet bekend, maar dat doet er misschien ook niet toe, want het is niet alleen de kwaliteit van Van Hattums poëzie die Stols doet besluiten het aanbod af te slaan. Het is hem, antwoordt hij, gewoonweg onmogelijk ‘in deze tijden voor eigen risico verzenbundels uit te geven’. Dat Stols ook wel reserves ten aanzien van Van Hattums poëzie heeft, blijkt wel uit zijn advies ‘niet zonder schifting tot publicatie over te gaan’ en ieder gedicht ‘nog eens op het “goudschaaltje”’ te leggen. Een overweldigend enthousiasme voor Van Hattums poëzie spreekt hier niet uit.

Van Hattum raakt echter niet ontmoedigd, want al in oktober 1933 legt hij opnieuw een bundel aan Stols ter beoordeling voor. Een reactie van Stols op deze toezending is niet bewaard, maar ook deze niet-geïdentificeerde bundel zal door hem niet worden uitgegeven. In juli 1935 laat Van Hattum hem vervolgens weten samen met Mok een bundeltje met een omvang van zo’n 32 bladzijden te willen publiceren. Hij toont zich zelfs bereid samen met Mok de bundel te bekostigen: ‘Ik weet, dat U, die het langst op dit terrein volhield, het niet meer doet. Kunt U mij niet eens vertellen, hoe duur een eenvoudig uitgegeven bundeltje aan “aanmaakkosten” komt […]; natuurlijk moet er achter zoiets een erkend uitgever staan, wil er van slagen nog enige kans bestaan.’ Ook op dit voorstel is geen reactie van Stols bewaard gebleven; in elk geval komt het in deze vorm evenmin tot een bundeling van Van Hattums gedichten door Stols.

Dat zijn in relatief korte tijd maar liefst drie voorstellen, die geen van alle tot iets leiden. De volhardendheid van Van Hattum is voor een beginnend dichter te prijzen. Maar er schuilt ook een zekere koppigheid in, die misschien een hypotheek legt op hun hele verdere verhouding en later mede verantwoordelijk is voor de geprikkelde stemming die dan ontstaat. Van Hattums dichterspad, dat hem van Nijgh & Van Ditmar naar C.A. Mees, Stols en L.J. Veen voert, zal hem zeker niet het warme gevoel gegeven hebben in het fonds van Stols thuis te horen.

Tegenstand

De kans het debuut van Van Hattum uit te geven, is Stols dan ook misgelopen. Van Hattums eerste bundel, De pothoofdplant, verschijnt in november 1936 bij Nijgh & Van Ditmar.

Begin van dat jaar wordt Van Hattum via S. Vestdijk door Greshoff gevraagd poëzie voor een bundel bij Stols af te staan. Voorzover bekend brengt Van Hattum hen in eerste instantie niet op de hoogte van zijn komende bundel bij Nijgh & Van Ditmar. Vestdijk zal overigens later in het jaar wel betrokken worden bij de keuze voor die bundel.10 Zowel Vestdijk als Greshoff is redacteur van het tijdschrift Groot Nederland, waarin een aantal van Van Hattums gedichten verschijnen. Vestdijk was bovendien sinds 1934 ook poëziecriticus bij de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Mede door zijn besprekingen van de bundels van Van Hattum, Den Brabander en Hoornik zou het overkoepelende begrip Amsterdamse School voor hun het werk ingang vinden. Door gebrek aan gretigheid bij Vestdijk, Stols en vooral Greshoff duurt het echter drie jaar voor het verzoek aan Van Hattum tastbaar resultaat krijgt.

Het is Greshoffs plan de gevraagde bundel van Van Hattum op te nemen in de door hem geredigeerde bibliofiele reeks Ursa Minor. Bij Ursa Minor heeft Stols weinig tot geen zeggenschap. Zonder de instemming en de financiële ruggensteun van de mecenas M.B.B. Nijkerk verschijnt er geen deel; Stols zorgt uitsluitend voor de productie. Met de bundel wordt een beetje gesold, want ze wordt eerst nog overgeheveld naar Stols’ Kaleidoscoop-reeks. Een rol bij die wijziging speelt kennelijk Geert van Oorschot, die sinds eind 1935 voor Stols als vertegenwoordiger werkt en die met Van Hattum sinds hun beider revolutionair-socialistische periode bevriend is. Op 18 april schrijft Van Hattum daarover aan Greshoff: ‘Met den Heer Van Oorschot heb ik over de verkoopkansen een onderhoud gehad en we hebben den Heer Stols daartoe een voorstel gedaan. Ik hoop nu maar, dat dat voorstel van dien aard is, dat de exploitatie van het bundeltje mogelijk is.’ Het voorstel behelst dat Van Oorschot aan Stols een afname van 125 exemplaren garandeert. Op 30 mei zal Van Hattum echter Greshoff laten weten dat de uitgave bij Stols niet doorgaat, omdat Stols een afnamegarantie van maar liefst 400 exemplaren eist. Dan wordt teruggegrepen op het oorspronkelijke plan van een Ursa Minor-bundel, die immers voor rekening en risico van Nijkerk zal worden uitgegeven en dus geen investering van Stols vergt. Van Hattum toont zich in eerste instantie gecoiffeerd, maar is ook bang voor een dergelijke ‘dure’ reeks. Aan Greshoff vraagt hij daarom: ‘Zou het niet mogelijk zijn, dat U den Heer Stols bewoog tot een uitgave van een uiterst simpel, maar smaakvol bundeltje van mijn hand, tegen zeer geringe prijs? Ik persoonlijk vind het meer van belang met een uiterst smaakvol, goedkoop boekje meerdere mensen te bereiken, dan men zulks wel kan met een fraaie, kostbare uitgave. […] Ik vrees zelfs, dat de dit najaar verschijnende bundel van Nijgh & Van Ditmar ook wel veel te kostbaar zal zijn.11 Mijn ideaal is bundeltjes van zestig cent hoogstens.’

Maar dan krijgt Van Hattum in de zomer van 1938 zijn bundel terug, omdat Greshoff ‘teveel “tegenstand ontmoette” bij de uitgave’.12 Of die tegenstand ook van de kant van Stols komt, is niet bekend. Bilzenkruid zal uiteindelijk in juli 1939 toch bij Ursa Minor verschijnen; dan toont Stols zich uiteindelijk niet ongevoelig voor Van Hattums argumentatie en bepleit op 10 mei 1939 bij Nijkerk een hogere

oplage voor Van Hattums bundel om de prijs op f 2,50 in plaats van de gebruikelijke f 4,- te kunnen stellen.

Greshoffs enthousiasme voor Van Hattums bundel was, zoals wel vaker, al snel afgedwaald en op andere plannen gericht. Greshoff handelt de bundel van Van Hattum met zijn gebruikelijke nonchalance af en laat de keuze van de gedichten uiteindelijk over aan Vestdijk, die immers ook betrokken was bij de keuze van de in Van Hattums De pothoofdplant opgenomen gedichten. De gang van zaken wekt terecht grote irritatie bij Van Hattum en zal eind 1938, als Stols hem om kopij voor een andere bundel vraagt, leiden tot de eerste forse botsing tussen beiden.

Lichte dreiging

In 1938, het jaar dat Frisia non cantat, Van Hattums tweede bundel, uitkomt bij Mees, verschijnt bij Stols ook de eerste boekuitgave waarbij Van Hattum betrokken is. In de bundel Drie op één perron zijn Gerard den Brabander en Van Hattum ieder met twaalf gedichten vertegenwoordigd en Hoornik met dertien. De drie dichters worden door de literaire kritiek in toenemende mate gezien als behorend tot de zogenoemde Amsterdamse School, waarvan de leden eenzelfde soort sociaal-anekdotische poëzie schrijven. Dit ‘debuut’ in Stols’ fonds heeft Van Hattum echter louter te danken aan Hoorniks streven om met dit gezamenlijk optreden niet alleen de overeenkomsten maar ook de verschillen tussen de drie dichters te markeren. De eigen bundel Bilzenkruid ligt dan nog steeds in het verschiet.

Eind 1938 vraagt Stols aan Hoornik Van Hattum te polsen voor de uitgave van een bundel.13 Het hernieuwde contact dat voortvloeit uit Stols’ verzoek, levert meteen een vinnige woordenwisseling op, omdat Van Hattum Stols wantrouwt en bang is dat het hem weer net zo zal vergaan als met de nog steeds niet verschenen bundel Bilzenkruid. De niet ongerechtvaardigde schimpscheuten die Van Hattum in zijn correspondentie met Stols aan het adres van Greshoff richt, zorgen voor een geprikkelde stemming tussen uitgever en auteur. Als Stols hem maant terughoudendheid te betrachten in zijn oordeel over Greshoff, schrijft Van Hattum zelfbewust: ‘En dacht U nu heus, Mijnheer Stols, dat U mijn oordeel zou kunnen wijzigen, door een lichte dreiging geen bundel van mij uit te geven?’ Als klap op de vuurpijl dreigt Van Hattum bovendien de voor februari 1939 voor Helikon toegezegde aflevering met zijn poëzie terug te trekken. Bozig vraagt hij het restant van zijn honorarium voor Drie op één perron: ‘En daarmee zullen dan voor eens en altijd onze relaties eindigen.’ Dat blijkt wat overhaast gesproken, want in juli 1939 zal Bilzenkruid alsnog verschijnen, in 1940 en 1941 gevolgd door bundels in de Helikon-reeks. Ook zal Van Hattum meewerken aan een tweede bundel Drie op één perron (1941).

Dankzij Hoornik worden twee bundeltjes van Van Hattum in de Helikon-reeks gepubliceerd: Alleen thuis (mei 1940), waarvoor Hoornik half december 1939 al 80 tot 150 gedichten in zijn bezit heeft, en vervolgens De waterscheiding.

De waterscheiding verschijnt in juni 1941. Diezelfde maand ontvouwt Hoornik het programma voor de jaargang 1942 van de reeks. Ook daarin voorziet hij een bundel van Van Hattum. Op 20 september meldt Hoornik zelfs aan Stols een definitieve toezegging van de Amsterdamse dichter te hebben ontvangen.14 In de eind 1941 tot Atlantis-serie omgedoopte Helikon-reeks verschijnt echter geen uitgave meer van Van Hattum. Misschien komt de door Hoornik aangekondigde bundel overeen met de in februari 1942 verschenen bundel Oxalis, die uitgegeven wordt door L.J. Veen, maar als curieuze bijzonderheid heeft dat ze gedrukt is door Boosten & Stols. Enige reactie van Stols op de verschijning van Oxalis is niet bekend.

Amende honorable

Zo is de stand van zaken als Stols zich eind 1942 tot Van Hattum wendt over de voorgenomen overdracht van zijn uitgeverij. Uit een vervolgcirculaire van midden januari 1943 zal blijken dat Boosten & Stols de uitgeverij van Stols zal voortzetten. Maar dan heeft Van Hattum al op 24 december bitter gereageerd met de klacht dat hij van Stols in al die jaren maar honderd gulden honorarium had gebeurd, terwijl hij onlangs van een andere uitgever een bedrag van 250 gulden voor één bundeltje heeft ontvangen. Dit laatste is vermoedelijk grootspraak geweest. ‘U zult m’n enthousiasme voor Uw zaken gedoe verstaan,’ laat Van Hattum niettemin cynisch weten. Hij doet daarom het voorstel tegen betaling van een bedrag ineens de eigendom van zijn gedichten aan Stols af te staan, zodat zij niets meer met elkaar te maken hoeven te hebben.15 Stols reageert op 5 januari uiterst gepikeerd en schrijft onder meer: ‘Op den eigendom van Uw versjes stel ik in

het geheel geen prijs. Het is al erg genoeg dat door een misstap van den heer J. Greshoff Uw akelig boekje Bilzenkruid de mooie reeks Ursa Minor ontsiert, en dat de jaargangen 1940 en 1941 van Helikon, tengevolge van overschatting van Uw werk van de zijde van den heer Ed. Hoornik, bedorven zijn.’ Vervolgens begaat Stols een fatale misstap door te schrijven: ‘Ik voel mij, na Uw alleszins minderwaardige missive, niet meer genoodzaakt het restant van Bilzenkruid voor de Deutsche Sicherheitspolizei verborgen te houden, noch Uw adres, zooals ik tot nu toe deed, tenzij U wilt bewijzen althans eenig karakter te bezitten en vóór 10 Januari “amende honorable” maakt.’

Van Hattum moet het in Stols’ brief vervatte dreigement niet als grap hebben opgevat, want hij telegrafeert per omgaande wegens uitstedigheid niet in staat te zijn onmiddellijk te antwoorden; hij voldoet vervolgens op 8 januari aan Stols’ eis door te schrijven: ‘Voor zover ik U onrecht heb gedaan, volgaarne m’n excuses. Overigens wist ik niet […], dat m’n werk zo minderwaardig was. Nu U daarop niet de minste prijs stelt geloof ik wel het geheel weer als m’n eigendom te mogen beschouwen.’ Het is een sluwe brief, waarop formeel niets valt aan te merken. Maar de toon is zeker niet deemoedig, zoals Stols’ biograaf aanneemt,16 maar veeleer sarcastisch. Ze hebben verder geen contact. Van Hattum publiceert tijdens de oorlog wat gedichten en proza in geringe oplagen bij kleine, clandestiene uitgevers als G.W. Breughel, Reinold Kuipers en Jaap Romijn, maar zal pas na de oorlog in Geert van Oorschot een reguliere uitgever treffen.

Allerongelukkigst

Na de oorlog haalt Van Hattum alsnog zijn gram. Stols wordt in september 1945 onder meer benoemd tot lid van de Zuiveringsraad voor de Uitgeverij, maar trekt zich per telegram op 6 oktober wegens ‘drukke werkzaamheden’ alweer terug.17 Die drukke werkzaamheden blijken een smoes. De werkelijke reden is dat de uitgever H. Stam zich op 29 september tot het bestuur van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels had gewend met een fotokopie van Stols’ brief van 5 januari 1943 aan Van Hattum. Niet tevreden met Stols’ terugtrekking geeft Stam vervolgens op 10 december Stols aan bij bovengenoemde Zuiveringsraad. Stam schrijft dat zijn medewerkers tijdens de oorlog Van Hattum ‘hevig ontdaan’ thuis hadden aangetroffen, ‘bezig maatregelen te nemen om “onder te duiken”’.18 Mogelijk doelt Stam op L. Meyer, een voormalig procuratiehouder van Nijgh & Van Ditmar, die betrokken was bij de door Stam, Meyer en Van Hattums vriend Jaap Buijs jr. in 1942 opgerichte uitgeverij De Gulden Pers.19 Deze uitgeverij strooide nogal opdringerig forse voorschotten rond voor na de oorlog te verschijnen uitgaven en vereerde Van Hattum mogelijk daarom met een bezoek.

De Zuiveringsraad voor de Uitgeverij ressorteerde onder de Centrale Zuiveringsraad voor het Bedrijfsleven van het Ministerie van Economische Zaken. Op 9 april 1946 laat Stams medewerker Jaap Buijs jr. aan Van Hattum weten dat de Zuiveringsraad de klacht van Stam ‘niet in behandeling kan nemen, omdat hierbij “noch van collaboratie, noch van het benadelen van de Staat, noch van het schaden van een Nederlands belang met gebruikmaking van vijandelijke invloed” sprake is’.20 Hoewel Stam nog van plan is de zaak aanhangig te maken bij de Politieke Opsporings-Dienst, loopt de aangifte hiermee dood.21

Parallel aan Stams actie loopt een tweede zuiveringszaak. Van de gewraakte brief van Stols uit begin 1943 circuleren na de oorlog fotokopieën. Zo schrijft M. Vasalis op 13 november 1945 aan Stols: ‘Ik had inderdaad gehoord over het bestaan van die brief aan v.Hattum; ik heb hem zelf niet gelezen en schort elk oordeel op totdat ik de zaak in zijn geheel gehoord en begrepen heb. […] Ik kan alleen zeggen dat mijn eigen ervaringen t.a. van jou onverdeeld gunstig waren.’

Waarschijnlijk op grond van Stams brief aan het bestuur van de Vereeniging heeft Stols een ‘Memorandum inzake correspondentie met Jac. van Hattum’ vervaardigd, waarin hij toegeeft zich ‘allerongelukkigst’ te hebben uitgedrukt, maar ook beweert dat ‘een ieder, die de gelegenheid heeft gehad, mijn gedragingen tijdens de duitsche bezetting gade te slaan’, kan weten dat zijn dreigende taal niet serieus bedoeld was.22 Aan Vasalis stuurt hij op 16 november zijn dossier; in een begeleidende brief beweert Stols dat hij zelf het initiatief heeft genomen een commissie te benoemen, ‘ten einde Van Hattum en mij over deze kwestie te hooren’. Hij zou daarvoor N.A. Donkersloot hebben benaderd. Donkersloot, als dichter en literair criticus bekend onder de naam Anthonie Donker, is hoofd van de sectie van het Militair Gezag die zich bezighield met de zuivering van het kunstleven. In de bewaard gebleven correspondentie van Stols met Donkersloot is over deze affai-

re niets terug te vinden.23 Voor de naoorlogse zuivering werden een aantal ereraden in het leven geroepen. Van de Eereraad voor de Letterkunde maakten onder anderen de schrijvers F. Bordewijk, M. Nijhoff, Nes Tergast, J.B. Tielrooy en August Defresne deel uit.24

Het is echter niet de Eereraad voor de Letterkunde die een uitspraak over Stols doet,25 maar een ad-hoc commissie bestaande uit Donkersloot, de schrijver D.A.M. Binnendijk en de Haagse drukker Fokko Tamminga, met wie Stols tijdens de oorlog regelmatig heeft samengewerkt. Evenwichtig kan de samenstelling van deze commissie niet worden genoemd. Donkersloot, Binnendijk en Tamminga oordelen op briefpapier van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen op 12 februari 1946 dat Stols in zijn brief aan Van Hattum ‘zich in termen heeft uitgedrukt, die, blijk gevend van gebrek aan zelfbeheersing en tact, vooral in die tijd onjuist moeten worden geacht’, maar vinden Stols’ reactie gezien Van Hattums optreden toch ook enigszins begrijpelijk. Aangenomen mag worden dat het deze verklaring is die de angel heeft gehaald uit de aangifte bij de Zuiveringsraad voor de Boekhandel.

Uitglijder

Had Van Hattum reden voor een dergelijke, achteraf bezien buitensporige reactie op het in Stols’ brief vervatte dreigement? Van Hattum heeft zich tijdens de oorlog aangemeld bij de Kultuurkamer. Later heeft hij echter ook beweerd dat in zijn huis wapens waren opgeslagen en dat hij een Duitse deserteur onderdak had gegeven.26 Wat daarvan waar is, is uiterst onzeker. Maar dat Van Hattum anderszins enige reden had zich bedreigd te voelen, toont de bespreking die Binnendijk in september 1941 in Groot Nederland had gewijd aan Van Hattums De waterscheiding. Daarin stond onder meer: ‘Wellicht berust Vestdijks voorkeur voor Van Hattum op zijn bijzonder ontwikkelden zin voor spitsvondige satire en perverse verbeelding.’ Vestdijk schreef toen uitzinnig aan Theun de Vries: ‘Ik heb dezen gek onmiddellijk geschreven, dat hij voortaan zijn smoel over mij kan houden […]. Frisse jongens. Ik heb Binnendijk volkomen door, maar kan niets “bewijzen”, natuurlijk, en dan nog.’27 Tegenover Binnendijk sloeg hij een aanzienlijk bedaarder toon aan, maar waarschuwde wel dat het nationaal-socialistische Het Nationale Dagblad zich op Binnendijks bespreking kon beroepen ‘bij de groote schoonmaak die komen zal’. Twee dagen later vertelde hij Binnendijk in 1939 over een soortgelijke opmerking al eens een woordenwisseling met Van Hattum te hebben gehad: ‘Er zit hier trouwens nog een andere kant aan vast, dat is onze vriend Van Hattum zelf. Ik kreeg indertijd al eens een vrij booze brief van hem, omdat ik iets had geschreven over “Andries de Hooghe-achtige strofen”, of iets dergelijks. […] Hij schreef mij, dat hij, en dat was toen al, met alleen een hinderlijk pre-fascisme aan de lucht, oppassen moest en dat dergelijke uitlatingen hem schaden konden, etc. […] Maar je voelt, dat jouw uitlatingen, wanneer daar op een of andere wijze bekendheid aan wordt verleend, – en de heeren weten precies hoe ze dat moeten doen! – dubbel erg voor hem zijn […].’28

In Bilzenkruid was bovendien het tegen zowel nationaal-socialisme als communisme gerichte gedicht ‘Harmageddon’ opgenomen. Stols kon daarnaast van Van Hattums bezorgdheid weten, omdat deze hem op 28 mei 1941 al eens de vraag had gesteld: ‘Durft U het 1^e kwatrijn op blz. 23 [van De waterscheiding] door te laten? Stel dat de uitgave eens wordt verboden.’29

Stols suggereert in zijn ‘Memorandum’ dat zijn brief aan Van Hattum een eenmalige uitglijder was, ingegeven door woede over Van Hattums miskenning van Stols’ waarde voor de Nederlandse poëzie. Die woede mag authentiek geweest zijn, een eenmalige faux pas was het echter niet. Als Bertus Aafjes – een vriend van Hoornik en Van Hattum – midden 1943 de rechten voor zijn eerder bij Stols verschenen bundels30 verkoopt aan andere uitgevers, schrijft Stols aan Hoornik: ‘De handelingen van B. Aafjes zal ik niet nader qualificeeren, maar ik kan zijn nieuwen uitgever wel voorspellen dat hij met mij nog niet klaar is; er bestaat nog iets als de Eereraad van den Uitgeversbond en zelfs, desnoods, een Kultuurkamer.’31 Dat dreigement voert Stols niet uit.

Helemaal zonder gevaar leek Stols’ dreigende taal daarom niet. Je moet daarnaast concluderen dat Stols uiteindelijk weinig voor Van Hattums werk heeft gevoeld. Hij duldt hem vanwege Hoornik en Greshoff in zijn fonds. Stols was niet gewend dat auteurs hem als belangrijkste poëzieuitgever weerwoord gaven. Van Hattum vond hij kennelijk toch vooral een astrante zeur, die hij vanwege diens impertinente toon uiteindelijk een lesje dacht te kunnen leren.