Archief: DBNL

Marco Entrop+
Daarover is zwijgen maar het best
Theo van Doesburg als politiek tekenaar

De eerste publicatie van de schrijver, schilder en dichter Theo van Doesburg (1883-1931) heette De maskers af, een portfolio met twintig karikaturen, door hemzelf getekend, ingeleid en afzonderlijk van commentaar voorzien. Er zitten karikaturale portretten bij van tijdgenoten, van schrijvers als Frederik van Eeden, Lodewijk van Deyssel en Is. Querido, van de staatslieden Troelstra en Abraham Kuyper. Maar het merendeel van de karikaturen bestaat uit burleske typeringen: het type van de jood, de burgerman, de geldwolf, de oude vrijster.

De maskers af verscheen in juni 1910 bij de Vennootschap ‘Letteren en Kunst’ in Amsterdam. In het aanbiedingsprospectus prees de uitgever, Maurits Cohen, de karikaturen geestdriftig aan: ‘Sensationeel, expressief als nooit nog in ons land geteekend zijn.’ Hij was zelfs zo vrijmoedig om ze te vergelijken met die van Honoré Daumier, ‘gelijk bekend de grootste caricaturist’. In de krantenadvertentie voor de uitgave kwamen er ter ondersteuning nog een paar grote namen bij: Breughel, Da Vinci en Steinlen. We hadden hier, kortom, te doen met een kunstenaar ‘die iets te zeggen heeft’.

Niet alleen gaf Maurits Cohen Van Doesburgs eerste boek uit, hij bezorgde hem ook werk. Bij de firma Cohen Zonen, het uitgevershuis van zijn twee oudere broers, zou half september 1910 een nieuw weekblad uitkomen. De Nieuwe Amsterdammer – niet te verwarren met het blad van die naam dat Henri Wiessing van 1915 tot 1920 leidde en waaraan Van Doesburg heeft meegewerkt als kunstcriticus – was speciaal opgericht voor de Amsterdamse afdeling van de Vrijzinnig-Democratische Bond, die al enige tijd de behoefte had gevoeld aan een eigen orgaan. De titel was een huldebetoon aan De Amsterdammer en ‘zijn eminenten leider’, de vooruitstrevende liberaal J. de Koo, die het jaar daarvoor was overleden. In de geest van zijn voorbeeld wenste De Nieuwe Amsterdammer niet alleen over politiek en economie te handelen, maar ook de aandacht te vragen voor onderwerpen op het gebied van wetenschap, kunst en letteren, toneel en muziek. Bij het streven een vrijzinnig-democratische ‘Groene’ te maken, hoorde ook een paginagrote politieke prent, die

bij ieder nummer als bijvoegsel werd gegeven. De wekelijkse opdracht er een te tekenen, werd gegund aan Theo van Doesburg.

Beerput

Het lijkt erop dat in onze tijd Van Doesburgs medewerking aan De Nieuwe Amsterdammer vergeten, in elk geval onopgemerkt is gebleven. In zijn oeuvrecatalogus (Els Hoek, red., Theo van Doesburg: oeuvrecatalogus, Utrecht-Otterlo 2000) ontbreken de platen die hij voor dit weekblad heeft getekend. Evenmin is er een verwijzing te vinden naar hun bestaan. Werden ze dan niet aangetroffen in zijn nalatenschap? Hoe het ook zij, de tekeningen worden hier, 95 jaar na hun publicatie, voor het eerst opnieuw afgedrukt.

Voor zijn tekening in het eerste nummer van De Nieuwe Amsterdammer, dat verscheen op vrijdag 16 september 1910, vond Van Doesburg de actuele aanleiding in het Amsterdamse elektriciteitsschandaal, dat de gemoederen in de hoofdstad al meer dan een half jaar bezighield. Begin 1910 was dr. G. de Gelder, de onderdirecteur van de Gemeente Electriciteitswerken (G.E.W.), op non-actief gesteld na een conflict met zijn baas, directeur A.W. Ressing. Toen hem eervol ontslag werd aangeboden, lichtte De Gelder het deksel van de beerput en beschuldigde de leiding van de G.E.W. van kuiperijen en administratieve corruptie: valse boekingen, vervalste ambtelijke cijfers, valse rapporten. Jarenlang had vrijwel het gehele ambtelijke apparaat, inclusief De Gelder zelf, hieraan meegedaan, uit angst door Ressing op straat te worden gezet. Om de geuite beschuldigingen te onderzoeken, werd een raadscommissie ingesteld. Haar bevindingen, vervat in een vuistdik enquêterapport, kwamen in de tweede week van september in de gemeenteraad ter tafel. Drie middagen en drie avonden duurde het debat – het was het gesprek van de dag en een rijke bron voor cartoonisten.

Van zijn eerste politieke prent had Van Doesburg veel werk gemaakt. Er staan althans veel mensen op. Die waren blijkbaar voor de lezer niet allemaal onmiddellijk herkenbaar, want van sommigen is in de marge de naam aangegeven. De tekening, een steendruk, is linksonder gesigneerd met ‘TvD’.

De figuur rechts is mr. L.W. van Gigch. Het liberale gemeenteraadslid was voorzitter van de onderzoekscommissie. Als het gevaarte achter Van Gigch de burgemeesterszetel voorstelt, dan zit daar Jhr. A. Röell, de burgemeester van Amsterdam. Zij aan zij in de achtergrond staan Röells voorganger W.F. van Leeuwen en de vroegere wethouder van Financiën en Publieke Werken, de antirevolutionair Th. Heemskerk. Naar hen wordt verwezen met het onderschrift ‘Twee al te stille krachten’. Beiden hadden namelijk geweigerd de commissie te woord te staan, en dat terwijl onder het burgemeestersbewind van Van Leeuwen en tijdens het wethouderschap van Heemskerk directeur Ressing zijn gang had kunnen gaan. Heemskerk zat inmiddels lang en breed op het pluche in Den Haag, als minister en aanvoerder van het naar hem genoemde kabinet. Van Leeuwen was al meer dan een half jaar weg, maar in de stad nog altijd onverminderd populair. Zij mochten de

dans ontspringen. De Barbertjes moesten hangen, dat was duidelijk. In de beklaagdenbank zitten ongetwijfeld Ressing, De Gelder en hoofdboekhouder J.C. Groothoff, hoewel hún namen niet zijn vermeld. Conform het eindoordeel van de onderzoekscommissie werd alledrie eervol ontslag ontleend, met behoud van één jaarwedde. Klokkenluider De Gelder werd financieel het minst gestraft: hij kreeg twee jaarsalarissen mee.

Pijnlijk

Het debuut van Van Doesburg als politiek tekenaar was niet erg gelukkig. De reacties op zijn werk waren, op z’n zachtst gezegd, weinig bemoedigend. Het hoofd orgaan van de Vrijzinnig-Democraten, het vanuit Den Haag verspreide Land en Volk, hield zich wijselijk op de vlakte. Op 19 september signaleerde het dagblad het verschijnen van de Amsterdamse partijkrant, maar zweeg over de tekening. De Nieuwe Courant wond er geen doekjes om. ‘Rechtvaardigheid gebiedt te erkennen dat die teekening droef-leelijk is,’ oordeelde de krant op 17 september. Twee dagen later maakte ook Het Volk weinig woorden vuil aan Van Doesburgs artistieke prestatie: ‘daarover is zwijgen maar het best.’

‘Alles wat over de plaat gezegd wordt, moeten wij tot ons leedwezen toegeven,’

bekende de redactie van De Nieuwe Amsterdammer een week later nogal deemoedig. Zeer bijzondere omstandigheden die niet nader werden toegelicht en ook nog niet helemaal bleken te zijn opgeheven, hadden het hunne daartoe bijgedragen. ‘Wij hopen echter op dit gebied onze abonnees in het vervolg tevreden kunnen stellen.’

Pijnlijker had de desavouering nauwelijks kunnen zijn. Op 23 september 1910 verscheen er van Van Doesburg geen actuele prent in De Nieuwe Amsterdammer, maar een karikatuur van zijn hand van de Amsterdamse onderwijswethouder Simon de Vries. Dat was een opmerkelijke keuze, temeer doordat daarmee het belangrijkste nieuws van die week volledig werd genegeerd: prinsjesdag. Het valt niet meer na te

gaan, maar was Van Doesburgs oorspronkelijke tekening voor die week misschien door de redactie afgewezen en het alternatief, de karikatuur van mr. De Vries, uit nood geboren? De wethouder was regelmatig in het nieuws en kon dus zo in de krant. Bovendien had Van Doesburg hem vaker getekend. Zijn portret komt ook voor in De maskers af.

De tekening van De Vries in De Nieuwe Amsterdammer heeft overigens wél de oeuvrecatalogus van Van Doesburg gehaald, maar jammer genoeg met vermelding van een onjuiste titel en een onjuiste bron. Onder nummer 232 staat te lezen: ‘Portret van Klaas de Vries’ en ‘De tekening is om onbekende redenen niet in De Amsterdammer verschenen’. Het misverstand is in de hand gewerkt door de potloodkrabbel rechtsonder op de tekening, die (vrijwel zeker in het handschrift van Van Doesburg) deze onjuiste toeschrijving en bron meldt. De makers van de catalogus redden zich eruit door te schrijven: ‘Klaas de Vries was wethouder mr.dr. S. de Vries Czn.’ Maar die vlieger gaat niet op: Klaas de Vries was de onderwijsspecialist van de Vrijzinnig-Democraten in de Amsterdamse gemeenteraad en bijna-naamgenoot van de antirevolutionaire onderwijswethouder. Dat de tekening niet in De Amsterdammer terug te vinden is, mag inmiddels geen wonder meer heten.

Haastig

Hoewel de kop ‘Groteske portretten i’ suggereerde dat Van Doesburg met een serie was begonnen, kwam er geen vervolg. De karikatuur van De Vries bleek meteen zijn laatste bijdrage aan De Nieuwe Amsterdammer. Even plotseling als geruisloos verdween Van Doesburg als medewerker van het toneel. De tekenaars W.F. Winter en L.J. Jordaan namen zijn plaats in om bij toerbeurt de wekelijkse, actuele plaat te verzorgen. Dat De Vries daarbij opnieuw voorbij zou komen, was zo goed als onvermijdelijk. Zowel Winter (24 februari 1911) als Jordaan (15 september 1911) heeft de wethouder een keer getekend, bij welk resultaat het door Van Doesburg vervaardigde portret niet eens ongunstig afsteekt.

Bij de aanbieding van De maskers af had Maurits Cohen nog over de tekeningen van Van Doesburg getoeterd: ‘Geen bestelwerk gelijk in kranten en tijdschriften, die haastig afgewerkt moeten worden.’ Onbedoeld had hij daarmee de artistieke beperkingen van Van Doesburg aangegeven: op bestelling kon hij als kunstenaar niet uit de voeten. Na het mislukte avontuur met De Nieuwe Amsterdammer hield Van Doesburg het als karikaturist langzamerhand ook voor gezien. In 1916 heeft hij nog geprobeerd een bundeling van zijn typen en karikaturen uit de tijd van De maskers af bij de Vennootschap ‘Letteren en Kunst’ onder te brengen. Maar tot een uitgave zou het nooit komen.

[2005/1]

Tonny van der Horst+
Reidans in de kamer van zijn leven
Herinneringen aan A. Roland Holst in Bergen

Het huis van Jany (Adriaan Roland Holst) aan de Nesdijk in Bergen had iets met de liefde te maken. Ik was er nog nooit geweest en kende de eigenaar, van wie ik hoorde dat hij ’s winters naakt in zee baadde, slechts één nier had, ’s morgens vanuit zijn bed in een bad met ijskoud water stapte en er op korte termijn ontelbare minnaressen op na hield, alleen van naam.

Tot ik er in de zomer van 1933 twee dagen doorbracht, zonder te vermoeden dat ik er de volgende vijftig jaar met onregelmatige tussenpozen in zou terugkomen.

De eerste keer was ik er met mijn eerste liefde en toekomstige echtgenoot, Victor van Vriesland, schrijver, dichter, essayist en kunstredacteur van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, die het gedurende een vakantie van zijn vriend ter beschikking had gekregen. Hoewel mijn ouders niets van onze verhouding afwisten – Vic was 41 en ik 18 – had het veel moeite gekost toestemming te krijgen een paar nachten van huis te zijn, om, zoals ik voorgaf, een weekend in Schiebroek bij een ruimdenkende nicht van mijn moeder te logeren. Gezien Vics gewoonte om ’s nachts te werken, hadden we voor hij vertrok – Jany had geen telefoon – de datum afgesproken waarop ik laat in de ochtend zou arriveren, al had ik tegen beter weten in, om geen minuut van ons samenzijn te missen, voor dag en dauw de Schiebroekse bus naar het Centraal Station genomen, waar ik in mijn nieuwe strandjurk op een totaal verlaten perron langdurig heen en weer drentelde. Voorbij witte en rode linten kamillen en klaprozen aan weerszijden van de spoorbaan, flitste de coupé die ik helemaal voor mezelf had in noordelijke richting tot Alkmaar, waar ik, zoals Vic had gezegd, op het stoomtreintje naar Bergen moest overstappen.

Die reis verliep zo voorspoedig dat ik veel eerder dan ik had gedacht, na enige omzwervingen en informaties op de Nesdijk belandde; een stille landweg met rechts een uitgestrekt poldergebied, waartegen zich aan de horizon de wazige omtrekken van duinen aftekenden, en links met wat verspreide huizen, waarvan er een aan Vics beschrijving beantwoordde. Behalve het strodak werd het gedeeltelijk aan het oog onttrokken door het hoog opgeschoten riet van een verwaarloosde

voortuin waar het naar kamperfoelie rook, en een smal pad naar de ingang aan de achterkant leidde. Op mijn bellen verscheen ten langen leste in de opening van een uit twee helften bestaande deur het ingezeepte gezicht van mijn minnaar, die met een losse badjas over zijn schouders en een scheerkwast in zijn hand lichtelijk verstoord op mij neerkeek.

Onmiddellijk had ik spijt me niet aan onze afspraak te hebben gehouden, en volgde de richting die de scheerkwast aanwees naar het eind van een nauwe gang, waar ik met gemengde gevoelens het vertrek betrad dat ‘de prins der dichters’ heeft omschreven als: ‘De kamer die de kamer van mijn leven was.’

Terwijl ik Vic een verdieping hoger hoorde rondstommelen, zag ik mezelf enigszins ontnuchterd voor een theeblad en een huiselijke theemuts aan een ronde tafel met schemerlamp zitten. Om mij heen bevonden zich de foto’s van aantrekkelijke jonge vrouwen, overvolle boekenkasten – zelfs de wc bleek de complete werken van Goethe te bevatten – en op de schoorsteen stond het zandkleurige beeldje van een voor-zich-uit-starende sfinxachtige kat, waarboven een ovale, door het weer aangetaste spiegel hing, die ik later in zijn gedichten – ‘Woont er mijn beeld nog in de spiegel?’ – zou herkennen.

Onder de ramen met overdwarse sponningen in de vorm van een zandloper, die uitzagen op een wijd stuk lucht met aan de westelijke horizon de flauwe lijnen van de duinenrij, werd op een harde houten bank vol tijdschriften, die er één voor één afgleden, mijn vroegtijdige komst vergeten en vergeven, waarna we naar het dorp gingen om iets te eten bij De Oude Prins, een meer dan honderdjarig etablissement met de gevel van een stolpboerderij, dat volgens de waard veelvuldig werd gefrequenteerd door de heer Roland Holst, in wiens bed met in iedere hoek een klein spinnenwebbetje we siësta hielden.

Aan het eind van de middag liepen we door de duinen naar de kust, langs het huis van Herman Gorter, omringd door abelen – trembles noemde Vic ze – en zaten tot ’s avonds laat in de eetzaal van hotel Nassau-Bergen, naast een groot raam waarachter de zon onstuimig in een lome zee wegzonk.

In het riet

Het duurde zes jaar voor ik de Nesdijk terugzag. Ondertussen waren we getrouwd en van Rotterdam naar Amsterdam verhuisd, waar Vic redacteur van De Groene Amsterdammer werd, het links georiënteerde tijdschrift waarin hij felle anti-Duitse stukken schreef en dat hij verliet om louter van zijn pen te leven. Na het uitbreken van de oorlog was hij als jood genoodzaakt dit onder een andere naam te doen, en trokken we begin 1941, in de hoop dat een kleine plaats veiliger voor hem zou zijn dan de stad, naar Bergen, het kunstenaarsdorp waar veel vrienden woonden.

In die zes jaar was de Nesdijk weinig veranderd. Wel bleek er hier en daar een bungalow tussen de bestaande huizen te zijn gebouwd, en was er tijdens de mobilisatie een klein militair vliegveld in de polder aangelegd, met een paar hangars,

maar het wijde stuk lucht dat in de richting van de zee lichter werd, was onaangetast gebleven. Evenals het riet in Jany’s tuin, dat nog steeds onstuitbaar gedijde, en dat tot een van zijn veel geciteerde uitspraken leidde: ‘Sommige mensen verdwijnen in het niet, ik in het riet.’

Zijn kamer had echter een veelzeggende wijziging ondergaan in die zin, dat het aantal foto’s van de aantrekkelijke dames opmerkelijk was geslonken om plaats te maken voor een portret van een meisje met halflang blond haar. Om geen inbreuk te maken op zijn privacy, of liever op zijn ‘kluizenaarsbestaan’ dat, zoals bekend, in tegenspraak was met zijn liefdesleven, zijn reizen door Europa en het verpozen op buitenverblijven van welgestelde verwanten en bewonderaars, kwamen we weinig in het huis aan de Nesdijk. En zeker niet als hij een van zijn vriendinnen bij zich had, of Miesje, het meisje van het portret, dat volgens Vic de Helena uit het gedicht ‘Een winter aan zee’ was – ‘Eens liep zij hoog te spreken langs de Noordzee’ – met wie hij al voor de oorlog een hartstochtelijke verhouding had, ondanks het kortstondig vertoeven van andere vrouwen in zijn bed, hetgeen, naar hij beweerde, niets betekende, maar toenemende misverstanden teweegbracht.

Alleen wanneer er vrienden bij hem logeerden, Jacques Bloem, Jan Engelman,

Pom Nijhoff of Hans Keuls sr., vroeg hij ons iets bij hem te komen drinken. Behalve door mij – ik hield niet van de sterke drank en dronk limonade, wat mij de bijnaam ‘Lima’ bezorgde – werd er op deze gedenkwaardige avonden veel gedronken en geciteerd, terwijl het liefdesleven van diverse collega’s tegelijk met de oude klare over de tong ging, ofschoon er ook wel eens een verfrommeld stukje papier met een pas geschreven gedicht of sonnet uit een jaszak te voorschijn kwam, dat werd voorgelezen.

Zodra ze weg waren – Miesje begon steeds minder te komen – werd Jany weer omstreeks borreltijd in De Oude Prins gesignaleerd en zette hij iedere ochtend tegen twaalven als altijd zijn fiets met de wandelstok over het stuur, onder het raam van onze keuken, waar hij een kop koffie kwam halen en ik bezig was de havermoutpap te bereiden, die Vic, net ontwaakt, op bed placht te nuttigen. Soms fietsten we over de Zeeweg langs de bleek oplichtende stammen van berken, die hij ‘de vogels onder de bomen’ noemde, naar het strand – sinds Vic een jodenster moest dragen wilde hij niet mee – waar ik ging zwemmen en Jany net zo lang liep tot hij ontkleed op een verlaten gedeelte zijn zeebad kon nemen.

Van Miesje Peters, die actrice was – zij had een donkere hese stem, wat haar een zekere bekoring gaf – en die twee jaar voor de bevrijding door een fatale val van een trap stierf, werd gezegd dat ze dronk en een dubieus leven leidde in Amsterdam. Haar heb ik precies drie maal gezien. (‘Sinds haar de stad doorzwijmelt klimt op de kou van mijn stem een meeuw, die kermt en tuimelt’ schreef Jany in ‘Een winter aan zee’ en ik weet nog hoe hij met Vic, aan wie hij het pas voltooide gedicht had laten lezen, lang discussieerde of het ‘doorzwijmelt’ of ‘beduimeld’ moest zijn.)

De eerste keer ontmoette ik haar toen zij in 1938 met Jany, pas terug uit Ascona, zijn favoriete vakantieoord, heel bruin en hevig verliefd in een paarse avondjurk met een diep uitgesneden rug op de kunstenaarssociëteit De Kring verscheen. De tweede keer vier jaar later, toen we in Bergen woonden en ik haar tegenkwam in de Breelaan en per se een sherry met haar moest drinken op het terras van De Rustende Jager, waar zij zich, vermoedelijk in een opwelling van mededeelzaamheid, over haar moeizaam voortslepende relatie met Jany beklaagde. De derde keer was ik getuige van hun problematische liefdesbetrekkingen of misschien wel het einde daarvan, toen ik boodschappen deed in het dorp bij de kruidenier De Wijs en Broers, en hen door de winkelruit op het perron van het stationnetje zag staan; Jany met een strak verbeten gezicht en Miesje, die ostentatief verveeld van het ene been op het andere leunend, in de richting tuurde van waaruit de stoomtrein uit Bergen aan Zee naar Alkmaar moest komen.

Op een avond in augustus 1942, Vic en ik zaten in de tuin voor ons huis, zette Jany zijn fiets tegen het hek en zei, terwijl hij op ons toe kwam lopen, met een vreemde stem: ‘Ik kom afscheid nemen.’ Nog voor hij verderging, wist ik dat hij zou gaan onderduiken, een woord dat in de oorlog was ontstaan en ondanks zijn navrante betekenis een bekende klank had gekregen. Vanwege zijn hardnekkig weigeren lid te worden van de door de vijand in het leven geroepen ‘Kultuurkamer’, verbaasde het ons dan ook niet toen hij vertelde door de burgemeester van Bergen te zijn gewaarschuwd dat hij kon worden opgepakt. Dit betekende dat hij als gijzelaar naar de strafkampen St. Michielsgestel of Amersfoort zou worden gestuurd, waar hij het risico liep met andere gegijzelden als represaillemaatregel te worden gefusilleerd, in het geval het ondergronds verzet een aanslag op een of ander Duits doel had gepleegd. Toen hij zonder om te kijken wegliep, kaarsrecht, met zijn hoofd een beetje scheef, keek ik hem na; plotseling ontroerd bij de gedachte dat ik het geluid van

zijn fiets onder het keukenraam niet meer zou horen en hij misschien nooit meer zou terugkomen naar het huis aan de Nesdijk, waarmee hij zo onverbrekelijk verbonden was.

Enkele maanden na Jany’s vertrek – hij veranderde telkens van adres tot hij bij de toneelspeler Eduard Verkade in Breukelen terechtkwam – werd de kuststrook voor joden tot verboden gebied verklaard en belandden we weer in Amsterdam.

Binnen het jaar zou ditzelfde voor alle bewoners van Bergen aan Zee en tot een zekere grens voor Bergen-Binnen gelden, en zou het huis aan de Nesdijk, dat nog bijtijds met behulp van vrienden was ontruimd, worden gevorderd door de vijand die er soldaten in onderbracht. Wij hadden ons nauwelijks opnieuw in Amsterdam gevestigd of er ontstonden rellen in de binnenstad, waar klopjachten op joden werden gehouden, die tot onze verbijstering uit hun huizen en van de straat werden gehaald en in legerauto’s weggevoerd. Vic was gedwongen onder te duiken en wegens geldgebrek werd onze etage voor zolang de oorlog zou duren, gemeubileerd verhuurd aan Danny de Glopper en Jan Boex. Ze waren kennissen van Asta Lee, de nieuwe vriendin van Jany, die hij in Breukelen bij Verkade had ontmoet en door wier bemiddeling ik in het huis waar zij en Fiep Westendorp in de De Lairessestraat woonden, een kamer kreeg.

Hou mij vast

Asta Lee had Chinese voorouders en was onhollands mooi, met ogen die aan de kleur van bijen deden denken en diepzwart haar, dat als zij het niet opgestoken droeg tot aan haar middel reikte. Zij bleek, net als Miesje, actrice te zijn en was voor de oorlog verbonden geweest aan het gezelschap van Cor Ruys, die haar, gezien haar bescheiden rollen, meer om haar exotische verschijning dan om haar speelkwaliteiten zal hebben geëngageerd. Soms nam zij me mee naar Breukelen, waar ik Jany weer zag op het onderduikadres bij Verkade, die voordrachten hield voor een klein select publiek dat de schouwburg uit solidariteit met de niet bij de Kultuurkamer aangesloten toneelspelers meed.

Na de oorlog scheidde ik van Vic. Hij hertrouwde en ik bleef in de De Lairessestraat, waar Jany bij Asta logeerde zolang zijn huis aan de Nesdijk niet op orde was, en de laatste sporen van de bezetter nog niet waren uitgewist. Zodra de Bergense vrienden het weer hadden ingeruimd en het huis zowel van binnen als van buiten zijn oude aanzien had herkregen, betrok hij het; echter niet alleen, maar tot ieders verbazing met Asta. Want nooit eerder was een van zijn geliefden – behalve misschien Miesje Peters – erin geslaagd langer dan een week zijn huis met hem te delen, en na nog geen twee maanden moest hij dan ook toegeven met geen enkele vrouw onder één dak te kunnen samenwonen.

Asta keerde terug naar Amsterdam, maar bleef nog steeds naar Bergen komen, waardoor het waarschijnlijk dezelfde uitzichtloze situatie zou zijn geworden als met Miesje, wanneer hij niet de uitnodiging had gekregen een serie lezingen in Zuid-Afrika te komen geven.

Zijn toestemming een land te bezoeken waar apartheid heerste, werd hem hier nogal kwalijk genomen, met ingezonden stukken in de kranten, terwijl de plaatselijke dagbladen in het andere werelddeel trots de komst van de Nederlandse dichter met vetgedrukte koppen aankondigden: ‘Roland Holst kom kuier’. Later werd trouwens bekend dat hij gedurende die tournee duidelijk had laten blijken het in geen enkel opzicht met deze maatregelen eens te zijn. In de maanden dat hij er rondreisde, stuurde Asta hem regelmatig brieven, die hij of op lange termijn of helemaal niet beantwoordde. De afstand bleek zowel letterlijk als figuurlijk onoverbrugbaar, wat zij van tevoren moet hebben aangevoeld, want bij het uitpakken van zijn koffer had hij tussen zijn kleren haar briefje gevonden met de aandoenlijke regel: ‘Hou mij vast vanuit de verte, ik ben toch immers niets alleen.’

Bij zijn terugkeer kwam het tot een definitieve breuk en trouwde Asta met Roelsof van Dijk, een weduwnaar met drie opgroeiende kinderen en een hoge positie bij Philips in Eindhoven. Hij kende Jany nog van vroeger, die een veel geziene gast bij hem in Waalre werd, waar ze een luxe bungalow hadden laten bouwen met een imposant terras, dat voorzien van zijden kussens in ligstoelen op wielen, uitzicht bood op een speciaal aangelegde rozentuin.

’s Zomers werd ik gewoonlijk een week uitgenodigd en leerde ik Asta van een geheel andere kant kennen als zij onberispelijk gekapt en gekleed, de vrienden en relaties van haar man ontving, waarbij ik onwillekeurig moest denken aan het meisje dat zich na de scheiding van Jany ontroostbaar in haar kamer had opgesloten, of aan de actrice die ik in een felgeel satijnen pyjama met een waaier van loshangend haar over haar schouders, wat onzeker op het toneel van het Amsterdams Centraal Theater heb zien staan.

Nacht in de middag

Inmiddels was ik weer getrouwd en verhuisd en werd Jany totaal in beslag genomen door zijn nieuwe liefde, Danny de Glopper. Zij woonde met haar man Frans de Glopper en dochtertje in Hilversum, was heel aantrekkelijk en geestig, en kreeg kleine rimpeltjes aan weerszijden van haar ogen als zij lachte. Ik had haar al voor de oorlog leren kennen in Rotterdam, waar zij, als dochter van de uitgever en boekhandelaar Bolle, literaire avonden organiseerde in Huize Ulrich aan de Leuvehaven. Het was puur toeval dat ik weer met haar te maken kreeg in Amsterdam, toen Vic onderdook en zij via Asta op onze etage met haar minnaar Jan Boex ging samenwonen, en haar dochtertje bij De Glopper moest achterlaten.

Danny begon literaire bijeenkomsten bij zich aan huis te houden, die niet ’s avonds maar ’s middags plaatsvonden, vanwege het avondverbod van de bezetter

zich na achten nog op straat te bevinden. Onze etage werd een drukbezocht trefpunt van dichters en schrijvers die geen lid van de Kultuurkamer waren, en er, gestimuleerd door de met gulle hand geschonken spiritualiën van Jan Boex – hij was bedrijfsleider van een grote wijnhandel – hun werk voor een aantal belangstellende genodigden voorlazen.

In 1945 betrok Vic, die de oorlog had overleefd, zijn woning en vonden Danny en Jan een paar gemeubileerde kamers in de P.C. Hooftstraat, waar hij drie jaar later overleed. Zijn familie eiste het stoffelijk overschot op en hield een uitvaartdienst in de katholieke Jacob Obrechtkerk, waar Asta, Fiep en ik met Danny tussen ons in onopvallend op de achterste rij waren gaan zitten. Danny wachtte echter de ceremonie niet af en liep met haar handen voor haar gezicht de kerk uit toen de kist vlak langs ons heen naar binnen was gedragen.

Met het kind dat zij van Boex had, keerde zij naar Frans de Glopper terug, en na jaren kwam ik pas weer met haar in contact toen zij Jany had ontmoet, die meteen een onstuitbare verliefdheid voor haar opvatte. Zijn gevoelens werden, vooral in het begin van hun verhouding, even zo heftig beantwoord op voorwaarde dat deze uitsluitend overdag in prakrijk werden gebracht. Zij reisde er een paar keer per week voor naar Bergen, of een enkele keer naar Amsterdam, waar ze elkaar in een hotel of motel zagen. Maar meestal ging ze naar Bergen, waar hij tussen haar gaan en komen zijn damesbezoek ontving, waarvan hij, zoals hij altijd had gedaan, geen geheim maakte, en vol bleef houden dat het niets te betekenen had. (‘Hoe konden wij in den ontrouwen wind geboren, elkander anders trouw zijn kind, dan in ontrouw?’ schreef hij ten tijde van Miesje Peters al.)

Maar zoals Asta uiteindelijk boven het onzekere bestaan met een dichter de voorkeur aan een huwelijk had gegeven, zo koos Danny, hoewel zij net als Asta altijd met hem bevriend is gebleven, ten slotte voor een laatste retour naar haar ‘nacht in de middag’, zoals wij haar rendez-vous bij daglicht plachten te noemen.

Na Jany’s dood heb ik haar een paar keer in het grote, stille huis in Hilversum opgezocht, waar zij, toen De Glopper was gestorven en haar twee dochters waren getrouwd, alleen achterbleef.

In lotsverbondenheid

Nadat Danny – althans als minnares – uit zijn leven was verdwenen, zagen we Jany meer dan anders in Amsterdam bij vrienden of op De Kring, en deed hij zijn ‘tuk’ bij ons in het bed van mijn oudste zoon. Van omstreeks die periode dateert, meen ik, ook zijn omgang met Beatrix en Claus op Drakesteyn, waar hij een eigen logeerkamer scheen te hebben. Hij had grote bewondering voor de prinses, voor wie hij enkele gedichten schreef, en kon goed opschieten met de

kleine kroonprins, wiens kleurtekeningen – ‘Voor oom Jany, van Willem-Alexander’ – een verdwaalde indruk in zijn kamer maakten.

Hij verscheen ook weer op mijn verjaardag, altijd met een feestelijk verpakt sjaaltje waarvan ik er nog een stuk of wat heb liggen. En stuurde, wanneer hij verhinderd was, een briefje, of zijn laatstverschenen gedichtenbundel met opdracht, tot hij uitvluchten begon te verzinnen om niet te komen, en wegens de depressies waaraan hij zijn leven lang had geleden, in de Valeriuskliniek moest worden behandeld. De kliniek was bij ons in de buurt, zodat ik tijdens het bezoekuur in een kaal, wit vertrek naast zijn bed zat, en hem met Sinterklaas – het familiefeest waar hij zoveel van hield – het hele alfabet in kleine chocoladeletters bracht, die ik met plakband op een prikbord had bevestigd.

Min of meer hersteld, want hij zou er nog paar keer naar terugkeren, ontstond er, voorzover ik mij de volgorde van zijn minnaressen en de duur van de daartussen liggende jaren kan herinneren, een innige band met Didia de Boer-Klein, die later, tot haar dood, de beschikking over zijn huis zou krijgen.

Zij bezat de zekerheid van een vrouw die wist bewonderd te worden en was twintig jaar daarvoor, in 1941, met haar man, de journalist Kees de Boer, in een van de nieuwe bungalows aan de Nesdijk komen wonen. Naar aanleiding hiervan hadden ze

een tuinfeest gegeven – wat in het begin van de oorlog nog kon – waarop wij waren uitgenodigd, en Jany na het zoveelste afscheid van Miesje Peters, afwezig rondliep.

Vanaf die avond was ik met Didia bevriend geraakt, hoewel met een onderbreking van vier jaar, want toen Vic en ik Bergen hadden moeten verlaten en een heenkomen in de stad hadden gevonden, kregen we van Jany, die ondergedoken zat bij Verkade in Breukelen, bericht dat Didia ‘per vergissing’ in Amsterdam was ‘opgepakt’. De envelop had geen afzender, maar uit de inhoud leidden we af dat er in de straat waar zij de vrouw van haar overleden vader bezocht, een razzia was gehouden, waarbij Didia, die niet joods was, maar van wie de meisjesnaam Klein overeenstemde met de achternaam van haar joodse stiefmoeder, voor haar dochter werd aangezien en tegelijk met haar was weggevoerd. Na de bevrijding kwam zij ondervoed, met kortgeknipt aangegroeid haar, naar Bergen en had zich onmiddellijk van Kees de Boer laten scheiden. Geholpen door Jany, die zijn reis naar Afrika voorbereidde en zich het onrecht dat haar was aangedaan, erg had aangetrokken, vond zij onderdak in het dorp, waar ik haar na ruim vier jaar terugzag. Ondanks de ontberingen die hun sporen op haar gezicht hadden achtergelaten, vond ik haar nog steeds mooi, alleen haar stem klonk hard en schel, alsof zij zichzelf had overschreeuwd, en zij sprak met geen woord over de oorlogsjaren in het kamp.

Door Jany kreeg zij een kamer bij zijn buurvrouw Trien Klomp, wat hun verhouding wel zo makkelijk maakte, al geloof ik niet dat deze lang heeft geduurd. In

ieder geval zal het wel aan Didia’s grillige stemmingen hebben gelegen, die hij overigens gelaten over zich heen liet gaan. Het deed echter niets af aan hun verstandhouding, en het was dan ook heel gewoon dat zij mij bij hem ontving als ik naar Bergen kwam. ’s Zomers dronken we thee in de tuin, die vreemd kaal aandeed sinds zij er, met Jany’s toestemming, het roekeloze riet had laten verwijderen en langs een nieuw aangelegd gazon bloemen had geplant, met wilde rozenstruiken als afscheiding van de weg. ’s Avonds aten we met z’n drieën bij De Pilaren, dat de plaats innam van het etablissement De Oude Prins, dat als trefpunt van de Bergense kunstenaars had afgedaan.

Het einde van hun verhouding viel ongeveer samen met mijn tweede echtscheiding, waarop Jany mij lieve briefjes begon te schrijven, waarin hij liet doorschemeren dat wij elkaar wellicht ‘in lotsverbondenheid’ zouden kunnen troosten als ik af en toe een weekend naar hem toe zou willen komen. Eigenlijk was ik niet eens verbaasd. We kenden elkaar al zo lang en hadden al zo lang in dezelfde vriendenkring verkeerd, dat de dagen die ik bij hem was, een bijna vanzelfsprekende vertrouwdheid kregen. Tot hij nog twee maal in de Valeriuskliniek moest worden opgenomen en ten slotte het huis opgaf waarin hij veertig jaar had geleefd en liefgehad en zijn mooiste gedichten had geschreven. Hij kwam in het verzorgingshuis Frankenstate aan de Lindenlaan te wonen, in de hoogste flat, waar hij in de verte de lichte hemel boven de zee kon zien.

Terwijl hij zich in zijn nieuwe omgeving, waar de dood hem volgens zijn zeggen scheen te vergeten, probeerde aan te passen, richtte Didia zijn huis naar haar eigen

smaak in – zelfs de zandlopervormige sponningen verdwenen uit de ramen – en onderging de kamer, die de kamer van zijn leven was geweest, een onherkenbare metamorfose.

Roerloos

Ik hertrouwde weer en kwam, ondanks Didia’s aandringen, minder naar Bergen. Wanneer ik het echter deed, zocht Jany ons altijd op en aten we als vanouds in De Pilaren en dronken ’s zomers thee in de tuin, waarvan ik nog een fotootje heb overgehouden dat Didia van ons maakte. We vierden zijn tachtigste verjaardag, waarna we een ‘Janyaanse’ dankbetuiging ontvingen en toen hij in de daaropvolgende jaren niet meer naar de Nesdijk kwam als ik er was, ging ik naar hem toe en trof hem onveranderlijk met naar de deur afgewende rug aan, roerloos aan de tafel voor het raam, met een kruik Bols en de onbeschreven bladzijden van een blocnote onder handbereik. Maar zijn ogen, die niet meer aan de wisselende kleuren van de zee deden denken, keken naar niets, en soms zei hij, met het glas in zijn hand een beetje overhellend: ‘Ik overleef’

Vrij kort voor zijn dood in 1976 is Asta mij met haar auto komen ophalen voor een lunch die zij bij Jany had georganiseerd. Zij was toen allang weduwe en woonde in een vorstelijk ‘penthouse’ in Turnhout, even over de Belgische grens, waar zij lid was van de plaatselijke golfclub en de avonden doorbracht met bezoeken aan de schouwburg en concertzaal. Zorgzaam en praktisch als zij was, had zij een hele mand met Belgische delicatessen en een fles wijn meegenomen en hield het gesprek gaande, terwijl Jany weinig at en bijna niets zei. Erna brachten we hem naar

het aangrenzende vertrek, waar we elk aan een kant van zijn bed de dekens over hem heen hebben gelegd voor zijn ‘tuk’ en hem een kus hebben gegeven, die, zoals wij wisten, de laatste was. In de auto keken we elkaar aan en kregen een zenuwachtige lachbui, die evengoed een huilbui had kunnen zijn. Asta is gestorven zoals zij had geleefd. Vrienden met wie zij naar een toneelvoorstelling zou gaan, vonden haar in avondtoilet, gekapt en opgemaakt, met parels in haar oren en om haar hals, op haar bed, waarop zij waarschijnlijk is gaan liggen toen zij zich niet goed voelde. Zij moet er als een oosterse prinses hebben uitgezien.

Sinds Didia mij de enkele keren dat ik bij haar kwam, al om twaalf uur met een half leeggedronken fles sherry naast haar ontving, en midden in de nacht begon op te bellen – ‘Weet je dat je lopend kan slapen!’ schreeuwde zij eens, waarmee zij waarschijnlijk op haar ondervindingen in het kamp doelde – heb ik de vriendschap moeten verbreken. Wel heb ik haar nog geholpen met het begraven van haar hond, die naast haar vorige, een chow-chow, en de siamees die zij vroeger had, bij Jany’s geliefde kater Beer, in de achtertuin, die wij het dierenkerkhof noemden, kwam te liggen. Later hoorde ik dat zij in een ziekenhuis in Alkmaar was gestorven.

Vorig jaar mei ben ik na lange tijd weer in Bergen geweest, waar Jan van der Vegt zijn bundel Gedichten 1911-1976 van Jany in de Ruïnekerk presenteerde. Op de terugweg naar Amsterdam vroeg ik mijn vriendin nog even langs de Nesdijk te rijden. Het begon al te schemeren, toen ik het hek van de tuin opende. Van de huidige bewoners – schrijvers die er op kosten van een literair fonds een half jaar kunnen werken – zag ik niemand; alleen de buitenlamp brandde. Het was nog wel Jany’s huis, want zijn naam stond in een steen op de gevel gegrift, maar het rook er niet meer naar kamperfoelie…

[2005/1]

Tonny van der Horst+
Reidans in de kamer van zijn leven
Herinneringen aan A. Roland Holst in Bergen

Het huis van Jany (Adriaan Roland Holst) aan de Nesdijk in Bergen had iets met de liefde te maken. Ik was er nog nooit geweest en kende de eigenaar, van wie ik hoorde dat hij ’s winters naakt in zee baadde, slechts één nier had, ’s morgens vanuit zijn bed in een bad met ijskoud water stapte en er op korte termijn ontelbare minnaressen op na hield, alleen van naam.

Tot ik er in de zomer van 1933 twee dagen doorbracht, zonder te vermoeden dat ik er de volgende vijftig jaar met onregelmatige tussenpozen in zou terugkomen.

De eerste keer was ik er met mijn eerste liefde en toekomstige echtgenoot, Victor van Vriesland, schrijver, dichter, essayist en kunstredacteur van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, die het gedurende een vakantie van zijn vriend ter beschikking had gekregen. Hoewel mijn ouders niets van onze verhouding afwisten – Vic was 41 en ik 18 – had het veel moeite gekost toestemming te krijgen een paar nachten van huis te zijn, om, zoals ik voorgaf, een weekend in Schiebroek bij een ruimdenkende nicht van mijn moeder te logeren. Gezien Vics gewoonte om ’s nachts te werken, hadden we voor hij vertrok – Jany had geen telefoon – de datum afgesproken waarop ik laat in de ochtend zou arriveren, al had ik tegen beter weten in, om geen minuut van ons samenzijn te missen, voor dag en dauw de Schiebroekse bus naar het Centraal Station genomen, waar ik in mijn nieuwe strandjurk op een totaal verlaten perron langdurig heen en weer drentelde. Voorbij witte en rode linten kamillen en klaprozen aan weerszijden van de spoorbaan, flitste de coupé die ik helemaal voor mezelf had in noordelijke richting tot Alkmaar, waar ik, zoals Vic had gezegd, op het stoomtreintje naar Bergen moest overstappen.

Die reis verliep zo voorspoedig dat ik veel eerder dan ik had gedacht, na enige omzwervingen en informaties op de Nesdijk belandde; een stille landweg met rechts een uitgestrekt poldergebied, waartegen zich aan de horizon de wazige omtrekken van duinen aftekenden, en links met wat verspreide huizen, waarvan er een aan Vics beschrijving beantwoordde. Behalve het strodak werd het gedeeltelijk aan het oog onttrokken door het hoog opgeschoten riet van een verwaarloosde

voortuin waar het naar kamperfoelie rook, en een smal pad naar de ingang aan de achterkant leidde. Op mijn bellen verscheen ten langen leste in de opening van een uit twee helften bestaande deur het ingezeepte gezicht van mijn minnaar, die met een losse badjas over zijn schouders en een scheerkwast in zijn hand lichtelijk verstoord op mij neerkeek.

Onmiddellijk had ik spijt me niet aan onze afspraak te hebben gehouden, en volgde de richting die de scheerkwast aanwees naar het eind van een nauwe gang, waar ik met gemengde gevoelens het vertrek betrad dat ‘de prins der dichters’ heeft omschreven als: ‘De kamer die de kamer van mijn leven was.’

Terwijl ik Vic een verdieping hoger hoorde rondstommelen, zag ik mezelf enigszins ontnuchterd voor een theeblad en een huiselijke theemuts aan een ronde tafel met schemerlamp zitten. Om mij heen bevonden zich de foto’s van aantrekkelijke jonge vrouwen, overvolle boekenkasten – zelfs de wc bleek de complete werken van Goethe te bevatten – en op de schoorsteen stond het zandkleurige beeldje van een voor-zich-uit-starende sfinxachtige kat, waarboven een ovale, door het weer aangetaste spiegel hing, die ik later in zijn gedichten – ‘Woont er mijn beeld nog in de spiegel?’ – zou herkennen.

Onder de ramen met overdwarse sponningen in de vorm van een zandloper, die uitzagen op een wijd stuk lucht met aan de westelijke horizon de flauwe lijnen van de duinenrij, werd op een harde houten bank vol tijdschriften, die er één voor één afgleden, mijn vroegtijdige komst vergeten en vergeven, waarna we naar het dorp gingen om iets te eten bij De Oude Prins, een meer dan honderdjarig etablissement met de gevel van een stolpboerderij, dat volgens de waard veelvuldig werd gefrequenteerd door de heer Roland Holst, in wiens bed met in iedere hoek een klein spinnenwebbetje we siësta hielden.

Aan het eind van de middag liepen we door de duinen naar de kust, langs het huis van Herman Gorter, omringd door abelen – trembles noemde Vic ze – en zaten tot ’s avonds laat in de eetzaal van hotel Nassau-Bergen, naast een groot raam waarachter de zon onstuimig in een lome zee wegzonk.

In het riet

Het duurde zes jaar voor ik de Nesdijk terugzag. Ondertussen waren we getrouwd en van Rotterdam naar Amsterdam verhuisd, waar Vic redacteur van De Groene Amsterdammer werd, het links georiënteerde tijdschrift waarin hij felle anti-Duitse stukken schreef en dat hij verliet om louter van zijn pen te leven. Na het uitbreken van de oorlog was hij als jood genoodzaakt dit onder een andere naam te doen, en trokken we begin 1941, in de hoop dat een kleine plaats veiliger voor hem zou zijn dan de stad, naar Bergen, het kunstenaarsdorp waar veel vrienden woonden.

In die zes jaar was de Nesdijk weinig veranderd. Wel bleek er hier en daar een bungalow tussen de bestaande huizen te zijn gebouwd, en was er tijdens de mobilisatie een klein militair vliegveld in de polder aangelegd, met een paar hangars,

maar het wijde stuk lucht dat in de richting van de zee lichter werd, was onaangetast gebleven. Evenals het riet in Jany’s tuin, dat nog steeds onstuitbaar gedijde, en dat tot een van zijn veel geciteerde uitspraken leidde: ‘Sommige mensen verdwijnen in het niet, ik in het riet.’

Zijn kamer had echter een veelzeggende wijziging ondergaan in die zin, dat het aantal foto’s van de aantrekkelijke dames opmerkelijk was geslonken om plaats te maken voor een portret van een meisje met halflang blond haar. Om geen inbreuk te maken op zijn privacy, of liever op zijn ‘kluizenaarsbestaan’ dat, zoals bekend, in tegenspraak was met zijn liefdesleven, zijn reizen door Europa en het verpozen op buitenverblijven van welgestelde verwanten en bewonderaars, kwamen we weinig in het huis aan de Nesdijk. En zeker niet als hij een van zijn vriendinnen bij zich had, of Miesje, het meisje van het portret, dat volgens Vic de Helena uit het gedicht ‘Een winter aan zee’ was – ‘Eens liep zij hoog te spreken langs de Noordzee’ – met wie hij al voor de oorlog een hartstochtelijke verhouding had, ondanks het kortstondig vertoeven van andere vrouwen in zijn bed, hetgeen, naar hij beweerde, niets betekende, maar toenemende misverstanden teweegbracht.

Alleen wanneer er vrienden bij hem logeerden, Jacques Bloem, Jan Engelman,

Pom Nijhoff of Hans Keuls sr., vroeg hij ons iets bij hem te komen drinken. Behalve door mij – ik hield niet van de sterke drank en dronk limonade, wat mij de bijnaam ‘Lima’ bezorgde – werd er op deze gedenkwaardige avonden veel gedronken en geciteerd, terwijl het liefdesleven van diverse collega’s tegelijk met de oude klare over de tong ging, ofschoon er ook wel eens een verfrommeld stukje papier met een pas geschreven gedicht of sonnet uit een jaszak te voorschijn kwam, dat werd voorgelezen.

Zodra ze weg waren – Miesje begon steeds minder te komen – werd Jany weer omstreeks borreltijd in De Oude Prins gesignaleerd en zette hij iedere ochtend tegen twaalven als altijd zijn fiets met de wandelstok over het stuur, onder het raam van onze keuken, waar hij een kop koffie kwam halen en ik bezig was de havermoutpap te bereiden, die Vic, net ontwaakt, op bed placht te nuttigen. Soms fietsten we over de Zeeweg langs de bleek oplichtende stammen van berken, die hij ‘de vogels onder de bomen’ noemde, naar het strand – sinds Vic een jodenster moest dragen wilde hij niet mee – waar ik ging zwemmen en Jany net zo lang liep tot hij ontkleed op een verlaten gedeelte zijn zeebad kon nemen.

Van Miesje Peters, die actrice was – zij had een donkere hese stem, wat haar een zekere bekoring gaf – en die twee jaar voor de bevrijding door een fatale val van een trap stierf, werd gezegd dat ze dronk en een dubieus leven leidde in Amsterdam. Haar heb ik precies drie maal gezien. (‘Sinds haar de stad doorzwijmelt klimt op de kou van mijn stem een meeuw, die kermt en tuimelt’ schreef Jany in ‘Een winter aan zee’ en ik weet nog hoe hij met Vic, aan wie hij het pas voltooide gedicht had laten lezen, lang discussieerde of het ‘doorzwijmelt’ of ‘beduimeld’ moest zijn.)

De eerste keer ontmoette ik haar toen zij in 1938 met Jany, pas terug uit Ascona, zijn favoriete vakantieoord, heel bruin en hevig verliefd in een paarse avondjurk met een diep uitgesneden rug op de kunstenaarssociëteit De Kring verscheen. De tweede keer vier jaar later, toen we in Bergen woonden en ik haar tegenkwam in de Breelaan en per se een sherry met haar moest drinken op het terras van De Rustende Jager, waar zij zich, vermoedelijk in een opwelling van mededeelzaamheid, over haar moeizaam voortslepende relatie met Jany beklaagde. De derde keer was ik getuige van hun problematische liefdesbetrekkingen of misschien wel het einde daarvan, toen ik boodschappen deed in het dorp bij de kruidenier De Wijs en Broers, en hen door de winkelruit op het perron van het stationnetje zag staan; Jany met een strak verbeten gezicht en Miesje, die ostentatief verveeld van het ene been op het andere leunend, in de richting tuurde van waaruit de stoomtrein uit Bergen aan Zee naar Alkmaar moest komen.

Op een avond in augustus 1942, Vic en ik zaten in de tuin voor ons huis, zette Jany zijn fiets tegen het hek en zei, terwijl hij op ons toe kwam lopen, met een vreemde stem: ‘Ik kom afscheid nemen.’ Nog voor hij verderging, wist ik dat hij zou gaan onderduiken, een woord dat in de oorlog was ontstaan en ondanks zijn navrante betekenis een bekende klank had gekregen. Vanwege zijn hardnekkig weigeren lid te worden van de door de vijand in het leven geroepen ‘Kultuurkamer’, verbaasde het ons dan ook niet toen hij vertelde door de burgemeester van Bergen te zijn gewaarschuwd dat hij kon worden opgepakt. Dit betekende dat hij als gijzelaar naar de strafkampen St. Michielsgestel of Amersfoort zou worden gestuurd, waar hij het risico liep met andere gegijzelden als represaillemaatregel te worden gefusilleerd, in het geval het ondergronds verzet een aanslag op een of ander Duits doel had gepleegd. Toen hij zonder om te kijken wegliep, kaarsrecht, met zijn hoofd een beetje scheef, keek ik hem na; plotseling ontroerd bij de gedachte dat ik het geluid van

zijn fiets onder het keukenraam niet meer zou horen en hij misschien nooit meer zou terugkomen naar het huis aan de Nesdijk, waarmee hij zo onverbrekelijk verbonden was.

Enkele maanden na Jany’s vertrek – hij veranderde telkens van adres tot hij bij de toneelspeler Eduard Verkade in Breukelen terechtkwam – werd de kuststrook voor joden tot verboden gebied verklaard en belandden we weer in Amsterdam.

Binnen het jaar zou ditzelfde voor alle bewoners van Bergen aan Zee en tot een zekere grens voor Bergen-Binnen gelden, en zou het huis aan de Nesdijk, dat nog bijtijds met behulp van vrienden was ontruimd, worden gevorderd door de vijand die er soldaten in onderbracht. Wij hadden ons nauwelijks opnieuw in Amsterdam gevestigd of er ontstonden rellen in de binnenstad, waar klopjachten op joden werden gehouden, die tot onze verbijstering uit hun huizen en van de straat werden gehaald en in legerauto’s weggevoerd. Vic was gedwongen onder te duiken en wegens geldgebrek werd onze etage voor zolang de oorlog zou duren, gemeubileerd verhuurd aan Danny de Glopper en Jan Boex. Ze waren kennissen van Asta Lee, de nieuwe vriendin van Jany, die hij in Breukelen bij Verkade had ontmoet en door wier bemiddeling ik in het huis waar zij en Fiep Westendorp in de De Lairessestraat woonden, een kamer kreeg.

Hou mij vast

Asta Lee had Chinese voorouders en was onhollands mooi, met ogen die aan de kleur van bijen deden denken en diepzwart haar, dat als zij het niet opgestoken droeg tot aan haar middel reikte. Zij bleek, net als Miesje, actrice te zijn en was voor de oorlog verbonden geweest aan het gezelschap van Cor Ruys, die haar, gezien haar bescheiden rollen, meer om haar exotische verschijning dan om haar speelkwaliteiten zal hebben geëngageerd. Soms nam zij me mee naar Breukelen, waar ik Jany weer zag op het onderduikadres bij Verkade, die voordrachten hield voor een klein select publiek dat de schouwburg uit solidariteit met de niet bij de Kultuurkamer aangesloten toneelspelers meed.

Na de oorlog scheidde ik van Vic. Hij hertrouwde en ik bleef in de De Lairessestraat, waar Jany bij Asta logeerde zolang zijn huis aan de Nesdijk niet op orde was, en de laatste sporen van de bezetter nog niet waren uitgewist. Zodra de Bergense vrienden het weer hadden ingeruimd en het huis zowel van binnen als van buiten zijn oude aanzien had herkregen, betrok hij het; echter niet alleen, maar tot ieders verbazing met Asta. Want nooit eerder was een van zijn geliefden – behalve misschien Miesje Peters – erin geslaagd langer dan een week zijn huis met hem te delen, en na nog geen twee maanden moest hij dan ook toegeven met geen enkele vrouw onder één dak te kunnen samenwonen.

Asta keerde terug naar Amsterdam, maar bleef nog steeds naar Bergen komen, waardoor het waarschijnlijk dezelfde uitzichtloze situatie zou zijn geworden als met Miesje, wanneer hij niet de uitnodiging had gekregen een serie lezingen in Zuid-Afrika te komen geven.

Zijn toestemming een land te bezoeken waar apartheid heerste, werd hem hier nogal kwalijk genomen, met ingezonden stukken in de kranten, terwijl de plaatselijke dagbladen in het andere werelddeel trots de komst van de Nederlandse dichter met vetgedrukte koppen aankondigden: ‘Roland Holst kom kuier’. Later werd trouwens bekend dat hij gedurende die tournee duidelijk had laten blijken het in geen enkel opzicht met deze maatregelen eens te zijn. In de maanden dat hij er rondreisde, stuurde Asta hem regelmatig brieven, die hij of op lange termijn of helemaal niet beantwoordde. De afstand bleek zowel letterlijk als figuurlijk onoverbrugbaar, wat zij van tevoren moet hebben aangevoeld, want bij het uitpakken van zijn koffer had hij tussen zijn kleren haar briefje gevonden met de aandoenlijke regel: ‘Hou mij vast vanuit de verte, ik ben toch immers niets alleen.’

Bij zijn terugkeer kwam het tot een definitieve breuk en trouwde Asta met Roelsof van Dijk, een weduwnaar met drie opgroeiende kinderen en een hoge positie bij Philips in Eindhoven. Hij kende Jany nog van vroeger, die een veel geziene gast bij hem in Waalre werd, waar ze een luxe bungalow hadden laten bouwen met een imposant terras, dat voorzien van zijden kussens in ligstoelen op wielen, uitzicht bood op een speciaal aangelegde rozentuin.

’s Zomers werd ik gewoonlijk een week uitgenodigd en leerde ik Asta van een geheel andere kant kennen als zij onberispelijk gekapt en gekleed, de vrienden en relaties van haar man ontving, waarbij ik onwillekeurig moest denken aan het meisje dat zich na de scheiding van Jany ontroostbaar in haar kamer had opgesloten, of aan de actrice die ik in een felgeel satijnen pyjama met een waaier van loshangend haar over haar schouders, wat onzeker op het toneel van het Amsterdams Centraal Theater heb zien staan.

Nacht in de middag

Inmiddels was ik weer getrouwd en verhuisd en werd Jany totaal in beslag genomen door zijn nieuwe liefde, Danny de Glopper. Zij woonde met haar man Frans de Glopper en dochtertje in Hilversum, was heel aantrekkelijk en geestig, en kreeg kleine rimpeltjes aan weerszijden van haar ogen als zij lachte. Ik had haar al voor de oorlog leren kennen in Rotterdam, waar zij, als dochter van de uitgever en boekhandelaar Bolle, literaire avonden organiseerde in Huize Ulrich aan de Leuvehaven. Het was puur toeval dat ik weer met haar te maken kreeg in Amsterdam, toen Vic onderdook en zij via Asta op onze etage met haar minnaar Jan Boex ging samenwonen, en haar dochtertje bij De Glopper moest achterlaten.

Danny begon literaire bijeenkomsten bij zich aan huis te houden, die niet ’s avonds maar ’s middags plaatsvonden, vanwege het avondverbod van de bezetter

zich na achten nog op straat te bevinden. Onze etage werd een drukbezocht trefpunt van dichters en schrijvers die geen lid van de Kultuurkamer waren, en er, gestimuleerd door de met gulle hand geschonken spiritualiën van Jan Boex – hij was bedrijfsleider van een grote wijnhandel – hun werk voor een aantal belangstellende genodigden voorlazen.

In 1945 betrok Vic, die de oorlog had overleefd, zijn woning en vonden Danny en Jan een paar gemeubileerde kamers in de P.C. Hooftstraat, waar hij drie jaar later overleed. Zijn familie eiste het stoffelijk overschot op en hield een uitvaartdienst in de katholieke Jacob Obrechtkerk, waar Asta, Fiep en ik met Danny tussen ons in onopvallend op de achterste rij waren gaan zitten. Danny wachtte echter de ceremonie niet af en liep met haar handen voor haar gezicht de kerk uit toen de kist vlak langs ons heen naar binnen was gedragen.

Met het kind dat zij van Boex had, keerde zij naar Frans de Glopper terug, en na jaren kwam ik pas weer met haar in contact toen zij Jany had ontmoet, die meteen een onstuitbare verliefdheid voor haar opvatte. Zijn gevoelens werden, vooral in het begin van hun verhouding, even zo heftig beantwoord op voorwaarde dat deze uitsluitend overdag in prakrijk werden gebracht. Zij reisde er een paar keer per week voor naar Bergen, of een enkele keer naar Amsterdam, waar ze elkaar in een hotel of motel zagen. Maar meestal ging ze naar Bergen, waar hij tussen haar gaan en komen zijn damesbezoek ontving, waarvan hij, zoals hij altijd had gedaan, geen geheim maakte, en vol bleef houden dat het niets te betekenen had. (‘Hoe konden wij in den ontrouwen wind geboren, elkander anders trouw zijn kind, dan in ontrouw?’ schreef hij ten tijde van Miesje Peters al.)

Maar zoals Asta uiteindelijk boven het onzekere bestaan met een dichter de voorkeur aan een huwelijk had gegeven, zo koos Danny, hoewel zij net als Asta altijd met hem bevriend is gebleven, ten slotte voor een laatste retour naar haar ‘nacht in de middag’, zoals wij haar rendez-vous bij daglicht plachten te noemen.

Na Jany’s dood heb ik haar een paar keer in het grote, stille huis in Hilversum opgezocht, waar zij, toen De Glopper was gestorven en haar twee dochters waren getrouwd, alleen achterbleef.

In lotsverbondenheid

Nadat Danny – althans als minnares – uit zijn leven was verdwenen, zagen we Jany meer dan anders in Amsterdam bij vrienden of op De Kring, en deed hij zijn ‘tuk’ bij ons in het bed van mijn oudste zoon. Van omstreeks die periode dateert, meen ik, ook zijn omgang met Beatrix en Claus op Drakesteyn, waar hij een eigen logeerkamer scheen te hebben. Hij had grote bewondering voor de prinses, voor wie hij enkele gedichten schreef, en kon goed opschieten met de

kleine kroonprins, wiens kleurtekeningen – ‘Voor oom Jany, van Willem-Alexander’ – een verdwaalde indruk in zijn kamer maakten.

Hij verscheen ook weer op mijn verjaardag, altijd met een feestelijk verpakt sjaaltje waarvan ik er nog een stuk of wat heb liggen. En stuurde, wanneer hij verhinderd was, een briefje, of zijn laatstverschenen gedichtenbundel met opdracht, tot hij uitvluchten begon te verzinnen om niet te komen, en wegens de depressies waaraan hij zijn leven lang had geleden, in de Valeriuskliniek moest worden behandeld. De kliniek was bij ons in de buurt, zodat ik tijdens het bezoekuur in een kaal, wit vertrek naast zijn bed zat, en hem met Sinterklaas – het familiefeest waar hij zoveel van hield – het hele alfabet in kleine chocoladeletters bracht, die ik met plakband op een prikbord had bevestigd.

Min of meer hersteld, want hij zou er nog paar keer naar terugkeren, ontstond er, voorzover ik mij de volgorde van zijn minnaressen en de duur van de daartussen liggende jaren kan herinneren, een innige band met Didia de Boer-Klein, die later, tot haar dood, de beschikking over zijn huis zou krijgen.

Zij bezat de zekerheid van een vrouw die wist bewonderd te worden en was twintig jaar daarvoor, in 1941, met haar man, de journalist Kees de Boer, in een van de nieuwe bungalows aan de Nesdijk komen wonen. Naar aanleiding hiervan hadden ze

een tuinfeest gegeven – wat in het begin van de oorlog nog kon – waarop wij waren uitgenodigd, en Jany na het zoveelste afscheid van Miesje Peters, afwezig rondliep.

Vanaf die avond was ik met Didia bevriend geraakt, hoewel met een onderbreking van vier jaar, want toen Vic en ik Bergen hadden moeten verlaten en een heenkomen in de stad hadden gevonden, kregen we van Jany, die ondergedoken zat bij Verkade in Breukelen, bericht dat Didia ‘per vergissing’ in Amsterdam was ‘opgepakt’. De envelop had geen afzender, maar uit de inhoud leidden we af dat er in de straat waar zij de vrouw van haar overleden vader bezocht, een razzia was gehouden, waarbij Didia, die niet joods was, maar van wie de meisjesnaam Klein overeenstemde met de achternaam van haar joodse stiefmoeder, voor haar dochter werd aangezien en tegelijk met haar was weggevoerd. Na de bevrijding kwam zij ondervoed, met kortgeknipt aangegroeid haar, naar Bergen en had zich onmiddellijk van Kees de Boer laten scheiden. Geholpen door Jany, die zijn reis naar Afrika voorbereidde en zich het onrecht dat haar was aangedaan, erg had aangetrokken, vond zij onderdak in het dorp, waar ik haar na ruim vier jaar terugzag. Ondanks de ontberingen die hun sporen op haar gezicht hadden achtergelaten, vond ik haar nog steeds mooi, alleen haar stem klonk hard en schel, alsof zij zichzelf had overschreeuwd, en zij sprak met geen woord over de oorlogsjaren in het kamp.

Door Jany kreeg zij een kamer bij zijn buurvrouw Trien Klomp, wat hun verhouding wel zo makkelijk maakte, al geloof ik niet dat deze lang heeft geduurd. In

ieder geval zal het wel aan Didia’s grillige stemmingen hebben gelegen, die hij overigens gelaten over zich heen liet gaan. Het deed echter niets af aan hun verstandhouding, en het was dan ook heel gewoon dat zij mij bij hem ontving als ik naar Bergen kwam. ’s Zomers dronken we thee in de tuin, die vreemd kaal aandeed sinds zij er, met Jany’s toestemming, het roekeloze riet had laten verwijderen en langs een nieuw aangelegd gazon bloemen had geplant, met wilde rozenstruiken als afscheiding van de weg. ’s Avonds aten we met z’n drieën bij De Pilaren, dat de plaats innam van het etablissement De Oude Prins, dat als trefpunt van de Bergense kunstenaars had afgedaan.

Het einde van hun verhouding viel ongeveer samen met mijn tweede echtscheiding, waarop Jany mij lieve briefjes begon te schrijven, waarin hij liet doorschemeren dat wij elkaar wellicht ‘in lotsverbondenheid’ zouden kunnen troosten als ik af en toe een weekend naar hem toe zou willen komen. Eigenlijk was ik niet eens verbaasd. We kenden elkaar al zo lang en hadden al zo lang in dezelfde vriendenkring verkeerd, dat de dagen die ik bij hem was, een bijna vanzelfsprekende vertrouwdheid kregen. Tot hij nog twee maal in de Valeriuskliniek moest worden opgenomen en ten slotte het huis opgaf waarin hij veertig jaar had geleefd en liefgehad en zijn mooiste gedichten had geschreven. Hij kwam in het verzorgingshuis Frankenstate aan de Lindenlaan te wonen, in de hoogste flat, waar hij in de verte de lichte hemel boven de zee kon zien.

Terwijl hij zich in zijn nieuwe omgeving, waar de dood hem volgens zijn zeggen scheen te vergeten, probeerde aan te passen, richtte Didia zijn huis naar haar eigen

smaak in – zelfs de zandlopervormige sponningen verdwenen uit de ramen – en onderging de kamer, die de kamer van zijn leven was geweest, een onherkenbare metamorfose.

Roerloos

Ik hertrouwde weer en kwam, ondanks Didia’s aandringen, minder naar Bergen. Wanneer ik het echter deed, zocht Jany ons altijd op en aten we als vanouds in De Pilaren en dronken ’s zomers thee in de tuin, waarvan ik nog een fotootje heb overgehouden dat Didia van ons maakte. We vierden zijn tachtigste verjaardag, waarna we een ‘Janyaanse’ dankbetuiging ontvingen en toen hij in de daaropvolgende jaren niet meer naar de Nesdijk kwam als ik er was, ging ik naar hem toe en trof hem onveranderlijk met naar de deur afgewende rug aan, roerloos aan de tafel voor het raam, met een kruik Bols en de onbeschreven bladzijden van een blocnote onder handbereik. Maar zijn ogen, die niet meer aan de wisselende kleuren van de zee deden denken, keken naar niets, en soms zei hij, met het glas in zijn hand een beetje overhellend: ‘Ik overleef’

Vrij kort voor zijn dood in 1976 is Asta mij met haar auto komen ophalen voor een lunch die zij bij Jany had georganiseerd. Zij was toen allang weduwe en woonde in een vorstelijk ‘penthouse’ in Turnhout, even over de Belgische grens, waar zij lid was van de plaatselijke golfclub en de avonden doorbracht met bezoeken aan de schouwburg en concertzaal. Zorgzaam en praktisch als zij was, had zij een hele mand met Belgische delicatessen en een fles wijn meegenomen en hield het gesprek gaande, terwijl Jany weinig at en bijna niets zei. Erna brachten we hem naar

het aangrenzende vertrek, waar we elk aan een kant van zijn bed de dekens over hem heen hebben gelegd voor zijn ‘tuk’ en hem een kus hebben gegeven, die, zoals wij wisten, de laatste was. In de auto keken we elkaar aan en kregen een zenuwachtige lachbui, die evengoed een huilbui had kunnen zijn. Asta is gestorven zoals zij had geleefd. Vrienden met wie zij naar een toneelvoorstelling zou gaan, vonden haar in avondtoilet, gekapt en opgemaakt, met parels in haar oren en om haar hals, op haar bed, waarop zij waarschijnlijk is gaan liggen toen zij zich niet goed voelde. Zij moet er als een oosterse prinses hebben uitgezien.

Sinds Didia mij de enkele keren dat ik bij haar kwam, al om twaalf uur met een half leeggedronken fles sherry naast haar ontving, en midden in de nacht begon op te bellen – ‘Weet je dat je lopend kan slapen!’ schreeuwde zij eens, waarmee zij waarschijnlijk op haar ondervindingen in het kamp doelde – heb ik de vriendschap moeten verbreken. Wel heb ik haar nog geholpen met het begraven van haar hond, die naast haar vorige, een chow-chow, en de siamees die zij vroeger had, bij Jany’s geliefde kater Beer, in de achtertuin, die wij het dierenkerkhof noemden, kwam te liggen. Later hoorde ik dat zij in een ziekenhuis in Alkmaar was gestorven.

Vorig jaar mei ben ik na lange tijd weer in Bergen geweest, waar Jan van der Vegt zijn bundel Gedichten 1911-1976 van Jany in de Ruïnekerk presenteerde. Op de terugweg naar Amsterdam vroeg ik mijn vriendin nog even langs de Nesdijk te rijden. Het begon al te schemeren, toen ik het hek van de tuin opende. Van de huidige bewoners – schrijvers die er op kosten van een literair fonds een half jaar kunnen werken – zag ik niemand; alleen de buitenlamp brandde. Het was nog wel Jany’s huis, want zijn naam stond in een steen op de gevel gegrift, maar het rook er niet meer naar kamperfoelie…

Reinder Storm
Opgedragen en afgeschreven

In 2004 was het vijftig jaar geleden dat de Koninklijke Bibliotheek, met steun van de Vereeniging Vrienden der Koninklijke Bibliotheek, een belangrijke collectie publicaties kon aankopen van E. du Perron (1899-1940). Deze van oorsprong Nederlands-Indische schrijver geldt als een van de belangrijkste Nederlandse auteurs van de periode tussen de twee wereldoorlogen. Zijn zeer talrijke Brieven, in negen delen gepubliceerd, zijn de levendigst denkbare introductie tot de Nederlandse literatuurgeschiedenis van die periode.

De collectie Du Perron-uitgaven die de kb in 1954 verwierf, is vooral interessant omdat deze een flink aantal zeer zeldzame en obscure publicaties bevat die Du Perron in de jaren twintig voor zijn eigen plezier in kleine oplagen liet drukken. De collectie werd destijds aangekocht van uitgever A.A.M. Stols. Het eerste boekje dat Stols drukte voor Du Perron, was Het boozige boekje uit 1926, in een oplage van vijftig exemplaren, genummerd en in het colofon gesigneerd door Du Perron en Stols.

Van Het boozige boekje is onlangs in Vlaanderen een bijzonder exemplaar ontdekt. In een hoeveelheid afgeschreven publicaties van een regionale openbare bibliotheek die klaarstond voor het oud papier, trof een medewerker die het geheel nog eens doorliep, het boekje aan. Het is – geheel zoals het in gevallen als deze niet hoort, maar zoals een vlijtige bibliotheekmedewerker het nu eenmaal aanpakt – ontdaan van het oorspronkelijke omslag, voorzien van de nodige etiketten, stempels en met balpen




geschreven plaats- en onderwerpsnummers en ten slotte in een blinde en geplastificeerde bibliotheekband gestoken.

Waarom het boekje de aandacht trok, was omdat er met de hand iets voorin geschreven stond: ‘Aan Paul van Ostaijen als aangekondigd EduP.’

Het is, kortom, van een op zichzelf al zeldzaam boekje een opdrachtexemplaar, en dan ook nog eens met een opdracht aan de belangrijkste expressionistische dichter van ons taalgebied: Paul van Ostaijen (1896-1928). Het boekje is een tastbaar blijk van de vriendschap tussen de twee auteurs, die duurde van 1925 tot Van Ostaijens zeer ontijdige overlijden. De invloed die zij op elkaars werk, en meer bepaald op elkaars poëzie-opvattingen hebben gehad, is voor hun beider ontwikkeling van groot belang geweest.

De vinder van het boekje trad in contact met het Nederlands-Vlaamse E. du Perron Genootschap. Allereerst werd hem het belang van dit Boozige boekje duidelijk gemaakt. Vervolgens werd besloten er via het edpg een goede bestemming voor te zoeken. Zodoende werd dit bijzondere exemplaar ten geschenke aangeboden aan de Koninklijke Bibliotheek. Vanzelfsprekend werd het daar, ondanks het op het eerste gezicht onbeduidende uiterlijk, in grote erkentelijkheid aanvaard. Het boekje zal worden toegevoegd aan de Du Perron-collectie.

Laagwater

Jan Paul Hinrichs
Bourgeois Laarmans ontmaskerd

In het Elsschot-nummer van De Parelduiker (jrg. 6, 2001, nr. 4-5) beschreef ik de moeite die men moet doen, wil men in het bezit komen van uitverkochte Bulgaarse, Estische en Tsjechische vertalingen van werk van Willem Elsschot. In het stuk wees ik ook op het boek van mijn oud-docent dr. A.A. Fokker (1911-1990), Nederlands voor slavisten: een proeve van contrastieve grammatica (De Slavische Stichting te Leiden, 1988), waarin voorbeeldzinnen uit een Russische Elsschot-vertaling dienstdoen bij een vergelijking van de Nederlandse en Russische grammatica. In Karel van het Reves Siberisch dagboek (1966) treedt Fokker op als de ‘Oom Fok’ die de auteur in 1961 in Moskou ontmoette en die toen beweerde dat het Russische ijs dat men op straat koopt, naar petroleum smaakt. De Russische Elsschot-uitgave was ik op dat



moment nooit ergens tegengekomen. Antiquarisch schijnt die nooit te worden aangeboden.

In oktober 2004 kreeg ik een uitnodiging in de bus voor de verkoop van boeken uit het bezit van een in 2003 overleden slaviste, te houden in een woonhuis te Oegstgeest en georganiseerd door een andere oud-docent. Alle boeken die op tafel lagen, kostten één euro. Een exemplaar van de Russische Elsschot lag erbij. Het bleek het handexemplaar van A.A. Fokker te zijn, dat de laatste bezitster, die met Fokker bevriend was geweest, uit zijn nalatenschap had verworven. De aantekeningen met potlood die Fokker voor zijn studies had gemaakt, stonden er nog in. Zo kwam ook dit boek weer terecht bij de hoofdstedelijke Elsschot-verzamelaar die me voor elke gevonden vertaling met een gul diner pleegt te belonen.

De Russische Elsschot is een ingebonden boek dat in 1972 verscheen in de reeks

‘Meesters van het hedendaagse proza’ van de Moskouse uitgeverij Progress. De lange boektitel dekt de inhoud: Villa roz: roman. Silki: roman. Syr: povestj. Tanker: povestj. Bloezjdajoesjtsji tsjelovek: povestj. Of te wel: Villa des roses: roman. Lijmen: roman. Kaas: vertelling. Het tankschip: vertelling. Het dwaallicht: vertelling. Aangezien Het been als deel twee van Lijmen is opgenomen, hebben we hier te maken met een beknopt Verzameld werk. Informatie over de oplage, die in Russische boeken gewoonlijk is vermeld, ontbreekt. Vermoedelijk komt dat omdat het een vertaling uit een taal van een kapitalistisch land betreft: hoewel de Sovjet-Unie de Berner Conventie op dat moment niet getekend had, wilde men blijkbaar ook niet al te zeer te koop lopen met de precieze hoeveelheid boeken waarmee men auteursrechten ontdook. In het boek ontbreekt ook de informatie dat de vertaling van Het dwaallicht eerder verscheen in het toonaangevende tijdschrift Novy mir (1972, nr. 5). Hiermee bereikte Elsschot in één keer een oplage van 157.000 exemplaren: zo’n oplage zal hij nooit in wat voor taal dan



ook hebben gehaald. De vertaling van Het tankschip verscheen eerder in de bundel Rasskazy beljgijskich pisatelej (Verhalen van Belgische schrijvers; Moskou, Progress, 1968). Dit gegeven ontleen ik aan de Bibliografie van de Nederlandse literatuur in Russische vertaling van Werner Scheltjens (Sint-Petersburg, Aleteja, 2003), een naslagwerk waarin men kan nagaan dat Multatuli in Rusland onze meest vertaalde auteur is.

De Russische Elsschot uit 1972 is samengesteld en uitvoerig ingeleid door I.D. Sjkoenajeva, die het verschijnen van het boek zelf niet meer heeft meegemaakt. Een redactionele voetnoot meldt dat in de tekst van het voorwoord enige veranderingen zijn aangebracht die niet meer met haar konden worden besproken. Misschien gaat het wel om de twee plichtmatige verwijzingen naar Lenins verzameld werk die men aantreft, of naar de slotzin waarin gesteld wordt dat in Elsschots proza ‘het zakelijke en politieke leven van de bourgeois met al zijn enorme banaliteit en cynisme wordt ontmaskerd’. Kennelijk wil het voorwoord de censuur ook

ter wille zijn door bijzondere aandacht te geven aan de politiek meest incorrecte opmerking van het boek, de slotzinnen van Het tankschip: ‘Op de oorlog, Frans, want oorlog is een zegening. En het kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is ’t waar of niet?’ Zo’n uitspraak, zo lezen we, hoort bij Elsschots uitbeelding van een zakenwereld waar de logica nu eenmaal absurd is en het absurde logisch heet. Aan de vertaling kwamen vier vertaalsters en één vertaler te pas. Een bijzonderheid van het boek zijn de zeven houtsneden van de kunstenares T. Tolstaja, die wel tot de top gerekend mogen worden van de illustraties die ooit bij Elsschots werk zijn gemaakt. Over de kunstenares – die niet dezelfde kan zijn als de gelijknamige romanschrijfster – heb ik verder niets kunnen achterhalen. Maar Tolstaja moet de vertaling nauwgezet hebben bestudeerd, anders had zij de donkere, cynische middenstanderssfeer van Elsschots proza niet zo subtiel kunnen uitbeelden.

Ten slotte nog een opmerking over de boekenmarkt in het oude Oostblok. Men pleegt die vooral te associeren met censuur die over alles waakte en met sombere, lelijke uitgaven. Toch werden in de oude tijd ook heel wat bijzondere boeken uitgegeven. Oostblok-redacties werden vaak bevolkt door erudiete redacteuren die een onleesbaar politiek boekje bedachten om ook een écht interessante uitgave te kunnen doordrukken. Vooral uit de ddr en Tsjechoslowakije ken ik verrassende vertalingen die alleen dankzij het gebrek aan marktwerking konden verschijnen. In de Sovjet-Unie lag alles wat moeizamer, maar ook daar gebeurden soms mooie dingen, zoals de uitgave van deze Elsschot: nog altijd de meest uitgebreide Elsschot-vertaling die ooit verscheen. Het was juist deze enigszins belegen uitgave op grond waarvan de Petersburgse docente neerlandistiek Irina Michajlova enkele jaren geleden in Neerlandica extra muros schreef dat Elsschot de meest geliefde Nederlandstalige auteur onder haar studenten is.

Laagwater

Jan Paul Hinrichs
Bourgeois Laarmans ontmaskerd

In het Elsschot-nummer van De Parelduiker (jrg. 6, 2001, nr. 4-5) beschreef ik de moeite die men moet doen, wil men in het bezit komen van uitverkochte Bulgaarse, Estische en Tsjechische vertalingen van werk van Willem Elsschot. In het stuk wees ik ook op het boek van mijn oud-docent dr. A.A. Fokker (1911-1990), Nederlands voor slavisten: een proeve van contrastieve grammatica (De Slavische Stichting te Leiden, 1988), waarin voorbeeldzinnen uit een Russische Elsschot-vertaling dienstdoen bij een vergelijking van de Nederlandse en Russische grammatica. In Karel van het Reves Siberisch dagboek (1966) treedt Fokker op als de ‘Oom Fok’ die de auteur in 1961 in Moskou ontmoette en die toen beweerde dat het Russische ijs dat men op straat koopt, naar petroleum smaakt. De Russische Elsschot-uitgave was ik op dat



moment nooit ergens tegengekomen. Antiquarisch schijnt die nooit te worden aangeboden.

In oktober 2004 kreeg ik een uitnodiging in de bus voor de verkoop van boeken uit het bezit van een in 2003 overleden slaviste, te houden in een woonhuis te Oegstgeest en georganiseerd door een andere oud-docent. Alle boeken die op tafel lagen, kostten één euro. Een exemplaar van de Russische Elsschot lag erbij. Het bleek het handexemplaar van A.A. Fokker te zijn, dat de laatste bezitster, die met Fokker bevriend was geweest, uit zijn nalatenschap had verworven. De aantekeningen met potlood die Fokker voor zijn studies had gemaakt, stonden er nog in. Zo kwam ook dit boek weer terecht bij de hoofdstedelijke Elsschot-verzamelaar die me voor elke gevonden vertaling met een gul diner pleegt te belonen.

De Russische Elsschot is een ingebonden boek dat in 1972 verscheen in de reeks

‘Meesters van het hedendaagse proza’ van de Moskouse uitgeverij Progress. De lange boektitel dekt de inhoud: Villa roz: roman. Silki: roman. Syr: povestj. Tanker: povestj. Bloezjdajoesjtsji tsjelovek: povestj. Of te wel: Villa des roses: roman. Lijmen: roman. Kaas: vertelling. Het tankschip: vertelling. Het dwaallicht: vertelling. Aangezien Het been als deel twee van Lijmen is opgenomen, hebben we hier te maken met een beknopt Verzameld werk. Informatie over de oplage, die in Russische boeken gewoonlijk is vermeld, ontbreekt. Vermoedelijk komt dat omdat het een vertaling uit een taal van een kapitalistisch land betreft: hoewel de Sovjet-Unie de Berner Conventie op dat moment niet getekend had, wilde men blijkbaar ook niet al te zeer te koop lopen met de precieze hoeveelheid boeken waarmee men auteursrechten ontdook. In het boek ontbreekt ook de informatie dat de vertaling van Het dwaallicht eerder verscheen in het toonaangevende tijdschrift Novy mir (1972, nr. 5). Hiermee bereikte Elsschot in één keer een oplage van 157.000 exemplaren: zo’n oplage zal hij nooit in wat voor taal dan



ook hebben gehaald. De vertaling van Het tankschip verscheen eerder in de bundel Rasskazy beljgijskich pisatelej (Verhalen van Belgische schrijvers; Moskou, Progress, 1968). Dit gegeven ontleen ik aan de Bibliografie van de Nederlandse literatuur in Russische vertaling van Werner Scheltjens (Sint-Petersburg, Aleteja, 2003), een naslagwerk waarin men kan nagaan dat Multatuli in Rusland onze meest vertaalde auteur is.

De Russische Elsschot uit 1972 is samengesteld en uitvoerig ingeleid door I.D. Sjkoenajeva, die het verschijnen van het boek zelf niet meer heeft meegemaakt. Een redactionele voetnoot meldt dat in de tekst van het voorwoord enige veranderingen zijn aangebracht die niet meer met haar konden worden besproken. Misschien gaat het wel om de twee plichtmatige verwijzingen naar Lenins verzameld werk die men aantreft, of naar de slotzin waarin gesteld wordt dat in Elsschots proza ‘het zakelijke en politieke leven van de bourgeois met al zijn enorme banaliteit en cynisme wordt ontmaskerd’. Kennelijk wil het voorwoord de censuur ook

ter wille zijn door bijzondere aandacht te geven aan de politiek meest incorrecte opmerking van het boek, de slotzinnen van Het tankschip: ‘Op de oorlog, Frans, want oorlog is een zegening. En het kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is ’t waar of niet?’ Zo’n uitspraak, zo lezen we, hoort bij Elsschots uitbeelding van een zakenwereld waar de logica nu eenmaal absurd is en het absurde logisch heet. Aan de vertaling kwamen vier vertaalsters en één vertaler te pas. Een bijzonderheid van het boek zijn de zeven houtsneden van de kunstenares T. Tolstaja, die wel tot de top gerekend mogen worden van de illustraties die ooit bij Elsschots werk zijn gemaakt. Over de kunstenares – die niet dezelfde kan zijn als de gelijknamige romanschrijfster – heb ik verder niets kunnen achterhalen. Maar Tolstaja moet de vertaling nauwgezet hebben bestudeerd, anders had zij de donkere, cynische middenstanderssfeer van Elsschots proza niet zo subtiel kunnen uitbeelden.

Ten slotte nog een opmerking over de boekenmarkt in het oude Oostblok. Men pleegt die vooral te associeren met censuur die over alles waakte en met sombere, lelijke uitgaven. Toch werden in de oude tijd ook heel wat bijzondere boeken uitgegeven. Oostblok-redacties werden vaak bevolkt door erudiete redacteuren die een onleesbaar politiek boekje bedachten om ook een écht interessante uitgave te kunnen doordrukken. Vooral uit de ddr en Tsjechoslowakije ken ik verrassende vertalingen die alleen dankzij het gebrek aan marktwerking konden verschijnen. In de Sovjet-Unie lag alles wat moeizamer, maar ook daar gebeurden soms mooie dingen, zoals de uitgave van deze Elsschot: nog altijd de meest uitgebreide Elsschot-vertaling die ooit verscheen. Het was juist deze enigszins belegen uitgave op grond waarvan de Petersburgse docente neerlandistiek Irina Michajlova enkele jaren geleden in Neerlandica extra muros schreef dat Elsschot de meest geliefde Nederlandstalige auteur onder haar studenten is.

R. Breugelmans+
Een echo van gelukzaligheid
Bijzondere Couperus-correspondentie ingezien

In 1983 publiceerde F.L. Bastet in het tijdschrift Maatstaf voor de eerste maal zijn uitgave van brieven die Louis Couperus, bijna allemaal in het Frans, heeft geschreven aan twee Florentijnse vriendinnen, Emma Garzes en Maria Lodomez. Al eerder had Bastet overtuigend laten zien dat Emma model heeft gestaan voor Elettra, de innemende vrouwelijke hoofdpersoon in vele feuilletons van Couperus. Emma’s broer Giulio Lodomez zou, aldus Bastet, schuilgaan achter Orlando, de naam die Couperus in zijn feuilletons meegaf aan zijn mysterieuze Italiaanse vriend.

In zijn inleiding in Maatstaf gaf Bastet, wiens essays recent bekroond zijn met de P.C. Hooftprijs 2005, vele lezenswaardige bijzonderheden. Zo vertelde hij dat hij slechts 39 brieven kon publiceren uit een reeks van 72 stuks, en dat de ontbrekende 33 waarschijnlijk – op instigatie van Louis’ weduwe Elisabeth (overleden in 1960)? – vernietigd waren. Over de omstandigheden waarin hij moest werken om de brieven te kunnen publiceren en de vraag waar ze zich bevonden, was hij toen noodgedwongen minder mededeelzaam.

Bij de heruitgave in zijn bundeling van resterende Couperiana Al die verloren paradijzen… Van en over Louis Couperus (Amsterdam 2001) kon Bastet subtiel wraak nemen in een nieuwe, herschreven inleiding. Zo bleek (zie aldaar p. 34-35) dat de brieven sinds 1953 in het bezit waren van Johan B.W. Polak, Amsterdams mecenas, uitgever en literair verzamelaar, die leefde van 1928 tot 1992. Bastet beschrijft in een in elk geval voor de lezer hilarisch verslag aan welke strapatsen hij blootstond, voor hij tot publicatie kon overgaan. Het belangrijkste was dat hij beschikte over een typoscript van de brieven en dat hij, na zijn ‘dreigement’ de brieven op grond daarvan uit te geven, uiteindelijk inzage kreeg in veertien van de 39 originelen. Uiteraard was Bastet met deze gang van zaken niet blijde, want hij vond terecht het niet prettig dat hij zich bij zijn uitgave grotendeels moest baseren op een afschrift dat hij ‘volstrekt onbetrouwbaar’ noemt.

Gelukkig is die onbetrouwbaarheid nogal meegevallen, zoals ik kon constateren dankzij de medewerking van de huidige bezitter van de resterende originelen, die

weliswaar onbekend wenst te blijven, maar, in tegenstelling tot Polak, wél inzage verleende. Daarvoor zeg ik hem oprecht dank.

Fantastique

Bastet heeft duidelijk een leestekst willen bieden, niet een die tot in de laatste tekstkritische puntjes is verantwoord. Hij heeft zo nu en dan de interpunctie en de spelling genormaliseerd – zo werd Couperus’ ‘içi’ ‘ici’ – en de alinea-indeling is niet altijd conform de originelen. Hier heb ik alleen de belangrijkste leesfouten verbeterd, klaarblijkelijke zetfouten zijn niet vermeld:

brief 20: viendrez > viendriez
brief 27: fantastique > patriotique
brief 30: parvenu > parvenir
brief 32: je tenais peut-être > je tenais trop peut-être; Rez-de-chaussé > Rez-de-chaussée
brief 39: chose de nous > chose de vous

Dat valt dus best mee. Eens te meer blijkt dat Bastet voortreffelijk werk heeft verricht.

Ook heb ik gekeken naar de poststempels op de (pren)briefkaarten en de gelukkig in een aantal gevallen bewaard gebleven enveloppen. Deze dragen meestal twee stempels: die van de verzenddatum en de aankomstdatum. De eerste daarvan is bepalend voor de datering van de brief als Couperus die niet zelf had gedateerd. Op alle kaarten ontbreekt een datering. Kaarten uit Nederland zijn vaak, zeker als de brief uit meer stuks bestaat, verzonden in een envelop, die in die gevallen niet bewaard is.

Ik heb slechts één afwijking geconstateerd: de datum van verzending van brief 22 is 24, niet 25 februari 1911. Bij brief 9 is het verzendstempel niet geheel te lezen, maar de plaats van verzending is duidelijk Nice, het aankomststempel is 23 april 1908, zodat de kaart waarschijnlijk op de 22ste is gepost.

Marken

Nu de brieven van Couperus voor me liggen, kan ik, in aansluiting op Bastets mededelingen hierover, nog wat meer zeggen over de voorstellingen op de prentbriefkaarten. Behalve bij brief 2 gaat het om afbeeldingen die, inclusief het onderschrift, de gehele oppervlakte van de kaart beslaan.

Prentbriefkaart 1 heeft als onderschrift ‘Roma – Galleria Rospigliosi – L’Aurora’, nummer 2 geeft links – in kleur! – op de mededelingenkant een wandschildering uit de ‘villa van Cicero’ in Pompeï weer, een danseres met een cimbaal. Nummer 5, met het poststempel ‘Bologna-Firenze’, vermeldt: ‘Un saluto dai Bagni della Porretta – Hotel Porretta – Proprietà Masi Pietro’. Dit was kennelijk het hotel waar het echtpaar Couperus twee weken dacht te verblijven. Van nummer 6 heeft Bastet het onderschrift gegeven, al dient ‘Ricci’ verbeterd te worden in ‘Riccio’, terwijl bij

nummer 7 ‘dell’ gelezen moet worden in plaats van ‘del’. Nummer 10 vertoont eerder dan een strandgezicht een zonsondergang boven zee en het plaatje wordt verder opgefleurd door enige bloemen en een telegraafpaal met draden waarop twee vogels zitten, terwijl nummer 18, een fraai gekleurde kaart in reliëf, een klok laat zien met eromheen voorstellingen van de twaalf uren. Het onderschrift luidt: ‘Roma Le ore di Raffaello/Ogni ora che batte desti nel/vostro cuore un’eco di felicità’ [De klok van

















Rafaël. Moge zij ieder uur dat zij slaat, uw hart een echo van gelukzaligheid schenken]. Couperus noemde dit kunstwerk nog even in zijn feuilleton ‘De uren’, gepubliceerd op 18 december 1915 in Het Vaderland (vw 27, p. 675). Nummer 21 is eveneens gekleurd; het lichtelijk lugubere plaatje stelt een groepje mensen voor van wie de voorste een brandende fakkel meevoert, en heeft als onderschrift: ‘Rome. – The Catacombs’, blijkens de gedrukte tekst op de achterkant die van St. Calixtus. Nummer 24 beeldt zoals de brief ook mededeelt een doge af. Het onderschrift vertelt ons








om wie het gaat: ‘Venezia – Museo Civico / Ritratto del Doge Francesco Foscari. (Gentile Bellini)’.

Nu de kaarten die uit Nederland verzonden zijn. Ze hebben typisch ‘Hollandse’ afbeeldingen. Het onderschrift van nummer 26 maakt in het Nederlands, Frans, Engels en Duits duidelijk waar het om gaat: ‘H.J. Weissenbruch. Landschap met molen bij Schiedam’, enzovoort, uit een reeks ‘Moderne kunst – Holland’. Nummer 27 bestaat uit vier door Couperus genummerde kaarten. Van kaart 1 en 2 is de voorstelling conform Bastets opgave, maar op 3 en 4 zijn klederdrachten afgebeeld: op 3 die van een vrouw en een meisje van ‘Zeeland Walcheren’ en op 4 van twee vrouwen

van Marken, en dus niet van Volendam. Met de nummers 28 en 29 begeven we ons wederom op het gebied van de schilderkunst, ditmaal de zeventiende-eeuwse: ‘Rijksmuseum – Amsterdam. Rembrandt van Rijn. De staalmeesters’ en ‘Stedelijk museum – Haarlem. Frans Hals. Vergadering van officieren van de Cloveniers-Doelen’, beide onderschriften ook in vier talen.

Over de kaarten rest nog één opmerking: ik ben er zeker van dat de nummers 34, 35 en 36 gezamenlijk verzonden zijn, net als de twee kaarten van nummer 15 en de vier van nummer 27. Dit zou betekenen dat die drie nummers brief nummer 34 worden en dat de nummers 37, 38 en 39 omgenummerd worden tot 35, 36 en 37.

Piano nobile

Naast de biografische details in de vooral in de latere jaren persoonlijke brieven, bood brief 32, gedateerd 10.x.xv, ten slotte nog een aangename verrassing: de plattegronden van het woongedeelte van Hoogewal 2 in Den Haag, dat het echtpaar Couperus, door de oorlog gedwongen Italië te verlaten, net betrokken had. Als toelichting schreef hij in de brief: ‘Ik zend U een kleine plattegrond van ons huis, gelegen in het centrum; het bevindt zich boven een kleermaker, de deur is klein, de trap… niet die van het Palazzo Niccolini, maar is men eenmaal boven gekomen, laat ik zeggen op de piano nobile, want in dit land hebben wij vele verdiepingen en trappen, dan is het heel aardig en onze vrienden zeggen ons dat wij in deze

twee maanden ons interieur reeds artistiek en comfortabel hebben weten in te richten… Maar alles is nieuw, en ik mis mijn oude souvenirs! En mijn boeken!! En zovéle dingen: het aardige portret van mijn moeder…’ (Bastet, p. 79) De weergave van de tekeningetjes in Bastets uitgave moest, omdat hij niet over het origineel voor reproductie kon beschikken, min of meer nagetekend worden en dat leverde enige onnauwkeurighed op. Hier volgen de reproducties van Couperus’ schetsen. (Zie voor de verklaring van Couperus’ uitleg p. 76-77 en 79 van Bastets uitgave.)

Schets [1] geeft de plattegrond van de begane grond weer: de ‘Rez-de-chaussée’, met links de deur en de trap naar boven en daarnaast de winkelruimte, die ingenomen werd door de kleermaker.

In schets [2] krijgen we eerst een soort oriëntatie voor de voorkant van het pand met behulp van de aanduiding ‘Vue sur canal’, waarbij het ‘canal’ is aangegeven met een slingerlijntje. Ongeveer ter zelfder hoogte staat: ‘Premier Etage’, waaronder de indeling van die verdieping volgt.

Hierna komt schets [3] voor de ‘2^e Etage’, natuurlijk weer met het ‘Vue sur canal’ door twee door Couperus getekende ramen en vanaf een balkon.

Blijkens schets [4] was de ‘3^e etage’ gereserveerd voor opslagruimte voor kolen (arme kolenman die dat al die trappen op moest sjouwen en misschien stonden daar in de zomer ook de kachels die Kees schoonmaakte), een logeerkamer, eens voor Emma Garzes?, en het inmiddels beroemde platje waar poezen en katers elkaar konden ontmoeten.

Arno van der Valk+
Ek maak my mond oop in Nederland
Gerard Reve aan het woord in Zuid-Afrika

‘Gerard Reve is het in grote lijnen eens met God’ stond er als kop boven het interview dat Boudewijn Büch met Reve had voor Het Parool van 15 januari 1983. Behalve dat hij Jan Wolkers en Harry Mulisch van harte een communistisch concentratiekamp toewenste, noemde de volkssschrijver het ‘een legende’ dat de blanken naar Zuid-Afrika waren gekomen om de zwarten te onderdrukken en voorspelde hij dat stemrecht voor zwarten en kleurlingen meteen de laatste Zuid-Afrikaanse verkiezingen zou inluiden. Het interview met Reve zorgde voor veel publieke ophef en vormde het begin van een lange periode van verwijdering tussen Reve en Büch.

Verzet tegen de apartheidspolitiek van het blanke regime in Zuid-Afrika stond in die dagen in het middelpunt van openbare discussie. Naast een verbod op wapenen oliehandel met Zuid-Afrika hadden de Verenigde Naties een culturele boycot uitgevaardigd, die contacten met Zuid-Afrikaanse intellectuelen aan banden legde. Een van de weinige Nederlanders die deze boycot durfden te trotseren, was W.F. Hermans, die op kosten van zijn Zuid-Afrikaanse uitgever Koos Human en enkele universiteiten in maart 1983 door Zuid-Afrika toerde. Na thuiskomst belandde zijn naam op een zwarte lijst van de vn en riep het Amsterdamse gemeentebestuur hem uit tot ‘persona non grata’. Vervolgens werd een lezing van Hermans in De Balie in Amsterdam op 3 januari 1984 onderbroken door een bommelding. En in februari 1984 zag Hermans onder druk van dreigementen van de Federatie Welzijnsorganisaties van Surinamers af van een optreden op de Utrechtse Nacht van de Poëzie. In Zuid-Afrika zelf stak een heftig en gewelddadig verzet op tegen de nieuwe grondwet, die nog altijd geen politieke rechten voor de zwarte bevolking garandeerde, waardoor de politiek van de ‘gescheiden ontwikkeling’ en de thuislanden zou worden gehandhaafd. De Anti-Apartheidsbeweging Nederland pleitte voor een totale economische boycot.

Zuid-Afrika hield de gemoederen dus bezig, ook die van Gerard Reve. In het interview met Büch zei hij: ‘Ik heb er een hele studie van gemaakt.’ Reve voelde zich een roepende in de woestijn: ‘Ik vraag geen begrip voor Zuid-Afrika. Ik zou het

interessant vinden als mensen eens de moeite namen iets over dat land te weten tekomen. Maar…ach… ik heb het gewoon opgegeven om mij verstaanbaar te maken.’ Misschien dat alle opwinding over zijn vermeend racistische uitspraken uit dit interview Reve wel extra vastbesloten heeft gemaakt het omstreden land eens, net als Hermans, met eigen ogen te gaan bekijken.

Na de voltooiing van De Stille Vriend vond Gerard Reve de tijd voor een bezoek aan Zuid-Afrika. Op vrijdag 1 juni 1984 landde hij, in stilte, op Jan Smuts Airport. De door de Zuid-Afrikaanse schrijfster Eleanor Baker (1944-2002) bij Reve aanbevolen gastheer was Lucas Malan (1946). Hij haalde Reve af van het vliegveld en nam hem mee naar zijn huis aan de Pantherstraat 43 in Kensington, een oostelijke buurt van Johannesburg. Malan was al op 3 november 1983 per brief door Reve zelf gewaarschuwd: ‘U moet niet alles wat ik schrijf, letterlijk opvatten, maar wel ernstig nemen. Ik ben niet geheel goed bij het hoofd, maar ongevaarlijk.’ Reve logeerde tot 5 juni bij Lucas Malan en vertrok daarna naar Kaapstad. Reves Zuid-Afrikaanse uitgever Koos Human ontving hem daarna, net als Hermans, in zijn buitenhuis in Onrusrivier en initieerde een enkele lezing aan een universiteit. Maar in tegenstelling tot Hermans kwam Reve overal op eigen kosten en hij werd niet officieel ontvangen door de Nederlandse vertegenwoordiging. Hij logeerde achtereenvolgens bij dichter en criticus Lucas Malan, bibliothecaris Piet Westra en zijn vrouw Reina, uitgever Koos Human, romanschrijver Etienne Leroux en de Nederlandse consulgeneraal Gerben Meihuizen.

Christelike etiek

Gerard Reve gaf tijdens zijn bezoek aan Zuid-Afrika in totaal vijf interviews.1

Om te beginnen maakte hij via Lucas Malan kennis met Koos Prinsloo, net als hij een schrijver onder vuur. Prinsloo (1957-1994) beleed openlijk zijn homoseksualiteit, hij moest de hem toegekende Rapport-prijs inleveren wegens belastering van president Botha, hij werd in elkaar geslagen door popster Johannes Kerkorrel naar aanleiding van het verhaal ‘Die affair’ (uit de bundel Slagplaas, 1992) en uiteindelijk was hij de eerste Afrikaanse schrijver die aan aids overleed. Onder de kop ‘Eksentriek, ernstig’ sprak Reve zich tegenover Prinsloo in het door de regeringsgezinde uitgever Napers uitgegeven dagblad Beeld (11 juni 1984) vrijmoedig uit. De volledige tekst van het interview volgt hieronder.

 

Gerard Reve, skrywer van die ‘klassieke’ Nederlandse roman De Avonden, is op ’n maandlange private besoek aan Suid-Afrika. Mnr. Reve volgt kort op die hakke van W.F. Hermans wat verlede jaar hier was – die eerste keer in meer as drie dekades dat Nederlandse skrywers besoek bring aan Suid-Afrika. Koos Prinsloo het met hom gesels.

‘Ek probeer om in te pas. Ek voel my nie hoër en beter as ander mense nie, maar ek is gewoon deur wat ek van die wêreld en die lewe dink, iemand wat nie hierdie wêreld en tyd pas nie. Emosioneel leef ek in die tweede helfte van díe sewentiende eeu.’

Gerard Reve is aan die woord. Hy is eksentriek, dink goeie kitch is ‘prima’ – ’n gedistingeerde heer van sestig. Hy dra ’n T-shirt onder sy hemp en baadjie, ’n goue ring aan sy vinger. Sy grys hare is netjies gekam. Maar hoe jy dit met hom het, weet jy nie heeltemal nie. ’n Mens kry die gevoel dat hy jou én homself aanhoudend ironiseer. Tóg is jou blywendste indruk díe van ’n baie ernstige man.

Hy was in sy jong jare self ’n joernalis en het hom altyd vererg vir die nukke van mense met wie ’n onderhoud gevoer word. ‘Òf jy moet iemand in jou huis toelaat òf jy moet nie.’ Hy wou hulle altyd verwurg as hulle die onderhoud eers wou sien voor publikasie.

Wat is die motivering vir sy besoek aan Suid-Afrika?

‘Dit is merkwaardig genoeg ’n ou sentiment uit my jeug – die “jongensboeke”; Pieter Maritz en die heldhaftige onskuld van die Boere; dit wat my ouers my nog vertel het.’2

‘Wat ’n Nederlander nie begryp nie, is dat daar in Suid-Afrika driemiljoen Nederlanders sit wat ’n taal hanteer wat die domme Nederlander, selfs die intelektueel, as ’n soort kindertaal beskou. Maar dit is ’n volwaardige Wes-Europese kultuurtaal.’

‘Ek wou sien wat in Suid-Afrika aangaan. Ek maak my mond oop in Nederland. Kyk, Hermans sou in Utrecht optree en in ’n kulturele sentrum in Amsterdam, en

sogenaamde vryheids- en anti-apartheidsgroepe het hom bedreig en hy het nie opgetree niet, maar ek sal wel optree, sou dit my te beurt val. Ek is sestig jaar oud, laat hulle dan maar my kop inslaan. Ek het miskien nie altyd gelyk nie, maar ek maak my mond oop.’

Hy bring dus soos Hermans besoek ongeag teenkanting van bogenoemde organisasies en die kultuurboikot teen Suid-Afrika?

‘Die beskuldigings teen Hermans is totaal absurd. Hy is een van die weinige kunstenaars in Nederland wat deur die Rooi Leuen sien. Hy is ’n moeilike man, ’n felle polemis, en hy het baie vyande. Ek was twintig, dertig jaar gelede ’n paar jaar met hom bevriend. Hy is ’n onmoontlike man, maar die beskuldiging dat hy ’n rassis is, is meer as absurd. Hy is dan getroud met ’n gekleurde vrou. Hy is so min ’n Fascis of rassis as wat ek een is.’

‘Maar Nederland het ’n gekkehuis geword en dit geld vir byna die hele Wes-Europa, behalwe miskien vir Wes-Duitsland en Engeland.’

Is dit waarom hy hom in Frankryk gevestig het?

‘Nee, tien jaar gelede wou ek gewoon ’n rustige plek hê waar ek kon skryf en met rus gelaat word. En ek wou buite die stad woon.3 Dit is ook baie goedkoper, maar ek kan oral woon. Ek woon die Mis by en gaan na alle vieringe en herdenkinge. Ek probeer inpas, sosiaal wees.’

Hy val homself in die rede. Sy tande is zwart van rook en wyndrink, sê hy aan die fotograaf. Sy regterkant is meer fotogenies, maar as dit ’n vyand is wat die foto’s neem kan die foto’s vreeslik uitkom. Hy poseer vir ’n foto: mond toe, glas in die hand.

‘Ek het in my naïwiteit gedink dat ek hier nog mense sou vind wat in ’n ossewa woon, met ’n lamp en die groot Statebybel. Ek was erg ontroer deur die huis van Oom Paul in Pretoria.4 So droewig, so, ag…’

Wat dink hy van apartheid?

‘Ek weet nie presies of mens nog aan die apartheidspolitiek iets kan verander of wegneem nie, maar ek sien geen bruikbare alternatief nie. Want jy kan wel grondwetlike vryheid beveel, maar wat is vryheid? ’n Woord.’

‘As jy sien wat die vyfmiljoen mense in Suid-Afrika doen om die 22 miljoen mense te verhef, aan hulle woonruimte te gee, selfbestuur te gee, eigendom te gee, is dit bewonderingswaardig. Ek glo apartheid is nie gegrond op rassisme nie maar op ’n Christelike etiek.’

‘Maar die apartheidspolitiek het vyftig jaar te laat gekom, en daarom het dit die fanatieke angsaspekte en die geweldige oordrywing dat Swartes byvoorbeeld aparte toiletgeriewe moet hê. Maar dit is ’n wedren teen tyd.’

‘Dit is iets wat die Nederlander nie kan verstaan nie. Nederland weet altyd wat goed is vir ander volke. Kommunisme is goed vir Pole en Rusland. Nederland dink hulle bepaal die wêreldpolitiek. Maar die Nederlander beleef alles teoreties op ’n afstand, met sy krat bier en bak grondboontjies voor die televisie.’

‘Daar is wel ’n kultuurverdrag met Rusland. Die Nederlandse skrywer, Frans Kellendonk, laat hom deur die Russiese skrywersbond uitnooi om langs die Volga te sit en Vodka drink terwyl honderde Russiese skrywers gevange sit in tweeduisend werkkampe. Dít terwyl iemand wat in Rusland homoseksueel is vyf na sewe jaar tronkstraf kry en Kellendonk behoort sélf tot die “herenliefde”. Maar niemand is kwaad dat hy deur Rusland uitgenooi word nie.’

‘Ek weet nie wat ek sal teenkom wanneer ek terugkom in Nederland nie, maar ek vind dit nie meer die moeite werd nie. Dit is ’n lost case, a doomed country. Hulle is nog baie ryk, maar dit verdwyn. Dit maak geen verskil of dit ’n sosialistiese regering of ’n koalisie is van Liberale en Christen-Demokrate nie. Die Christen-Demokrate is net so swaksinnig soos die Sosialiste.’

‘Light is dawning upon them in Wes-Duitsland, Engeland en België. Elders ook. Tot seker mate selfs in Frankryk.’

‘Maar dit was ook heel verstandig dat mnr. P.W. Botha Nederland nie besoek het nie. Kyk, daar sou betogings in Nederland gewees het soos dié in Londen en Wes-Duitsland. Maar die veiligheid van die persoon wat kom, mag nie in gevaar gestel word nie. Ek verseker jou Nederland kon die veiligheid van mnr. Botha nie waarborg nie.’

‘Dit is nie Suid-Afrika wat geïsoleer is nie, maar eindelijk Nederland wat ’n keer geïsoleer is. Serves them right after all.’

‘Sedert De Avonden het 25 van sy werke die lig gesien. Wie lees sy boeke?

Driekwart van sy lesers is vroue. Die verklaring daarvoor is sy uitbeelding van die liefde. ‘As ’n man na ’n vrou kyk kan hy ook goedertrou in gedagte hê, maar dit is hoofsaaklik drif, begeerte en mag. ’n Vrou wat na ’n jongeling of man kyk, kan ook begeer, maar sy kyk ook altyd as moeder. Dít herken ’n vrou in my werk, die caring attitude.’

‘Inmiddels het ek wel ’n deel van my publiek verloor. Twintig, dertig jaar gelede was my publiek jong akademici, studente, skoliere. Daardie leserspubliek het verlore gegaan omdat onderwys in veral Nederland totaal verval het. ’n Jongeling van twintig kan nie meer lees en skryf nie. Hulle lees geen boeke nie. Meissies nog wel. Ek vrees dat my lesers nou veertig, vyftig jaar oud is. Dis heel tragies. Hulle kyk almal video. Maar miskien kom daar weer ’n tyd dat dit chic sal wees om te lees.’

Sy geliefde skrywers?

Hy is veral geïnspireer deur die Russiese romanskrywer Ivan Toergenjef. ‘Ek bewonder ok die werk van Gustav Flaubert, wat net soos ek ’n romantikus is in visie maar ’n naturalis na tegniek – dus kranksinnige idees het (daarvan het ek baie: romantiek, dekadensie, doodsdrif), maar tegelykertyd skryf as gewone mens in gewone taal. Ek glo jy moet nooit die leesbaarheid en die entertainment value laat ly onder die diepte van wat jy te sê het nie. Ek skryf in die eerste plaas vir leasure and pleasure and not to be edified. As jy gestig wil word, moet jy kerk toe gaan.’

Die verskyning van sy twee briefromans Op Weg Naar Het Einde en Nader Tot U het

in die jare sestig ’n opskudding in Nederland veroorsaak. Wat is sy standpunt oor sensuur?

‘Dit is ’n mensliewende standpunt dat jy mense teen bepaalde verderflike dinge moet beskerm, maar wat is verderflik? Ek is jare lank uitgekryt vir ’n pornograaf, wat ek absoluut nie is nie. Ek is heeltemal te veel oortuig van die heiligheid, die sakramentele karakter van die seksulaiteit.’

‘Ek vind pornografie sleg. Soos die godslasteraar die naam van God laster, belaster die pornograaf die naam van die grote god Eros. Dit is vuilskrywery – ’n veragtende visie op die seksualiteit.’

‘Maar vervolging weens pornografie en godslastering is ’n ander saak. Want wat is pornografie? Jy het geen bruikbare kriterium nie. Miskien moet jy die jeug beskerm teen ervaringe waarvoor hulle nog nie ryp is nie. Dit is nie goed dat ’n kind van tien ’n boek lees waarin die seksualiteit net sadisties voorgestel word nie.’

Die onderhoud loop ten einde. As afterthought voeg hy by dat daar tog genoem moet word dat hy ’n natuurliefhebber is… en ’n liefhebber van kinders.

Politiek asiel

Na terugkeer in Nederland zou Reve tegenover Lucas Malan mopperen dat het vraaggesprek met Prinsloo in de Nederlandse pers vervalst was weergegeven, en beklaagde hij zich dat geen krant of ‘verrekijkredactie’ contact met hem had opgenomen.5 Hij had wel andere reacties gehad: ‘Tien dagen geleden werd ik in Amsterdam op straat herkend en bijna gemolesteerd. Mijn terugkeer naar Zuid-Afrika wordt misschien wel, wie weet, een zaak van politiek asiel.’ (brief van 22 juli 1984)

Reve beklaagde zich ten onrechte over de weergave van zijn woorden. De kranten – waaronder nrc Handelsblad van 4 juli 1984 – citeerden correct, maar legden de nadruk op de bewering dat de apartheid gegrond zou zijn op christelijke ethiek en niet op racisme. Reve wilde nota bene Hennie Serfontein, correspondent van het christelijke dagblad Trouw, niet te woord staan, omdat hem gebleken was dat de journalist een communist zou zijn.

Terugblikkend concludeerde Reve, in een brief aan Piet Westra van 28 juli 1984: ‘Ik vond het vraaggesprek in Beeld en Die Burger niet zo slecht, al had ik wat meer moeten zeggen over de ontwikkeling naar een herziening, en mogelijk binnen afzienbare tijd een afschaffing, van de “kleine” apartheid. (Een oneigenlijke benaming, want die “kleine” apartheid is eigenlijk de “grote”).’

Libertijn

In Zuid-Afrika schilde columnist L.I. Bertyn nog een appeltje met Reve. Samengevat luidde zijn commentaar op het Reve-interview: nog net voordat hij door Madame Tussaud wordt opgehaald, komt Reve gauw een paar bewonderaars in Zuid-Afrika opscharrelen.6

Achter deze ‘libertijn’ gaat Gerrit Olivier schuil, een journalist die aan Reve werd voorgesteld en die, aldus Reve later, zijn homoseksuele geaardheid verborg onder

een goedkoop marxisme. Bij hun tweede ontmoeting werd hij door Reve begroet met de woorden: ‘O, ik had je helemaal niet herkend, je lijkt ook zo op iedereen.’ Olivier dacht op zijn beurt: en jij gaat steeds meer op jezelf lijken. In zijn ogen gedroeg Reve zich in Zuid-Afrika als een karikatuur van zichzelf.

Olivier komt ook ter sprake in een brief van Reve aan Malan van 22 juli 1984: ‘Het is dus zaak, eventueel een geweer vast te houden om de apartheid te verdedigen tegen het marxisme, communisme, socialisme of hoe die mensheidreddende systemen mogen heten, die de mensen niet per dozijn onwettig 26 dagen te lang vasthouden, maar bij tientallen miljoenen uitroeien voor een goed doel. (Gerrit O. wil graag uitgeroeid worden. Ik heb liever, dat hij blijft leven, goed gevoed, sportend en zonnebadend op de binnenplaats van de gevangenis, maar wel elk weekeinde langzaam gemarteld wordt.)’

Toen ik Olivier confronteerde met dit citaat uit de brief van Reve, was hij niet verbaasd. Hij deed het af als ironisch spel van iemand die alleen op zichzelf gericht is. En zo dachten er meer. Ook Koos Prinsloo vond zijn eerste ontmoeting met Reve bij Lucas Malan thuis in Johannesburg pijnlijk. Niet vanwege Reves standpunt inzake apartheid of homoseksualiteit, maar omdat er geen gesprek met hem mogelijk was. Reve sprak niet zozeer mét mensen, alswel tégen mensen.

Gevangene

Omdat Reve lang vaag bleef over zijn reisplannen, voelde zijn gastheer Lucas Malan zich gedwongen vrienden in te schakelen om zijn gast te vergezellen. Zo vroeg hij de boekhandelaar Marcus de Jong Reve te escorteren naar een bijeenkomst in Pretoria. De Jong reed het bestelbusje van zijn boekwinkel door het dorre, desolate winterlandschap van Johannesburg naar Pretoria. De reis werd zwijgend afgelegd, zo af en toe onderbroken door wat gebrom of een vraag van Reve: ‘Plegen veel Zuid-Afrikanen zelfmoord?’ De Jong vertelde dat hij juist in de krant had gelezen dat Zuid-Afrika met Finland in de zelfmoord-top-drie stond. Reve kon zich dat met een blik op het landschap helemaal voorstellen.

Uit brieven aan Joop Schafthuizen (16 juni 1984) en Lucas Malan (13 juni 1984) spreekt Reves zwaarmoedigheid in Zuid-Afrika: ‘Ik zit soms een beetje te piekeren, en wordt van tijd tot tijd ietwat depressief. Ik moet de waarheid vertellen, in Nederland, over Zuid-Afrika.’ Behalve door de gedachte aan zijn missie in Nederland en de voortdurende ontmoetingen met nieuwe mensen werd zijn zwaarmoedigheid ook veroorzaakt door de tegenstelling tussen zijn romantische, archaïsche voorstelling van het land van de boeren en de realiteit van de geladen situatie in Zuid-Afrika. Die tegenstelling voelde Reve al voor zijn vertrek aan. Op 3 november 1983 schreef hij Malan: ‘Ik weet niet, of mijn voorstelling van Zuid-Afrika enigszins in de buurt komt van de werkelijkheid.’ Aan Joop bekende hij op 29 maart 1984: ‘Als ik me in de politiek begeef, dan ga ik daar aan onder, door mijn hartstocht, door mijn gevoel voor recht: ik moet het hoofd koel houden.’7

De autorit met de boekhandelaar kreeg nog een bijzonder vervolg. Het was

Marcus de Jong die Reve een lang radio-interview afnam, te beluisteren in een Nederlandstalige uitzending van de Zuid-Afrikaanse Wereldomroep, op 4 juli 1984. De uitgeschreven tekst ervan wordt hieronder voor de eerste maal gepubliceerd.

 

Meneer Reve, u bent alweer bijna onderweg terug naar Nederland, of eigenlijk naar Frankrijk, maar de vraag die ons nog – ja, ik zal niet zeggen kwelt – maar die nog bij ons opkomt en die ook in Nederland speelt: wat heeft u eigenlijk bezield Zuid-Afrika te bezoeken?

Ik ben mij een paar jaar geleden gaan informeren over Zuid-Afrika.8 Ik had bepaalde vermoedens dat het beeld dat men in Nederland van Zuid-Afrika had, cultureel, politiek, etnisch, zeer inaccuraat was. En ik ben tot de ontdekking gekomen dat men in Nederland over Zuid-Afrika zo weinig weet, dat men eigenlijk wel kan zeggen dat men in Nederland van Zuid-Afrika niets weet. En toen dacht ik: ik ga er naar toe. Er waren ook, ach, eigenlijk nostalgische jeugdherinneringen: het leed van de Boerenoorlog, dat klonk bij ons thuis nog na, bij mijn ouders, en die jongensboeken, Pieter Maritz en dergelijke.

Ja, ik zou dat – wat eigenlijk in uw werk ook voorkomt – een soort jongensromantiek willen noemen.

Dat speelde mee, zeker.

U zoekt, zoals Céline vroeger eigenlijk met de Duitse cultuur, u zoekt in Zuid-Afrika een cultuur waar nog orde, waar nog stilte is, waarin uw taal nog kan weerklinken. Heb ik het juist?

Er komt wel een zekere sentimentele opstelling bij; die nostalgische ideeën, die dacht ik hier in woord en beeld te vinden. Zo extreem was het niet, maar ik dacht, misschien zijn er nog wel godvrezende boeren die in een ossawa wonen en bij een petroleumlamp een grote Bijbel lezen. Dat heb ik niet kunnen terugvinden.

Nee, Zuid-Afrika is een gewoon, een modern en ook al tot in een deel, zoals West-Europa, geperverteerd land natuurlijk.

Dat was moeilijk te verwerken, dat alles, alles, alles nieuw is.

Er wordt zo gefluisterd dat Gerard Reve in Zuid-Afrika op bezoek is als een egotrip en dat hij zich eigenlijk tegen de openbare mening in Nederland wil verzetten. Wat zou u daarvan zeggen?

Ik geloof niet dat het veel zin meer heeft om in Nederland zich tegen de openbare mening te verzetten. Of de openbare mening? Ik weet niet of het de openbare mening is. Het is de mening van een aantal mensen die een terreur uitoefenen over de kranten, media, radio, televisie. Men komt eigenlijk niet aan het woord. Als ik iets over Zuid-Afrika zou willen vertellen in een openbare lezing in Nederland, zou ik door de rode sa van het socialisme gemolesteerd worden. Zoals dat gebeurt, zoals Hermans bedreigd is geworden en af heeft moeten zien van optreden.

Met andere woorden, u heeft geen duidelijke politieke bedoelingen gehad met uw bezoek aan Zuid-Afrika. Uw bezoek aan Zuid-Afrika wordt door anderen gepolitiseerd en vooral dan door links, zoals u het ziet?

Dat geloof ik stellig.

We kunnen hier dus de uitdrukking gebruiken die Thomas Mann gebruikte, ‘der Politik des Unpoliti–

schen’, nietwaar? Alles wat u doet en zegt, wordt politiek geïnterpreteerd.

Ja kijk, het is geen staatkundig bezoek, maar natuurlijk ben ik niet blind. Ik weet wel dat het politiek is. Ik vind het boeiend, aangrijpend, ontroerend dat er ergens overzee een gemeenschap, een groep mensen is, acht miljoen ongeveer in totaal, die Nederlands als eerste taal spreken. En dan een Nederlands dat heel weinig, eigenlijk betrekkelijk weinig afwijkt van het moderne, Europese Nederlands. Het Zuid-Afrikaans, of zoals het hier heet: het Afrikaans. Dat Afrikaans heeft voor u een bijzondere bekoring.

Ik heb ontdekt wat men in Nederland niet weet, men denkt in Nederland dat

het een primitief kindertaaltje is. Het heeft zich anders ontwikkeld dan het zeventiende-eeuwse Nederlands zich ontwikkeld heeft in Nederland, maar het is een volwaardige West-Europese cultuurtaal die zich meten kan met het Duits, het Nederlands in Europa, het Engels. Het is een volwaardige cultuurtaal, die door de vereenvoudiging van de grammatica potentieel een wereldtaal is, omdat het de taalstrijd met het Engels bijvoorbeeld gemakkelijk kan opnemen, omdat het makkelijker is dan het Engels.

Dat is dus één deel van de bekoring die het Afrikaans voor u inhoudt. Het andere is dat er in het Afrikaans nog uitdrukkingen en zinswendingen voorkomen die voor de Nederlander archaïsch in de oren klinken en dat klinkt u aangenaam in de oren. Dat sluit aan op uw, zal ik het maar noemen, plechtstatige stijl.

Ik ben eigenlijk, voel me erg verwant met de oude Afrikaner cultuur, omdat ik eigenlijk niet ben wat men altijd beweert: een lichtzinnig schrijver, een godslasteraar of een pornograaf. Ik ben in diepste wezen een christelijk auteur, een calvinistisch schrijver. Mijn werk is doortrokken van eigenlijk in diepste wezen een calvinistische levensvisie.

Ja, maar u bent van overtuiging rooms-katholiek. Iemand heeft al eens spottend gezegd, u bent ‘rooms antiek’, maar in een brief aan Rudy Kousbroek meen ik, heeft u gezegd dat u rooms-katholiek bent met een calvinistisch temperament. Heb ik het juist?

Ja, ja, ik aanvaard wel de leerstellingen van de rooms-katholieke kerk, maar in wezen ben ik toch een Nederlander en is mijn levensvisie niet rooms. Het is toch een visie vol zondebesef en ideeën over verlossing, en weet ik veel.

U heeft zopas verwezen naar de Zuid-Afrikaanse cultuur, en een belangrijk deel voor mij ook van de Zuid-Afrikaanse cultuur is de gastvrijheid, zowel onder blank als zwart. Heeft u daar iets van kunnen merken?

Die is bepaald overweldigend en dat moet wel voortkomen uit de pioniersmentaliteit. Iemand komt op de boerderij en hij moet eten tot hij uit elkaar ploft, want misschien krijgt hij de volgende 48 uur, als hij voorttrekt, als hij alleen maar gedroogd vlees bij zich heeft en water. Dan moet hij voortkunnen. Het is overweldigend. Maar je merkt ook dat het ritme van de huishouding waar je logeert, niet verandert door jouw komst. Dat is het bevrijdende voor een gast. Er wordt niet beter of bijzonder gekookt, want het is altijd goed.

En een deel van de Zuid-Afrikaanse gastvrijheid is het consumeren van de Zuid-Afrikaanse wijn. Wat heeft u daarvan kunnen drinken of proeven?

Die vind ik verrukkelijk! Ik heb tot nu toe geen slechte Zuid-Afrikaanse wijn geproefd. Het is werkelijk Gods eigen bloed.

De wijze waarop u deze gastvrijheid van Zuid-Afrika aanvaard heeft, duidt voor mij daarop dat u een wat romantisch-archaïsche opvatting heeft van dit land. In de lijn daarvan heeft u een paar voor besef van buitenstaanders reactionaire opmerkingen geplaatst die ook in de pers terecht gekomen zijn. U heeft onder andere gezegd dat de apartheid op christelijke ethiek berust. Zou u daar iets verder van kunnen zeggen?

Ik weet niet of de apartheidspolitiek zoals die nu gevoerd wordt, effectief is, of het de enige politiek is die werkelijk mogelijk is – ik zie overigens geen alternatief – maar ik wil de laster en de misvatting in Nederland bestrijden dat deze politiek vergeleken zou kunnen worden met bijvoorbeeld de rassenpolitiek van het Duitse Derde Rijk. Het is een politiek die ambitieus is en die zich het welzijn van alle groepen en de toekomst van alle groepen ten doel stelt. Of dat kan, is een ander punt. Daarom kan de apartheidspolitiek ethisch op christelijke beginselen gefundeerd worden.

Dus u ontkent nu weer, zoals u in de pers gedaan hebt, dat u racist of fascist zou zijn?

Ja, maar kijk, racist, fascist, reactionair, knecht van internationale oliekapitaal. Kijk, dat zijn woorden die betekenen alleen maar: ‘die man is het met ons niet eens en dat is heel schandelijk’. Kijk, een intelligent mens, een erudiet, is geen racist. Waar vind je eigenlijk racisten?

Deze ietwat reactionaire opmerkingen van u worden door mensen hier en vooral in Nederland ook beschouwd dat u maar wat badineert. Men krijgt de indruk dat u met ernstige zaken, onder andere godsdienst en de seksualiteit, maar ook met de apartheid een esthetisch taalspelletje speelt. Wat zegt u daarop?

Nee kijk, het is een heel groot menselijk drama dat aan de gang is en niemand weet hoe het zal aflopen. Men ziet dus positieve resultaten van die apartheid, maar men ziet natuurlijk dat elke politiek die consequent wordt doorgevoerd, deze etnische politiek, ook onrecht moet bevatten. Het gaat er maar om dat je kunt geen politiek maken met schone handen. Maar er is een andere politiek mogelijk, natuurlijk is een liberale politiek mogelijk in Zuid-Afrika en dat betekent de ondergang van tientallen miljoenen mensen van de honger. Kijk, Mexico bijvoorbeeld is een vrij land met een grondwet, met een parlement, met vrije partijen, vrije verkiezingen, vrije vergadering, vrije pers. Maar in Mexico-City wonen acht miljoen mensen waarvan vijf miljoen indianen die volledige rechten hebben, maar die vijf miljoen indianen wonen onder de blote hemel en geen postbode kan daar de oproep om te stemmen thuisbrengen. Ik bedoel, dat is dus mensenliefde en liberalisme wat niks kost. Ik bedoel, als je daar tegenover stelt dat handhaven nog een generatie van bijvoorbeeld een paternalistisch bewind, een patriachaal bewind, je ziet ook in heel Zuid-Afrika dat de zogeheten rechtse mensen, de vrome, calvinistische boeren, hun zwarte en bruine personeel het beste behandelen. Veel beter dan die vooruitstrevende mensen. En veel meer begrip voor de noden van die mensen hebben dan bijvoorbeeld het Engelssprekende deel van Zuid-Afrika.

Nog een vraag. U bent zich er vermoedelijk wel van bewust dat wij in dit land staat- en ook kerkcensuur hebben. Die censuur is tegenwoordig niet meer zo streng als een paar jaar geleden, maar op het ogenblik is men weer zeer streng op onder andere ultrarechtse en ook homofiele lectuur. Bent u zich daarvan bewust?

Ik ben er onvoldoende van op de hoogte. Censuur moet afgewezen worden. Censuur is ineffeciënt en verstikt het culturele leven. Wat d’r wel moet zijn natuurlijk en wat men dan ook graag censuur noemt, dat is de aansprakelijkheid voor de wet van wat men schrijft. Het is goed dat er wetten zijn die laster, aantasting van eer en

goede naam en dergelijke…, maar censuur kan ook uit menslievend oogpunt, met de beste bedoelingen gehandhaafd worden, maar censuur is af te wijzen.

In een vrij onlangse brief aan Rudy Kousbroek heeft u onder andere geschreven: ‘Ik begin mij van Nederland te vervreemden.’ Deze vervreemding van Nederland, deze vervreemding van Europa vindt nu in Zuid-Afrika ook plaats. Er is namelijk sprake van dat de geringe plaats die het Nederlands nog in het onderwijs heeft, binnenkort zal kunnen verdwijnen. Heeft u daar een reactie op?

Het zou diep te betreuren zijn. Het zou extra te betreuren zijn als de politiek daarbij een rol zou spelen, als de houding van Nederland daarbij een rol zou spelen. (Steekt een sigaret op.) Het lijkt mij ondenkbaar dat men taalonderwijs geeft in de eigen taal zonder dat men ook de fundamenten en de afkomst van de taal ter sprake brengt. Dan zou men zeggen, we hebben helemaal geen verleden. Een volk waarvan de cultuur geen verleden heeft of geen verleden wil hebben, heeft ook geen toekomst.

Meneer Reve, u heeft, en dat heb ik zopas al even gezegd, niet alleen uiteraard blanke mensen maar ook zwarte mensen ontmoet. Nu wil ik u twee vragen stellen. U heeft steeds tegen deze mensen gewoon Nederlands kunnen spreken…

Ja.

…ook deze zwarte mensen hebben u gewoon verstaan…

Ja.

En u bent ook door hen gastvrij ontvangen.

Ja, ja.

Hoe gaat – ik herhaal het weer – uw ietwat reactionaire houding, hoe gaat die erin bij deze zwarte Zuid-Afrikanen?

Ik geloof… ik weet het niet zeker, maar ik heb niet het gevoel dat er een grote spanning is in de zin dat zwart en bruin de blanken haten. Ik geloof ook niet dat het tot een conflict komt. Je ziet ook dat er een – ik kom weer op het begrip vrijheid, kijk, ik logeerde bij de Afrikaanse romanschrijver Etienne Leroux op zijn grote boerderij van 22.000 hectare in Koffiefontein en daar zag ik dat het niet zo is dat de een eigenlijk de gevangene is van de ander.9 In veel meer mate is de blanke hier de gevangene, gebonden aan het lot van de bruine, van de kleurlingen en de zwarten. Die Leroux zegt tegen me: ‘ja, de droogte, we kunnen dit niet planten, we kunnen dat niet planten. Ik heb zesenvijftig mensen, ik mag er wel dertig van ontslaan en ze met drie maanden salaris zeggen dat ze kunnen opstappen. Maar dat kan ik niet doen. Waar moeten die mensen blijven?’ Kijk, hij bemoeit zich met het welzijn van die mensen, of de kinderen ziek zijn, of de kinderen goed leren, weet ik veel. Het is wel zo dat hij in een groter huis woont en dat deze mensen hem aan tafel bedienen. Ja, ja, maar hij waakt over ze. Wat je dus in een liberale maatschappij met meer krijgt. Daar moeten die mensen zelf maar zien waar ze wonen.

U bent ook op bezoek geweest in de bekende, hoewel kleinere, zwarte woonbuurt Alexandra, ten noordoosten van Johannesburg. U was gast, meen ik, van dominee of dr. Buti…

Van het gemeentebestuur, ja.

Wat zijn uw indrukken van Alexandra?

Nou, ik zie dat daar hard gewerkt wordt en dat de situatie moeilijk is. Dat er niet veel kapitaal is, dat men krotten afbreekt en dat men betere huizen bouwt, maar het blijft een groot probleem, het redden van de zwarte bevolking van toestanden zoals in, noem maar wat, Angola, Zimbabwe en Mozambique. Dat kost schatten geld aan de blanke gemeenschap, dat wordt allemaal opgebracht door de blanke gemeenschap. Soweto, daar staan huizen, die kan een zwarte huren, aardige aantrekkelijke huizen, natuurlijk een kwart van het formaat van een blank huis, maar een huis waar iedere Nederlander, heel veel Nederlanders, arbeidersmensen, dolgraag in zouden willen wonen.

In dat verband heeft u laatst eens tegen mij gezegd dat er zoiets bestaat als – zoals het in het Engels heet – ‘the white men’s burden’ [de last van de blanken]. Dus u heeft de indruk dat de pijn die er geleden wordt onder, noemen we het, de apartheid door de blanken geleden wordt?

Ik voel dat de bedreigde groep eigenlijk de blanken zijn, maar wat ik vertel bijvoorbeeld over Soweto, waar je als zwarte een net huis kunt huren voor dertig rand per maand en dat hij kan kopen voor vierduizend rand. Een miljoen mensen zijn daar behoorlijk gehuisvest en dat is niet door zwarten gefinancierd. En het is de vraag of dus deze politiek van de blanken economisch nog langer opgebracht kan worden. Er zal dus hulp van buiten moeten komen, uit Europa en uit Amerika. Er moeten investeringen komen, anders is die politiek niet vol te houden. Kijk, er is een andere politiek ook heel goed mogelijk. Je kunt zeggen, wij blanken trekken ons allemaal daar ten zuiden van de Oranjerivier terug en we geven jullie allemaal vrijheid, maar dat betekent de hongersnood van 80,120 miljoen mensen en niet alleen in het voormalige gebied van de republiek Zuid-Afrika, maar alle omringende gebieden.

De tijd heeft ons ingehaald, meneer Reve, nu een vraag waarop iedereen wacht. En dat is deze. U bent, zoals dat heet, een schrijfdier. U kunt niet leven, geen dag doorbrengen zonder te schrijven. Dat heeft u hier natuurlijk ook gedaan in Zuid-Afrika. Mogen wij verwachten dat u over Zuid-Afrika zult schrijven of dat er iets van dit bezoek neerslag zal vinden in een van uw boeken?

Dat zal stellig gebeuren, maar niet op korte termijn. Ik kan niet werken met de snelheid van een journalist; de boel moet bezinken. Natuurlijk zal ik missschien wel eens een artikel schrijven in Nederland. En kijk, als ik aan het woord kom voor de televisie, als ik aan het woord kom voor de radio, als ik aan het woord kom in een interview met een krant. Dat is de vraag. Men komt tegenover dat rode, linkse gespuis simpelweg niet aan het woord. Het zijn marxistische spreekkoren die je de mond snoeren. Het is het rode geweld in Amsterdam, de rode sa van de Partij van de Arbeid en van de zogenaamde Pacifistisch-Socialistische Partij, de meest gewelddadige partij, die je het spreken in het openbaar onmogelijk maken.

Om af te sluiten mogen we dus wel concluderen dat dit bezoek voor u als mens niet alleen, maar ook als kunstenaar-schrijver een verruimende ervaring is geweest?

Het is de ingrijpendste ervaring die ik ooit in mijn leven gehad heb, wat betreft het bezoeken van een land, wat betreft het maken van een reis. Héél moeilijk door

de verscheidenheid, door de enorme afmetingen, voordat je een samenvattend beeld hebt, duurt heel lang. Ik zal zeker nog een tweede keer moeten komen en langer moeten blijven.

Excellentie

Er zijn nog meer getuigenissen van Reves bezoek aan Zuid-Afrika. De bezorger van de Zuid-Afrikaanse editie van De Avonden, Etienne Britz, reed met de ‘Blanke Dichter van Stad en Land’ richting Strandfontein en legde uit dat ze ‘bevrijd gebied’ betraden – zoals de Anti-Apartheidsbeweging Nederland destijds de oproerige gebieden in Zuid-Afrika noemde – en dat ze ieder moment een steen door de voorruit van de Fiat Mirafiori konden verwachten. Uitgerekend op dat moment wilde Reve bij een uitspanning voor niet-blanken gaan plassen. Britz maakte kennis met de schooljongen Reve op zoek naar avontuur: juist op verboden terrein, midden in levensgevaarlijk Zuid-Afrika, wilde hij zijn veelbesproken ‘Mannelijk Deel’ tevoorschijn halen voor de toeschouwers aldaar.10

Met de van oorsprong Nederlandse schrijfster-journaliste Emma Huismans bezocht Reve op 4 juni een saai leeuwenparkje even buiten Krugersdorp. Straalbezopen keek hij urenlang gefascineerd naar neukende leeuwen. Ook daar moest hij genuttigde wijn lozen, waartoe hij aanstalte maakte uit de auto te stappen. Huismans gaf hem het consigne te urineren via het geopende autoraam. ‘Geen boeken, geen politiek, geen Nederland en geen Zuid-Afrika,’ zo vatte Huismans haar belevenissen met Reve later samen. ‘Ik denk dat hij mij gewoon makkelijk vond, omdat ik geen enkele eis of vraag stelde, redelijk Nederlands sprak en zonder pretenties en jargonwatervallen iets van goede wijn wist. En ik kende een paar vogels die daar zaten of zwiepten. Hij toonde plotseling belangstelling voor vogels, hoewel hij amper een bosduif van een alkje kon onderscheiden.’11

De morgen van die vierde juni had hij aan Joop Schafthuizen geschreven: ‘Ik drink weinig – alleen maar lichte Kaapse wijn, zoals iedereen, en er is geen zucht bij mij om veel te drinken of door te zakken. Ik weet niet hoe dat komt, en hoe ik na een half flesje kan ophouden. De grote gastvrijheid ontroert me, en ik ben bang om me te misdragen – vandaar misschien die beheersing.’12 In werkelijkheid was de aangrijpende reis door Zuid-Afrika een aaneenschakeling van dagen met goede Zuid-Afrikaanse wijn.

Bij zijn eerste bezoek aan de ambtswoning van consul-generaal Gerben Meihuizen liet Reve, zittend op de stoep, uit piëteit voor Hare Majesteit de Kaapse wijn nog aan zich voorbijgaan en beperkte hij zich tot sapjes, maar toen hij er later logeerde, voerde het ‘onvolprezen natuurproduct’ hem met regelmaat naar de wijnkelder. Eerst nog ingeleid met een vraag aan de ‘excellentie’ – een titel waarop een consul-generaal helemaal geen aanspraak kon maken -, later geheel op eigen initiatief. Ook bij Leroux werd stevig gedronken. De tweede vrouw van Leroux, Elisabeth Joubert, was een alcoholiste die geregeld in de loop van de avond agressief werd. Over zo’n voor-

val tijdens Reves bezoek gaat het gedicht ‘Die besoeker’ van Daniël Hugo (1955) in de bundel Verse van die ongeloof uit 1989.

Krans

Volgens Etienne Britz wilde Reve in 1984 naar Zuid-Afrika komen ter ondersteuning van de lezers en schrijvers die tijdens de crisisjaren van apartheid getroffen werden door de Nederlandse culturele boycot, hoewel dat uit de interviews met Reve nergens blijkt.13 De Zuid-Afrikaanse omroep was wel geïnteresseerd in een televisie-interview met een bekende Nederlandse schrijver die anticommunistisch was en de apartheid moreel te rechtvaardigen vond. Reve ging in op een uitnodiging voor een televisiegesprek met Gerrit Olivier.

Reve vond de Zuid-Afrikaanse televisie uitermate saai, maar hij prees de manieren van de televisiejongens. Zeker in vergelijking met de domheid, brutaliteit en vulgariteit van hun Nederlandse collega’s. Wat hij allemaal in het omroepgebouw zag ‘rondhuppelen, gaf mij niet de indruk dat men daar drijfjachten op homoos houdt’.14

Tijdens het nog geen tien minuten durende televisie-interview ging het – aldus verklaarde de interviewer later – al snel de verkeerde kant op. Reve vertelde een krans te willen leggen bij het Voortrekkersmonument, en toen Olivier hem uitlegde dat hij daarmee rechtse, militante lieden eerde, trok Reve zijn wens in de erotische sfeer. Juist deze gevaarlijke, mooie jongens spraken hem aan. In werkelijkheid zou Reve geen krans leggen toen hij met De Jong op de terugweg van Pretoria dit monument van de Boerenoorlog bezocht. Hij was diep onder de indruk van het haast fascistoïde gebouw en de Heldenzaal, waar in een marmeren fries van bij elkaar negentig meter lengte de hoogtepunten van de Grote Trek en de Slag bij de Bloedrivier verbeeld worden, en hij vond het jammer geen fototoestel bij zich te hebben om de stoere mannen te fotograferen.

Na dit heikele onderwerp vervolgde Reve het gesprek met een uiteenzetting over katholicisme en homoseksualiteit, waarna het pas goed tot de programmamakers doordrong welke vergissing zij hadden begaan. Het interview werd op de avond van de uitzending zonder uitleg door de censor van de Suid Afrikaanse Uitsaaikorporasie geschrapt en haalde helaas ook het media-archief niet.

Alles is mythe

Uit alle brieven, interviews en ooggetuigenverslagen komt het beeld naar voren van een Reve die in de gespannen Zuid-Afrikaanse realiteit slechts zijn eigen mythologische voorstelling van de wereld volgt. In reactie op het essay ‘Die ontmitologisering van die Afrikaner’ van de historicus Floors A. van Jaarsveld schreef Reve aan Lucas Malan dat dit soort artikelen altijd als gebrek hebben dat de auteur wil leven zonder mythe, een mythe wil vervangen door waarheid.15 ‘Het is goed en gezond, om mythe niet te verwarren met geschiedenis, maar leven zonder mythe is niet mogelijk: een staat, een volk, een vlag, een volkslied, een feestdag, een huwelijk, de liefde, de kunst, de religie – alles is mythe.’ En het marxisme, het geloof

in de vooruitgang, de gelijkheid van alle mensen en sociale gerechtigheid vond Reve ‘heel wat kwalijker zaak dan de onschuldige Boerenmythe’.16

De reacties die Hennie Serfontein verzamelde na het interview met Prinsloo, maken duidelijk dat Reve in Zuid-Afrika niet serieus werd genomen. Criticus en universitair docent Ampie Coetzee zei over het interview in Beeld/Die Burger: ‘Hij praat louter stront.’ En professor Jack Gerwel – destijds departementshoofd Nederlands en Afrikaans van de kleurlingen-universiteit van Wes-Kaapland en later directeur-generaal van het kantoor van president Mandela en secretaris van diens kabinet – voegde eraan toe: ‘Zijn zotheden over apartheid zijn zo oppervlakkig en op zo’n niveau dat een gesprek daarover niet mogelijk is.’17

Een voorbeeld verduidelijkt dat. Al in 1968 onderscheidde Reve ‘een theoretisch racisme dat uit menselijke emoties een rationalisatie maakt’, waarvan hij zei: ‘Ik zie daarin niets wat goed is of deugt. Het is volslagen onzin. Ik geloof niet dat de kwaliteit van de mens met zijn huidskleur te maken heeft.’18 Hij maakte vervolgens gewag van ‘bepaalde gevoelens’ bij de ‘weldadige voorstelling van zaken’ dat mooie blonde jongens een negerjongen martelen. ‘Niet politiek, niet in concreto, geen opinie van mij dus maar een diepgezetelde emotie, die niet onderdrukt kan worden.’ Maar de gedachte dat negers een blanke jongen zouden martelen, vervult hem met afschuw, verklaarde hij. En hij vond niets immoreels aan die gevoelens, zo lang ze maar niet als theorie werden verkondigd.

Vrijwel alle Zuid-Afrikaanse brieven en anekdoten zijn doortrokken van vergelijkbare fantasieën. Toen hij bij een hoteleigenaar in Koffiefontein een zebrahuid voor zijn Schiedamse levensgezel kocht, fantaseerde hij bij Leroux in de auto hoe hij met het lange stuk touw dat om de zak met zebrahuid zat, een jongen zou kunnen vastbinden, of dat hij een huis zou kunnen kopen in het dorp en dat de zwarte jongens maar al te graag voor hem zouden willen werken. Enzovoort, enzovoort.

Andere tijden

Wat leverde het bezoek aan Zuid-Afrika Reve op? Zijn naam kwam op een zwarte lijst van de vn, naast die van Hermans. De literaire verwerking van zijn aangrijpende ervaringen bleef uit. En toen Reve in 1994 in De Groene Amsterdammer zei dat negers en blanken elk hun eigen, van elkaar onafhankelijke staat moeten hebben en dat negers ‘erfelijk minder begaafd’ zijn dan blanken, waren de publieke reacties lauw. De politieke tijden leken veranderd. Of was soms de kijk op Reve veranderd, milder geworden? Ook toen het nps / vpro-televisieprogramma Andere Tijden in 2003 inging op de ‘racisme-rel’ rond een openbaar optreden van Reve in 1975, bleef de conclusie in het midden: was Reve een racist, een clown of een profeet?19

Zeker is dat hij kan schrijven, ‘maar dat is dan ook alles: echt het leven aankunnen, daarvan is geen sprake’, liet hij Piet en Reina Westra weten in een brief van 28 juli 1984. Om de reis terug naar Nederland aan te kunnen, had Reve tegen de vliegangst een kwart liter wijn achtergehouden uit de kelder van consul-generaal Mei-

huizen. Maar de uitwerking ervan haalde niet het tijdstip van landing. Zo zette Gerard Reve op vrijdag 29 juni 1984 nuchter en oververmoeid voet op Nederlandse bodem. Hij kwam op Schiphol door de douane met de zebrahuid in zijn bagage en als geintje voor Joop het bordje ‘Slegs vir blankes’ in de hand.

 

Met dank (voor hun archiefmateriaal, brieven, e-mails en mondelinge informatie) aan Walter Baker, Etienne Britz, Hugo Daniël, Emma Huismans, Koos Human, Ena Jansen, Marcus de Jong, John Kannemeyer, Nop Maas, Lucas Malan, Gerben Meihuizen, Gerrit Olivier, Henriëtte Roos, Riana Scheepers, Abraham de Vries en Piet Westra.

In het vaarwater (3)

Joris van Casteren De tweelingbroers Kuyten

Op 6 september 1937 schonk Maria Luisa Quintana, in 1898 geboren in het Spaanse Santander, in Amsterdam het leven aan een woest spartelende tweeling. Tijdens de barensweeën streden beide borelingen zo hevig om de voorrang dat de oudste er voor de rest van zijn leven een mismaakte linkergezichtshelft aan overhield. Met haar echtgenoot, de Nederlandse scheepskok Frans Kuyten, die haar bij een voorjaarsverlof te Bilbao inpalmde en trouwde in het koude Holland, sprak Maria Luisa af dat hij de naam voor de oudste zou bedenken en zij de naam voor de jongste.

De Duitsgezinde Frans eerde zijn eerste zoon met de namen Anton Adolf, naar zijn politieke idolen van dat moment: Anton Mussert en Adolf Hitler. Maria Luisa, die van het fascisme niets moest hebben, hield het bij de jongste eenvoudig op André. Twee jaar later werd Frans Kuyten door de nsb naar Berlijn gestuurd en vervolgens naar het Oostfront. Bij een ontploffing boorde een granaatscherf zich in zijn longen en raakte hij blijvend invalide. Pas in 1947 – na de oorlog was hij in Duitsland geïnterneerd geweest – keerde hij naar Nederland terug en ontdekte dat zijn tuberculeuze vrouw gestorven was. Zijn zoons bevonden zich in het katholieke Amsterdamse Burgerweeshuis. Frans hertrouwde met een joodse vrouw en hield alleen met zoon André sporadisch contact.

 

‘Ik was ernstig mismaakt als kind,’ zegt Anton Adolf Kuyten (67), die thans enige bekendheid geniet onder de schrijversnaam Anton Quintana, op een decemberdag in 2004 in zijn rijtjeswoning te Hoorn. Hij draagt een grijs vest boven een verschoten bruine broek. Een gestreepte kat springt van zijn schoot als hij opstaat om een glaasje cola zonder prik in te schenken. Lederen sloffen met witte verfspatten schommelen aan zijn voeten. Hij wijst op zijn verzakte linkergezichtshelft, waar het ene geloken oog in verzonken ligt. ‘Op mijn veertiende is er plastische chirurgie aan te pas gekomen,’ krast zijn stem. ‘Vroeger zag het er nog vreemder uit.’

In het weeshuis was de rivaliteit tussen de tweelingbroers groot. ‘André was mooi en geliefd en ik mismaakt en gevreesd,’ zegt Anton. ‘Hij was braaf lid van het weeshuiskrantje en van allerlei clubjes. De leiders dweepten met hem en hij beloofde

dat hij priester zou worden.’ Anton daarentegen liep regelmatig weg. Op een keer werd hij gesnapt en weggeborgen op een zolder waar ze hem vastklonken aan een stang. Met meegesmokkelde lucifers stichtte hij een brandje, met een grootscheepse evacuatie als gevolg. Dikwijls hadden de andere weesjongens het op Anton gemunt. ‘Dan koos André partij tegen mij,’ aldus Anton.

Op zijn zeventiende ondernam Anton Kuyten een geslaagde uitbraakpoging. Hij vluchtte naar het buitenland en vier jaar lang trok hij al liftend Europa door. In Spanje werd hij opgebracht voor landloperij en belandde in de gevangenis van Gerona. ‘Daar besloot ik dat ik schrijver wilde worden,’ zegt hij. Bij gebrek aan papier krabbelde hij in de namiddaghitte, gezeten op een stalen brits, zijn eerste zinnen op de flarden van een wit overhemd dat een weldoener hem in Zwitserland geschonken had. ‘Ik beschreef de landschappen die ik gedurende mijn omzwervingen gezien had.’

In 1959 keerde Anton naar Nederland terug. Hij betrok een eenvoudige woning in Den Haag en zag zich ondanks de knagende schrijversambitie gedwongen baantjes aan te nemen in fabrieken en hotels. Op een avond ging hij naar de bioscoop, waar het Polygoon-journaal beelden van zijn broer vertoonde. ‘André bleek

een aanstormend dichter te zijn,’ zegt Anton. ‘Hij had juist een aanmoedigingsprijs in de wacht gesleept.’ De volgende dag spoorde Anton naar de hoofdstad. Een oudere zuster vertelde hem dat André’s avonds meestal te vinden was in de lobby van hotel Americain aan het Leidseplein. ‘Ik ben er direct naar toe gegaan,’ zegt hij. ‘En ja hoor, daar zat hij. Als een verheven, onaards dichter, te midden van die literaire kliek.’

André, die na het weeshuis in een fatsoenlijk pleeggezin terecht was gekomen en de kunstnijverheidsschool bezocht, publiceerde op dat moment in de Haagse Post en schreef voor de vara en avro gunstig ontvangen hoorspelen. Er waren gedichten en verhalen van hem verschenen in Hollands Maandblad, Gandalf en Cartons voor Letterkunde. ‘Ze bejubelden hem als een wonderkind,’ zegt Anton. In de door Ad den Besten samengestelde bloemlezing Dichters van morgen (1958) was van André Kuyten onder meer het vers ‘Broer Anton’ opgenomen: ‘zijn ouders wonen bij andere mensen / hen iets vragen is bidden tot god om regen / of almacht hij heeft geen verdriet // hij weet van hen en wandelt des morgens / en heeft plezier aan de bloemen / hij zingt voorzichtig met zijn grove stem / maar het is al goed wat hij doet.’ In zijn Hoornse huiskamer zegt Anton: ‘Het is een bezweringsgedicht! Hij wenst dat ik van andere ouders ben en hoopt dat ik voorgoed blijf zwerven.’

In Americain, omgeven door jonge literatoren als Harry Mulisch, Simon Vinkenoog en Cees Nooteboom, staarde André zijn tweelingbroer glazig aan. ‘Hij had me vier jaar niet gezien,’ zegt Anton. ‘Toch was er helemaal geen verbazing dat ik nog leefde.’ Anton stapte op zijn broer af ‘Ik vroeg: heb je bij je wat je geschreven hebt?’ Hij had het bij zich. ‘Het was een scenario voor een film.’ Anton ging zitten en begon te lezen. ‘Daarna zei ik: dat kan ik ook, en beter.’ Uit de kliek klonk besmuikt gegrinnik op. ‘Het was een zweverige, hooggestemde club,’ merkt Anton op. ‘Ze hadden misschien geld voor één drankje, maar ze zaten er de hele avond.’

Anton deelde zijn broer mede dat hij ook zou gaan schrijven. ‘André zei toen dat hij ernstig met me moest spreken.’ Enkele ogenblikken zonderden de broers zich af. ‘In geen geval wilde hij dat ik de naam Kuyten zou gebruiken,’ zegt Anton. ‘En hij bedong dat ik geen romans of gedichten zou publiceren. Ik mocht absoluut niet over de liefde schrijven.’ Anton stemde toe in de door zijn broer gestelde voorwaarden. ‘Ik gaf mee omdat ik wist dat ik uiteindelijk zou winnen,’ zegt hij. André eiste dat Anton de naam Quintana zou aannemen, de naam van hun moeder. ‘Ik wilde eigenlijk een andere naam lanceren, maar dat accepteerde hij niet.’

 

In 1960 bracht uitgeversmaatschappij Ad. Donker in de Anker-reeks André Kuytens langverwachte novelle Vloeistof uit, die hem een eervolle vermelding van de jury van de Reina Prinsen Geerligsprijs opleverde. In Vloeistof voert Kuyten het personage Anton ten tonele, dat de vriendin van hoofdpersoon Joseph afpikt om haar vervolgens weer aan hem terug te schenken. In zijn woning in Hoorn windt Anton zich op. ‘Hij heeft het over een Anton. Maar die Anton ben ik niet, dat is hijzelf! Ik heb

nooit een gebaar in de richting van zijn vriendinnen gemaakt, terwijl dat andersom wel anders was.’ Volgens Anton heeft zijn broer hem ‘gekannibaliseerd’. ‘Hij schrijft over zichzelf, vlakt mij volledig weg en geeft het personage vervolgens mijn naam.’

Behalve autobiografische wrevel riep de novelle, die hij in Americain met een plechtig gebaar van zijn broer overhandigd kreeg, bij Anton ook inhoudelijk weerzin op. ‘Ik kon er geen chocola van maken,’ zegt hij. ‘Vloeistof, alleen die titel al. Ik vond het slap, misschien ook omdat ik Hemingway gewend was.’ De recensenten reageerden verdeeld op het werkje. Zo schreef de bespreker van de Nieuwe Rotterdamse Courant op 30 januari 1961: ‘Kuyten is een schrijver met een niet gering talent en hij wekt de indruk consciëntieus te werken.’ Aya Zikken voegde daar in Vrij Nederland aan toe: ‘Wanneer Kuyten in de toekomst evenveel weet aan te vangen met de problematiek die hij in dit debuut alleen nog maar met voorzichtige vingers aanraakt, dan zou hij




wel eens een heel bijzonder talent in de Nederlandse literatuur kunnen blijken te zijn.’ In De Groene Amsterdammer meende C.J. Kelk daarentegen: ‘Het verhaal bevat eigenlijk maar een enkele episode die vertellerskwaliteiten verraadt.’

Het jaar daarop bracht Donker Kuytens bundel Losse verhalen uit. De flaptekst meldde: ‘Met grote bewogenheid tekent hij de “eenlingen” die, ondanks hun wil zich aan te sluiten, altijd weer gedwongen zijn alleen verder te gaan.’ De Nieuwe Rotterdamse Courant stelde zich ditmaal terughoudend op: ‘Het proza van Kuyten is in dit tweede boekje in het algemeen veel beter verzorgd dan in zijn roman Vloeistof. Maar nog altijd lijdt zijn werk aan een te grote vaagheid.’ C.J. Kelk was echter enthousiaster en ook het Algemeen Handelsblad oordeelde positief: ‘André Kuyten heeft zijn mijmeringen in verhalen vastgelegd en het is hem gelukt ze tot realiteiten te maken.’

In 1964 verscheen bij Donker het autobiografische Een weg naar buiten, waarin André Kuyten, opnieuw middels het personage Anton, onverbloemd verslag deed van zijn leven tot dat moment. Onder meer beschrijft hij de twee vooroorlogse jaren, toen het gezin Kuyten nog compleet was: ‘Mussert en Van Geelkerken zijn kind aan huis; ze trekken hun schoenen uit bij de kachel. De Grote Wittenburgerstraat: Joden gooien hem eens een vuilnisbak op zijn rug. Een motorrijder pikt hem op, voordat ze de grote man een kopje kleiner kunnen maken. In ’39 wordt hij naar Berlijn gestuurd. Anton is twee. Maria Luisa, nog hoopvol, ligt te beteren in een

sanatorium. De partij zal zijn uitzending niet hebben kunnen bekostigen, waarom anders moest hij haar juwelen verkopen, haar kleren en alle huisraad?’

Uitgebreid behandelde Kuyten zijn weeshuiservaringen, de begrafenis van de moeder en zijn latere bezoek aan de vader en diens nieuwe, joodse vrouw. Bij Anton riep Een weg naar buiten grote afkeer op. ‘Hij kwam opnieuw met die Anton op de proppen, terwijl hij mij volledig uit zijn leven wegschrijft,’ zegt hij. ‘Ik kom in het hele boek niet voor! Als hij de begrafenis van mijn moeder beschrijft, doet hij of ik er niet ben.’ Hij nam het zijn broer bijzonder kwalijk. Op een avond op het Rembrandtplein kwam de opgekropte woede tot uitbarsting. ‘Ik was op dat moment met een Chinees meisje dat nogal snoepte,’ zegt hij. ‘We zaten bij café Monico en André was erbij. Op een gegeven moment komt er vanuit de bioscoop een dame met zo’n snoepblad binnen. André zei: zeg, moet je geen snoep voor haar kopen? Toen sloeg ik hem en ik kon niet meer stoppen. Het werd een knokpartij over het hele Rembrandtplein.’

In de pers viel het boek, dat de doorbraak van het bejubelde wonderkind André Kuyten had moeten betekenen, een lauwe tot koele ontvangst ten deel. ‘Een weg naar buiten vind ik, u zult het wel begrepen hebben, geen goede novelle,’ noteerde Bernlef in De Groene Amsterdammer. Jan C. Villerius in de nrc: ‘Al bevat het boek veel leesbare, boeiende passages, er valt geen duidelijke vooruitgang te constateren, noch in compositorisch, noch in stilistisch, noch in psychologisch opzicht. Wel integendeel. Een vergelijking met de beide voorgaande geschriften valt uit in het nadeel van Kuytens jongste werkstuk.’ Iets welwillender betoonden zich Het Vrije Volk en Het Parool: ‘Toch staan er enkele alinea’s en zelfs een paar bladzijden in dit bitterernstige, te literaire, niet al te best geschreven boekje, die de mogelijkheid open laten dat André Kuyten over vijf of tien jaar of misschien morgen de roman schrijft van dit soort jonge mensen.’

Inmiddels maakte Anton, onder de naam Quintana, binnen het thriller- en avonturengenre in razend tempo furore. Zijn eerste thriller, De verre vriend uit 1969, gaf hij een opdracht aan zijn broer mee: ‘Voor André, / Niet de snelste wint de wedloop, / noch de sterkste de strijd, / want tijd en toeval treffen hen allen. (Prediker)’ Hij schreef het ene na het andere hoorspel, leverde gewaardeerde scripts voor televisieseries af (De Kris Pusaka, Duel in de Diepte) en lanceerde in boekvorm de populaire revolverheld Rufus, wiens misdaadavonturen in de hoofdstad al spoedig verfilmd werden, met niemand minder dan Rijk de Gooyer in de hoofdrol. ‘Mijn naam werd bekender en bekender,’ zegt Anton, die zijn misdaadromans steevast aan zijn broer toezond. ‘Hij voelde zich toen nog niet belaagd, hoewel hij zag dat ze best literair geschreven waren.’ Broer André vond de detectives goed. ‘Omdat ik veilig op dat andere terrein zat.’ Toch vreesde hij Antons schrijverschap. Uit een brief aan zijn broer, die André schreef toen hij een tijdje op Ibiza zat: ‘Ik ben bang dat jouw talent mij gaat overvleugelen, want jij bent een ruw brok talent en ik een geslepen steen.’

In 1969 probeerde André nog eenmaal zijn literaire talent te bewijzen. Bij de

eenmansuitgeverij Paul Brand – volgens Anton ‘een oude nicht die op mijn broertje viel’ – liet hij Het wilde westen, een Amsterdamse roman verschijnen. Het ging over een zekere Hans Weder, die vrijkomt uit de gevangenis en verwikkeld raakt in de mysterieuze moord op zijn zusje Gonnie. Afgezien van de Leeuwarder Courant, die hem ‘een talent’ bleef noemen, en de Provinciale Zeeuwse Courant, die de poging de moeite waard vond, vielen de besprekers, in kwalificaties als ‘onhelder’ en ‘te fragmentarische opzet’, Kuyten eendrachtig af. In de nrc merkte recensent Martin Hartkamp op: ‘Het zou allemaal nog om te lachen zijn, als de nu 31-jarige Kuyten, die enige naam geniet als hoorspelschrijver, niet tamelijk talentvol was begonnen, om sindsdien steeds verder af te glijden.’

In zijn huiskamer merkt Anton op: ‘Hij is kapotgeschreven door de critici, dezelfden die hem eerst het dak op prezen.’ Zijn broer kon het definitieve spaaklopen van zijn literaire carrière niet te boven komen. ‘Hij leed er erg onder.’ Verder bergafwaarts ging het na de opvoering van Kuytens toneelstuk Het verborgen leven van Jezus Christus, dat vrijwel unaniem gekraakt werd. De Visser Neerlandia-prijs die hij daarop voor een tv-spel in de wacht sleepte, tegelijk met zijn broer die iets meer prijzengeld opstreek, kon hem niet vermurwen. ‘Hij werd manisch depressief,’ zegt Anton. ‘Hij kreeg lithium voorgeschreven, dat haalt de toppen en de pieken van je stemmingen af. Zijn creatieve uitingen werden daardoor afgeremd. Daarbij zette hij het

op een drinken.’ Toen zijn broer in financiële nood kwam te zitten, schoof Anton hem enkele televisieklussen toe. ‘Hij had geen cent te makken en is toen op mijn voordracht ook voor de tv gaan schrijven. Hij vond dat een enorme concessie.’

André begon zich te identificeren met Vincent van Gogh, over wie hij een twintigdelig hoorspel schreef. Tegen een reporter van de Haagsche Courant zei hij: ‘Als je eens wist hoe hij werd miskend. Hele pakken tekeningen zijn destijds door allerlei mensen weggegooid.’ Op een dag kreeg Anton een telefoontje. ‘Een psychiater die zei dat mijn broer ontspoorde. Of ik wilde tekenen, zodat hij opgenomen kon worden.’ Anton weigerde en stelde zijn broer van het voornemen op de hoogte. Een periode van ontspannning trad in. Minstens één keer per week zocht hij zijn broer op, die in Scheveningen was gaan wonen. ‘Dan keken we naar een speelfilm.’ In de zomer van 1979 ondernamen ze een gezamenlijke reis naar Engeland. ‘Het was toen duidelijk dat ik de strijd gewonnen had,’ zegt Anton. ‘Ik had naam gemaakt en

zijn naam was aan het verdwijnen. Eerst was ik de broer van de grote André Kuyten, daarna waren de rollen omgedraaid. Hij zei tegen me: als ik het over mocht doen, zou ik het doen zoals jij.’ Enkele weken na de trip naar Engeland werd André onwel. ’s Avonds belde hij nog met zijn broer. ’s Nachts stierf hij, 41 jaar oud.

 

Een jaar lang staarde Anton apathisch voor zich uit. Hij werd leesblind en kreeg geen letter meer op papier. Na een afmattende reis door de jungle van Sumatra, waarbij hij zichzelf hervond, zette hij zich aan De Bavianenkoning, een jeugdroman over zekere Morengaroe, zoon van een Massaiherder en een Kikoejoe-boerin, die in de hooglanden van Centraal-Afrika leeft en vanwege zijn gemengde bloed door de stammen verstoten wordt en dan besluit een groep bavianen aan te voeren. Het boek leverde hem een Gouden Griffel op. Meer jeugdboeken volgden. In 1985 verscheen Het boek van Bod Pa, waar




hij de Woutertje Pieterse Prijs en de Gouden Uil voor kreeg en dat tot in het Chinees vertaald werd. ‘Eigenlijk is wat ik geschreven heb gewoon literatuur,’ zegt hij. ‘Maar door die afspraak met mijn broer ben ik in het vakje jeugdboeken terechtgekomen.’ Hij laat besprekingen zien van twee recensenten die hem als volwaardig literator betitelen.

In 2000 verscheen De Hemelruiter, zijn laatste jeugdboek. Sedertdien zwijgt hij. ‘Misschien schrijf ik wel nooit meer een boek.’ Hij denkt veel aan zijn gestorven broer. ‘André’s naam is volledig verdwenen,’ zegt hij. ‘Heel soms kom ik op een rommelmarkt iets van hem tegen.’ Anton denkt dat zijn succes voor André moeilijk te verteren was geweest. ‘Het schrijverschap is een manier geweest om te wedijveren met elkaar.’ Op sombere momenten denkt hij wel eens dat ze beiden halftalenten zijn geweest en dat ze samen ‘een genie’ hadden gevormd. ‘Het tweelingschap is een ongelukje,’ zegt hij. ‘Je hoort niet met z’n tweeën te zijn. Niet voor niets is die geboorte zo’n vechtpartij. Een van de twee moet uiteindelijk het onderspit delven.’

In het vaarwater (3)

Joris van Casteren De tweelingbroers Kuyten

Op 6 september 1937 schonk Maria Luisa Quintana, in 1898 geboren in het Spaanse Santander, in Amsterdam het leven aan een woest spartelende tweeling. Tijdens de barensweeën streden beide borelingen zo hevig om de voorrang dat de oudste er voor de rest van zijn leven een mismaakte linkergezichtshelft aan overhield. Met haar echtgenoot, de Nederlandse scheepskok Frans Kuyten, die haar bij een voorjaarsverlof te Bilbao inpalmde en trouwde in het koude Holland, sprak Maria Luisa af dat hij de naam voor de oudste zou bedenken en zij de naam voor de jongste.

De Duitsgezinde Frans eerde zijn eerste zoon met de namen Anton Adolf, naar zijn politieke idolen van dat moment: Anton Mussert en Adolf Hitler. Maria Luisa, die van het fascisme niets moest hebben, hield het bij de jongste eenvoudig op André. Twee jaar later werd Frans Kuyten door de nsb naar Berlijn gestuurd en vervolgens naar het Oostfront. Bij een ontploffing boorde een granaatscherf zich in zijn longen en raakte hij blijvend invalide. Pas in 1947 – na de oorlog was hij in Duitsland geïnterneerd geweest – keerde hij naar Nederland terug en ontdekte dat zijn tuberculeuze vrouw gestorven was. Zijn zoons bevonden zich in het katholieke Amsterdamse Burgerweeshuis. Frans hertrouwde met een joodse vrouw en hield alleen met zoon André sporadisch contact.

 

‘Ik was ernstig mismaakt als kind,’ zegt Anton Adolf Kuyten (67), die thans enige bekendheid geniet onder de schrijversnaam Anton Quintana, op een decemberdag in 2004 in zijn rijtjeswoning te Hoorn. Hij draagt een grijs vest boven een verschoten bruine broek. Een gestreepte kat springt van zijn schoot als hij opstaat om een glaasje cola zonder prik in te schenken. Lederen sloffen met witte verfspatten schommelen aan zijn voeten. Hij wijst op zijn verzakte linkergezichtshelft, waar het ene geloken oog in verzonken ligt. ‘Op mijn veertiende is er plastische chirurgie aan te pas gekomen,’ krast zijn stem. ‘Vroeger zag het er nog vreemder uit.’

In het weeshuis was de rivaliteit tussen de tweelingbroers groot. ‘André was mooi en geliefd en ik mismaakt en gevreesd,’ zegt Anton. ‘Hij was braaf lid van het weeshuiskrantje en van allerlei clubjes. De leiders dweepten met hem en hij beloofde

dat hij priester zou worden.’ Anton daarentegen liep regelmatig weg. Op een keer werd hij gesnapt en weggeborgen op een zolder waar ze hem vastklonken aan een stang. Met meegesmokkelde lucifers stichtte hij een brandje, met een grootscheepse evacuatie als gevolg. Dikwijls hadden de andere weesjongens het op Anton gemunt. ‘Dan koos André partij tegen mij,’ aldus Anton.

Op zijn zeventiende ondernam Anton Kuyten een geslaagde uitbraakpoging. Hij vluchtte naar het buitenland en vier jaar lang trok hij al liftend Europa door. In Spanje werd hij opgebracht voor landloperij en belandde in de gevangenis van Gerona. ‘Daar besloot ik dat ik schrijver wilde worden,’ zegt hij. Bij gebrek aan papier krabbelde hij in de namiddaghitte, gezeten op een stalen brits, zijn eerste zinnen op de flarden van een wit overhemd dat een weldoener hem in Zwitserland geschonken had. ‘Ik beschreef de landschappen die ik gedurende mijn omzwervingen gezien had.’

In 1959 keerde Anton naar Nederland terug. Hij betrok een eenvoudige woning in Den Haag en zag zich ondanks de knagende schrijversambitie gedwongen baantjes aan te nemen in fabrieken en hotels. Op een avond ging hij naar de bioscoop, waar het Polygoon-journaal beelden van zijn broer vertoonde. ‘André bleek

een aanstormend dichter te zijn,’ zegt Anton. ‘Hij had juist een aanmoedigingsprijs in de wacht gesleept.’ De volgende dag spoorde Anton naar de hoofdstad. Een oudere zuster vertelde hem dat André’s avonds meestal te vinden was in de lobby van hotel Americain aan het Leidseplein. ‘Ik ben er direct naar toe gegaan,’ zegt hij. ‘En ja hoor, daar zat hij. Als een verheven, onaards dichter, te midden van die literaire kliek.’

André, die na het weeshuis in een fatsoenlijk pleeggezin terecht was gekomen en de kunstnijverheidsschool bezocht, publiceerde op dat moment in de Haagse Post en schreef voor de vara en avro gunstig ontvangen hoorspelen. Er waren gedichten en verhalen van hem verschenen in Hollands Maandblad, Gandalf en Cartons voor Letterkunde. ‘Ze bejubelden hem als een wonderkind,’ zegt Anton. In de door Ad den Besten samengestelde bloemlezing Dichters van morgen (1958) was van André Kuyten onder meer het vers ‘Broer Anton’ opgenomen: ‘zijn ouders wonen bij andere mensen / hen iets vragen is bidden tot god om regen / of almacht hij heeft geen verdriet // hij weet van hen en wandelt des morgens / en heeft plezier aan de bloemen / hij zingt voorzichtig met zijn grove stem / maar het is al goed wat hij doet.’ In zijn Hoornse huiskamer zegt Anton: ‘Het is een bezweringsgedicht! Hij wenst dat ik van andere ouders ben en hoopt dat ik voorgoed blijf zwerven.’

In Americain, omgeven door jonge literatoren als Harry Mulisch, Simon Vinkenoog en Cees Nooteboom, staarde André zijn tweelingbroer glazig aan. ‘Hij had me vier jaar niet gezien,’ zegt Anton. ‘Toch was er helemaal geen verbazing dat ik nog leefde.’ Anton stapte op zijn broer af ‘Ik vroeg: heb je bij je wat je geschreven hebt?’ Hij had het bij zich. ‘Het was een scenario voor een film.’ Anton ging zitten en begon te lezen. ‘Daarna zei ik: dat kan ik ook, en beter.’ Uit de kliek klonk besmuikt gegrinnik op. ‘Het was een zweverige, hooggestemde club,’ merkt Anton op. ‘Ze hadden misschien geld voor één drankje, maar ze zaten er de hele avond.’

Anton deelde zijn broer mede dat hij ook zou gaan schrijven. ‘André zei toen dat hij ernstig met me moest spreken.’ Enkele ogenblikken zonderden de broers zich af. ‘In geen geval wilde hij dat ik de naam Kuyten zou gebruiken,’ zegt Anton. ‘En hij bedong dat ik geen romans of gedichten zou publiceren. Ik mocht absoluut niet over de liefde schrijven.’ Anton stemde toe in de door zijn broer gestelde voorwaarden. ‘Ik gaf mee omdat ik wist dat ik uiteindelijk zou winnen,’ zegt hij. André eiste dat Anton de naam Quintana zou aannemen, de naam van hun moeder. ‘Ik wilde eigenlijk een andere naam lanceren, maar dat accepteerde hij niet.’

 

In 1960 bracht uitgeversmaatschappij Ad. Donker in de Anker-reeks André Kuytens langverwachte novelle Vloeistof uit, die hem een eervolle vermelding van de jury van de Reina Prinsen Geerligsprijs opleverde. In Vloeistof voert Kuyten het personage Anton ten tonele, dat de vriendin van hoofdpersoon Joseph afpikt om haar vervolgens weer aan hem terug te schenken. In zijn woning in Hoorn windt Anton zich op. ‘Hij heeft het over een Anton. Maar die Anton ben ik niet, dat is hijzelf! Ik heb

nooit een gebaar in de richting van zijn vriendinnen gemaakt, terwijl dat andersom wel anders was.’ Volgens Anton heeft zijn broer hem ‘gekannibaliseerd’. ‘Hij schrijft over zichzelf, vlakt mij volledig weg en geeft het personage vervolgens mijn naam.’

Behalve autobiografische wrevel riep de novelle, die hij in Americain met een plechtig gebaar van zijn broer overhandigd kreeg, bij Anton ook inhoudelijk weerzin op. ‘Ik kon er geen chocola van maken,’ zegt hij. ‘Vloeistof, alleen die titel al. Ik vond het slap, misschien ook omdat ik Hemingway gewend was.’ De recensenten reageerden verdeeld op het werkje. Zo schreef de bespreker van de Nieuwe Rotterdamse Courant op 30 januari 1961: ‘Kuyten is een schrijver met een niet gering talent en hij wekt de indruk consciëntieus te werken.’ Aya Zikken voegde daar in Vrij Nederland aan toe: ‘Wanneer Kuyten in de toekomst evenveel weet aan te vangen met de problematiek die hij in dit debuut alleen nog maar met voorzichtige vingers aanraakt, dan zou hij




wel eens een heel bijzonder talent in de Nederlandse literatuur kunnen blijken te zijn.’ In De Groene Amsterdammer meende C.J. Kelk daarentegen: ‘Het verhaal bevat eigenlijk maar een enkele episode die vertellerskwaliteiten verraadt.’

Het jaar daarop bracht Donker Kuytens bundel Losse verhalen uit. De flaptekst meldde: ‘Met grote bewogenheid tekent hij de “eenlingen” die, ondanks hun wil zich aan te sluiten, altijd weer gedwongen zijn alleen verder te gaan.’ De Nieuwe Rotterdamse Courant stelde zich ditmaal terughoudend op: ‘Het proza van Kuyten is in dit tweede boekje in het algemeen veel beter verzorgd dan in zijn roman Vloeistof. Maar nog altijd lijdt zijn werk aan een te grote vaagheid.’ C.J. Kelk was echter enthousiaster en ook het Algemeen Handelsblad oordeelde positief: ‘André Kuyten heeft zijn mijmeringen in verhalen vastgelegd en het is hem gelukt ze tot realiteiten te maken.’

In 1964 verscheen bij Donker het autobiografische Een weg naar buiten, waarin André Kuyten, opnieuw middels het personage Anton, onverbloemd verslag deed van zijn leven tot dat moment. Onder meer beschrijft hij de twee vooroorlogse jaren, toen het gezin Kuyten nog compleet was: ‘Mussert en Van Geelkerken zijn kind aan huis; ze trekken hun schoenen uit bij de kachel. De Grote Wittenburgerstraat: Joden gooien hem eens een vuilnisbak op zijn rug. Een motorrijder pikt hem op, voordat ze de grote man een kopje kleiner kunnen maken. In ’39 wordt hij naar Berlijn gestuurd. Anton is twee. Maria Luisa, nog hoopvol, ligt te beteren in een

sanatorium. De partij zal zijn uitzending niet hebben kunnen bekostigen, waarom anders moest hij haar juwelen verkopen, haar kleren en alle huisraad?’

Uitgebreid behandelde Kuyten zijn weeshuiservaringen, de begrafenis van de moeder en zijn latere bezoek aan de vader en diens nieuwe, joodse vrouw. Bij Anton riep Een weg naar buiten grote afkeer op. ‘Hij kwam opnieuw met die Anton op de proppen, terwijl hij mij volledig uit zijn leven wegschrijft,’ zegt hij. ‘Ik kom in het hele boek niet voor! Als hij de begrafenis van mijn moeder beschrijft, doet hij of ik er niet ben.’ Hij nam het zijn broer bijzonder kwalijk. Op een avond op het Rembrandtplein kwam de opgekropte woede tot uitbarsting. ‘Ik was op dat moment met een Chinees meisje dat nogal snoepte,’ zegt hij. ‘We zaten bij café Monico en André was erbij. Op een gegeven moment komt er vanuit de bioscoop een dame met zo’n snoepblad binnen. André zei: zeg, moet je geen snoep voor haar kopen? Toen sloeg ik hem en ik kon niet meer stoppen. Het werd een knokpartij over het hele Rembrandtplein.’

In de pers viel het boek, dat de doorbraak van het bejubelde wonderkind André Kuyten had moeten betekenen, een lauwe tot koele ontvangst ten deel. ‘Een weg naar buiten vind ik, u zult het wel begrepen hebben, geen goede novelle,’ noteerde Bernlef in De Groene Amsterdammer. Jan C. Villerius in de nrc: ‘Al bevat het boek veel leesbare, boeiende passages, er valt geen duidelijke vooruitgang te constateren, noch in compositorisch, noch in stilistisch, noch in psychologisch opzicht. Wel integendeel. Een vergelijking met de beide voorgaande geschriften valt uit in het nadeel van Kuytens jongste werkstuk.’ Iets welwillender betoonden zich Het Vrije Volk en Het Parool: ‘Toch staan er enkele alinea’s en zelfs een paar bladzijden in dit bitterernstige, te literaire, niet al te best geschreven boekje, die de mogelijkheid open laten dat André Kuyten over vijf of tien jaar of misschien morgen de roman schrijft van dit soort jonge mensen.’

Inmiddels maakte Anton, onder de naam Quintana, binnen het thriller- en avonturengenre in razend tempo furore. Zijn eerste thriller, De verre vriend uit 1969, gaf hij een opdracht aan zijn broer mee: ‘Voor André, / Niet de snelste wint de wedloop, / noch de sterkste de strijd, / want tijd en toeval treffen hen allen. (Prediker)’ Hij schreef het ene na het andere hoorspel, leverde gewaardeerde scripts voor televisieseries af (De Kris Pusaka, Duel in de Diepte) en lanceerde in boekvorm de populaire revolverheld Rufus, wiens misdaadavonturen in de hoofdstad al spoedig verfilmd werden, met niemand minder dan Rijk de Gooyer in de hoofdrol. ‘Mijn naam werd bekender en bekender,’ zegt Anton, die zijn misdaadromans steevast aan zijn broer toezond. ‘Hij voelde zich toen nog niet belaagd, hoewel hij zag dat ze best literair geschreven waren.’ Broer André vond de detectives goed. ‘Omdat ik veilig op dat andere terrein zat.’ Toch vreesde hij Antons schrijverschap. Uit een brief aan zijn broer, die André schreef toen hij een tijdje op Ibiza zat: ‘Ik ben bang dat jouw talent mij gaat overvleugelen, want jij bent een ruw brok talent en ik een geslepen steen.’

In 1969 probeerde André nog eenmaal zijn literaire talent te bewijzen. Bij de

eenmansuitgeverij Paul Brand – volgens Anton ‘een oude nicht die op mijn broertje viel’ – liet hij Het wilde westen, een Amsterdamse roman verschijnen. Het ging over een zekere Hans Weder, die vrijkomt uit de gevangenis en verwikkeld raakt in de mysterieuze moord op zijn zusje Gonnie. Afgezien van de Leeuwarder Courant, die hem ‘een talent’ bleef noemen, en de Provinciale Zeeuwse Courant, die de poging de moeite waard vond, vielen de besprekers, in kwalificaties als ‘onhelder’ en ‘te fragmentarische opzet’, Kuyten eendrachtig af. In de nrc merkte recensent Martin Hartkamp op: ‘Het zou allemaal nog om te lachen zijn, als de nu 31-jarige Kuyten, die enige naam geniet als hoorspelschrijver, niet tamelijk talentvol was begonnen, om sindsdien steeds verder af te glijden.’

In zijn huiskamer merkt Anton op: ‘Hij is kapotgeschreven door de critici, dezelfden die hem eerst het dak op prezen.’ Zijn broer kon het definitieve spaaklopen van zijn literaire carrière niet te boven komen. ‘Hij leed er erg onder.’ Verder bergafwaarts ging het na de opvoering van Kuytens toneelstuk Het verborgen leven van Jezus Christus, dat vrijwel unaniem gekraakt werd. De Visser Neerlandia-prijs die hij daarop voor een tv-spel in de wacht sleepte, tegelijk met zijn broer die iets meer prijzengeld opstreek, kon hem niet vermurwen. ‘Hij werd manisch depressief,’ zegt Anton. ‘Hij kreeg lithium voorgeschreven, dat haalt de toppen en de pieken van je stemmingen af. Zijn creatieve uitingen werden daardoor afgeremd. Daarbij zette hij het

op een drinken.’ Toen zijn broer in financiële nood kwam te zitten, schoof Anton hem enkele televisieklussen toe. ‘Hij had geen cent te makken en is toen op mijn voordracht ook voor de tv gaan schrijven. Hij vond dat een enorme concessie.’

André begon zich te identificeren met Vincent van Gogh, over wie hij een twintigdelig hoorspel schreef. Tegen een reporter van de Haagsche Courant zei hij: ‘Als je eens wist hoe hij werd miskend. Hele pakken tekeningen zijn destijds door allerlei mensen weggegooid.’ Op een dag kreeg Anton een telefoontje. ‘Een psychiater die zei dat mijn broer ontspoorde. Of ik wilde tekenen, zodat hij opgenomen kon worden.’ Anton weigerde en stelde zijn broer van het voornemen op de hoogte. Een periode van ontspannning trad in. Minstens één keer per week zocht hij zijn broer op, die in Scheveningen was gaan wonen. ‘Dan keken we naar een speelfilm.’ In de zomer van 1979 ondernamen ze een gezamenlijke reis naar Engeland. ‘Het was toen duidelijk dat ik de strijd gewonnen had,’ zegt Anton. ‘Ik had naam gemaakt en

zijn naam was aan het verdwijnen. Eerst was ik de broer van de grote André Kuyten, daarna waren de rollen omgedraaid. Hij zei tegen me: als ik het over mocht doen, zou ik het doen zoals jij.’ Enkele weken na de trip naar Engeland werd André onwel. ’s Avonds belde hij nog met zijn broer. ’s Nachts stierf hij, 41 jaar oud.

 

Een jaar lang staarde Anton apathisch voor zich uit. Hij werd leesblind en kreeg geen letter meer op papier. Na een afmattende reis door de jungle van Sumatra, waarbij hij zichzelf hervond, zette hij zich aan De Bavianenkoning, een jeugdroman over zekere Morengaroe, zoon van een Massaiherder en een Kikoejoe-boerin, die in de hooglanden van Centraal-Afrika leeft en vanwege zijn gemengde bloed door de stammen verstoten wordt en dan besluit een groep bavianen aan te voeren. Het boek leverde hem een Gouden Griffel op. Meer jeugdboeken volgden. In 1985 verscheen Het boek van Bod Pa, waar




hij de Woutertje Pieterse Prijs en de Gouden Uil voor kreeg en dat tot in het Chinees vertaald werd. ‘Eigenlijk is wat ik geschreven heb gewoon literatuur,’ zegt hij. ‘Maar door die afspraak met mijn broer ben ik in het vakje jeugdboeken terechtgekomen.’ Hij laat besprekingen zien van twee recensenten die hem als volwaardig literator betitelen.

In 2000 verscheen De Hemelruiter, zijn laatste jeugdboek. Sedertdien zwijgt hij. ‘Misschien schrijf ik wel nooit meer een boek.’ Hij denkt veel aan zijn gestorven broer. ‘André’s naam is volledig verdwenen,’ zegt hij. ‘Heel soms kom ik op een rommelmarkt iets van hem tegen.’ Anton denkt dat zijn succes voor André moeilijk te verteren was geweest. ‘Het schrijverschap is een manier geweest om te wedijveren met elkaar.’ Op sombere momenten denkt hij wel eens dat ze beiden halftalenten zijn geweest en dat ze samen ‘een genie’ hadden gevormd. ‘Het tweelingschap is een ongelukje,’ zegt hij. ‘Je hoort niet met z’n tweeën te zijn. Niet voor niets is die geboorte zo’n vechtpartij. Een van de twee moet uiteindelijk het onderspit delven.’