Archief: DBNL

In het vaarwater (4)

Joris van Casteren De gebroeders Zwagerman

Het katholieke onderwijzersgezin Zwagerman bewoonde in Alkmaar een rijtjeshuis dat aan een geluidswal was gelegen. In 1963 werd de oudste zoon geboren, Joost, en hoewel er eerder pogingen waren ondernomen, kwam pas tien jaar en negen maanden later zijn jongere broertje Alexander ter wereld. Ontwaakt uit de sluimer van zijn jongste jeugd, zag Alexander op naar zijn grote broer, die een onstuimige puberteit beleefde en na schooltijd en ’s avonds vaak op zijn jongenskamer achter een geheimzinnig ratelende schrijfmachine zat verscholen.

Regelmatig zag hij zijn broer op de fiets springen en koers zetten naar het centrum van Alkmaar. ‘Dan ging hij naar de bibliotheek,’ zegt Alexander Zwagerman (32) op een zonnige middag in zijn gerieflijke Schiedamse appartement met uitzicht op een huizenrij en een hoge schoorsteenpijp. Hij draagt een pak met stropdas, geruite kousen en glimmende schoenen. Zware bril, een nette scheiding in het haar. Op een schaaltje liggen chocoladekoekjes.

‘In de bibliotheek bekeek hij de literaire tijdschriften waar hij zijn verhalen heen wilde zenden,’ vervolgt hij. Thuis deed zijn broer de uitgetikte vellen in een grote envelop waar veel postzegels op moesten. ‘Ik kan mij goed herinneren dat die dikke enveloppen altijd teruggestuurd werden. Dan zei mijn moeder: Joost heeft weer een dikke envelop gekregen, hij zal niet blij zijn.’

Op een dag liet een literair tijdschrift weten dat een bijdrage geplaatst zou worden. ‘Joost was euforisch,’ vertelt Alexander. ‘Ik ben schrijver, ik ben schrijver, riep hij uit.’ Hij zag zijn broer naar de keuken rennen, waar mevrouw Zwagerman met iets bezig was. ‘Hij trok het raam open, buiten stonden auto’s voor het stoplicht. Hij riep: rij door, rij door, de schrijver deelt geen handtekening meer uit.’

 

Joost ging op kamers wonen. Eerst in Alkmaar-Noord, daarna trok hij naar Amsterdam. ‘De stad waar het gebeurt,’ zegt Alexander, ‘en waar je mooie vrouwen kunt zien lopen.’ In 1986 – hij zat in de hoogste klas van de lagere school – debuteerde zijn broer met het boek De houdgreep en kwam hij voor het eerst op televisie. ‘Er werd een literatuurprijs uitgereikt en hij mocht als jonge schrijver zijn mening

geven.’ In Alkmaar-aan-den-Hoef zat het gezin aan de beeldbuis gekluisterd. ‘Er waren andere schrijvers die veel meer zeiden,’ zegt hij. ‘Je zag van Joost alleen wat rook die van de zijkant van het scherm kwam; hij zat te paffen. Toch had dat een enorme impact op ons gezin.’

Meneer en mevrouw Zwagerman hadden moeite met bepaalde passages in het literaire werk van hun oudste zoon. ‘Mijn moeder zei wel eens tegen hem: Joost, moet dat nu, dat kan toch ook zonder die seks? Dan zei Joost: nee, ma, dat is een wezenlijk onderdeel.’ Zelf verslond hij de romans van zijn broer. ‘Het bezorgde mij rooie koontjes.’ Eenmaal op de middelbare school zette hij zijn broers boeken op de leeslijst. ‘Ik heb er zelfs een spreekbeurt over gehouden,’ zegt hij. De leraar Nederlands vroeg hem wat de schrijver ermee bedoeld had. ‘Dat zal ik hem binnenkort eens vragen, zei ik.’

Mevrouw Zwagerman zat in over het onzekere schrijversbestaan dat haar oudste zoon in de grote stad was gaan leiden. ‘Ze hoopte dat mijn broer alsnog iets zou vinden waar hij met een broodtrommel onder de snelbinder heen zou kunnen,’ zegt hij. ‘Had hij maar een gewone baan van negen tot vijf, zei ze, dan hoefde ik niet zo in de zorgen te zitten.’ Hij wierp tegen dat zijn broer zo’n baan nooit zou volhouden. ‘Als je hem ziet bij boekpresentaties en zo, weet je dat hij helemaal in zijn element is.’ Onaangenaam werd het als er slechte recensies verschenen. ‘Dan hing hij vloekend en tierend aan de telefoon. Mijn moeder zei dan: maar Joost, je hebt het toch zelf geschreven? Zo heb ik het toch nooit bedoeld, tierde hij dan, die eikel weet niet eens wat hij leest.’

In 1989 kwam het boek Gimmick! uit en bereikte zijn broer een groot lezerspubliek. ‘Joost was toen al een behoorlijke beroemdheid,’ zegt hij. Er verschenen interviews met zijn broer waarin hij flink afgaf op zijn jeugd. ‘Hij zei dingen over mijn moeder die ik totaal niet herkende.’ Met zijn vader en een onderwijzerscollega van zijn vader spoorde hij van Alkmaar naar Amsterdam, waar in een bekende boekhandel de presentatie van Gimmick! zou plaatsvinden. Om extra media-aandacht te genereren liet zijn broer het boek door een bekendheid in brand steken. ‘Er waren veel mensen die ik alleen van de televisie kende. En allemaal waren ze gekomen voor míjn broer.’

 

In Alkmaar rondde Alexander de havo af. ‘Ik heb een heel rustige puberteit gehad,’ zegt hij. ‘Ik was op tijd thuis en ging altijd rustig naar boven.’ Hij ging in Amsterdam aan een hogeschool voor leraar studeren. Schoolkrantmedewerkers vroegen hem of hij een artikel wilde schrijven. Hij deed interviews en waagde zich aan beschouwelijke stukken. ‘Het schrijven ging mij behoorlijk goed af,’ zegt hij. Op zoek naar een kamer in Amsterdam ontmoette hij een zekere Gijs de Kogel, een hogeschoolstudent die nog plek had voor een huisgenoot. ‘Toen hij hoorde dat ik de broer van Joost was, kon ik direct bij hem intrekken,’ zegt hij. De Kogel wilde zelf ook schrijver worden en hoopte dat de beroemde broer over de vloer zou komen.

‘Hij was verguld toen Joost hem een keer meenam naar een echte boekpresentatie.’

Voortdurend moedigde De Kogel hem aan om ook fictie te schrijven. ‘Hij beweerde dat het talent van Joost ook in mij aanwezig was,’ zegt hij. ‘Eerst dacht ik bij mezelf: doe het niet, want je zult altijd met hem worden vergeleken.’ Na lang aarzelen waagde hij het er toch op. Zijn eerste verhaal ging over de pinkstergemeente die hij, nadat hij zich begin jaren negentig had bekeerd, trouw was gaan bezoeken. In het verhaal dook een hoofdpersoon op die ondanks de kerkelijke voorschriften obsessief de seksualiteit blijft praktiseren. ‘Het proza schrijven beviel mij goed,’ zegt hij. ‘Ik denk dat het altijd al in mij heeft gezeten.’ Meer verhalen druppelden uit zijn pen. Langzaam versmolten ze tot een roman die hij De Heilige Geest noemde.

In het laatste jaar van zijn hogeschoolopleiding liep hij stage bij uitgeverij Prometheus. ‘Ik heb het manuscript in een mooie zwarte folio gestoken en aan uitgeefster Plien van Albada gegeven,’ zegt hij. Daarna bracht hij zijn broer op de hoogte. ‘Het viel heel erg mee. Joost had zoiets van: ik zal je geen strobreed in de weg leggen en maak er het beste van. Hij heeft zelfs gezegd: als je iets nieuws hebt, kun je het laten lezen als je het leuk vindt.’ Wel waarschuwde zijn broer hem voor de literaire wereld. ‘Hij merkte op dat ik mij niet thuis zou voelen in die wereld. Het is niet jouw soort mensen, zei hij.’ Daarop vertelde hij het aan zijn ouders. ‘Mijn moeder was geschokt. Dat moet je niet doen, zei ze, jij bent daar veel te lief voor.’

Van Prometheus hoorde hij lange tijd niets. ‘Mijn folio verdween naar onderen op de stapel nog te lezen werk,’ zegt hij. Hij printte zijn roman nogmaals uit en stuurde hem naar De Arbeiderspers, de uitgeverij waar ook de boeken van zijn broer verschenen. Redacteur Martin Ros reageerde direct. ‘Hij was vol lof, dolgraag wilden ze twee broers uitgeven.’ Alexander confronteerde Van Albada met dat nieuws, waarop zij ervoor zorgde dat zijn roman alsnog snel gepubliceerd werd. Bij De Arbeiderspers kon hij toen al niet meer terecht. ‘Joost had er een stokje voor gestoken. Hij zei dat het onverstandig was en inteelterig.’

 

Eigenlijk wilde hij zijn boek onder pseudoniem publiceren. ‘Plien zei dat het commercieel verstandiger was om het onder mijn eigen naam te doen.’ In 1996 rolde De Heilige Geest van de persen. Achterop stond naast zijn foto een wervende tekst: ‘Op onnavolgbare wijze weet Alexander Zwagerman een goede dosis “reliseks” te combineren met een haarscherp gevoel voor humor.’ In het uitgeverspand kreeg hij een doos met twintig exemplaren overhandigd; van een plechtige presentatie was afge-

zien ‘Ik had Joost gevraagd of hij het in ontvangst wilde nemen, maar dat leek hem bij nader inzien niet zo’n goed idee.’

Breeduit meldden de kranten dat het debuut van de jonge broer van de bekende schrijver was verschenen. ‘Het zal mij nu benieuwen of dit debuut later een eenmalige “gimmick” zal blijken te zijn geweest of inderdaad het begin van een rijk en gevarieerd oeuvre,’ schreef het Algemeen Dagblad. Vrij Nederland, De Standaard en nrc Handelsblad vonden het lang niet slecht. ‘Het is in elk geval niet niks,’ aldus vn. ‘Het reli-jargon eist regelmatig zijn gruwelijke tol,’ meende daarentegen het Nieuwsblad van het Noorden. ‘Stilistisch is het zo dor als een oudtestamentische woestijn,’ vond De Groene. Toen ook de Volkskrant negatief oordeelde, belde zijn broer hem op. ‘Hij zei: trek het je niet aan, met recensent Arjan Peters heb ik het ook vaak aan de stok gehad.’

Hij kwam op de radio en op de televisie, wat een gunstig effect had op de verkoop. ‘Als ik het onder pseudoniem had geschreven, had er misschien geen haan naar gekraaid,’ zegt hij. Toch was hij de aandacht snel moe. ‘Bij iedere inleiding kreeg ik te horen dat ik het broertje van Joost was. Het moest er altijd bij genoemd worden. De eerste keer denk je: ach. De tweede keer denk je: mwoh. De derde keer denk je: hou nou eens op.’ Hij sprak erover met zijn broer. ‘Joost zei: ik wist dat dat zou gebeuren en ik wist ook al dat je het na verloop van tijd vervelend zou gaan vinden.’

Wat later werd zijn broer in een krant geïnterviewd. Hij noemde zijn broertje

een ‘re-born christian’ en merkte op: ‘Of Alexander een echte schrijver is? Dat is nog te vroeg om te beantwoorden na één boek. Zou hij ook een boek geschreven hebben als ik niet zijn broer was geweest? Ik vraag het me af.’ In de Schiedamse woonkamer kan hij zich die uitspraak nog herinneren. ‘Ik vond het niet erg motiverend,’ zegt hij. ‘We hadden afgesproken om het niet over elkaar te hebben in de media. Ik heb het niet over jou, jij hebt het niet over mij. Toen ik hem ermee confronteerde, zei hij dat hij bedoeld had te zeggen dat je op één boek geen oeuvre kunt beoordelen.’

 

In 1997 verscheen De weddenschap, zijn tweede boek. Het ging over de burgemeester van een middelgrote gemeente die met noodlottige gevolgen een weddenschap afsluit met een jeugdvriend. Veel minder besprekingen verschenen, hij hoefde nauwelijks nog ergens aan te schuiven. ‘De actuele problematiek doet erg aan Zwagerman senior denken,’ schreef Het Parool. En: ‘Stilistisch blijft Zwagerman toch ver achter bij Zwagerman senior.’ Het jaar daarop publiceerde hij nog Het gebed, een bloemlezing klassieke gebeden.

Daarna werd het stil rondom de auteur. Tot september 2001, toen zich een incident voordeed op het cda-partijbureau waar hij na een tijdje lesgeven was gaan werken. Hij werd met veel lawaai ontslagen omdat hij een onderzoek naar het imago van cda-partijleider Jaap de Hoop Scheffer had vervalst. Er volgde zelfs strafrechtelijke vervolging, die echter niet werd doorgezet. ‘Joost was woedend,’ zegt hij. ‘Toen mijn naam eenmaal was uitgelekt, werd overal gezegd en geschreven dat ik de broer van Joost Zwagerman was. Ik zei: nou weet je ook eens hoe dat voelt. Hij zei: je wordt nu niet als schrijver beoordeeld maar als crimineel.’

 

Op de tafel in zijn Schiedamse huiskamer staat een klein computertje. Daar schrijft hij stukjes op voor ls Communicatie, een drukkerij die onder meer handzame stadsgidsen en agenda’s produceert. ‘Ik heb veel plezier in mijn huidige werk,’ zegt hij. Hij heeft een gids geschreven over publiekelijk toegankelijke kloosters en abdijen. ‘Die zou ik nog wel eens willen uitgeven.’ Literaire boeken zal hij niet meer publiceren. ‘Als je de hele tijd “het broertje van” moet zijn, heb je er naar verloop van tijd geen zin meer in.’ Anders was hij beslist doorgegaan. ‘Als ik was blijven schrijven, had ik een klein maar stabiel publiek kunnen vinden en een leuk circuit van voorleesbeurten.’ Soms baalt hij ervan dat hij niet onder pseudoniem is gaan schrijven. ‘Dan was ik meer op mijn eigen merites beoordeeld.’

Hij verorbert een chocoladekoekje. ‘Ik heb mijn broer nooit voorbij willen streven,’ zegt hij. ‘De hele tijd hebben mensen wel het idee dat je dat ambieert. Terwijl ik nooit een grachtengordelschrijver zoals Joost wilde worden.’ Op een plankje in de boekenkast prijken de boeken van zijn broer. ‘Het is waar dat ik die zekere mate van ijdelheid mis. Joost heeft meer de Sturm und Drang om zijn naam te vestigen, om die vlag te planten.’ Peinzend kijkt hij voor zich uit. ‘Al die netwerken onderhou-

den en mensen leren kennen die je niet wilt kennen, ik moet er niet aan denken.’ Wat later: ‘Ik ben blij dat ik van dat mediacircus verlost ben en van alles wat met Joost te maken had.’

 

Bij de deur overhandigt hij vijf boekjes van ls Communicatie waar hij teksten voor heeft: geschreven. Over de Euromast, de Dom en over Dokkum. Een ander boekje heet De elf en jijzelf en is bestemd voor jonge voetballertjes. ‘Beste voetballer of voetbalster,’ begint het. ‘Dit boekje gaat over waarden en normen. “Alweer,” hoor ik jullie zeggen, “daar hebben ze het op tv ook altijd over.”’ Het laatste boekje heet Kunstplu’s. ‘De opbrengst van Kunstplu’s komt ten goede aan een Rotterdams brandwondencentrum,’ licht hij toe. Er staan foto’s in van paraplu’s die door kunstenaars zijn beschilderd, en een tekst van zijn hand waarin hij de geschiedenis van de paraplu beschrijft. ‘De naam van de uitvinder van de paraplu is verloren gegaan in de geschiedenis,’ vangt het aan.

[2005/3]

Toke van Helmond+
‘Het geweldigste dat ik ooit beleefde’
Arthur Lehning als drukkersgezel in Berlijn

Op 29 september 1921 nam Arthur Lehning in Berlijn de trein naar Stralsund en stapte daar op de boot naar Hiddensee, het kleine smalle eiland voor de kust van Pommeren. Die deed er drie uur over; toen zette hij voet aan wal op het eiland dat voor hem een al een begrip was, voordat hij het leerde kennen. ‘De eerste dag hier was misschien overmoedig,’ schreef hij aan zijn vriend Henny Marsman, ‘je weet wat de zee zijn kan – jij bijzonder ook weet wat Hiddensoe1 kan zijn – de eerste dag dus dacht ik al beter te zijn, ik sliep twaalf uur: van negen tot negen, maar nu merk ik hoe moe, hoe ziek ik ben, ik zal mij moeten dwingen weken hier te blijven – na twee maanden zou ik hier beter zijn…, misschien.’2

Op 1 augustus 1921 overleed zijn moeder, Paula Müller-Schübler, nog slechts 49 jaar oud. Fundamenteel geschokt, kon hij zijn draai niet meer vinden: niet in het ouderlijk huis aan het Broederplein in Zeist, niet in Rotterdam waar hij met grote tegenzin sedert september 1919 economie studeerde en waar hij zich nooit op zijn plaats had gevoeld, niet meer in Nederland. De laatste weken, waarin zij hevig leed, had Arthur aan haar zijde gewaakt. Geestelijk en fysiek was hij er door ondermijnd. Longspecialist Roëll adviseerde dringend een langer verblijf aan zee, om uit te rusten en te kuren.

Hiddensee was tot in de tweede helft van de negentiende eeuw een arm eiland van vissers, die in eenvoudige lemen huisjes met rieten daken een pover bestaan leidden. Het waren juist deze authenticiteit en ongereptheid die aantrekkingskracht uitoefenden op de schilders en schrijvers die hier neerstreken. Gerhart Hauptmann was een der eersten die het eiland ‘ontdekten’. Hij kwam er vanaf 1885, bewoonde er verschillende huizen en ligt er ook in Kloster begraven. In de jaren twintig en dertig werd het eiland het ‘Capri van de Oostzee’. Behalve schilders en schrijvers brachten ook mensen uit de theaterwereld er de zomer door.3

Op dat moment kon de 22-jarige jongeman nog niet bevroeden dat het verblijf daadwerkelijk een cruciale wending in zijn leven zou betekenen. Door de eenzaamheid van Hiddensee en de gelegenheid tot reflectie, afgewisseld met bezoeken

aan de metropool Berlijn en de ontmoetingen daar, kwam hij definitief tot inzicht. Toen hij het eiland na bijna drie maanden weer verliet, wist hij dat zijn weg niet naar Parnassus leidde, maar dichter bij de aarde, waar de ‘mensheid is en haar weedom’.

Terecht is Arthur Lehning wel ‘getuige van de twintigste eeuw’ genoemd en dat niet alleen omdat hij werd geboren op 23 oktober 1899 en overleed op de drempel van de nieuwe eeuw. Behalve getuige was hij ook actief betrokken bij de belangrijke gebeurtenissen van zijn tijd, en hij schreef er over. Enerzijds als militant van een revolutionaire beweging, in talrijke artikelen en brochures, anderzijds als historicus, bewust van de ‘presénce de l’histoire’, zoals hij zelf heeft gezegd. Het zou resulteren in een essayistisch en wetenschappelijk oeuvre, dat door zijn veelzijdigheid in Nederland een aparte plaats inneemt.

 

Van Hiddensee had hij voor het eerst gehoord door twee Duitse intellectuelen, de aankomend dichter en toneelcriticus Walther Pritzkow en theaterwetenschapper Felix Emmel. Ze waren in 1919 naar Zeist gekomen als begeleiders van een groep Duitse kinderen, die na de oorlog in Nederland kwamen aansterken. Zowel Emmel als Pritzkow verbleef geregeld op Hiddensee; hun vriend de schilder/graficus Walter Grammaté werkte er. Mede vanwege diens zwakke gezondheid was het eiland hem aangeraden door zijn vriend en buurman in Berlijn Erich Heckel, schilder van de kunstenaarsgroep Die Brücke, die er in 1912 langere tijd geschilderd had.

In huize Müller, aan het Broederplein 35, werd ook een meisje uit Duitsland opgenomen. Zeist was een actieve gemeente waar het liefdadigheid betrof; zo werden er concerten georganiseerd om fondsen te werven voor de opvang van de kinderen. Arthurs stiefvader Fritz Müller, met wie Paula Schübler na de scheiding van Carl Paul Lehning in 1905 was hertrouwd, was een overtuigd hernhutter, en actief in sociaal werk. Maar Arthur Lehning en Henny Marsman waren meer geïnteresseerd in de begeleiders dan in de kinderen.

Ze waren onafscheidelijk sedert zij in 1914 in dezelfde klas van de hbs terecht waren gekomen en hun ontwikkeling liep een aantal jaren synchroon. Aanvankelijk vooral geïnteresseerd in sportieve activiteiten, tennis en vooral voetbal, begonnen zij in de loop van hun zestiende jaar te lezen en gedichten te schrijven. Geleidelijk ontwikkelden ze een grote interesse voor literatuur en beeldende kunst; hun voorkeur ging al snel uit naar wat er in dat opzicht in Duitsland gebeurde.

Dat Arthur uit een Duitstalig milieu kwam, speelde daarbij een rol. Vader Müller was weliswaar Nederlander, telg van een hernhuttersgeslacht dat al sedert generaties in Zeist gevestigd was, maar de gemeenschap behield een sterk Duits karak-

ter. Alle diensten vonden plaats in het Duits, de gezangen waren Duits. Arthurs moeder was in Nederland beland nadat haar echtgenoot Paul Lehning een baan in een chemische fabriek in Utrecht had aanvaard. Zo werd Arthur Lehning, op 23 oktober 1899, ook ‘toevallig’ zoals hij zelf altijd benadrukte, in Nederland geboren en wel aan de Croeselaan 299 in Utrecht.

Toen Paul Lehning na enkele maanden voor de zoveelste keer problemen met zijn werkgever kreeg en op staande voet naar Elberfeld – waar hij en Paula beiden vandaan kwamen – terugkeerde, bleef zij alleen en onverzorgd met twee kleine kinderen in Nederland achter. Werner, haar oudste zoon, was in 1896 in Elberfeld geboren. Terwijl zij bezig was om te zien naar mogelijkheden om in haar eigen onderhoud te voorzien en zo een onafhankelijk bestaan op te bouwen, maakte zij op de Deutsche Verein te Utrecht kennis met Friedrich Johann Müller, met wie zij in 1905 hertrouwde.

Paula Müller-Schübler kwam uit een gegoed burgerlijk milieu in Elberfeld en voelde zich in Nederland, en zeker in het wat benauwde hernhuttersmilieu van Zeist, niet erg thuis. Zij reisde geregeld naar haar familie en haar jongere zuster Anna kwam vaak logeren, evenals Arthurs mooie nichtje Ilse, dochter van zijn Onkel Max – en aldus Marsman: ‘Wij waren, geloof ik, allen verliefd op haar.’4 Hoewel Arthur Nederlands sprak met zijn vader, op Nederlandse scholen ging en als een Nederlandse jongen opgroeide, werd er in huis uitsluitend Duits gesproken.

Zowel in de kunst als in de literatuur speelde Duitsland na afloop van de Eerste Wereldoorlog een leidende rol in Europa. Via Ilse, die ook veel las, liet Arthur boeken en tijdschriften rechtstreeks uit Duitsland komen. Al in 1918 was hij behalve op een blad als De Stijl ook geabonneerd op de twee belangrijkste expressionistische tijdschriften in deze jaren in Duitsland, Der Sturm en Die Aktion. Waar het expressionisme bij uitstek een vorm van geëngageerde kunst was, lag in Der Sturm het zwaartepunt op de kunst, en in Die Aktion op de politiek. Der Sturm was opgericht door componist en kunsttheoreticus Herwarth Walden, eigenaar van de gelijknamige toonaangevende galerie, Die Aktion door Franz Pfemfert, de meer uitgesproken links-radicale militant, zoals alleen al in de titel tot uitdrukking komt.

Twee decennia zouden de rivaliserende bladen hun stempel drukken op het culturele klimaat in Duitsland, en ver daarbuiten. Hugo Ball, Gotfried Benn, Iwan Goll, Georg Heym, Else Lasker-Schüler, Erich Mühsam, en de grafici Oskar Kokoschka, Ludwig Meidner, Egon Schiele, Karl Schmidt-Rottluff hebben allen aan beide tijdschriften meegewerkt. Kleurenreproducties van Kandinsky en Franz Marc uit Der Sturm hebben jarenlang de atelierwoningen en hotelkamers die Arthur Lehning tijdens zijn Wanderjahre in Berlijn, Wenen en Parijs bewoonde, opgeluisterd en bevinden zich inclusief punaisegaatjes nog altijd in zijn archief.

Toen Felix Emmel en Walther Pritzkow in Zeist arriveerden, waren zij dan ook verbaasd daar twee jonge lieden aan te treffen die zo goed op de hoogte waren van de culturele ontwikkelingen in Duitsland. Zij hadden in hun bagage grafisch werk

meegenomen van twee van hun vrienden, Erich Heckel en Walter Grammaté, in de hoop daar in Nederland belangstelling voor te wekken. In de etalage van de boekwinkel van Marsmans vader, de ‘Zeister Boek- en Kunsthandel’ aan de Tweede Dorpsstraat 34, hebben Arthur Lehning en Henny Marsman onmiddellijk een kleine expositie van deze expressionistische grafiek ingericht.

 

Vooral tussen Marsman en Pritzkow, die beiden hun eerste schreden op het gebied van de dichtkunst zetten, ontstond meteen vriendschap. Het jaar daarop nodigde Pritzkow, Bogo voor zijn vrienden, Marsman dan ook uit naar Hiddensee. Van daaruit bombardeerde hij Arthur met enthousiaste brieven en lyrische impressies van het eiland. ‘Ik moet de goden toch wel uitermate lief zijn, dat ze het mij vergunnen hier – de volstrekt-schoonste plek aan zee, waar dan ook – in gezelschap van enkele aristoi, bij weliswaar regenachtig weer, maar ongelooflijk schoon toch (“Waaiende winden – nevel -”) enkele dagen door te brengen – en hoe! […] Emmel woont in ’t dorpje Vitte op dit eiland: ik zal hem binnenkort bezoeken. – Gerhardt Hauptmann is juist vertrokken: hij heeft hier een (leelijk) huis.’5

Met de ‘aristoi’ bedoelde Marsman de vrienden van Pritzkow, Theo Kellner, schilder-architect te Erfurt en zijn vriendin Slawa Weyna, door Marsman als ‘de rassige Poolse’ aangeduid. Bij voortduring drong hij erop aan dat Arthur ook zou komen, maar gezien de kritieke situatie waarin zijn moeder verkeerde kon hij aan de uitnodiging aanvankelijk geen gehoor geven. Van Hiddensee reisde het gezelschap naar Berlijn. Daar maakte Marsman kennis met de dichter Hermann Kasack, vriend van Pritzkow, maar vooral ook van Walter Grammaté. Ze bezochten de gale-

rie Der Sturm van Herwarth Walden, tevens uitgever van het gelijknamige kunsttijdschrift. Marsman verordonneerde Arthur nu letterlijk zich bij hem te voegen. ‘In deze tijd moet ik jou, de oudste, rijkste der vrienden twee (minstens twee) dagen hier bij mij hebben. Bij God en Arthur Müller zijn misschien toch alle dingen mogelijk. Schrijf dus omgaand je besluit, en geef aan welke dag (hoe eerder, hoe beter!) op welk uur ik je in Café Bauer, Unter den Linden, Ecke Friedrichstrasse treffen kan (afhalen van stations mislukt licht).’6

De brief bereikte Arthur in Bad-Wildungen, een kuuroord in de buurt van Kassel, waar hij half augustus met zijn vader en oudere broer Werner naartoe was gegaan om te herstellen van de spanningen en de emoties rondom het overlijden van zijn moeder. Ten slotte stemde zijn vader erin toe dat hij naar Berlijn ging om zijn vriend op te zoeken, zij het inderdaad slechts voor twee dagen. Uit een brief van Arthur Lehning echter blijkt hoeveel je in twee etmalen kunt doen, als men jong is en de stad Berlijn:

Het geweldigste dat ik ooit beleefde: Totentanz, met Irene Trietsch, een der Berlijnsche grootheden en Paul Wegener. Het was alles op de uiterste grens, ik heb zoo iets nog nooit meegemaakt, Hennie en ik waren dan ook vrijwel kapot, goddank dat Slawa bij ons was. Toen daarna nog laat in Berlijn, veel gedronken. ‘Ewig betrunken zu sein.’ Heerlijk was deze dag, die ons lang heugen zal, ’s morgens naar Sans-Souci, op de meest zonnige zomerdag, alles van een verheven grootsheid. Daarna in Postdam geweest op de Wannsee en gezwommen!! Om 5 uur weer in Berlijn, toen weer een uur naar bed. We waren moe – tot 3 uur vorige nacht – toen ik aankwam (heerlijk deze sensatie: de wereldstad, opeens, met zijn meest verschillende vervoermiddelen, (heerlijk is de omnibus -) en zijn 200 tramlijnen. Hennie volgende dag ziek, ik alleen weer naar Berlijn, naar het groote museum, waar ik (voor het eerst) Botticelli ‘zag’, en weer opnieuw, van de schoonste, Rembrandt. Toen naar moderne kunst (ik was er twee keer) met een van de meesterstukken: die Blauen Pferde van Franz Marc,7 en vele en goede (hier waren de prachtigste bloemen) van Vincent. Heerlijk het begin van Unter den Linden, het complex van de paleizen, bibliotheek, universiteit, waar een geweldig brok pruissische cultuur zich manifesteerde, de walgelijke Siegesallee, de carikatuur van een eens groots verleden, later met Slawa, die om 5 uur kwam (Hennie bleek dus nog te moe, hij was erg dronken geweest ook – ik bracht hem naar bed – en hij is erg zwak) gewandeld: Tiergarten, Rosengarten […]. Toen nog prettig gegeten, half tien (ik was er precies 50 uur) nachttrein.8

Toen Arthur, eenmaal terug in Zeist, zocht naar een mogelijkheid om voor langere tijd uit Nederland weg te komen en medisch gezien een locatie aan zee de voorkeur had, lag Hiddensee voor de hand. Het was niet ver van Berlijn en bovendien had Felix Emmel er inmiddels een huis gekocht, en zo kon hij kort na aankomst op het eiland aan Marsman schrijven: ‘De wind is weer oost: het is zomer. Toen ik uit Berlijn (waar het winter was) hier aan kwam was het storm; herfst. – Als onze Noordzee.

Vandaag je verjaardag! – Ik woon bij visschers – naast Emmel waar ik eet (hij zelf is nu in Berlijn).’9

Zoals zo vaak in zijn leven liet ook deze keer het toeval Arthur Lehning niet in de steek. ‘In trein maakte ik kennis met frans-duitsch literair journalist (voor duitsche en fransche kranten): Bernard Guillemin – die ook hier ging uitrusten. Hij was tijdens de oorlog in Genève werkte daar mee aan ‘La Feuille’ – Zullen vermoedelijk een en ander samen gaan werken – voor Holland vertalen en omgekeerd. – Hij woont hier een honderd meter verder – we wandelen nu veel nog samen.’10

Om de oorlog te ontlopen was Guillemin, overtuigd pacifist en antimilitarist, van Frankrijk naar het neutrale Zwitserland uitgeweken en had daar onder andere meegewerkt aan het antimilitaristische blad La Feuille, dat van 1917 tot 1920 verscheen en waarin Frans Masereel dagelijks zijn prenten tegen de oorlog bijdroeg. Nu was hij ‘Leiter des Feuilletons der Magdeburgische Zeitung’; daarnaast werkte hij als literair journalist voor verschillende Duitse bladen als Die Vossische Zeitung, de Berliner Börsen-Courier en het Berliner Tageblatt, waarin hij vooral over Franse literatuur schreef. Hij had vele contacten in de uitgevers- en schrijverswereld.

Toen het seizoen definitief ten einde liep en hotel Hitthim, waar Guillemin logeerde, sloot, huurden hij en Arthur samen een huis in de duinen, het ‘Berghaus zum Klausner’. Het was een dependance van het hotel, waar zij nu geheel en al voor zichzelf moesten zorgen. Dat was niet zo eenvoudig, aangezien er nog geen elektriciteit op het eiland was en het koud begon te worden en de dagen inmiddels aanzienlijk korter werden. Om zich te verwarmen en te koken moesten zij hout sprokkelen en wilden ze ook nog wat verstandig werk verzetten, dan moest dat bij kaarslicht gebeuren. Guillemin schreef artikelen en Arhur vertaalde.

 

Vanaf het moment dat hij was geslaagd voor de hbs in 1919 was Arthur Lehning in het vage geweest omtrent zijn toekomst. Voor een medische studie was het hbs-diploma ontoereikend, evenals voor een studie theologie die hij nog een tijdlang heeft overwogen. Maar J. Jac Thomson, de door hem bewonderde dichter-dominee, tevens bekend door zijn revolutionaire preken, die hij daarover aansprak, vond het geen goed plan voor iemand die niet in God geloofde. Zijn idee om letteren te gaan studeren was door zijn geliefde leraar Nederlands Klaas Later ondermijnd met de opmerking: ‘dan zal je de liefde voor de literatuur wel vergaan.’ Toch ging in deze jaren zijn hart naar de literatuur uit.

Hoewel hun eerste gedichten in kwaliteit niet echt voor elkaar ‘onderdeden’, had Marsman van begin af aan zijn vriend duidelijk gemaakt dat hij de dichter was van de twee, en hem met niet aflatende kritiek op zijn literaire producten iedere illusie in dat opzicht ontnomen. Arthur werd daarin bevestigd doordat hij zijn eigen verzen voortdurend als niet plaatsbaar van de verschillende bladen retour kreeg, terwijl hij er wel in slaagde die van Marsman geplaatst te krijgen.11

Om zijn vader in de illusie te laten dat hij later zou komen werken in de firma

Van Wees en Weiss, de groothandel in manufacturen van de hernhutters waarvan hij directeur was, maar vooral om zijn moeder ter wille te zijn, had Arthur zich in september 1919 ten slotte maar als student ingeschreven aan de jonge Economische Handels-Hoogeschool in Rotterdam. Maar er was daar niet één vak dat hem interesseerde, en hij ontwikkelde er voornamelijk activiteiten extra muros.

Hij werd achtereenvolgens medewerker-redacteur-hoofdredacteur van het Rotterdamsch Studentenblad en voorzitter van de debatingclub ‘De Blaauwe Akoleyen’. In die functie slaagde hij erin Bart de Ligt naar Rotterdam te laten komen om er te spreken over ‘De antimilitaristen en hunne strijdwijzen’. Dankzij de kennismaking met deze ex-dominee en revolutionair antimilitarist werden zijn vaag-communistische ideeën geconcretiseerd in de richting van het anarchisme. Door Henriette Roland Holst en Herman Gorter, twee van zijn geliefde dichters, kwam hij tot de ontdekking dat men zich aan de literatuur kon wijden en tegelijkertijd politiek actief zijn. Het was een openbaring voor hem, zoals hij zelf steeds heeft benadrukt: het besef dat er geen scheiding is tussen politiek en cultuur. In het Rotterdamsch Studentenblad kon hij eindelijk zijn pen scherpen; artikelen over toneel, kunst en literatuur werden afgewisseld door stukken over sociale en politieke vraagstukken.

In het voorjaar van 1920 nodigde Bart de Ligt hem uit om, gezien zijn tweetaligheid, als tolk te fungeren op het derde Internationale Anti-Militaristencongres dat tijdens de paasdagen te Den Haag zou plaatsvinden. Het werd een ingrijpende ervaring voor hem. Hij hoorde er voor het eerst belangrijke binnen- en buitenlandse vertegenwoordigers van het anarchisme en maakte met enkelen van hen persoonlijk kennis: met de antimilitarist en anarchist Albert de Jong, de revolutionair criminologe Clara Wichmann, de Duitse syndicalist Rudolf Rocker en de eveneens Duitse arts en antimilitarist G.F. Nicolai, auteur van Die Biologie des Krieges.12

 

Zolang Arthur nog geen bevredigende oplossing had gevonden om in zijn eigen levensonderhoud te voorzien, leek vertalen een goede oplossing. Daarom had hij zich tot Henriette Roland Holst gewend met het verzoek of hij het verslag mocht vertalen van haar reis naar het derde congres van de Komintern in Moskou, dat zij bezig was te schrijven. Zij was zojuist door het ‘Auslandskomitee zur Organisierung der Arbeiterhilfe für die Hungernden in Rußland’, op verzoek van Lenin door Willy Münzenberg, voorzitter van de Communistische jeugd-internationale, in het leven geroepen, benaderd met hetzelfde verzoek. Per omgaande autoriseerde ze Arthur Lehning en stuurde de drukproeven van de brochure direct door naar Hiddensee.13 Het was de bedoeling dat de opbrengst van de Duitse vertaling, evenals die van de Nederlandse uitgave, via ‘Kompinrus’, het ‘Komitee tot propaganda onder de intellektueelen voor hulpverschaffing aan Sowjet-Rusland’ – door Henriette Roland Holst zelf opgerichtten goede zou komen aan de noden in Rusland. Begin november reisde Arthur van Hiddensee naar Berlijn om zich persoonlijk met Willy Münzenberg in verbinding te stellen en de details van hun overeenkomst nader te bespreken.14

In Berlijn nam hij, op suggestie van Bart de Ligt, ook contact op met G.F. Nicolai, die enthousiast reageerde op zijn voorstel Die Biologie des Krieges in het Nederlands te vertalen. Maar het meest begeesterd tijdens dit korte verblijf in Berlijn raakte Arthur door de opvoering van Ernst Tollers Masse Mensch.15 De voorstelling in de ‘Berliner Volksbühne’, in de regie van Jürgen Frehling, was een overweldigend succes. Na de première op 29 september zouden er nog zeventig uitverkochte voorstellingen volgen. Hij besloot Toller om autorisatie voor een Nederlandse vertaling te vragen.16

Opgemonterd door de nieuwe contacten in Berlijn en de nieuwe mogelijkheden die hij zag, keerde Arthur vol goede moed naar Hiddensee terug om de vertaling van Uit Sowjet-Rusland af te maken en nieuwe plannen verder uit te werken. De toon van zijn brief aan Marsman was nu heel anders dan die van zes weken daarvoor. ‘Morgen naar Stralsund met het schoonste Rathaus dat ik ooit zag. Zaterdag weer in Kloster! weer zeer alleen – maar ook zonder deze tuimelende straten van hoer-processies. Weer zeer alleen maar met een “strenge” kou, met de zee, met “Meine letzten Weg führt über Schneefeld”. Van het laatste oponthoud hier – Café Bauer – dat ook mijn eerste in deze stad was!…. een verre groet van mijn zeer eenzame groeiende vriendschap.’17

 

Naarmate de winter zijn intrede deed op het eiland en het leven er bijna onmogelijk werd en zelfs de melk bevroor, besloot Arthur Lehning Hiddensee te verlaten. Bovendien was zijn paspoort inmiddels verlopen en moest hij wel terug naar Nederland voor geldige papieren. De kerstdagen en de jaarwisseling bracht hij met zijn vader en Werner bij de familie van zijn moeder in Elberfeld door. Maar in plaats van met hen mee naar Zeist te gaan, reisde hij op 2 januari 1922, op dringend verzoek van Bart de Ligt, alweer terug naar Berlijn. Het werd zijn eerste ervaring met de ‘illegaliteit’, nu hij geen geldige papieren meer bezat.

Van 25 tot 31 december had in Berlijn het ‘Internationaal Anarchistisch Con-

gres’ plaatsgevonden, waar Bart de Ligt aanwezig was namens het door hem opgerichte iamb, het Internationaal Anti-Militaristisch Bureau. Hij wilde zijn beschouwingen over ‘Anarchisme en sociale revolutie’, naar aanleiding van het congres, met Arthurs hulp in het Duits publiceren. Daarnaast assisteerde hij De Ligt bij het opstellen van persberichten over het congres om die bij de internationale persbureaus aan te bieden. Tevens naderde de vertaling van Uit Sowjet-Rusland zijn voltooiing.18 Aan Marsman deed Arthur uitvoerig verslag van deze drukbezette dagen in Berlijn.

Dinsdagavond kom ik uit Elberfeld (met een dag vertraging dus! er was geen lokomotief) half zeven – voor de vierde maal in drie maanden – in Berlijn. De ‘illegale’ vriend die mij onderkomen [bood] bij ‘Genossen’ (een zeer arme arbeidersfamilie, maar ontroerend van zorg en hartelijkheid voor den buitenlandsche illegale Genosse) haalt mij af. Om 8 uur tref ik de Ligt waar ik de heele avond verder mee samen ben. Hij laat mij rustig alles vertellen en vertelt mij rustig alles van de drie laatste maanden, (nooit hoorde ik iemand zoo scherp Sovjet-Rusland (ver)oordeelen, zoo restlos en onmeedogenloos critiseeren de heele rotte en korrupte politiek der C.P.). De Ligt is een sterk en zuiver mensch. De Ligt is mij een sterke en zuivere vriend. De volgende dag ben ik bij Gertrud Beyer-Kaestner, een zeer intellectueel, lief meisje (gescheiden, voor zij getrouwd was, nu met kindje van drie maanden, leeft van machine-typen […].19

Traut, zoals zij zich noemde, had Arthur Lehning leren kennen via een bevriende relatie van Bernard Guillemin. Zij was een studente die voor haar betrokkenheid bij de Münchener Radenrepublik tot anderhalf jaar gevangenisstraf werd veroordeeld, maar was na drie maanden gevangenisstraf uit Beieren uitgewezen. Op 7 november 1918 brak in München, op instigatie van onafhankelijk socialist Kurt Eisner, de revolutie uit en werd Beieren tot een republiek verklaard. Arbeiders-, boeren- en soldatenraden ontstonden en dichter/dramaturg Ernst Toller werd voorzitter van de centrale raad. Traut Beier-Kaestner had met een paar vrienden de ‘Revolutionäre Hochschulrat’ uitgeroepen. Vele van haar vrienden uit München bevonden zich nu in Berlijn.

Degene van wie zij ‘gescheiden’ leefde, was de acteur Alfred Beierle.20 Hij had de rol van museumdirecteur gespeeld in Kaisers Die Koralle, en was een tijdlang medeeigenaar van de afdeling theater van Kiepenheuer-Verlag. Kaiser en Beierle werkten in deze jaren in München zeer nauw samen; zij wilden een eigen theater opzetten. Zo had Traut Beier-Kaestner Georg Kaiser leren kennen en was zeer met hem en zijn vrouw Margarethe Habenicht bevriend geraakt. Wanneer zij niet voor werkzaamheden in de binnenstad hoefde te zijn, woonde zij met haar kind bij hen in Grünheide, buiten Berlijn.21

Door Traut kwam het contact tussen Arthur en Georg Kaiser tot stand, ‘’s Avonds gaan wij nog samen naar het Romanische Cafe, vanochtend 7 uur de Ligt

weer naar Holland. […] Maandag zal ik naar Georg




Kaiser gaan – hij kent zeer intiem Traud – en had haar gevraagd of ik komen kon en eventueel van hem in hollandsch zijn werken vertalen wou. (Hij schreef tal van drama’s!).’22 Opnieuw zag hij de opvoering van Tollers Masse Mensch en hij bracht tweemaal een bezoek aan Georg Kaiser. ‘Ik zal twee drama’s, later zijn andere werken vertalen. Hij is zonder twijfel de grootste dramaticus van vandaag.’ Arthur was nu vastbesloten in Berlijn te blijven. ‘Ik heb hier nu de weitgehendste verbindingen en als Kaiser, wat de indruk maakte, zich voor mij interesseert de ungeheuerst feestelijke mogelijkheden.’23

Op 25 januari 1922 vertrok hij met de nachttrein naar Münster en vandaar naar Bocholt, waar hij de volgende dag te voet, via een grenspad dat hem door vrienden van De Ligt was gewezen, illegaal de grens met Nederland overstak.

 

Het was zijn bedoeling om, zodra hij zijn papieren geregeld had, naar Berlijn terug te keren. Zijn papieren waren nog maar net in orde, toen begin april Fritz Müller op zakenreis naar Hannover in de trein slachtoffer werd van een poging tot beroving en met steekwonden in het ziekenhuis moest worden opgenomen. Hij was ternauwernood aan de dood ontsnapt. Arthur reisde onmiddellijk naar Hannover en nam er zijn intrek in een hotel, om in de buurt van zijn vader te zijn.

Hij zou er zes weken blijven, met één enkele onderbreking voor een bezoek aan Berlijn, om opnieuw Georg Kaiser te spreken. Die nodigde hem uit mee te reizen naar Königsberg om daar de ‘Uraufführung’ van zijn Frauenopfer bij te wonen, maar hij was gedwongen naar Hannover terug te keren waar zijn vader een operatie moest ondergaan. Eerst begin juni was deze zover genezen dat zij samen naar Zeist konden terugkeren. Maar wat Arthur betrof niet voor lang.

Eind juni reisde hij al weer naar Berlijn, nu om er de première van Tollers Machinenstürmer bij te wonen die op 30 juni in het Große Schauspielhaus plaatsvond, in de regie van Karl-Heinz Martin.24 Onmiddellijk daarna schreef hij voor De Nieuwe Kroniek, het tijdschrift van Frans Coenen waarin ook jonge literatoren als Marsman en Slauerhoff aan het woord kwamen, twee artikelen over Toller.25 Een dag of tien later reisde Arthur opnieuw naar Berlijn voor een gesprek met Georg Kaiser, die werk voor hem had gevonden bij een uitgeverij, ‘Die Schmiede’ geheten. En op 12 september nam hij weer de nachttrein naar Berlijn, waar hij een atelierwoning had gevonden op nummer 3 in de Jenaerstraße.

Twee weken later voegde Annie Grimmer zich definitief bij hem. Arthur had

haar leren kennen in 1920, toen hij voor een artikel voor het Rotterdamsch Studentenblad een bezoek bracht aan het Tuindorp, waar zij veel tijd doorbracht met de opvang van kinderen uit de Rotterdamse binnenstad. Annie kwam evenals Arthur uit een Duitstalig milieu, haar ouders kwamen uit Bern. Haar vader was net als de vader van Arthur een zakenman, directeur van de Oranjebierbrouwerij. Ze hadden dezelfd soort ‘gutbürgerliche’ opvoeding genoten. Annie had evenals Arthur een hbs-opleiding, ze las veel en had een grote belangstelling voor muziek en theater.

Hoewel het zeker van Arthurs kant geen ‘coup de foudre’ was, hadden zij zoveel gemeenschappelijk dat er van begin af aan een wederzijdse genegenheid ontstond. Arthur had er dan ook hevig op aangedrongen dat zij naar Hiddensee zou komen. Maar in huize Grimmer moest men niets hebben van dit contact met een mislukt student met linkse ideeën en zonder middelen van bestaan. Haar ouders hadden heel andere plannen voor hun enige dochter. Onder het voorwendsel dat zij bij een vriendin van de hbs voor een tijdje in Berlijn zou gaan wonen, lieten zij haar ten slotte vertrekken.

Zo had na jaren van twijfel en onzekerheid Arthur Lehning eindelijk zijn leven gevonden. Hij woonde en werkte nu daadwerkelijk in de metropool Berlijn. Als Parijs de hoofdstad van de negentiende eeuw was, zoals filosoof Walter Benjamin de Franse hoofdstad noemde, dan was Berlijn ongetwijfeld de hoofdstad van de twintigste eeuw, althans in de jaren twintig en dertig. ‘Berlijn’, zoals Lehning het zelf heeft beschreven,

met de nerveuze en dynamische atmosfeer, die deze wereldstad kenmerkte in die dagen na een verloren oorlog, een mislukte, gefrusteerde revolutie en een latente contrarevolutie. Wij maakten er grote massa-demonstraties mee: een close-up van de sociale en politieke conflicten […] Ook toen bloeide het toneel, van oudsher één van de fenomenen, die Berlijn tot een wereldstad maakten; op eenzelfde avond kon men in twee theaters hetzelfde stuk van Strindberg of van Lessing zien. Max Reinhardts gezelschap speelde Büchners Dantons Tod; Leopold Jessner en Piscator regisseerden er. Russische emigranten bevolkten West-Berlijn en hadden er hun eigen cafés, restaurants en cabarets, waaronder het be-

roemde Der blaue Vogel. Een joods toneelgezelschap speelde Der Dybbuk. De kunstgalerij Der Sturm was nog steeds het centrum van de internationale avant-garde van de beeldende kunst. Iedere avond kon men ergens een film van Chaplin zien, maar het was ook de tijd van het ontstaan van de ‘Nibelungen’ en het imperium van de Ufa.26

Op 13 september 1922 was Arthur Lehning begonnen met zijn werkzaamheden als volontair bij Die Schmiede. De uitgeverij was een familiebedrijf. De bedrijfsleiders waren Julius Berthold Salter, voorheen in het theateragentschap van zijn vader werkzaam, en de econoom Fritz Wurm. Behalve vader Norbert Salter werden ook zuster Lily en broer Georg Salter bij de uitgeverij betrokken. De laatste, decorontwerper van beroep, voorzag met zijn grafische vormgeving en boekomslagen het fonds van een duidelijk herkenbaar eigen gezicht. De uitgeverij, opgericht op 23 november 1921, werd gevestigd in de burelen van het theateragentschap in de Augsburgerstraße 52 in het hart van Berlijn. Het agentschap van Norbert Salter was de kurk waarop de uitgeverij dreef: behalve de lokaliteit, had hij het startkapitaal geleverd en stond steeds financieel garant. Daardoor was Die Schmiede in staat auteurs vaak meer te betalen dan andere uitgeverijen in deze moeilijke tijd van enorme inflatie in Duitsland.

In de literaire salon van Katharina, de vrouw van Fritz Wurm, in hun woning in de Schlüterstraße, was Georg Kaiser een graaggeziene gast. Zij werden zeer bevriend en Kaiser woonde van tijd tot tijd bij hen. Met Gerhart Hauptmann en Bertolt Brecht behoorde Georg Kaiser tot de meest productieve, meest gespeelde en meest populaire toneelschrijvers in Duitsland in de periode 1920-1933. Maar liefst veertig stukken van hem beleefden in deze periode hun première. Kaiser was een moeilijke en nogal neurotische man, met een levensstijl die ver boven zijn midde-

len reikte, waardoor hij geregeld met justitie in aanraking kwam. In 1920 was hij gearresteerd wegens verduistering, omdat hij tapijten en meubilair had verkocht uit de luxueuze villa die hij had gehuurd van een rijke Amerikaan, om de achterstallige huur mee te betalen. De borgsom die Kiepenheuer voor hem wilde betalen werd geweigerd. Onmiskenbaar speelde zijn sympathie voor Ernst Toller daarbij een doorslaggevende rol.

Vanaf het moment dat hij Georg Kaiser in 1919 als auteur had overgenomen van Verlag S. Fischer, had Gustav Kiepenheuer een uitermate genereuze houding tegenover hem aangenomen. Maar toen uitgeverij Die Schmiede werd opgericht, mede gefinancierd door Fritz Wurm, aarzelde Kaiser niet om over te stappen, al bleef hij steeds een trait d’union tussen beide uitgeverijen. De uitgave van theaterstukken maakte een groot deel van het fonds van Die Schmiede uit. Kaiser beschikte over talrijke verbindingen in de theaterwereld, met schrijvers en uitgevers. Zes stukken van hem verschenen in druk bij Die Schmiede en hij bracht verschillende contracten aan.

De financieel zeer succesvolle afdeling theateredities maakte daarnaast een literaire afdeling mogelijk. Zo werd Die Schmiede toevlucht voor de fine fleur der literaire avant-garde en rekende tot haar fonds onder anderen Rudolf Leonhard, Kurt Heynicke, Georg Kaiser, Otto Flake, Iwan Goll, Alfred Wolfenstein, Heinrich Mann, Carl Sternheim, Walter Hasenclever, Johannes R. Becher, Gottfried Benn en Franz Kafka. Maar de uitgeverij ging van start, in april 1922, met de overname van het literaire gedeelte van het fonds van Roland-Verlag in München, te weten de reeksen Kleine Roland-Bücher en Die Neue Reihe, waarin voornamelijk expressionistisch werk werd gepubliceerd. Het zijn dan ook voornamelijk auteurs van deze reeksen die Arthur in de startperiode van Die Schmiede leerde kennen.

Een van de eersten met wie hij hier kennismaakte was Rudolf Leonhard, die zojuist als lector was aangetrokken. Leonhard was al een gevestigd en productief auteur van gedichtenbundels, theaterstukken en essays, toen hij in 1922 bij Die Schmiede kwam. Van begin af aan drukte hij zijn stempel op het fonds van de uitgeverij, vooral met de reeks ‘Aussenseiter der Gesellschaft – Die Verbrechen der Gegenwart’ die hij in het leven riep en redigeerde en waarin belangrijke journalisten uit de Weimar-periode als Egon Erwin Kisch en Hermann Kesten publiceerden. Verder maakte Arthur Lehning kennis met auteurs als Alfred Wolfenstein, Alfred Ehrenstein en Johannes R. Becher, die in deze aanvangsperiode bij Die Schmiede werden uitgebracht.27

 

De eerste die Arthur, vrijwel onmiddellijk na zijn ‘definitieve’ vestiging in Berlijn, kwam bezoeken was Marsman. Deze was eind augustus 1922 voor het staatsexamen gymnasium geslaagd en had aansluitend een reis door Zwitserland gemaakt. Op de terugweg kwam hij van Frankfurt naar Berlijn. ‘Hij logeerde bij mij

op mijn atelier in Wilmersdorf en




het Romanische Café was dus niet ver. Gertrude en haar kring leerde hij in deze dagen kennen.’28

Toen op 3 juli 1921 het Café des Westens – ook wel Café Größenwahn genoemd – werd gesloten, verhuisden de stamgasten naar het ‘gutbürgerliche’ Romanisches Café. Het had wel wat weg van een stationshal, bood plaats aan meer dan honderd gasten en bezat het mooiste terras van Berlijn. Er waren twee lokalen: één lang en smal met een 60 à 70 tafeltjes dat uitzag op de Gedächtniskirche en het ‘Bassin für Nichtschwimmer’ werd genoemd, waar het gewone voetvolk kwam, en één kleiner aan de Budapester Straße, het ‘Schwimmerbassin’, waar de leden van de literaire en culturele elite elkaar troffen. Daarachter lag het domein van de schakers. De goedkoopste consumptie was een kop koffie die 50 Pfennig kostte plus 5 Pfennig fooi, voor een dubbele fooi waren de kelners ook wel bereid een leeg kopje te serveren. Voor 20 Pfennig kon men zich een stapel internationale kranten laten brengen, op krediet kostte het 30 Pfennig.29

 

Gertrude Bergwitz behoorde tot de Münchener vriendenkring van Traut Beier-Kaestner, en zo maakte Arthur Lehning met haar kennis, evenals met haar complice Mila Levit. ‘Traut heb ik op mijn wijze de deur gewezen, – brrrr,’ schreef Marsman aan Roel Houwink, afzender Jenaerstr. 3 iv (Atelier). ‘Gertrude is de heerlijkste metaphysische Dirne, die God mij tegendreef. Onbeschrijflijk fijn is het spel onzer handen en haren, maar naar Venetië gaan wij niet. Ook niet met Mila. Wij wilden gedrieën omdat Gertrude slechts is door spanning. Zij kan “nur mit zwei Männer schlafen” ongelooflijk -!’30 Zij inspireerde hem tot onder meer de schitterende regels:

Omdat zijn visum afgelopen was, vertrok Marsman na tien dagen in Berlijn te zijn geweest op 26 september naar Parijs. ‘Het moet ons een groot avontuur geleken hebben,’ herinnert Arthur Lehning zich dertig jaar later nog, ‘want van deze dagen staat mij niets meer zo levendig voor de geest als de herinnering aan ons afscheid op het perron van het station “Zoologischer Garten” bij het vertrek van de trein Warschau-Parijs en ik moet het zeer hebben betreurd, dat ik hem niet kon vergezellen.’31 Het gedicht markeert niet alleen Marsmans lijfelijk vertrek uit Berlijn – met de trein Kiev-Ostende – naar Parijs, maar ook de confrontatie daar met de poëzie van Apollinaire en Blaise Cendrars, en de nieuwe impuls die daarvan uitging naar zijn poëzie.

Door de mooie Gertrude was weliswaar ook Arthurs genegenheid voor Traut bekoeld, maar hij had een paar maanden eerder al begrepen dat er wat de liefde betrof met Gertrude niets duurzaams mogelijk was. ‘Ich bin die Frau Mila Levits,’ had ze hem geschreven, ‘und ich will dieses Leben.’32 Mila Levit was betrokken bij de ukra, een in Berlijn gevestigd concern dat de Ukrainische Wirtschaftszeitung uitgaf, tevens persbureau voor de Oekraïne, met een advertentie- en reclamebureau en plannen voor een filmbedrijf. Waarschijnlijk was de ukra een mantelorganisatie voor de financiering van de antisovjetbeweging in de Oekraïne. Aangezien de Hollandse gulden door de inflatie heel veel waard was, probeerde Levit Arthur Lehning tot investering in dit concern over te halen, en het heeft er alle schijn van dat hij daarbij gebruikmaakte van de charmes van Gertrude.

Begin oktober, na zijn vertrek uit Berlijn naar Parijs, schreef Marsman als reactie op een brief van Arthur, die niet bewaard is gebleven: ‘Ja “Grünau” [waar Mila Levit en Gertrude woonden]; ik kan nog steeds niet geloven, dat Mila niets meer dan een souteneur is, want daarop komt Hillers’ (en jou?) oordeel toch neer. En Gertrude? Ik schreef – ondanks alles – twee verzen voor haar – Kan ik nu nog het derde schrijven? (en het vierde??).’33 Vier verzen zou Marsman inderdaad aan Gertrude wijden, maar deze informatie over haar minder fraaie rol in het politieke spel van Mila werd ook de aanleiding tot ‘Romanisches Café’, het enige gedicht in Apollinaire-stijl dat de Noord-Nederlandse literatuur rijk is.34

Omdat in Nederland geen uitgever bereid was zijn gedichten te publiceren, tenzij op eigen kosten, was tijdens Marsmans bezoek aan Berlijn het idee ontstaan om zijn gedichten in Duitsland uit te geven. ‘Wij dachten eerst aan “Die Schmiede”, eventueel in samenwerking met een Nederlandse uitgever. Maar daar kwam niets van. Ook niet van de andere mogelijkheden – eigen beheer, intekenaren e.d. – die wij overwogen. Ten slotte bleek de uitgever Ploegsma te Zeist – de uitgever van De Boog35 – bereid de uitgave op zich te nemen, indien deze door de auteur zelf werd bekostigd. Daar de Mark goedkoop was leek ons dit het meest aanvaardbare plan. Ik stelde mij in verbinding met een drukkerij. We besloten dat ik de verzen zelf met de hand zou zetten, hetgeen ook nog de kosten verminderde.’36

Die drukkerij was de Hoboken-Presse, gevestigd in de Fasanenstrasse op nummer 13, waar Eduard Trautner bedrijfsleider was. De medicus Trautner had Arhur Lehning ook in het Münchener milieu leren kennen. Hij was eveneens betrokken geweest bij de Radenrepubliek en was op beschuldiging van medeplichtigheid aan de vlucht van Ernst Toller tot vijf maanden gevangenisstraf veroordeeld.37 Trautner werkte in zijn vrije tijd ook als volontair bij Die Schmiede en zette er later de reeks ‘Berichte aus der Wirklichkeit’ op, waarin Kisch, Roth en hijzelf publiceerden. Toen Trautner zag dat het in Marsmans gedichten veelal om eenlettergrepige

woorden ging, adviseerde hij deze ze zelf te zetten. Arthur Lehning, die niet erg ‘handig’ was, bleef altijd verbaasd over het resultaat, en vooral over de prijzen die het boekje later antiquarisch deed. Niet onvermeld mag blijven dat ook Annie Grimmer haar bijdrage heeft geleverd aan het verminderen van de kosten. Zij heeft alle exemplaren van zowel Marsmans Verzen als Slauerhoffs Archipel ingebonden.

Begin november verhuisden Arthur Lehning en Annie Grimmer naar een woning in de Schaperstraße 34 iii. Met Joris Ivens, medestudent aan de Rotterdamse hogeschool die aan de Technische Hochschule in Charlottenburg studeerde, ontstond nu een hechte vriendschap en hij kwam vaak bij hen. Er werden plannen gesmeed voor het opzetten van een eigen uitgeverij, die Joris zou financieren met het vele geld dat hij in de zaak van zijn vader zou gaan verdienen! Ze zouden de werken van Bakoenin uitgeven en een tijdschrift oprichten voor politiek en cultuur, in de geest van Pfemferts Die Aktion.

Zo leerde Ivens de fotografe Germaine Krull kennen, vriendin van Traut Beier-Kaestner en Gertrude Bergwitz, die aan haar politieke activiteiten in München de ‘Spitzelname’ Zottel had overgehouden. Arthur Lehning en Joris Ivens, die dankzij de gigantische inflatie als ‘de rijke Hollanders’ te boek stonden, organiseerden in het huis van Gumbel38 aan de Motzstraße een groot feest, dat ze ‘het laatste feest van Europa’ noemden. Rudolf Leonhard was er aanwezig en de dichters Johannes R. Becher en Alfred Wolfenstein. ‘Hoe schoon moet je feest zijn,’ schreef Marsman uit Noordwijk, ‘ik ben bijna jaloersch. Becher was vroeger al zeer talentvol maar te wild.’39

In de weken en maanden na Marsmans bezoek aan Berlijn volgde een intensieve correspondentie met betrekking tot inhoud en samenstelling van de bundel. Daar was niet alleen Marsmans inmiddels legendarische onzekerheid omtrent bundeling debet aan, maar ook het plotselinge ontstaan van een reeks nieuwe gedichten, door hem als de ‘Seinen’ aangeduid, waarvoor hij tijdens zijn verblijf te Parijs de juiste vorm had gevonden.40

Een brief van begin november met tal van nieuwe instructies, begint met de aankondiging van zijn besluit: ‘Ik zie af van die Schmiede.’ Zijn argumentatie luidde: ‘1^o kan ik (kunnen wij) in geen máánden f 100 bijeen krijgen en ten tweede zal die Schmiede zelf er van afzien, als ze hoort, hoe dat in Holland gesteld is. Zie: Schütz in Zeist41 neemt de dingen in dépôt en geeft het aan een reiziger mee den handel in, zorgt voor verzending, neemt bestellingen aan… d.i. 200 ongeveer een sortiment? Maar hij koopt niets. Alles is dus voor mijn rekening.’ Bovendien meende Marsman dat de door Arthur Lehning voorgestelde oplage van vijfhonderd exemplaren voor Nederland veel te hoog was, en dat er nog geen honderd ‘Droomkristallen’, zoals de titel van de bundel nu weer moest luiden, zouden worden verkocht. ‘Vindt je nu ook niet, dat die Schmiede vervalt?’ Hij stelde voor dat Arthur het wel in Berlijn zou laten drukken maar, om de Nederlandse boekhandel niet af te schrikken voor een Duitse uitgave, op het omslag te vermelden: ‘Uitgegeven door “De Smidse”, Zeist […] De Smidse zijn wij dan en het adres wordt Schütz.’

In de marge van deze brief van Marsman meldde ook Slauerhoff zich bij Arthur Lehning. ‘Hoorde met genoegen dat je Hollandsche dichters in Germania voorvecht. Kan ik eventueel ook in je uitgeversgunst delen?’42 Enkele weken later zond hij zijn ‘onsterfelijke werken’ naar Berlijn.43 Ook tussen Arthur Lehning en Slauerhoff, die elkaar op dat moment nog nooit hadden ontmoet, ontwikkelde zich een

drukke correspondentie over samenstelling en vormgeving van diens bundel. Maar Slauerhoffkende heel wat minder aarzelingen en zijn bundel zou, onder de titel Archipel, uiteindelijk dan ook eerder verschijnen dan die van Marsman.

Ofschoon er nog geen uitgever gevonden was, werd met het drukken van ‘Archipel’ begonnen. Ook de vaststelling van de kosten leverde nogal wat moeilijkheden op, aangezien de drukker bij zijn offerte onmiddellijke betaling eiste, daar hij anders voor een verhoging van de prijs niet in kon staan. Weliswaar was de Mark iedere dag minder waard, maar de drukker wilde onder deze omstandigheden geen crediet geven en het papier moest onmiddellijk worden betaald. Het was dikwijls niet eenvoudig om de auteurs in Nederland deze gang van zaken duidelijk te maken. ‘Ik begrijp wel’, zo schreef Slauerhoff, ‘dat je de prijs niet op een riks nauwkeurig kunt bepalen, ook dat je het niet duurder zult laten worden dan nodig, maar het is het beste dat we een vaste prijs weten als norm. Anders ben je je leven niet zeker met die anarchistische Mark.’44

Overdag werkte Arthur Lehning (van half tien tot half zes) bij Die Schmiede, daarnaast had hij zijn eigen werkzaamheden. Behalve de uitvoerige correspondentie met zowel Marsman als Slauerhoff over hun beider gedichtenbundels stond hij – als ‘correspondent’ van het iamb te Berlijn – in geregelde verbinding met Bart de Ligt, voor wie hij persberichten en manifesten vertaalde, die in verschillende internationale periodieken verschenen. Eind december verscheen Anarchismus und Revolution – een herziene versie van het artikel van Bart de Ligt in Die Aktion – in de vertaling van Arthur Müller Lehning als brochure, tevens door hem voorzien van een uitvoerige biografische inleiding over Bart de Ligt.

Daarnaast begon hij met de publicatie van zijn eigen artikelen in verschillende bladen, zowel in Nederland als in Duitsland. In oktober verscheen in de vertaling van Arthur Müller Lehning een hoofdstuk uit Vier Jahre politischer Mord van E.J. Gumbel als voorpublicatie in De Nieuwe Kroniek: ‘De moordorganisaties in Duitsland’.45

Van 25 december 1922 tot en met 2 januari 1923 vond in Berlijn het ‘Internationale Congres van Revolutionaire Syndikalisten’ plaats, waar Arthur Lehning met Bart de Ligt namens het iamb aanwezig was. Het evenement zou van bepalende betekenis worden voor zijn persoonlijke ontwikkeling en van invloed op zijn hele verdere leven. In de rede bij zijn benoeming tot doctor honoris causa in de Sociale Wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam, in 1976, heeft Arthur Lehning het zelf gememoreerd. ‘In het begin van de jaren twintig leerde ik in Berlijn een groep Russische revolutionairen kennen die na de contrarevolutionaire ontwikkeling van de Russische Revolutie omstreeks 1921 uit hun land waren verbannen of geëmigreerd. Ik sloot met hen een langdurige vriendschap, en zij hebben mijn politieke ideeën in hoge mate bepaald.’46

Tot deze ‘groep Russische revolutionairen’ behoorden Alexander Schapiro, Alexander Berkman en Emma Goldman die Rusland vrijwillig hadden verlaten en

Gregory en Olga Maximoff, Mark Mratchny en Efvim Yartschuk die uit Rusland werden uitgewezen. Met al deze prominente anarchisten is hij persoonlijk bevriend geraakt, met enkelen van hen heeft hij jarenlang gecorrespondeerd. Werden Arthur en Annie met Maximoff en zijn vrouw Olga het meest intiem bevriend, Alexander Schapiro – die zeer gereserveerd was in persoonlijke verhoudingen – heeft Arthur Lehning zelf altijd als zijn politieke leermeester beschouwd.

Intussen had Arthur besloten vanaf januari 1923 niet meer bij Die Schmiede terug te keren. ‘[Ze] kunnen mij niet aanstellen naar capaciteit noch naar betaling. Als expidient (loopjongen) willen ze me niet aanstellen. Als volontair verder zinloos. Ik ga dus weg. Eerst als fusie met Kiepenheuer zeker is, kunnen ze me naar (alle waarschijnlijkheid) een behoorlijk betaalde Anstellung geven.’47 Annie reageerde er laconiek op. ‘Voorloopig leven we rustig zonder Verlag en kun je rustig werken en lezen wat je wilt en misschien op een drukkerij van Trautner werken en helpen boekbinden. En tegen ’t voorjaar gaan we op reis naar Zwitserland en Parijs.’48

Van de bescheiden maandelijkse toelage die Annie Grimmer van haar ouders ontving konden zij – mede dankzij de inflatie – samen rondkomen, zij het op zeer bescheiden wijze. De nieuwe vrijheid werd gevierd met een korte reis naar Krummhübel in het Reuzengebergte, eind februari. Daarna begon Arthur Lehning, aanvankelijk – omdat hij niet over een kopie van zijn hbs-diploma beschikte – als toehoorder, colleges te volgen aan de universiteit en op 18 mei 1923 werd hij officieel ingeschreven als student aan de filosofische faculteit van de Friedrich Wilhelms-Universität.

Intussen verschenen nu regelmatig in internationale politieke organen artikelen van Arthur Lehning over de politieke situatie in Duitsland. Zijn artikel over het Duitse fascisme kreeg een vervolg in een artikel over ‘Karl Radek en het Vaderland’, dat in het Noorse blad revolt verscheen en in Nederland in het proefnummer van het zojuist opgerichte De Vrije Samenleving, ‘Orgaan van het Sociaal Anarchistisch Verbond’. Aan Erkenntnis und Befreiiung, het ‘Organ des herrschaftslosen Sozialismus’ dat onder leiding van Pierre Ramus iedere zondag in Wenen verscheen, droeg hij in oktober en november twee artikelen bij over ‘Die Wurzeln des deutschen Faschismus’ en ‘Zwischen Faschismus und sozialer Revolution’. Uit deze artikelen blijkt hoezeer zijn politieke opvattingen inmiddels waren geconcretiseerd.

De interesse van zijn dichtervrienden voor zijn publicaties was niet omgekeerd evenredig aan die van Arthur Lehning voor hun literaire producten. Voor Lehning bestond er geen dichotomie tussen zijn politieke activiteiten en zijn literaire en artistieke interessen. Dat werd door zijn literaire vrienden in Nederland niet begrepen, zij interesseerden zich enkel en alleen voor de literatuur en hadden geen belangstelling voor politieke gebeurtenissen en derhalve ook niet voor Arthurs opvattingen en activiteiten.

In een uitvoerige en geëxalteerde brief over zijn ervaringen in Parijs, en zijn tocht met Slawa Weyna door Nederland, schreef Marsman terloops: ‘Op de Kring

zag ik vluchtig je Gumbel-vertaling,’ om daarna onmiddellijk op zijn eigen verzen door te gaan.49 In een zoveelste brief met uitvoerige aanwijzingen voor de samenstelling van zijn bundel Archipel berichtte Slauerhoff: ‘Ik las je stuk over Toller in De Nieuwe Kroniek, dat is een gebied dat ik tegenwoordig weinig betreed.’50 En het is alléén omdat deze stukken in De Nieuwe Kroniek stonden, waarin zij zelf publiceerden, dat ze er überhaupt kennis van namen.

Op 11 juli 1923 ontving Slauerhoff de eerste twee exemplaren van Archipel uit Berlijn en schreef: ‘Complimenteer je voor de wijze waarop je de taak volbracht.’51 Slauerhoff was ten slotte zeer tevreden met het resultaat en het geheel had nog geen honderd gulden gekost. Een jaar nadat ze besloten hadden zijn gedichten in Duitsland te drukken, hield Marsman op 23 september dan toch eindelijk de eerste exemplaren van zijn eerste bundel in handen. ‘Mijn dank, het is voortreffelijk.’52 Zo verschenen dan deze dertig gedichten onder de onschuldig-conventionele titel Verzen.53

Het opzien dat deze bundel heeft gebaard, behoort reeds tot de literatuurgeschiedenis. Marsmans naam als dichter werd er definitief door gevestigd.54 Bijna een jaar eerder had Marsman aan Arthur Lehning geschreven: ‘Ik moet je nog eens over mijn bundel schrijven: Er is haast mee: ik wil dat het niet veroudert. […] het is mij veel waard de Seinen dadelijk gedrukt te hebben, en te koop: het moet een stoot geven….’55

Inderdaad heeft het verschijnen van Marsmans Verzen in de Nederlandse literaire wereld, en vooral onder de jongeren, een grote schok veroorzaakt. Terugblikkend zou Jan Engelman in 1938 schrijven: ‘De verschijning van Marsmans eerste dichtbundel “Verzen” is een datum geweest in de jong-Hollandsche literatuur. Geen jongere zal deze datum vergeten. Het roode boekje, dik zwart bedrukt, ging van hand tot hand. Iedereen kende het van buiten. Het deed een nieuwe verstechniek, een nieuwe “levenstechniek” ontstaan.’56

‘Toen Jacques Bloem een exemplaar van de bundel zag,’ aldus Arthur Lehning, ‘uitte hij zijn bewondering voor mijn debuut als typograaf en constateerde een grote homogeniteit van dichter en drukker. “De inhoudsopgave is het Absolute Sein”.’57

De uitgave van Marsmans Verzen zou voor lange tijd Arthur Lehnings laatste bemoeienis zijn met de literatuur in engere zin. Na jaren van twijfel en aarzeling had hij zijn weg gevonden. En die keuze zou hem in de volgende jaren van zijn vriend verwijderen. ‘Ik hoop en weet dat ons groeiend antagonisme (want je medewerking aan de Gids is mij uitgesproken (veeg) teeken! je weet hoe ik Jacques, hoe ik Jaan R.H. c.s. waardeer, maar je weet ook wat mij van hen scheidt wat mij meer en meer van hen vervreemden zal. Zal onze “groeiende vriendschap” dit groeiend antagonisme overbruggen?…. Je weet hoe ik George waardeer en hoe graag ik Boutens, en de Belijdenis en de verzen van Leopold lees, je weet wat mij Het verlangen was en is, maar je weet ook, dat ik belangrijker dingen vandaag vind te doen dan gedichten te lezen, dan gedichten te schrijven…’58

Pas na de oorlog, dertig jaar na het verschijnen van Marsmans Verzen, zou Arthur Lehning met De vriend van mijn jeugd, over zijn herinneringen aan Marsman en de ontstaansgeschiedenis van zijn vroege poëzie, alsnog zijn intrede doen in de republiek der letteren.

 

Tenzij anders vermeld bevindt het gebruikte materiaal zich in het Archief Arthur Lehning.

[2005/3]

Toke van Helmond+
‘Het geweldigste dat ik ooit beleefde’
Arthur Lehning als drukkersgezel in Berlijn

Op 29 september 1921 nam Arthur Lehning in Berlijn de trein naar Stralsund en stapte daar op de boot naar Hiddensee, het kleine smalle eiland voor de kust van Pommeren. Die deed er drie uur over; toen zette hij voet aan wal op het eiland dat voor hem een al een begrip was, voordat hij het leerde kennen. ‘De eerste dag hier was misschien overmoedig,’ schreef hij aan zijn vriend Henny Marsman, ‘je weet wat de zee zijn kan – jij bijzonder ook weet wat Hiddensoe1 kan zijn – de eerste dag dus dacht ik al beter te zijn, ik sliep twaalf uur: van negen tot negen, maar nu merk ik hoe moe, hoe ziek ik ben, ik zal mij moeten dwingen weken hier te blijven – na twee maanden zou ik hier beter zijn…, misschien.’2

Op 1 augustus 1921 overleed zijn moeder, Paula Müller-Schübler, nog slechts 49 jaar oud. Fundamenteel geschokt, kon hij zijn draai niet meer vinden: niet in het ouderlijk huis aan het Broederplein in Zeist, niet in Rotterdam waar hij met grote tegenzin sedert september 1919 economie studeerde en waar hij zich nooit op zijn plaats had gevoeld, niet meer in Nederland. De laatste weken, waarin zij hevig leed, had Arthur aan haar zijde gewaakt. Geestelijk en fysiek was hij er door ondermijnd. Longspecialist Roëll adviseerde dringend een langer verblijf aan zee, om uit te rusten en te kuren.

Hiddensee was tot in de tweede helft van de negentiende eeuw een arm eiland van vissers, die in eenvoudige lemen huisjes met rieten daken een pover bestaan leidden. Het waren juist deze authenticiteit en ongereptheid die aantrekkingskracht uitoefenden op de schilders en schrijvers die hier neerstreken. Gerhart Hauptmann was een der eersten die het eiland ‘ontdekten’. Hij kwam er vanaf 1885, bewoonde er verschillende huizen en ligt er ook in Kloster begraven. In de jaren twintig en dertig werd het eiland het ‘Capri van de Oostzee’. Behalve schilders en schrijvers brachten ook mensen uit de theaterwereld er de zomer door.3

Op dat moment kon de 22-jarige jongeman nog niet bevroeden dat het verblijf daadwerkelijk een cruciale wending in zijn leven zou betekenen. Door de eenzaamheid van Hiddensee en de gelegenheid tot reflectie, afgewisseld met bezoeken

aan de metropool Berlijn en de ontmoetingen daar, kwam hij definitief tot inzicht. Toen hij het eiland na bijna drie maanden weer verliet, wist hij dat zijn weg niet naar Parnassus leidde, maar dichter bij de aarde, waar de ‘mensheid is en haar weedom’.

Terecht is Arthur Lehning wel ‘getuige van de twintigste eeuw’ genoemd en dat niet alleen omdat hij werd geboren op 23 oktober 1899 en overleed op de drempel van de nieuwe eeuw. Behalve getuige was hij ook actief betrokken bij de belangrijke gebeurtenissen van zijn tijd, en hij schreef er over. Enerzijds als militant van een revolutionaire beweging, in talrijke artikelen en brochures, anderzijds als historicus, bewust van de ‘presénce de l’histoire’, zoals hij zelf heeft gezegd. Het zou resulteren in een essayistisch en wetenschappelijk oeuvre, dat door zijn veelzijdigheid in Nederland een aparte plaats inneemt.

 

Van Hiddensee had hij voor het eerst gehoord door twee Duitse intellectuelen, de aankomend dichter en toneelcriticus Walther Pritzkow en theaterwetenschapper Felix Emmel. Ze waren in 1919 naar Zeist gekomen als begeleiders van een groep Duitse kinderen, die na de oorlog in Nederland kwamen aansterken. Zowel Emmel als Pritzkow verbleef geregeld op Hiddensee; hun vriend de schilder/graficus Walter Grammaté werkte er. Mede vanwege diens zwakke gezondheid was het eiland hem aangeraden door zijn vriend en buurman in Berlijn Erich Heckel, schilder van de kunstenaarsgroep Die Brücke, die er in 1912 langere tijd geschilderd had.

In huize Müller, aan het Broederplein 35, werd ook een meisje uit Duitsland opgenomen. Zeist was een actieve gemeente waar het liefdadigheid betrof; zo werden er concerten georganiseerd om fondsen te werven voor de opvang van de kinderen. Arthurs stiefvader Fritz Müller, met wie Paula Schübler na de scheiding van Carl Paul Lehning in 1905 was hertrouwd, was een overtuigd hernhutter, en actief in sociaal werk. Maar Arthur Lehning en Henny Marsman waren meer geïnteresseerd in de begeleiders dan in de kinderen.

Ze waren onafscheidelijk sedert zij in 1914 in dezelfde klas van de hbs terecht waren gekomen en hun ontwikkeling liep een aantal jaren synchroon. Aanvankelijk vooral geïnteresseerd in sportieve activiteiten, tennis en vooral voetbal, begonnen zij in de loop van hun zestiende jaar te lezen en gedichten te schrijven. Geleidelijk ontwikkelden ze een grote interesse voor literatuur en beeldende kunst; hun voorkeur ging al snel uit naar wat er in dat opzicht in Duitsland gebeurde.

Dat Arthur uit een Duitstalig milieu kwam, speelde daarbij een rol. Vader Müller was weliswaar Nederlander, telg van een hernhuttersgeslacht dat al sedert generaties in Zeist gevestigd was, maar de gemeenschap behield een sterk Duits karak-

ter. Alle diensten vonden plaats in het Duits, de gezangen waren Duits. Arthurs moeder was in Nederland beland nadat haar echtgenoot Paul Lehning een baan in een chemische fabriek in Utrecht had aanvaard. Zo werd Arthur Lehning, op 23 oktober 1899, ook ‘toevallig’ zoals hij zelf altijd benadrukte, in Nederland geboren en wel aan de Croeselaan 299 in Utrecht.

Toen Paul Lehning na enkele maanden voor de zoveelste keer problemen met zijn werkgever kreeg en op staande voet naar Elberfeld – waar hij en Paula beiden vandaan kwamen – terugkeerde, bleef zij alleen en onverzorgd met twee kleine kinderen in Nederland achter. Werner, haar oudste zoon, was in 1896 in Elberfeld geboren. Terwijl zij bezig was om te zien naar mogelijkheden om in haar eigen onderhoud te voorzien en zo een onafhankelijk bestaan op te bouwen, maakte zij op de Deutsche Verein te Utrecht kennis met Friedrich Johann Müller, met wie zij in 1905 hertrouwde.

Paula Müller-Schübler kwam uit een gegoed burgerlijk milieu in Elberfeld en voelde zich in Nederland, en zeker in het wat benauwde hernhuttersmilieu van Zeist, niet erg thuis. Zij reisde geregeld naar haar familie en haar jongere zuster Anna kwam vaak logeren, evenals Arthurs mooie nichtje Ilse, dochter van zijn Onkel Max – en aldus Marsman: ‘Wij waren, geloof ik, allen verliefd op haar.’4 Hoewel Arthur Nederlands sprak met zijn vader, op Nederlandse scholen ging en als een Nederlandse jongen opgroeide, werd er in huis uitsluitend Duits gesproken.

Zowel in de kunst als in de literatuur speelde Duitsland na afloop van de Eerste Wereldoorlog een leidende rol in Europa. Via Ilse, die ook veel las, liet Arthur boeken en tijdschriften rechtstreeks uit Duitsland komen. Al in 1918 was hij behalve op een blad als De Stijl ook geabonneerd op de twee belangrijkste expressionistische tijdschriften in deze jaren in Duitsland, Der Sturm en Die Aktion. Waar het expressionisme bij uitstek een vorm van geëngageerde kunst was, lag in Der Sturm het zwaartepunt op de kunst, en in Die Aktion op de politiek. Der Sturm was opgericht door componist en kunsttheoreticus Herwarth Walden, eigenaar van de gelijknamige toonaangevende galerie, Die Aktion door Franz Pfemfert, de meer uitgesproken links-radicale militant, zoals alleen al in de titel tot uitdrukking komt.

Twee decennia zouden de rivaliserende bladen hun stempel drukken op het culturele klimaat in Duitsland, en ver daarbuiten. Hugo Ball, Gotfried Benn, Iwan Goll, Georg Heym, Else Lasker-Schüler, Erich Mühsam, en de grafici Oskar Kokoschka, Ludwig Meidner, Egon Schiele, Karl Schmidt-Rottluff hebben allen aan beide tijdschriften meegewerkt. Kleurenreproducties van Kandinsky en Franz Marc uit Der Sturm hebben jarenlang de atelierwoningen en hotelkamers die Arthur Lehning tijdens zijn Wanderjahre in Berlijn, Wenen en Parijs bewoonde, opgeluisterd en bevinden zich inclusief punaisegaatjes nog altijd in zijn archief.

Toen Felix Emmel en Walther Pritzkow in Zeist arriveerden, waren zij dan ook verbaasd daar twee jonge lieden aan te treffen die zo goed op de hoogte waren van de culturele ontwikkelingen in Duitsland. Zij hadden in hun bagage grafisch werk

meegenomen van twee van hun vrienden, Erich Heckel en Walter Grammaté, in de hoop daar in Nederland belangstelling voor te wekken. In de etalage van de boekwinkel van Marsmans vader, de ‘Zeister Boek- en Kunsthandel’ aan de Tweede Dorpsstraat 34, hebben Arthur Lehning en Henny Marsman onmiddellijk een kleine expositie van deze expressionistische grafiek ingericht.

 

Vooral tussen Marsman en Pritzkow, die beiden hun eerste schreden op het gebied van de dichtkunst zetten, ontstond meteen vriendschap. Het jaar daarop nodigde Pritzkow, Bogo voor zijn vrienden, Marsman dan ook uit naar Hiddensee. Van daaruit bombardeerde hij Arthur met enthousiaste brieven en lyrische impressies van het eiland. ‘Ik moet de goden toch wel uitermate lief zijn, dat ze het mij vergunnen hier – de volstrekt-schoonste plek aan zee, waar dan ook – in gezelschap van enkele aristoi, bij weliswaar regenachtig weer, maar ongelooflijk schoon toch (“Waaiende winden – nevel -”) enkele dagen door te brengen – en hoe! […] Emmel woont in ’t dorpje Vitte op dit eiland: ik zal hem binnenkort bezoeken. – Gerhardt Hauptmann is juist vertrokken: hij heeft hier een (leelijk) huis.’5

Met de ‘aristoi’ bedoelde Marsman de vrienden van Pritzkow, Theo Kellner, schilder-architect te Erfurt en zijn vriendin Slawa Weyna, door Marsman als ‘de rassige Poolse’ aangeduid. Bij voortduring drong hij erop aan dat Arthur ook zou komen, maar gezien de kritieke situatie waarin zijn moeder verkeerde kon hij aan de uitnodiging aanvankelijk geen gehoor geven. Van Hiddensee reisde het gezelschap naar Berlijn. Daar maakte Marsman kennis met de dichter Hermann Kasack, vriend van Pritzkow, maar vooral ook van Walter Grammaté. Ze bezochten de gale-

rie Der Sturm van Herwarth Walden, tevens uitgever van het gelijknamige kunsttijdschrift. Marsman verordonneerde Arthur nu letterlijk zich bij hem te voegen. ‘In deze tijd moet ik jou, de oudste, rijkste der vrienden twee (minstens twee) dagen hier bij mij hebben. Bij God en Arthur Müller zijn misschien toch alle dingen mogelijk. Schrijf dus omgaand je besluit, en geef aan welke dag (hoe eerder, hoe beter!) op welk uur ik je in Café Bauer, Unter den Linden, Ecke Friedrichstrasse treffen kan (afhalen van stations mislukt licht).’6

De brief bereikte Arthur in Bad-Wildungen, een kuuroord in de buurt van Kassel, waar hij half augustus met zijn vader en oudere broer Werner naartoe was gegaan om te herstellen van de spanningen en de emoties rondom het overlijden van zijn moeder. Ten slotte stemde zijn vader erin toe dat hij naar Berlijn ging om zijn vriend op te zoeken, zij het inderdaad slechts voor twee dagen. Uit een brief van Arthur Lehning echter blijkt hoeveel je in twee etmalen kunt doen, als men jong is en de stad Berlijn:

Het geweldigste dat ik ooit beleefde: Totentanz, met Irene Trietsch, een der Berlijnsche grootheden en Paul Wegener. Het was alles op de uiterste grens, ik heb zoo iets nog nooit meegemaakt, Hennie en ik waren dan ook vrijwel kapot, goddank dat Slawa bij ons was. Toen daarna nog laat in Berlijn, veel gedronken. ‘Ewig betrunken zu sein.’ Heerlijk was deze dag, die ons lang heugen zal, ’s morgens naar Sans-Souci, op de meest zonnige zomerdag, alles van een verheven grootsheid. Daarna in Postdam geweest op de Wannsee en gezwommen!! Om 5 uur weer in Berlijn, toen weer een uur naar bed. We waren moe – tot 3 uur vorige nacht – toen ik aankwam (heerlijk deze sensatie: de wereldstad, opeens, met zijn meest verschillende vervoermiddelen, (heerlijk is de omnibus -) en zijn 200 tramlijnen. Hennie volgende dag ziek, ik alleen weer naar Berlijn, naar het groote museum, waar ik (voor het eerst) Botticelli ‘zag’, en weer opnieuw, van de schoonste, Rembrandt. Toen naar moderne kunst (ik was er twee keer) met een van de meesterstukken: die Blauen Pferde van Franz Marc,7 en vele en goede (hier waren de prachtigste bloemen) van Vincent. Heerlijk het begin van Unter den Linden, het complex van de paleizen, bibliotheek, universiteit, waar een geweldig brok pruissische cultuur zich manifesteerde, de walgelijke Siegesallee, de carikatuur van een eens groots verleden, later met Slawa, die om 5 uur kwam (Hennie bleek dus nog te moe, hij was erg dronken geweest ook – ik bracht hem naar bed – en hij is erg zwak) gewandeld: Tiergarten, Rosengarten […]. Toen nog prettig gegeten, half tien (ik was er precies 50 uur) nachttrein.8

Toen Arthur, eenmaal terug in Zeist, zocht naar een mogelijkheid om voor langere tijd uit Nederland weg te komen en medisch gezien een locatie aan zee de voorkeur had, lag Hiddensee voor de hand. Het was niet ver van Berlijn en bovendien had Felix Emmel er inmiddels een huis gekocht, en zo kon hij kort na aankomst op het eiland aan Marsman schrijven: ‘De wind is weer oost: het is zomer. Toen ik uit Berlijn (waar het winter was) hier aan kwam was het storm; herfst. – Als onze Noordzee.

Vandaag je verjaardag! – Ik woon bij visschers – naast Emmel waar ik eet (hij zelf is nu in Berlijn).’9

Zoals zo vaak in zijn leven liet ook deze keer het toeval Arthur Lehning niet in de steek. ‘In trein maakte ik kennis met frans-duitsch literair journalist (voor duitsche en fransche kranten): Bernard Guillemin – die ook hier ging uitrusten. Hij was tijdens de oorlog in Genève werkte daar mee aan ‘La Feuille’ – Zullen vermoedelijk een en ander samen gaan werken – voor Holland vertalen en omgekeerd. – Hij woont hier een honderd meter verder – we wandelen nu veel nog samen.’10

Om de oorlog te ontlopen was Guillemin, overtuigd pacifist en antimilitarist, van Frankrijk naar het neutrale Zwitserland uitgeweken en had daar onder andere meegewerkt aan het antimilitaristische blad La Feuille, dat van 1917 tot 1920 verscheen en waarin Frans Masereel dagelijks zijn prenten tegen de oorlog bijdroeg. Nu was hij ‘Leiter des Feuilletons der Magdeburgische Zeitung’; daarnaast werkte hij als literair journalist voor verschillende Duitse bladen als Die Vossische Zeitung, de Berliner Börsen-Courier en het Berliner Tageblatt, waarin hij vooral over Franse literatuur schreef. Hij had vele contacten in de uitgevers- en schrijverswereld.

Toen het seizoen definitief ten einde liep en hotel Hitthim, waar Guillemin logeerde, sloot, huurden hij en Arthur samen een huis in de duinen, het ‘Berghaus zum Klausner’. Het was een dependance van het hotel, waar zij nu geheel en al voor zichzelf moesten zorgen. Dat was niet zo eenvoudig, aangezien er nog geen elektriciteit op het eiland was en het koud begon te worden en de dagen inmiddels aanzienlijk korter werden. Om zich te verwarmen en te koken moesten zij hout sprokkelen en wilden ze ook nog wat verstandig werk verzetten, dan moest dat bij kaarslicht gebeuren. Guillemin schreef artikelen en Arhur vertaalde.

 

Vanaf het moment dat hij was geslaagd voor de hbs in 1919 was Arthur Lehning in het vage geweest omtrent zijn toekomst. Voor een medische studie was het hbs-diploma ontoereikend, evenals voor een studie theologie die hij nog een tijdlang heeft overwogen. Maar J. Jac Thomson, de door hem bewonderde dichter-dominee, tevens bekend door zijn revolutionaire preken, die hij daarover aansprak, vond het geen goed plan voor iemand die niet in God geloofde. Zijn idee om letteren te gaan studeren was door zijn geliefde leraar Nederlands Klaas Later ondermijnd met de opmerking: ‘dan zal je de liefde voor de literatuur wel vergaan.’ Toch ging in deze jaren zijn hart naar de literatuur uit.

Hoewel hun eerste gedichten in kwaliteit niet echt voor elkaar ‘onderdeden’, had Marsman van begin af aan zijn vriend duidelijk gemaakt dat hij de dichter was van de twee, en hem met niet aflatende kritiek op zijn literaire producten iedere illusie in dat opzicht ontnomen. Arthur werd daarin bevestigd doordat hij zijn eigen verzen voortdurend als niet plaatsbaar van de verschillende bladen retour kreeg, terwijl hij er wel in slaagde die van Marsman geplaatst te krijgen.11

Om zijn vader in de illusie te laten dat hij later zou komen werken in de firma

Van Wees en Weiss, de groothandel in manufacturen van de hernhutters waarvan hij directeur was, maar vooral om zijn moeder ter wille te zijn, had Arthur zich in september 1919 ten slotte maar als student ingeschreven aan de jonge Economische Handels-Hoogeschool in Rotterdam. Maar er was daar niet één vak dat hem interesseerde, en hij ontwikkelde er voornamelijk activiteiten extra muros.

Hij werd achtereenvolgens medewerker-redacteur-hoofdredacteur van het Rotterdamsch Studentenblad en voorzitter van de debatingclub ‘De Blaauwe Akoleyen’. In die functie slaagde hij erin Bart de Ligt naar Rotterdam te laten komen om er te spreken over ‘De antimilitaristen en hunne strijdwijzen’. Dankzij de kennismaking met deze ex-dominee en revolutionair antimilitarist werden zijn vaag-communistische ideeën geconcretiseerd in de richting van het anarchisme. Door Henriette Roland Holst en Herman Gorter, twee van zijn geliefde dichters, kwam hij tot de ontdekking dat men zich aan de literatuur kon wijden en tegelijkertijd politiek actief zijn. Het was een openbaring voor hem, zoals hij zelf steeds heeft benadrukt: het besef dat er geen scheiding is tussen politiek en cultuur. In het Rotterdamsch Studentenblad kon hij eindelijk zijn pen scherpen; artikelen over toneel, kunst en literatuur werden afgewisseld door stukken over sociale en politieke vraagstukken.

In het voorjaar van 1920 nodigde Bart de Ligt hem uit om, gezien zijn tweetaligheid, als tolk te fungeren op het derde Internationale Anti-Militaristencongres dat tijdens de paasdagen te Den Haag zou plaatsvinden. Het werd een ingrijpende ervaring voor hem. Hij hoorde er voor het eerst belangrijke binnen- en buitenlandse vertegenwoordigers van het anarchisme en maakte met enkelen van hen persoonlijk kennis: met de antimilitarist en anarchist Albert de Jong, de revolutionair criminologe Clara Wichmann, de Duitse syndicalist Rudolf Rocker en de eveneens Duitse arts en antimilitarist G.F. Nicolai, auteur van Die Biologie des Krieges.12

 

Zolang Arthur nog geen bevredigende oplossing had gevonden om in zijn eigen levensonderhoud te voorzien, leek vertalen een goede oplossing. Daarom had hij zich tot Henriette Roland Holst gewend met het verzoek of hij het verslag mocht vertalen van haar reis naar het derde congres van de Komintern in Moskou, dat zij bezig was te schrijven. Zij was zojuist door het ‘Auslandskomitee zur Organisierung der Arbeiterhilfe für die Hungernden in Rußland’, op verzoek van Lenin door Willy Münzenberg, voorzitter van de Communistische jeugd-internationale, in het leven geroepen, benaderd met hetzelfde verzoek. Per omgaande autoriseerde ze Arthur Lehning en stuurde de drukproeven van de brochure direct door naar Hiddensee.13 Het was de bedoeling dat de opbrengst van de Duitse vertaling, evenals die van de Nederlandse uitgave, via ‘Kompinrus’, het ‘Komitee tot propaganda onder de intellektueelen voor hulpverschaffing aan Sowjet-Rusland’ – door Henriette Roland Holst zelf opgerichtten goede zou komen aan de noden in Rusland. Begin november reisde Arthur van Hiddensee naar Berlijn om zich persoonlijk met Willy Münzenberg in verbinding te stellen en de details van hun overeenkomst nader te bespreken.14

In Berlijn nam hij, op suggestie van Bart de Ligt, ook contact op met G.F. Nicolai, die enthousiast reageerde op zijn voorstel Die Biologie des Krieges in het Nederlands te vertalen. Maar het meest begeesterd tijdens dit korte verblijf in Berlijn raakte Arthur door de opvoering van Ernst Tollers Masse Mensch.15 De voorstelling in de ‘Berliner Volksbühne’, in de regie van Jürgen Frehling, was een overweldigend succes. Na de première op 29 september zouden er nog zeventig uitverkochte voorstellingen volgen. Hij besloot Toller om autorisatie voor een Nederlandse vertaling te vragen.16

Opgemonterd door de nieuwe contacten in Berlijn en de nieuwe mogelijkheden die hij zag, keerde Arthur vol goede moed naar Hiddensee terug om de vertaling van Uit Sowjet-Rusland af te maken en nieuwe plannen verder uit te werken. De toon van zijn brief aan Marsman was nu heel anders dan die van zes weken daarvoor. ‘Morgen naar Stralsund met het schoonste Rathaus dat ik ooit zag. Zaterdag weer in Kloster! weer zeer alleen – maar ook zonder deze tuimelende straten van hoer-processies. Weer zeer alleen maar met een “strenge” kou, met de zee, met “Meine letzten Weg führt über Schneefeld”. Van het laatste oponthoud hier – Café Bauer – dat ook mijn eerste in deze stad was!…. een verre groet van mijn zeer eenzame groeiende vriendschap.’17

 

Naarmate de winter zijn intrede deed op het eiland en het leven er bijna onmogelijk werd en zelfs de melk bevroor, besloot Arthur Lehning Hiddensee te verlaten. Bovendien was zijn paspoort inmiddels verlopen en moest hij wel terug naar Nederland voor geldige papieren. De kerstdagen en de jaarwisseling bracht hij met zijn vader en Werner bij de familie van zijn moeder in Elberfeld door. Maar in plaats van met hen mee naar Zeist te gaan, reisde hij op 2 januari 1922, op dringend verzoek van Bart de Ligt, alweer terug naar Berlijn. Het werd zijn eerste ervaring met de ‘illegaliteit’, nu hij geen geldige papieren meer bezat.

Van 25 tot 31 december had in Berlijn het ‘Internationaal Anarchistisch Con-

gres’ plaatsgevonden, waar Bart de Ligt aanwezig was namens het door hem opgerichte iamb, het Internationaal Anti-Militaristisch Bureau. Hij wilde zijn beschouwingen over ‘Anarchisme en sociale revolutie’, naar aanleiding van het congres, met Arthurs hulp in het Duits publiceren. Daarnaast assisteerde hij De Ligt bij het opstellen van persberichten over het congres om die bij de internationale persbureaus aan te bieden. Tevens naderde de vertaling van Uit Sowjet-Rusland zijn voltooiing.18 Aan Marsman deed Arthur uitvoerig verslag van deze drukbezette dagen in Berlijn.

Dinsdagavond kom ik uit Elberfeld (met een dag vertraging dus! er was geen lokomotief) half zeven – voor de vierde maal in drie maanden – in Berlijn. De ‘illegale’ vriend die mij onderkomen [bood] bij ‘Genossen’ (een zeer arme arbeidersfamilie, maar ontroerend van zorg en hartelijkheid voor den buitenlandsche illegale Genosse) haalt mij af. Om 8 uur tref ik de Ligt waar ik de heele avond verder mee samen ben. Hij laat mij rustig alles vertellen en vertelt mij rustig alles van de drie laatste maanden, (nooit hoorde ik iemand zoo scherp Sovjet-Rusland (ver)oordeelen, zoo restlos en onmeedogenloos critiseeren de heele rotte en korrupte politiek der C.P.). De Ligt is een sterk en zuiver mensch. De Ligt is mij een sterke en zuivere vriend. De volgende dag ben ik bij Gertrud Beyer-Kaestner, een zeer intellectueel, lief meisje (gescheiden, voor zij getrouwd was, nu met kindje van drie maanden, leeft van machine-typen […].19

Traut, zoals zij zich noemde, had Arthur Lehning leren kennen via een bevriende relatie van Bernard Guillemin. Zij was een studente die voor haar betrokkenheid bij de Münchener Radenrepublik tot anderhalf jaar gevangenisstraf werd veroordeeld, maar was na drie maanden gevangenisstraf uit Beieren uitgewezen. Op 7 november 1918 brak in München, op instigatie van onafhankelijk socialist Kurt Eisner, de revolutie uit en werd Beieren tot een republiek verklaard. Arbeiders-, boeren- en soldatenraden ontstonden en dichter/dramaturg Ernst Toller werd voorzitter van de centrale raad. Traut Beier-Kaestner had met een paar vrienden de ‘Revolutionäre Hochschulrat’ uitgeroepen. Vele van haar vrienden uit München bevonden zich nu in Berlijn.

Degene van wie zij ‘gescheiden’ leefde, was de acteur Alfred Beierle.20 Hij had de rol van museumdirecteur gespeeld in Kaisers Die Koralle, en was een tijdlang medeeigenaar van de afdeling theater van Kiepenheuer-Verlag. Kaiser en Beierle werkten in deze jaren in München zeer nauw samen; zij wilden een eigen theater opzetten. Zo had Traut Beier-Kaestner Georg Kaiser leren kennen en was zeer met hem en zijn vrouw Margarethe Habenicht bevriend geraakt. Wanneer zij niet voor werkzaamheden in de binnenstad hoefde te zijn, woonde zij met haar kind bij hen in Grünheide, buiten Berlijn.21

Door Traut kwam het contact tussen Arthur en Georg Kaiser tot stand, ‘’s Avonds gaan wij nog samen naar het Romanische Cafe, vanochtend 7 uur de Ligt

weer naar Holland. […] Maandag zal ik naar Georg




Kaiser gaan – hij kent zeer intiem Traud – en had haar gevraagd of ik komen kon en eventueel van hem in hollandsch zijn werken vertalen wou. (Hij schreef tal van drama’s!).’22 Opnieuw zag hij de opvoering van Tollers Masse Mensch en hij bracht tweemaal een bezoek aan Georg Kaiser. ‘Ik zal twee drama’s, later zijn andere werken vertalen. Hij is zonder twijfel de grootste dramaticus van vandaag.’ Arthur was nu vastbesloten in Berlijn te blijven. ‘Ik heb hier nu de weitgehendste verbindingen en als Kaiser, wat de indruk maakte, zich voor mij interesseert de ungeheuerst feestelijke mogelijkheden.’23

Op 25 januari 1922 vertrok hij met de nachttrein naar Münster en vandaar naar Bocholt, waar hij de volgende dag te voet, via een grenspad dat hem door vrienden van De Ligt was gewezen, illegaal de grens met Nederland overstak.

 

Het was zijn bedoeling om, zodra hij zijn papieren geregeld had, naar Berlijn terug te keren. Zijn papieren waren nog maar net in orde, toen begin april Fritz Müller op zakenreis naar Hannover in de trein slachtoffer werd van een poging tot beroving en met steekwonden in het ziekenhuis moest worden opgenomen. Hij was ternauwernood aan de dood ontsnapt. Arthur reisde onmiddellijk naar Hannover en nam er zijn intrek in een hotel, om in de buurt van zijn vader te zijn.

Hij zou er zes weken blijven, met één enkele onderbreking voor een bezoek aan Berlijn, om opnieuw Georg Kaiser te spreken. Die nodigde hem uit mee te reizen naar Königsberg om daar de ‘Uraufführung’ van zijn Frauenopfer bij te wonen, maar hij was gedwongen naar Hannover terug te keren waar zijn vader een operatie moest ondergaan. Eerst begin juni was deze zover genezen dat zij samen naar Zeist konden terugkeren. Maar wat Arthur betrof niet voor lang.

Eind juni reisde hij al weer naar Berlijn, nu om er de première van Tollers Machinenstürmer bij te wonen die op 30 juni in het Große Schauspielhaus plaatsvond, in de regie van Karl-Heinz Martin.24 Onmiddellijk daarna schreef hij voor De Nieuwe Kroniek, het tijdschrift van Frans Coenen waarin ook jonge literatoren als Marsman en Slauerhoff aan het woord kwamen, twee artikelen over Toller.25 Een dag of tien later reisde Arthur opnieuw naar Berlijn voor een gesprek met Georg Kaiser, die werk voor hem had gevonden bij een uitgeverij, ‘Die Schmiede’ geheten. En op 12 september nam hij weer de nachttrein naar Berlijn, waar hij een atelierwoning had gevonden op nummer 3 in de Jenaerstraße.

Twee weken later voegde Annie Grimmer zich definitief bij hem. Arthur had

haar leren kennen in 1920, toen hij voor een artikel voor het Rotterdamsch Studentenblad een bezoek bracht aan het Tuindorp, waar zij veel tijd doorbracht met de opvang van kinderen uit de Rotterdamse binnenstad. Annie kwam evenals Arthur uit een Duitstalig milieu, haar ouders kwamen uit Bern. Haar vader was net als de vader van Arthur een zakenman, directeur van de Oranjebierbrouwerij. Ze hadden dezelfd soort ‘gutbürgerliche’ opvoeding genoten. Annie had evenals Arthur een hbs-opleiding, ze las veel en had een grote belangstelling voor muziek en theater.

Hoewel het zeker van Arthurs kant geen ‘coup de foudre’ was, hadden zij zoveel gemeenschappelijk dat er van begin af aan een wederzijdse genegenheid ontstond. Arthur had er dan ook hevig op aangedrongen dat zij naar Hiddensee zou komen. Maar in huize Grimmer moest men niets hebben van dit contact met een mislukt student met linkse ideeën en zonder middelen van bestaan. Haar ouders hadden heel andere plannen voor hun enige dochter. Onder het voorwendsel dat zij bij een vriendin van de hbs voor een tijdje in Berlijn zou gaan wonen, lieten zij haar ten slotte vertrekken.

Zo had na jaren van twijfel en onzekerheid Arthur Lehning eindelijk zijn leven gevonden. Hij woonde en werkte nu daadwerkelijk in de metropool Berlijn. Als Parijs de hoofdstad van de negentiende eeuw was, zoals filosoof Walter Benjamin de Franse hoofdstad noemde, dan was Berlijn ongetwijfeld de hoofdstad van de twintigste eeuw, althans in de jaren twintig en dertig. ‘Berlijn’, zoals Lehning het zelf heeft beschreven,

met de nerveuze en dynamische atmosfeer, die deze wereldstad kenmerkte in die dagen na een verloren oorlog, een mislukte, gefrusteerde revolutie en een latente contrarevolutie. Wij maakten er grote massa-demonstraties mee: een close-up van de sociale en politieke conflicten […] Ook toen bloeide het toneel, van oudsher één van de fenomenen, die Berlijn tot een wereldstad maakten; op eenzelfde avond kon men in twee theaters hetzelfde stuk van Strindberg of van Lessing zien. Max Reinhardts gezelschap speelde Büchners Dantons Tod; Leopold Jessner en Piscator regisseerden er. Russische emigranten bevolkten West-Berlijn en hadden er hun eigen cafés, restaurants en cabarets, waaronder het be-

roemde Der blaue Vogel. Een joods toneelgezelschap speelde Der Dybbuk. De kunstgalerij Der Sturm was nog steeds het centrum van de internationale avant-garde van de beeldende kunst. Iedere avond kon men ergens een film van Chaplin zien, maar het was ook de tijd van het ontstaan van de ‘Nibelungen’ en het imperium van de Ufa.26

Op 13 september 1922 was Arthur Lehning begonnen met zijn werkzaamheden als volontair bij Die Schmiede. De uitgeverij was een familiebedrijf. De bedrijfsleiders waren Julius Berthold Salter, voorheen in het theateragentschap van zijn vader werkzaam, en de econoom Fritz Wurm. Behalve vader Norbert Salter werden ook zuster Lily en broer Georg Salter bij de uitgeverij betrokken. De laatste, decorontwerper van beroep, voorzag met zijn grafische vormgeving en boekomslagen het fonds van een duidelijk herkenbaar eigen gezicht. De uitgeverij, opgericht op 23 november 1921, werd gevestigd in de burelen van het theateragentschap in de Augsburgerstraße 52 in het hart van Berlijn. Het agentschap van Norbert Salter was de kurk waarop de uitgeverij dreef: behalve de lokaliteit, had hij het startkapitaal geleverd en stond steeds financieel garant. Daardoor was Die Schmiede in staat auteurs vaak meer te betalen dan andere uitgeverijen in deze moeilijke tijd van enorme inflatie in Duitsland.

In de literaire salon van Katharina, de vrouw van Fritz Wurm, in hun woning in de Schlüterstraße, was Georg Kaiser een graaggeziene gast. Zij werden zeer bevriend en Kaiser woonde van tijd tot tijd bij hen. Met Gerhart Hauptmann en Bertolt Brecht behoorde Georg Kaiser tot de meest productieve, meest gespeelde en meest populaire toneelschrijvers in Duitsland in de periode 1920-1933. Maar liefst veertig stukken van hem beleefden in deze periode hun première. Kaiser was een moeilijke en nogal neurotische man, met een levensstijl die ver boven zijn midde-

len reikte, waardoor hij geregeld met justitie in aanraking kwam. In 1920 was hij gearresteerd wegens verduistering, omdat hij tapijten en meubilair had verkocht uit de luxueuze villa die hij had gehuurd van een rijke Amerikaan, om de achterstallige huur mee te betalen. De borgsom die Kiepenheuer voor hem wilde betalen werd geweigerd. Onmiskenbaar speelde zijn sympathie voor Ernst Toller daarbij een doorslaggevende rol.

Vanaf het moment dat hij Georg Kaiser in 1919 als auteur had overgenomen van Verlag S. Fischer, had Gustav Kiepenheuer een uitermate genereuze houding tegenover hem aangenomen. Maar toen uitgeverij Die Schmiede werd opgericht, mede gefinancierd door Fritz Wurm, aarzelde Kaiser niet om over te stappen, al bleef hij steeds een trait d’union tussen beide uitgeverijen. De uitgave van theaterstukken maakte een groot deel van het fonds van Die Schmiede uit. Kaiser beschikte over talrijke verbindingen in de theaterwereld, met schrijvers en uitgevers. Zes stukken van hem verschenen in druk bij Die Schmiede en hij bracht verschillende contracten aan.

De financieel zeer succesvolle afdeling theateredities maakte daarnaast een literaire afdeling mogelijk. Zo werd Die Schmiede toevlucht voor de fine fleur der literaire avant-garde en rekende tot haar fonds onder anderen Rudolf Leonhard, Kurt Heynicke, Georg Kaiser, Otto Flake, Iwan Goll, Alfred Wolfenstein, Heinrich Mann, Carl Sternheim, Walter Hasenclever, Johannes R. Becher, Gottfried Benn en Franz Kafka. Maar de uitgeverij ging van start, in april 1922, met de overname van het literaire gedeelte van het fonds van Roland-Verlag in München, te weten de reeksen Kleine Roland-Bücher en Die Neue Reihe, waarin voornamelijk expressionistisch werk werd gepubliceerd. Het zijn dan ook voornamelijk auteurs van deze reeksen die Arthur in de startperiode van Die Schmiede leerde kennen.

Een van de eersten met wie hij hier kennismaakte was Rudolf Leonhard, die zojuist als lector was aangetrokken. Leonhard was al een gevestigd en productief auteur van gedichtenbundels, theaterstukken en essays, toen hij in 1922 bij Die Schmiede kwam. Van begin af aan drukte hij zijn stempel op het fonds van de uitgeverij, vooral met de reeks ‘Aussenseiter der Gesellschaft – Die Verbrechen der Gegenwart’ die hij in het leven riep en redigeerde en waarin belangrijke journalisten uit de Weimar-periode als Egon Erwin Kisch en Hermann Kesten publiceerden. Verder maakte Arthur Lehning kennis met auteurs als Alfred Wolfenstein, Alfred Ehrenstein en Johannes R. Becher, die in deze aanvangsperiode bij Die Schmiede werden uitgebracht.27

 

De eerste die Arthur, vrijwel onmiddellijk na zijn ‘definitieve’ vestiging in Berlijn, kwam bezoeken was Marsman. Deze was eind augustus 1922 voor het staatsexamen gymnasium geslaagd en had aansluitend een reis door Zwitserland gemaakt. Op de terugweg kwam hij van Frankfurt naar Berlijn. ‘Hij logeerde bij mij

op mijn atelier in Wilmersdorf en




het Romanische Café was dus niet ver. Gertrude en haar kring leerde hij in deze dagen kennen.’28

Toen op 3 juli 1921 het Café des Westens – ook wel Café Größenwahn genoemd – werd gesloten, verhuisden de stamgasten naar het ‘gutbürgerliche’ Romanisches Café. Het had wel wat weg van een stationshal, bood plaats aan meer dan honderd gasten en bezat het mooiste terras van Berlijn. Er waren twee lokalen: één lang en smal met een 60 à 70 tafeltjes dat uitzag op de Gedächtniskirche en het ‘Bassin für Nichtschwimmer’ werd genoemd, waar het gewone voetvolk kwam, en één kleiner aan de Budapester Straße, het ‘Schwimmerbassin’, waar de leden van de literaire en culturele elite elkaar troffen. Daarachter lag het domein van de schakers. De goedkoopste consumptie was een kop koffie die 50 Pfennig kostte plus 5 Pfennig fooi, voor een dubbele fooi waren de kelners ook wel bereid een leeg kopje te serveren. Voor 20 Pfennig kon men zich een stapel internationale kranten laten brengen, op krediet kostte het 30 Pfennig.29

 

Gertrude Bergwitz behoorde tot de Münchener vriendenkring van Traut Beier-Kaestner, en zo maakte Arthur Lehning met haar kennis, evenals met haar complice Mila Levit. ‘Traut heb ik op mijn wijze de deur gewezen, – brrrr,’ schreef Marsman aan Roel Houwink, afzender Jenaerstr. 3 iv (Atelier). ‘Gertrude is de heerlijkste metaphysische Dirne, die God mij tegendreef. Onbeschrijflijk fijn is het spel onzer handen en haren, maar naar Venetië gaan wij niet. Ook niet met Mila. Wij wilden gedrieën omdat Gertrude slechts is door spanning. Zij kan “nur mit zwei Männer schlafen” ongelooflijk -!’30 Zij inspireerde hem tot onder meer de schitterende regels:

Omdat zijn visum afgelopen was, vertrok Marsman na tien dagen in Berlijn te zijn geweest op 26 september naar Parijs. ‘Het moet ons een groot avontuur geleken hebben,’ herinnert Arthur Lehning zich dertig jaar later nog, ‘want van deze dagen staat mij niets meer zo levendig voor de geest als de herinnering aan ons afscheid op het perron van het station “Zoologischer Garten” bij het vertrek van de trein Warschau-Parijs en ik moet het zeer hebben betreurd, dat ik hem niet kon vergezellen.’31 Het gedicht markeert niet alleen Marsmans lijfelijk vertrek uit Berlijn – met de trein Kiev-Ostende – naar Parijs, maar ook de confrontatie daar met de poëzie van Apollinaire en Blaise Cendrars, en de nieuwe impuls die daarvan uitging naar zijn poëzie.

Door de mooie Gertrude was weliswaar ook Arthurs genegenheid voor Traut bekoeld, maar hij had een paar maanden eerder al begrepen dat er wat de liefde betrof met Gertrude niets duurzaams mogelijk was. ‘Ich bin die Frau Mila Levits,’ had ze hem geschreven, ‘und ich will dieses Leben.’32 Mila Levit was betrokken bij de ukra, een in Berlijn gevestigd concern dat de Ukrainische Wirtschaftszeitung uitgaf, tevens persbureau voor de Oekraïne, met een advertentie- en reclamebureau en plannen voor een filmbedrijf. Waarschijnlijk was de ukra een mantelorganisatie voor de financiering van de antisovjetbeweging in de Oekraïne. Aangezien de Hollandse gulden door de inflatie heel veel waard was, probeerde Levit Arthur Lehning tot investering in dit concern over te halen, en het heeft er alle schijn van dat hij daarbij gebruikmaakte van de charmes van Gertrude.

Begin oktober, na zijn vertrek uit Berlijn naar Parijs, schreef Marsman als reactie op een brief van Arthur, die niet bewaard is gebleven: ‘Ja “Grünau” [waar Mila Levit en Gertrude woonden]; ik kan nog steeds niet geloven, dat Mila niets meer dan een souteneur is, want daarop komt Hillers’ (en jou?) oordeel toch neer. En Gertrude? Ik schreef – ondanks alles – twee verzen voor haar – Kan ik nu nog het derde schrijven? (en het vierde??).’33 Vier verzen zou Marsman inderdaad aan Gertrude wijden, maar deze informatie over haar minder fraaie rol in het politieke spel van Mila werd ook de aanleiding tot ‘Romanisches Café’, het enige gedicht in Apollinaire-stijl dat de Noord-Nederlandse literatuur rijk is.34

Omdat in Nederland geen uitgever bereid was zijn gedichten te publiceren, tenzij op eigen kosten, was tijdens Marsmans bezoek aan Berlijn het idee ontstaan om zijn gedichten in Duitsland uit te geven. ‘Wij dachten eerst aan “Die Schmiede”, eventueel in samenwerking met een Nederlandse uitgever. Maar daar kwam niets van. Ook niet van de andere mogelijkheden – eigen beheer, intekenaren e.d. – die wij overwogen. Ten slotte bleek de uitgever Ploegsma te Zeist – de uitgever van De Boog35 – bereid de uitgave op zich te nemen, indien deze door de auteur zelf werd bekostigd. Daar de Mark goedkoop was leek ons dit het meest aanvaardbare plan. Ik stelde mij in verbinding met een drukkerij. We besloten dat ik de verzen zelf met de hand zou zetten, hetgeen ook nog de kosten verminderde.’36

Die drukkerij was de Hoboken-Presse, gevestigd in de Fasanenstrasse op nummer 13, waar Eduard Trautner bedrijfsleider was. De medicus Trautner had Arhur Lehning ook in het Münchener milieu leren kennen. Hij was eveneens betrokken geweest bij de Radenrepubliek en was op beschuldiging van medeplichtigheid aan de vlucht van Ernst Toller tot vijf maanden gevangenisstraf veroordeeld.37 Trautner werkte in zijn vrije tijd ook als volontair bij Die Schmiede en zette er later de reeks ‘Berichte aus der Wirklichkeit’ op, waarin Kisch, Roth en hijzelf publiceerden. Toen Trautner zag dat het in Marsmans gedichten veelal om eenlettergrepige

woorden ging, adviseerde hij deze ze zelf te zetten. Arthur Lehning, die niet erg ‘handig’ was, bleef altijd verbaasd over het resultaat, en vooral over de prijzen die het boekje later antiquarisch deed. Niet onvermeld mag blijven dat ook Annie Grimmer haar bijdrage heeft geleverd aan het verminderen van de kosten. Zij heeft alle exemplaren van zowel Marsmans Verzen als Slauerhoffs Archipel ingebonden.

Begin november verhuisden Arthur Lehning en Annie Grimmer naar een woning in de Schaperstraße 34 iii. Met Joris Ivens, medestudent aan de Rotterdamse hogeschool die aan de Technische Hochschule in Charlottenburg studeerde, ontstond nu een hechte vriendschap en hij kwam vaak bij hen. Er werden plannen gesmeed voor het opzetten van een eigen uitgeverij, die Joris zou financieren met het vele geld dat hij in de zaak van zijn vader zou gaan verdienen! Ze zouden de werken van Bakoenin uitgeven en een tijdschrift oprichten voor politiek en cultuur, in de geest van Pfemferts Die Aktion.

Zo leerde Ivens de fotografe Germaine Krull kennen, vriendin van Traut Beier-Kaestner en Gertrude Bergwitz, die aan haar politieke activiteiten in München de ‘Spitzelname’ Zottel had overgehouden. Arthur Lehning en Joris Ivens, die dankzij de gigantische inflatie als ‘de rijke Hollanders’ te boek stonden, organiseerden in het huis van Gumbel38 aan de Motzstraße een groot feest, dat ze ‘het laatste feest van Europa’ noemden. Rudolf Leonhard was er aanwezig en de dichters Johannes R. Becher en Alfred Wolfenstein. ‘Hoe schoon moet je feest zijn,’ schreef Marsman uit Noordwijk, ‘ik ben bijna jaloersch. Becher was vroeger al zeer talentvol maar te wild.’39

In de weken en maanden na Marsmans bezoek aan Berlijn volgde een intensieve correspondentie met betrekking tot inhoud en samenstelling van de bundel. Daar was niet alleen Marsmans inmiddels legendarische onzekerheid omtrent bundeling debet aan, maar ook het plotselinge ontstaan van een reeks nieuwe gedichten, door hem als de ‘Seinen’ aangeduid, waarvoor hij tijdens zijn verblijf te Parijs de juiste vorm had gevonden.40

Een brief van begin november met tal van nieuwe instructies, begint met de aankondiging van zijn besluit: ‘Ik zie af van die Schmiede.’ Zijn argumentatie luidde: ‘1^o kan ik (kunnen wij) in geen máánden f 100 bijeen krijgen en ten tweede zal die Schmiede zelf er van afzien, als ze hoort, hoe dat in Holland gesteld is. Zie: Schütz in Zeist41 neemt de dingen in dépôt en geeft het aan een reiziger mee den handel in, zorgt voor verzending, neemt bestellingen aan… d.i. 200 ongeveer een sortiment? Maar hij koopt niets. Alles is dus voor mijn rekening.’ Bovendien meende Marsman dat de door Arthur Lehning voorgestelde oplage van vijfhonderd exemplaren voor Nederland veel te hoog was, en dat er nog geen honderd ‘Droomkristallen’, zoals de titel van de bundel nu weer moest luiden, zouden worden verkocht. ‘Vindt je nu ook niet, dat die Schmiede vervalt?’ Hij stelde voor dat Arthur het wel in Berlijn zou laten drukken maar, om de Nederlandse boekhandel niet af te schrikken voor een Duitse uitgave, op het omslag te vermelden: ‘Uitgegeven door “De Smidse”, Zeist […] De Smidse zijn wij dan en het adres wordt Schütz.’

In de marge van deze brief van Marsman meldde ook Slauerhoff zich bij Arthur Lehning. ‘Hoorde met genoegen dat je Hollandsche dichters in Germania voorvecht. Kan ik eventueel ook in je uitgeversgunst delen?’42 Enkele weken later zond hij zijn ‘onsterfelijke werken’ naar Berlijn.43 Ook tussen Arthur Lehning en Slauerhoff, die elkaar op dat moment nog nooit hadden ontmoet, ontwikkelde zich een

drukke correspondentie over samenstelling en vormgeving van diens bundel. Maar Slauerhoffkende heel wat minder aarzelingen en zijn bundel zou, onder de titel Archipel, uiteindelijk dan ook eerder verschijnen dan die van Marsman.

Ofschoon er nog geen uitgever gevonden was, werd met het drukken van ‘Archipel’ begonnen. Ook de vaststelling van de kosten leverde nogal wat moeilijkheden op, aangezien de drukker bij zijn offerte onmiddellijke betaling eiste, daar hij anders voor een verhoging van de prijs niet in kon staan. Weliswaar was de Mark iedere dag minder waard, maar de drukker wilde onder deze omstandigheden geen crediet geven en het papier moest onmiddellijk worden betaald. Het was dikwijls niet eenvoudig om de auteurs in Nederland deze gang van zaken duidelijk te maken. ‘Ik begrijp wel’, zo schreef Slauerhoff, ‘dat je de prijs niet op een riks nauwkeurig kunt bepalen, ook dat je het niet duurder zult laten worden dan nodig, maar het is het beste dat we een vaste prijs weten als norm. Anders ben je je leven niet zeker met die anarchistische Mark.’44

Overdag werkte Arthur Lehning (van half tien tot half zes) bij Die Schmiede, daarnaast had hij zijn eigen werkzaamheden. Behalve de uitvoerige correspondentie met zowel Marsman als Slauerhoff over hun beider gedichtenbundels stond hij – als ‘correspondent’ van het iamb te Berlijn – in geregelde verbinding met Bart de Ligt, voor wie hij persberichten en manifesten vertaalde, die in verschillende internationale periodieken verschenen. Eind december verscheen Anarchismus und Revolution – een herziene versie van het artikel van Bart de Ligt in Die Aktion – in de vertaling van Arthur Müller Lehning als brochure, tevens door hem voorzien van een uitvoerige biografische inleiding over Bart de Ligt.

Daarnaast begon hij met de publicatie van zijn eigen artikelen in verschillende bladen, zowel in Nederland als in Duitsland. In oktober verscheen in de vertaling van Arthur Müller Lehning een hoofdstuk uit Vier Jahre politischer Mord van E.J. Gumbel als voorpublicatie in De Nieuwe Kroniek: ‘De moordorganisaties in Duitsland’.45

Van 25 december 1922 tot en met 2 januari 1923 vond in Berlijn het ‘Internationale Congres van Revolutionaire Syndikalisten’ plaats, waar Arthur Lehning met Bart de Ligt namens het iamb aanwezig was. Het evenement zou van bepalende betekenis worden voor zijn persoonlijke ontwikkeling en van invloed op zijn hele verdere leven. In de rede bij zijn benoeming tot doctor honoris causa in de Sociale Wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam, in 1976, heeft Arthur Lehning het zelf gememoreerd. ‘In het begin van de jaren twintig leerde ik in Berlijn een groep Russische revolutionairen kennen die na de contrarevolutionaire ontwikkeling van de Russische Revolutie omstreeks 1921 uit hun land waren verbannen of geëmigreerd. Ik sloot met hen een langdurige vriendschap, en zij hebben mijn politieke ideeën in hoge mate bepaald.’46

Tot deze ‘groep Russische revolutionairen’ behoorden Alexander Schapiro, Alexander Berkman en Emma Goldman die Rusland vrijwillig hadden verlaten en

Gregory en Olga Maximoff, Mark Mratchny en Efvim Yartschuk die uit Rusland werden uitgewezen. Met al deze prominente anarchisten is hij persoonlijk bevriend geraakt, met enkelen van hen heeft hij jarenlang gecorrespondeerd. Werden Arthur en Annie met Maximoff en zijn vrouw Olga het meest intiem bevriend, Alexander Schapiro – die zeer gereserveerd was in persoonlijke verhoudingen – heeft Arthur Lehning zelf altijd als zijn politieke leermeester beschouwd.

Intussen had Arthur besloten vanaf januari 1923 niet meer bij Die Schmiede terug te keren. ‘[Ze] kunnen mij niet aanstellen naar capaciteit noch naar betaling. Als expidient (loopjongen) willen ze me niet aanstellen. Als volontair verder zinloos. Ik ga dus weg. Eerst als fusie met Kiepenheuer zeker is, kunnen ze me naar (alle waarschijnlijkheid) een behoorlijk betaalde Anstellung geven.’47 Annie reageerde er laconiek op. ‘Voorloopig leven we rustig zonder Verlag en kun je rustig werken en lezen wat je wilt en misschien op een drukkerij van Trautner werken en helpen boekbinden. En tegen ’t voorjaar gaan we op reis naar Zwitserland en Parijs.’48

Van de bescheiden maandelijkse toelage die Annie Grimmer van haar ouders ontving konden zij – mede dankzij de inflatie – samen rondkomen, zij het op zeer bescheiden wijze. De nieuwe vrijheid werd gevierd met een korte reis naar Krummhübel in het Reuzengebergte, eind februari. Daarna begon Arthur Lehning, aanvankelijk – omdat hij niet over een kopie van zijn hbs-diploma beschikte – als toehoorder, colleges te volgen aan de universiteit en op 18 mei 1923 werd hij officieel ingeschreven als student aan de filosofische faculteit van de Friedrich Wilhelms-Universität.

Intussen verschenen nu regelmatig in internationale politieke organen artikelen van Arthur Lehning over de politieke situatie in Duitsland. Zijn artikel over het Duitse fascisme kreeg een vervolg in een artikel over ‘Karl Radek en het Vaderland’, dat in het Noorse blad revolt verscheen en in Nederland in het proefnummer van het zojuist opgerichte De Vrije Samenleving, ‘Orgaan van het Sociaal Anarchistisch Verbond’. Aan Erkenntnis und Befreiiung, het ‘Organ des herrschaftslosen Sozialismus’ dat onder leiding van Pierre Ramus iedere zondag in Wenen verscheen, droeg hij in oktober en november twee artikelen bij over ‘Die Wurzeln des deutschen Faschismus’ en ‘Zwischen Faschismus und sozialer Revolution’. Uit deze artikelen blijkt hoezeer zijn politieke opvattingen inmiddels waren geconcretiseerd.

De interesse van zijn dichtervrienden voor zijn publicaties was niet omgekeerd evenredig aan die van Arthur Lehning voor hun literaire producten. Voor Lehning bestond er geen dichotomie tussen zijn politieke activiteiten en zijn literaire en artistieke interessen. Dat werd door zijn literaire vrienden in Nederland niet begrepen, zij interesseerden zich enkel en alleen voor de literatuur en hadden geen belangstelling voor politieke gebeurtenissen en derhalve ook niet voor Arthurs opvattingen en activiteiten.

In een uitvoerige en geëxalteerde brief over zijn ervaringen in Parijs, en zijn tocht met Slawa Weyna door Nederland, schreef Marsman terloops: ‘Op de Kring

zag ik vluchtig je Gumbel-vertaling,’ om daarna onmiddellijk op zijn eigen verzen door te gaan.49 In een zoveelste brief met uitvoerige aanwijzingen voor de samenstelling van zijn bundel Archipel berichtte Slauerhoff: ‘Ik las je stuk over Toller in De Nieuwe Kroniek, dat is een gebied dat ik tegenwoordig weinig betreed.’50 En het is alléén omdat deze stukken in De Nieuwe Kroniek stonden, waarin zij zelf publiceerden, dat ze er überhaupt kennis van namen.

Op 11 juli 1923 ontving Slauerhoff de eerste twee exemplaren van Archipel uit Berlijn en schreef: ‘Complimenteer je voor de wijze waarop je de taak volbracht.’51 Slauerhoff was ten slotte zeer tevreden met het resultaat en het geheel had nog geen honderd gulden gekost. Een jaar nadat ze besloten hadden zijn gedichten in Duitsland te drukken, hield Marsman op 23 september dan toch eindelijk de eerste exemplaren van zijn eerste bundel in handen. ‘Mijn dank, het is voortreffelijk.’52 Zo verschenen dan deze dertig gedichten onder de onschuldig-conventionele titel Verzen.53

Het opzien dat deze bundel heeft gebaard, behoort reeds tot de literatuurgeschiedenis. Marsmans naam als dichter werd er definitief door gevestigd.54 Bijna een jaar eerder had Marsman aan Arthur Lehning geschreven: ‘Ik moet je nog eens over mijn bundel schrijven: Er is haast mee: ik wil dat het niet veroudert. […] het is mij veel waard de Seinen dadelijk gedrukt te hebben, en te koop: het moet een stoot geven….’55

Inderdaad heeft het verschijnen van Marsmans Verzen in de Nederlandse literaire wereld, en vooral onder de jongeren, een grote schok veroorzaakt. Terugblikkend zou Jan Engelman in 1938 schrijven: ‘De verschijning van Marsmans eerste dichtbundel “Verzen” is een datum geweest in de jong-Hollandsche literatuur. Geen jongere zal deze datum vergeten. Het roode boekje, dik zwart bedrukt, ging van hand tot hand. Iedereen kende het van buiten. Het deed een nieuwe verstechniek, een nieuwe “levenstechniek” ontstaan.’56

‘Toen Jacques Bloem een exemplaar van de bundel zag,’ aldus Arthur Lehning, ‘uitte hij zijn bewondering voor mijn debuut als typograaf en constateerde een grote homogeniteit van dichter en drukker. “De inhoudsopgave is het Absolute Sein”.’57

De uitgave van Marsmans Verzen zou voor lange tijd Arthur Lehnings laatste bemoeienis zijn met de literatuur in engere zin. Na jaren van twijfel en aarzeling had hij zijn weg gevonden. En die keuze zou hem in de volgende jaren van zijn vriend verwijderen. ‘Ik hoop en weet dat ons groeiend antagonisme (want je medewerking aan de Gids is mij uitgesproken (veeg) teeken! je weet hoe ik Jacques, hoe ik Jaan R.H. c.s. waardeer, maar je weet ook wat mij van hen scheidt wat mij meer en meer van hen vervreemden zal. Zal onze “groeiende vriendschap” dit groeiend antagonisme overbruggen?…. Je weet hoe ik George waardeer en hoe graag ik Boutens, en de Belijdenis en de verzen van Leopold lees, je weet wat mij Het verlangen was en is, maar je weet ook, dat ik belangrijker dingen vandaag vind te doen dan gedichten te lezen, dan gedichten te schrijven…’58

Pas na de oorlog, dertig jaar na het verschijnen van Marsmans Verzen, zou Arthur Lehning met De vriend van mijn jeugd, over zijn herinneringen aan Marsman en de ontstaansgeschiedenis van zijn vroege poëzie, alsnog zijn intrede doen in de republiek der letteren.

 

Tenzij anders vermeld bevindt het gebruikte materiaal zich in het Archief Arthur Lehning.

Marco Entrop
Mefisto in Volendam

Veelzijdig en behendig, hoogst begaafd, soms ontroerend, soms ook bijna afstotelijk, Hendrik Höfgen is een man die uitersten gemakkelijk in zich verenigt. Het is een eigenschap die hem ongrijpbaar maakt en tegelijkertijd ontzag afdwingt. ‘Iedereen bewonderde hem. Hij hoorde tot de macht. Hij mocht delen in haar luister – zolang deze luister duurde. Van haar representanten was hij een van de deftigste en de handigste.’

Het is nooit een geheim geweest dat Hendrik Höfgen, de hoofdpersoon van Klaus Manns magistrale roman Mephisto, was gemodelleerd naar de acteur, regisseur en toneelleider Gustaf Gründgens (1899-1963), die tijdens het Derde Rijk een bliksemcarrière maakte. Onder de protectie van Hermann Göring zou hij een van de belangrijkste culturele posities binnen het naziimperium verwerven, die van Generalintendant van het prestigieuze Preußische Staatstheater Berlin.

Mephisto. Roman einer Karriere verscheen in oktober 1936 – in het Duits – bij de exil-uitgeverij Querido Verlag in Amsterdam. Ook Nederlandse recensenten hadden onmiddellijk door dat het om een sleutelroman ging. In de Nieuwe Rotterdamsche Courant (19 november 1936) en in Critisch Bulletin (april 1937) werd de opvallende gelijkenis tussen Höfgen en Gründgens zelfs benadrukt. Gründgens, ex-echtgenoot van Erika Mann, was een grote naam, ook in Nederland. Hier kende men hem als de dandy, de meesteroplichter of de gentleman-inbreker uit Ufafilms als Droom van geluk, De gravin van Monte-Christo en Liebelei. ‘Hendrik Höfgen – specialist in elegante schurken, moordenaars in jacquet, historische intriganten,’ staat er in Mephisto.

Vijf jaar na het verschijnen van de roman – het boek was inmiddels verboden – stond deze ‘elegante schurk’ prominent op de foto in de Deutsche Zeitung in den Niederlanden, ‘betrapt’ door de fotograaf tijdens een uitstapje naar Volendam. Het was 4 april 1941. De beroemde toneelspeler Gustaf Gründgens was in Nederland, niet als toerist maar in functie: hij trad op voor de Duitse troepen.

Precies een week eerder had de Deutsche Zeitung in den Niederlanden verkondigd dat het Pruisische Staatstheater uit Berlijn, ‘auf Anregung des Reichsmarschalls Göring und Reichsministers Dr. Goebbels’, naar Nederland zou komen voor een serie gastvoorstellingen. Het optreden geschiedde ‘im Rahmen der Truppenbetreuung,’ zoals dat in propagandatermen zo fraai heette. De soldaten stond uitgelezen kunstgenot te wachten, voegde de krant er de volgende dag nog aan toe. Maar de aanwezigheid van de

staatstoneelspelers strekte natuurlijk in de eerste plaats tot eer van de hogere kaders binnen de hiërarchie van de Wehrmacht, hun aanhang en de officiële gasten.

Het ensemble van het Berlijnse Staatstheater, gerekruteerd uit de top van het spelersbestand, stond onder aanvoering van Staatsrat Gründgens zelf. In vijf dagen tijd zou het gezelschap vijf voorstellingen geven, te beginnen op 1 april in Amersfoort, voor de troepen van de Hermann-Göringdivisie. Via Utrecht en Hilversum, waar bataljons van hetzelfde regiment waren gelegerd, werd Amsterdam aangedaan en ten slotte Den Haag. Op het programma stond de opvoering van Das Konzert, een veelbejubeld blijspel van de Oostenrijkse toneelschrijver Hermann Bahr.

Voor Gründgens was dit een toneelstuk met een bijzondere herinnering. Het had zijn carrière een beslissende wending gegeven. In het historische jaar 1933 – Hitler was net aan de macht – speelde Gründgens in Das Konzert tegenover Emmy Sonnemann, de vriendin en latere echtgenote van Hermann Göring. Naar verluidt heeft Sonnemann (in Mephisto heet zij Lotte Lindenthal) er toen bij haar aanstaande op aangedrongen Gründgens te benoemen op de post van intendant van het Pruisische Staatstheater. De rest is geschiedenis.

Vanzelfsprekend besteedde de Deutsche Zeitung in den Niederlanden de nodige aandacht aan de tournee van het befaamde Berlijnse toneelgezelschap. Uitgebreid werd de première in Amersfoort besproken, lovend uiteraard, en in het bijzonder het spel van Gründgens geroemd. Op donderdag 3 april, daags na de voorstelling in de Utrechtse Stadsschouwburg, drukte de krant een foto af waarop te zien is dat de Generalintendant en actrice Käthe Haack zich niet te goed

voelden om zich tussen het soldatenvolk te begeven. Te midden van de officieren nemen ze deel aan de gezamenlijke maaltijd in de kazerne.

Niet heel veel, maar er waren ook Nederlandse kranten die over het optreden van Gründgens en de zijnen berichtten. Vanwege het min of meer besloten karakter van de voorstellingen was er weinig andere pers bij aanwezig. Het publiek bestond hoofdzakelijk uit ‘Duitsche militairen, functionarissen van de N.S.B. en de N.S.D.A.P. en verdere genoodigden,’ aldus de Amersfoortsche Courant, die een verslaggever had gestuurd. Net als in 1933 speelde Gründgens in Das Konzert de rol van Dr. Franz Jura, maar dat was deze journalist ontgaan. Hij verwarde Gründgens met zijn mannelijke tegenspeler Will Dohm, die daardoor de lof kreeg toegezwaaid die voor de Staatsrat was bedoeld: ‘Vooral Will Dohm (voerde hij ook de regie?) moeten wij roemen om zijn prachtige creatie van prof. Jura. Meermalen oogstte hij een open doekje. Zijn ver-dragende stem liet den, ondanks de simpelheid van het gegeven geestig geschreven dialoog, alle recht wedervaren, terwijl zijn humoristische mimiek en kwasi onbeheerscht gebaar de toeschouwers menigmaal deden schateren.’

In Utrecht wist men wel wie Gründgens was. De recensent van het Utrechtsch Dagblad kwam op 3 april bijna woorden te kort om hem en zijn spel te prijzen. Eindelijk had ook het Utrechtse publiek kunnen genieten van de ‘groote gaven’ van Gustaf Gründgens, die ‘toonde dat hij zijn grooten Europeeschen naam ten volle verdient’.

Gründgens speelde iedere avond voor een uitverkochte zaal – de plaatselijke Ortskommandant zorgde er wel voor dat die volliep, met Duitsgezinde stadgenoten wel te verstaan. Aan het slot van iedere voorstelling kregen de acteurs, geheel volgens gebruik in nsb-kringen, een bloemenhulde. In Amersfoort waren er bloemstukken in de stedelijke kleuren en in Utrecht kreeg Gründgens een grote krans omgehangen. Langdurige toejuichingen en enthousiast applaus klonken in alle steden.

Het uitstapje van het gezelschap naar Volendam was wellicht nodig om zich op te laden voor de afscheidsvoorstelling in Den Haag. Op zaterdag 5 april was de apotheose, want er werd hoog bezoek verwacht. In het tot en met de laatste plaats bezette Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen was de nazi-top in Nederland goed vertegenwoordigd. Reichskommissar Seyss-Inquart was er bij, Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden Christiansen, zijn chef-staf generaal-majoor Schwabedissen, dr. Ernst Schwebel, gevolmachtigde voor de provincie Zuid-Holland, en andere Duitse en Nederlandse autoriteiten. Zij zagen een ‘welverzorgde, geestig gespeelde uitvoering’ van Das Konzert, volgens het anp, welk bericht door de meeste kranten was overgenomen. ‘In de hoofdrol trad Gustaf Gründgens met veel succes op. Doch ook andere rollen waren uitnemend bezet en vaak werd het spel door opklaterend applaus onderbroken. Aan het eind werden allen in een bloementuin gezet.’

Het kan bijna niet anders of Gründgens heeft die avond de loge van de hoge heren betreden. Ongetwijfeld tijdens de pauze in de voorstelling, zodat de achterblijvers in de zaal konden zien hoe hij Seyss-Inquart de hand schudde. ‘De machtige man klopte hem op de schouder: het ontging niemand in de zaal, en het respectvolle gemompel werd luider. Maar het verstomde als de muziek in het circus voor een gevaarlijk num-

mer – toen ze iets buitengewoons zagen gebeuren. De minister-president was opgestaan: daar stond hij in al zijn grootte en fonkelende formaat, en hij stak de acteur Höfgen zijn hand toe. Feliciteerde hij hem met zijn mooie prestatie? […] De mensen in de zaal keken hun ogen uit. Ze verslonden de gebaren van de drie daarboven in de loge, als het buitengewone schouwspel, de betoverende pantomime, waarvan de titel luidt: De acteur verleidt de macht. Nog nooit was Hendrik zo intens benijd. Wat moest hij gelukkig zijn!’

Toen een jaar later de oprichting van een vast Duits nationaal-socialistisch toneelgezelschap in Den Haag een feit was, werd er wederom een beroep gedaan op Gründgens. De kersverse intendant van het Deutsches Theater in den Niederlanden, dr. Wolfgang Nufer, meldde vol trots in het programmaboekje dat hij voor het openingsseizoen 1942-1943 Staatsschauspieler Gustaf Gründgens had geëngageerd voor het spelen van diverse gastvoorstellingen. Gründgens zou in 1943 inderdaad opnieuw naar Nederland komen, maar deze keer niet om op te treden.

Gründgens’ biograaf Peter Michalzik citeert een brief aan Hermann Göring, gedateerd 26 februari 1943, waarin de acteur hem bijkans smeekt zich bij de Wehrmacht te mogen aanmelden. Na de oorlog zou Gründgens deze opmerkelijke manoeuvre verklaren uit de omstandigheid dat hij anders in het concentratiekamp was beland. Hoe het ook zij, de Rijksmaarschalk weigerde zijn protégé niets, dus meldde soldaat eerste klas Gründgens zich eind juni 1943 bij het Ersatz- und Ausbildungsregiment-Hermann Göring, afdeling Utrecht. Gründgens kreeg een opleiding tot kanonnier, zij het wel een met bijzondere privileges. Hij verbleef niet bij de rekruten in de kazerne, maar woonde in een villa aan het Utrechtse Wilhelminapark, het onderkomen van de officieren.

Getuigen hebben later verklaard dat Gründgens’ diensttijd een aanfluiting was. In no time was hij onderofficier, vijf weken later zelfs al wachtmeester, zonder er ook maar enige inspanning voor te hoeven verrichten. Er bestaat een foto van Gründgens in soldatenuniform, waarop hij – duidelijk geposeerd – met zijn karabijn in gestrekte houding boven het hoofd bezig is met kniebuigingsoefeningen. Met dat geweer heeft hij waarschijnlijk nooit enig doel geraakt.

Na ongeveer driekwart jaar werd Gründgens door Göring alweer naar Berlijn terugbevolen om zijn theateractiviteiten te hernemen. Gründgens verliet in maart 1944 Nederland, zonder bloed aan zijn handen. Nog geen zeven maanden later, op 1 oktober van dat jaar, werden manschappen van de Utrechtse Hermann-Göringdivisie, het regiment waarvan Gründgens deel had uitgemaakt, naar Putten gedirigeerd om, mede op bevel van Christiansen, op een verschrikkelijke manier de aanslag te wreken die het Nederlands verzet die dag had gepleegd op een auto met Duitse militairen.

Geraadpleegde literatuur

Madelon de Keizer, Putten: de razzia en de herinnering (Amsterdam 1998).

Klaus Mann, Mefisto. Roman van een carrière. Vertaald door J. Welvaadt-Hoenselaars, met een nawoord van Gerrit Bussink, vierde druk (Amsterdam 1988).

Peter Michalzik, Gustaf Gründgens. Der Schauspieler und die Macht (Berlijn 1999).

Eberhard Spangenberg, Karriere eines Romans. Mephisto, Klaus Mann und Gustaf Gründgens. Ein dokumentarischer Bericht aus Deutschland und dem Exil 1925-1981 (München 1982).

Laagwater

R. Breugelmans
Paddestoelen en rotte blaren

1916. De strijd die later de Eerste Wereldoorlog zou gaan heten, woedde in alle hevigheid. Nederland was ‘neutraal’ en dat betekende dat het leven zo normaal mogelijk doorgang probeerde te vinden. Dat gold ook voor de vaderlandse literatuur. Hoogtepunten waren in dat jaar schaars, misschien Pierrot aan de lantaarn en De wandelaar van Martinus Nijhoff, maar de echte uitschieter was van de hand van een Belg: het tijdschrift Groot Nederland had ‘De Verlossing’ van Willem Elsschot gepubliceerd. Daarnaast verscheen veel dat nu terecht vergeten is. Paddestoelen van ene Ton Ven zou beslist tot die categorie hebben behoord, ware het niet dat later bleek dat ‘Ton Ven’ een pseudoniem was waarachter de toen 32-jarige Haagse advocaat mr. F. Bordewijk zich verborg. Hij was sinds eind 1913 werkzaam als junior op het advocatenkantoor van mr. J.G. Schürmann, toen nog gevestigd op het adres Wijnhaven 48, maar sinds mei 1916 aan de Boompjes 10b in Rotterdam. Bordewijk zou er tot 1919 blijven.1 Pas in de jaren dertig zou hij bekend worden met de novellen Blokken, Knorrende beesten, Bint en de roman Karakter.

Het bundeltje versjes of rijmpjes van 61 bladzijden was uitgegeven in ‘s-Gravenhage door G. Vormer.2 Vormer was hoofdzakelijk bekend als boekhandelaar. Hij had zijn zaak opgericht in 1897 en zich gevestigd op het adres Prinsessegracht 1. De boekwinkel grensde aan de Academie van Beeldende Kunsten, waaraan tevens een Middelbare Technische School voor Bouwkunde was verbonden. Vormer had zich gespecialiseerd in de verkoop van boeken in de bouwtechnische richting. Ongetwijfeld is Bordewijks jongste broer Jo, bouwkundig ingenieur, daar klant geweest. Vormer had een warm

sociaal gevoel en bij hem was Maurits Esser in dienst, als literator bekend als Gerard van Eckeren en van 1906 tot 1929 redacteur van Den Gulden Winckel, dat in 1916 als ondertitel ‘Maandschrift voor de boekenvrienden in Groot-Nederland’ had.3 Zijn roman De Van Beemster. Geschiedenis eener familie, eveneens uit 1916, is nu ook totaal vergeten. Ondanks dat sociale gevoel was Vormer ongetwijfeld ook zakenman en het zou mij niet verbazen als Bordewijk financieel heeft moeten bijdragen aan de publicatie van zijn versjes, zoals dat ook het geval was bij de tweede en derde bundel van de Fantastische vertellingen. Qua uiterlijk is het bundeltje een modern boekje, gedrukt als het is met een pas sinds 1912 bestaande letter: de Hollandsche Mediaeval van S.H. de Roos.

Paddestoelen was opgedragen ‘Aan mijn Vrouw’ en die opdracht was verdiend. Tenslotte had zij het pseudoniem Ton Ven bedacht naar aanleiding van het Tonven in Oisterwijk, waar het echtpaar op de huwelijksreis terecht was gekomen in plaats van in Oostenrijk. De trouwdag was namelijk op 1 augustus 1914, de dag waarop ook de Eerste Wereldoorlog uitbrak, zodat het beoogde buitenlandse reisdoel onbereikbaar was geworden.

 

In 1904 begon Bordewijk als twintigjarige spoorstudent zijn rechtenstudie in Leiden. In tegenstelling tot bij Katadreuffe ging het bij hem allemaal niet zo snel.4 Hij besteedde een deel van zijn tijd aan literair werk. Biograaf Reinold Vugs vermeldt twee vroege publicaties: ‘Dames’ in het Algemeen Nederlandsch studenten-weekblad Minerva van 14 december 1907 en ‘In ballingschap’ in Eigen Haard van 19 en 26 november 1910, beide ondertekend ‘F.B.’.5

Ik vermoed dat de versjes in Paddestoelen ook uit deze periode dateren. Zij zijn naar mijn mening van een grote meligheid en nogal ‘studentikoze humor’, een genre dat Bordewijk gedurende zijn hele leven is blijven waarderen.

Op 7 augustus 1959 stelde Bordewijk zijn uitgever Nijgh & Van Ditmar per brief op de hoogte van zijn plan een nieuwe kleine bundel gedichten in de trant van Paddestoelen uit te geven, evenals zijn debuutbundel onder de naam Ton Ven: ‘In dit rijm is gestreefd naar humor, ironie en karikatuur.’ In een brief van 27 augustus voegde hij daaraan toe: ‘De schuilnaam Ton Ven is wel reeds in vakkringen bekend (ikzelf heb daaraan ook medegewerkt door een uitlating aan Van Vriesland), maar ik zal er toch zeer veel prijs op stellen indien U bij eventuele uitgave niets schriftelijk wilt loslaten nopens de identiteit van deze Ton Ven.’6 Paddestoelen. (Raad in) rijm zou in 1961 verschijnen.

Een paar jaar later was Bordewijk wat toeschietelijker. Nijgh & Van Ditmar publiceerde in 1964 Jade, jaspis en de jitterbug. Wijsheid en schoonheid uit het leven van baron van Stralen op rijm van Ton Ven. Vooraf had Bordewijk in een brief aan directeur E. van Dam van Isselt al gemeld dat Ton Ven geen werkelijke schuilnaam was. De auteur wilde zich slechts in een andere kwaliteit aan het publiek voorstellen, ‘en daarvoor is het me voldoende dat mijn ware naam niet op de boekjes zelf voorkomt’.7

 

Ik heb lang vermoed dat voor Bordewijks eerste Paddestoelen de bundel Rotte blaren. Leidsche studentenliedjes etc. (1905) van Hugo en Eduard, ‘met oorspronkelijke teekeningen en muziek’, een inspiratiebron is geweest.

Achter deze pseudoniemen gingen de Leidse corpsleden en rechtenstudenten A.W. Kamp en M.D. Horst schuil.8 Was deze bundel in 1927 nog beoordeeld als ‘nooit volprezen […] van sprankelenden geest en onovertrefbaren humor’, in 1950 sprak J.J. Peereboom van ‘hun gebrek aan vitaliteit en originaliteit’.9 Ik heb zowel Rotte blaren als Paddestoelen doorgelezen en mij trof een zekere verwantschap in onderwerpen en toon. Voorbeelden zal ik de lezer besparen. Behalve die overeenkomsten zie ik er ook een tussen de twee titels, waarin gezinspeeld wordt op vergankelijke herfstsymbolen.

 

‘Reacties bleven uit, recensies zijn er niet van bekend.’10 In 1947 moest Bordewijk dit zelf, zij het niet volmondig, ook toegeven: ‘Voor zover mij bekend heeft geen deskundige [cursivering van mij, rb] ze ooit beoordeeld.’11 De enige, behalve Vugs, die er nog wát aandacht aan besteedt en zelfs een versje eruit citeert, is R.H. Zuidinga in het kleine boekje Mr. F. Bordewijk.12 Wel is de tekst van Paddestoelen natuurlijk opgenomen in het Verzameld werk, maar ik vrees dat ze ook daar weinig lezers heeft getrokken. En inderdaad, die stilte is passend. Terecht heeft Vugs zich en ons de vraag gesteld ‘waarom Bordewijk, na het fiasco van zijn debuut als dichter, op deze weg verderging’. Zijn verklaring, enige bladzijden verder, namelijk ‘gebrek aan zelfkritiek’ lijkt mij overtuigend.13 Laten we uit bewondering voor een belangrijk deel van Bordewijks werk deze mislukking maar met de mantel der liefde bedekken.

Laagwater

R. Breugelmans
Paddestoelen en rotte blaren

1916. De strijd die later de Eerste Wereldoorlog zou gaan heten, woedde in alle hevigheid. Nederland was ‘neutraal’ en dat betekende dat het leven zo normaal mogelijk doorgang probeerde te vinden. Dat gold ook voor de vaderlandse literatuur. Hoogtepunten waren in dat jaar schaars, misschien Pierrot aan de lantaarn en De wandelaar van Martinus Nijhoff, maar de echte uitschieter was van de hand van een Belg: het tijdschrift Groot Nederland had ‘De Verlossing’ van Willem Elsschot gepubliceerd. Daarnaast verscheen veel dat nu terecht vergeten is. Paddestoelen van ene Ton Ven zou beslist tot die categorie hebben behoord, ware het niet dat later bleek dat ‘Ton Ven’ een pseudoniem was waarachter de toen 32-jarige Haagse advocaat mr. F. Bordewijk zich verborg. Hij was sinds eind 1913 werkzaam als junior op het advocatenkantoor van mr. J.G. Schürmann, toen nog gevestigd op het adres Wijnhaven 48, maar sinds mei 1916 aan de Boompjes 10b in Rotterdam. Bordewijk zou er tot 1919 blijven.1 Pas in de jaren dertig zou hij bekend worden met de novellen Blokken, Knorrende beesten, Bint en de roman Karakter.

Het bundeltje versjes of rijmpjes van 61 bladzijden was uitgegeven in ‘s-Gravenhage door G. Vormer.2 Vormer was hoofdzakelijk bekend als boekhandelaar. Hij had zijn zaak opgericht in 1897 en zich gevestigd op het adres Prinsessegracht 1. De boekwinkel grensde aan de Academie van Beeldende Kunsten, waaraan tevens een Middelbare Technische School voor Bouwkunde was verbonden. Vormer had zich gespecialiseerd in de verkoop van boeken in de bouwtechnische richting. Ongetwijfeld is Bordewijks jongste broer Jo, bouwkundig ingenieur, daar klant geweest. Vormer had een warm

sociaal gevoel en bij hem was Maurits Esser in dienst, als literator bekend als Gerard van Eckeren en van 1906 tot 1929 redacteur van Den Gulden Winckel, dat in 1916 als ondertitel ‘Maandschrift voor de boekenvrienden in Groot-Nederland’ had.3 Zijn roman De Van Beemster. Geschiedenis eener familie, eveneens uit 1916, is nu ook totaal vergeten. Ondanks dat sociale gevoel was Vormer ongetwijfeld ook zakenman en het zou mij niet verbazen als Bordewijk financieel heeft moeten bijdragen aan de publicatie van zijn versjes, zoals dat ook het geval was bij de tweede en derde bundel van de Fantastische vertellingen. Qua uiterlijk is het bundeltje een modern boekje, gedrukt als het is met een pas sinds 1912 bestaande letter: de Hollandsche Mediaeval van S.H. de Roos.

Paddestoelen was opgedragen ‘Aan mijn Vrouw’ en die opdracht was verdiend. Tenslotte had zij het pseudoniem Ton Ven bedacht naar aanleiding van het Tonven in Oisterwijk, waar het echtpaar op de huwelijksreis terecht was gekomen in plaats van in Oostenrijk. De trouwdag was namelijk op 1 augustus 1914, de dag waarop ook de Eerste Wereldoorlog uitbrak, zodat het beoogde buitenlandse reisdoel onbereikbaar was geworden.

 

In 1904 begon Bordewijk als twintigjarige spoorstudent zijn rechtenstudie in Leiden. In tegenstelling tot bij Katadreuffe ging het bij hem allemaal niet zo snel.4 Hij besteedde een deel van zijn tijd aan literair werk. Biograaf Reinold Vugs vermeldt twee vroege publicaties: ‘Dames’ in het Algemeen Nederlandsch studenten-weekblad Minerva van 14 december 1907 en ‘In ballingschap’ in Eigen Haard van 19 en 26 november 1910, beide ondertekend ‘F.B.’.5

Ik vermoed dat de versjes in Paddestoelen ook uit deze periode dateren. Zij zijn naar mijn mening van een grote meligheid en nogal ‘studentikoze humor’, een genre dat Bordewijk gedurende zijn hele leven is blijven waarderen.

Op 7 augustus 1959 stelde Bordewijk zijn uitgever Nijgh & Van Ditmar per brief op de hoogte van zijn plan een nieuwe kleine bundel gedichten in de trant van Paddestoelen uit te geven, evenals zijn debuutbundel onder de naam Ton Ven: ‘In dit rijm is gestreefd naar humor, ironie en karikatuur.’ In een brief van 27 augustus voegde hij daaraan toe: ‘De schuilnaam Ton Ven is wel reeds in vakkringen bekend (ikzelf heb daaraan ook medegewerkt door een uitlating aan Van Vriesland), maar ik zal er toch zeer veel prijs op stellen indien U bij eventuele uitgave niets schriftelijk wilt loslaten nopens de identiteit van deze Ton Ven.’6 Paddestoelen. (Raad in) rijm zou in 1961 verschijnen.

Een paar jaar later was Bordewijk wat toeschietelijker. Nijgh & Van Ditmar publiceerde in 1964 Jade, jaspis en de jitterbug. Wijsheid en schoonheid uit het leven van baron van Stralen op rijm van Ton Ven. Vooraf had Bordewijk in een brief aan directeur E. van Dam van Isselt al gemeld dat Ton Ven geen werkelijke schuilnaam was. De auteur wilde zich slechts in een andere kwaliteit aan het publiek voorstellen, ‘en daarvoor is het me voldoende dat mijn ware naam niet op de boekjes zelf voorkomt’.7

 

Ik heb lang vermoed dat voor Bordewijks eerste Paddestoelen de bundel Rotte blaren. Leidsche studentenliedjes etc. (1905) van Hugo en Eduard, ‘met oorspronkelijke teekeningen en muziek’, een inspiratiebron is geweest.

Achter deze pseudoniemen gingen de Leidse corpsleden en rechtenstudenten A.W. Kamp en M.D. Horst schuil.8 Was deze bundel in 1927 nog beoordeeld als ‘nooit volprezen […] van sprankelenden geest en onovertrefbaren humor’, in 1950 sprak J.J. Peereboom van ‘hun gebrek aan vitaliteit en originaliteit’.9 Ik heb zowel Rotte blaren als Paddestoelen doorgelezen en mij trof een zekere verwantschap in onderwerpen en toon. Voorbeelden zal ik de lezer besparen. Behalve die overeenkomsten zie ik er ook een tussen de twee titels, waarin gezinspeeld wordt op vergankelijke herfstsymbolen.

 

‘Reacties bleven uit, recensies zijn er niet van bekend.’10 In 1947 moest Bordewijk dit zelf, zij het niet volmondig, ook toegeven: ‘Voor zover mij bekend heeft geen deskundige [cursivering van mij, rb] ze ooit beoordeeld.’11 De enige, behalve Vugs, die er nog wát aandacht aan besteedt en zelfs een versje eruit citeert, is R.H. Zuidinga in het kleine boekje Mr. F. Bordewijk.12 Wel is de tekst van Paddestoelen natuurlijk opgenomen in het Verzameld werk, maar ik vrees dat ze ook daar weinig lezers heeft getrokken. En inderdaad, die stilte is passend. Terecht heeft Vugs zich en ons de vraag gesteld ‘waarom Bordewijk, na het fiasco van zijn debuut als dichter, op deze weg verderging’. Zijn verklaring, enige bladzijden verder, namelijk ‘gebrek aan zelfkritiek’ lijkt mij overtuigend.13 Laten we uit bewondering voor een belangrijk deel van Bordewijks werk deze mislukking maar met de mantel der liefde bedekken.

Marco Daane+
Ligt hier nog steeds William Butler Yeats?
De farce rond een Iers dichtersgraf

Dit jaar is het honderdveertig jaar geleden dat William Butler Yeats werd geboren, op 13 juni om precies te zijn. Hoewel geen ‘ronde’ verjaardag is ook deze in Ierland op gepaste wijze gevierd, met lezingencircuits en andere evenementen; Yeats is er immers een instituut.

Alleen heeft dit Yeats-jaar een valse start gemaakt. Die heeft alles te maken met Yeats’ graf in Drumcliff in het graafschap Sligo. De fameuze laatste rustplaats is een van Ierlands literaire landmarks, zoals de Martellotoren uit Ulysses in Dublin, en überhaupt een van de bekendere literaire reisbestemmingen ter wereld. Yeats is er evenwel niet overleden. Dat is er de oorzaak van dat hij post mortem nog een tweede, bepaald turbulent ‘leven’ heeft meegemaakt.

De berg en de heuvel

Eind 1938 trok de toen drieënzeventigjarige Nobelprijswinnaar naar de Méditerranée, op zoek naar verlichting voor zijn spit, astma en angina. Net als het voorgaande jaar wilde hij de winter doorbrengen op Cap Martin. Het schiereiland bij Roquebrune, tussen Menton en Monaco, was onder fijnproevers een geliefde verblijfplaats. De architect Le Corbusier ontwierp er muurschilderingen en later een boshut. Meestervervalser Han van Meegeren had er nog dat jaar zijn beruchte Emmaüsgangers voltooid. Winston Churchill werd er ereburger en diens Zaïrese collega Mobutu had er later zijn meest geliefde ‘optrekje’.

Het was geen alledaags gezelschap dat in Cap Martin neerstreek. Yeats betrok op 28 november met zijn vrouw Georgina (‘George’) het eenvoudige Hôtel Idéal-Séjour, aan de Avenue Virginie Herriot. Vanuit zijn kleine kamer op de eerste verdieping keek hij uit over zee. Vijftien kilometer verderop namen enkele weken later Yeats’ ‘driehoeksbijslapen’ samen hun intrek in een villa: de radiopionierster Hilda Matheson en de dichteres Dorothy Wellesley (beiden ook voormalige minnaressen van Vita Sackville-West). Hij zag hen bijna dagelijks. En dan was Yeats vooral in afwachting van zijn maîtresse, de journaliste Edith Shackleton Heald, samen met wie hij een maand hoopte door te brengen in Idéal-Séjour.

De naam van dat pension bleek navrant tot in het groteske te zijn. Na een aanvankelijke opflakkering holde Yeats’ lichamelijke gesteldheid er achteruit. Hij kreeg ademhalingsproblemen en zijn angina verergerde. Op zaterdag 21 januari 1939 schreef hij zijn laatste gedicht, ‘The black tower’. De vrijdag daarna raakte Yeats tijdelijk in coma. Na de volgende ochtend aan George nog wat revisies te hebben gedicteerd, stierf hij ’s middags. Edith Shackleton Heald, die de avond tevoren in Cap Martin was gearriveerd, en George deelden de dodenwake.

Yeats was niet de eerste literaire figuur die in Cap Martin stierf. In januari 1926 had in het Nederlandse avant-gardetijdschrift Het Woord een rouwadvertentie gestaan voor ‘Duco Perkens / Geboren te Paramaribo, 1899, gestorven te Cap Martin, Januari 1926’. Duco Perkens was het alter ego van Edgar du Perron, die zelf nog veertien jaar zou leven en onder eigen naam zou schrijven. Met de ‘dood’ van Perkens beëindigde hij zijn als mislukt beschouwde loopbaan als modernistisch dichter. Op een zaterdag rond de jaarwisseling 1924-’25 schreef hij vanuit Cap Martin aan A.C. Willink, met wie hij op dat moment onenigheid had over diens illustraties voor Duco Perkens’ Eén tussen Vijf. Willink probeerde hem ervan te weerhouden die verhalenbundel te publiceren, maar Du Perron wilde zijn creatie nog niet opgeven. ‘Eerlijk gezegd is wat mij het meest interesseert in Eén tussen Vijf de houding van Duco Perkens en zijn, om bijna met Perk te spreken: “tusschen (schrijver-)zijn en niet-(schrijver-)zijn zweven”.’ Nagenoeg exact een jaar later liet hij hem van Cap Martin wegzweven, wie weet toch met Willinks kritiek in zijn achterhoofd.

Du Perron had blijkbaar weinig op met de Côte d’Azur. Erdoor ‘aangetrokken’ was hij op 26 december 1924 neergestreken in Nice, ‘waar ik niet van houd. Misschien een reden om er nu van te houden, als het tenminste iets goeds heeft te bieden.’ In Het land van herkomst verwordt een reis door onder andere Nice en Villefranche tot ‘iets onzegbaar ellendigs’ en laat hij er ook Tanja, de eerste liefde van de ikfiguur Arthur Ducroo, sterven – zoals hij eerder dus de ‘dood’ van Duco Perkens in Cap Martin had geconstrueerd.

Net als Du Perron hier, was Yeats altijd een zorgvuldig regisseur van zijn literaire daden. Dat gold ook voor de nasleep van zijn dood. Toen hij die in september 1938 begon te voorvoelen, had Yeats zowel zijn laatste rustplaats, het materiaal voor zijn grafsteen (kalksteen) als het opschrift daarvoor bepaald – en dat alles in een

gedicht, ‘Under Ben Bulben’. Op het kleine kerkhof van Drumcliff, in het zicht van het ‘kale hoofd’ van de berg Ben Bulben, dáár wilde hij begraven worden. In Drumcliff was zijn overgrootvader John predikant geweest en had de in Dublin geboren Yeats tijdens zijn jeugd veel tijd bij familie doorgebracht. Zijn wens was tevens een hommage aan de streek. ‘Het gebied dat mijn leven daadwerkelijk het meest heeft beïnvloed, is Sligo,’ schreef hij ooit. Yeats was bijzonder gevoelig voor de rijke historie en mythologie van Ierland en die waren in het pastorale landschap van Sligo ruimschoots aanwezig. In Drumcliff staan de ruïnes van een door St. Columba gesticht klooster uit de zesde eeuw na Christus. Vlak bij de kerk staat ook een gebeeldhouwd Iers kruis uit de elfde eeuw, waarnaar Yeats verwees in ‘Under Ben Bulben’: ‘[…] a church stands near, / By the road an ancient cross.’

Tijdens zijn laatste levensdagen in Frankrijk besloot Yeats alleen dat hij niet onmiddellijk na zijn dood in Drumcliff ter ruste wilde worden gelegd. Hij liet George weten geen behoefte te hebben aan een te verwachten grootscheepse manifestatie rond zijn figuur. Ze deed er daarom goed aan de uitvaart in Ierland een jaar uit te stellen: ‘Als de kranten me zijn vergeten, graaf me dan op en leg me neer in Sligo.’ Via de radio was daarna te horen dat Yeats tijdelijk in Frankrijk werd begraven, omdat het barre Europese winterweer het transport van zijn stoffelijk overschot naar Ierland belemmerde. Het bericht weerklonk enkele weken later in W.H. Audens elegie ‘In memory of W.B. Yeats’, waarin Auden definitief afscheid nam van de dichter die aanvankelijk zijn voorbeeld was geweest: ‘He disappeared in the dead of winter: / The brooks were frozen, the airports / almost deserted, / And snow disfigured the public statues.’

Mogelijk was ook de radioboodschap een onderdeel van Yeats’ door hemzelf uitgestippelde kruisweg. Hoe dan ook, twee dagen na zijn dood werd hij onder een eenvoudige witmarmeren tegel met slechts naam en jaartallen erop begraven op het oude kerkhof van Roquebrune; hoog op een heuvel gelegen en uitkijkend over de Middellandse Zee.

Op dezelfde dag profeteerde Adolf Hitler in de Rijksdag de totale vernietiging van het jodendom. Het was de prelude tot een verknoping van het Derde Rijk met Yeats – zelf niet vrij van ultrarechtse smetten – die grote gevolgen zou krijgen. Zeven maanden later, op 3 september, viel Duitsland Polen binnen en brak de Tweede Wereldoorlog uit. Geen enkele krant had het toen inderdaad nog over de dode Ierse dichter, maar van de juist voor die maand geplande repatriëring van diens stoffelijke resten kon evenmin sprake zijn. Yeats moest noodgedwongen ook de oorlog in Roquebrune doorbrengen.

Eenhoorn

Pas in de zomer van 1947 kon Edith Shackleton Heald terugreizen naar Roquebrune om Yeats’ graf te bezoeken. Ze werd vergezeld door haar vriendin, de schilderes Hannah ‘Gluck’ Gluckstein. Voor Heald was het een emotionele pelgrimage naar haar jaren met Yeats. Bij aankomst op het kerkhof deden ze echter

een ontstellende ontdekking. Het graf was verdwenen. De vloeiend Frans sprekende Gluck deed navraag bij de verantwoordelijke priester, Biancheri, en de begrafenisondernemer. Die verklaarden na enige naspeuringen dat ze geen grafconcessie voor een Yeats konden vinden. Dat moest betekenen dat hij was begraven in een ‘fosse commune’, een algemeen of gemeentelijk graf. Daarvoor gold een concessie van vijf jaar en die was inmiddels verstreken. Het graf bleek samen met enkele aangrenzende geruimd, in 1941 eerst gedeeltelijk en in 1946 volledig, om plaats te maken voor betalende ‘gebruikers’. Alle gebeenten waren overgebracht naar een knekelhuis, waar men schedels en botten evenwel gescheiden en anoniem opsloeg. Shackleton Heald was diep geschokt en ontroostbaar.

Hernieuwd onderzoek door Gluck in de archieven draaide steeds op hetzelfde uit, zoals Biancheri hen kon bevestigen: ‘Volgens registers in het gemeentehuis is Mr Butler William Yeats op 30 januari 1939 begraven in een algemeen graf(vak E, op de plaats die nu wordt ingenomen door het lichaam van Madame Victoire Lanteri).’ Op de grafsteen had uiteraard ‘W.B. Yeats’ gestaan, maar men had er blijkbaar geen flauw benul van gehad dat dat een Nobelprijswinnaar was. Diens botten lagen nu ergens tussen de verzamelde beenderen van Roquebrune – maar waar? De opgraver meende zich alleen nog vaag te herinneren dat de resten die van Yeats moesten zijn, gehuld waren in een ‘heelkundige breukband met dunne stalen banden eromheen’.

Heald en Gluck namen een vriend van Yeats en Heald in vertrouwen, de illustrator Edmund Dulac. Die was de mening toegedaan dat Yeats’ weduwe een blunder had begaan met de grafconcessie; en dat dit voor nieuwsgierige persmuskieten gloeiend heet materiaal zou zijn. Hij besloot dat het maar het beste was de hele zaak stil te houden en drukte dat in een brief ook de priester van Roquebrune op het hart. Ze kochten voor 5000 francs een concessie voor een nieuwe grafsteen voor ‘Butler, Wm. Yeats’ bij het knekelhuis. Op die manier zouden buitenstaanders denken dat Yeats daar begraven lag. En mocht alles ooit uitkomen, dan zouden ze kunnen verklaren dat ze Yeats een monument hadden willen schenken. Dulac maakte een ontwerp voor de steen met Pegasus die naar het hemelgewelf opsteeg; een verwijzing naar Yeats’ operalibretto The unicorn from the stars uit 1908. In Yeats’ werk stond de eenhoorn voor een hernieuwd ontkerstend begin van de mensheid, een ‘nieuwe Adam’.

In Ierland bereidden de van dit alles onkundige autoriteiten en weduwe George zich ondertussen voor op een passende terugkeer van Yeats’ stoffelijke resten naar Sligo. Toen Dulac op 6 januari 1948 hoorde dat er een herbegrafenis zou komen, besloot hij niet langer te zwijgen. Hij zond direct een brief naar George met alle details. Yeats’ resten hadden in een ‘fosse commune’ en in het knekelhuis gelegen en hij was bang dat ze nooit zouden kunnen worden getraceerd. Hij gaf haar het drin-

gende advies af te zien van een herbegrafenis. Wat als er in Roquebrune andere resten zouden worden overgedragen? Dulac suggereerde haar voor de buitenwereld een verhaal op te hangen over oorlogsschade aan het kerkhof waardoor Yeats’ resten verspreid waren geraakt.

Dulac meende dat George niet buiten een cover-up kon. Zou ze immers geen modderfiguur slaan als alles uit zou komen? Anderhalf jaar na de oorlog had ze het graf nog steeds niet bezocht en ze had de grafconcessie nooit verlengd. Hij hoopte dat George dat ook zo zou voelen, maar ze was niet onder de indruk. Ze schreef Dulac dat de grafrechten volgens haar reçu beslist ‘voor Tien [twee keer onderstreept] jaar’ golden. Een en ander was inmiddels bovendien een officiële bilaterale kwestie geworden. De Ierse regering had de Franse autoriteiten immers moeten benaderen wegens de aanstaande repatriëring van een op Frans grondgebied begraven staatsburger. En de Franse ambassadeur in Dublin verzekerde George dat er geen enkel probleem was: Yeats’ resten zouden gemakkelijk kunnen worden teruggevonden.

Daarop bemoeide de hevig geërgerde Gluck zich ermee. Op eigen houtje stuurde zij, een volstrekt onbekende voor George Yeats, haar een niet te vriendelijke brief. Verwijtend voerde ze haar gedetailleerde en vergeefse onderzoek in Roquebrune op, dat ‘het eerste in acht jaar’ was geweest. Ze drong aan op heroverweging. Tussen de regels schemerde een dreigement om naar de pers te stappen. De brief leidde alleen tot een breuk tussen Gluck en Dulac, die woedend was over haar interventie.

Tot op het bot

In februari van dat jaar werd een Parijse politiefunctionaris naar Roquebrune gestuurd om de uitvaartregisters te controleren. Priester Biancheri van Roquebrune deed er in een brief aan Edmund Dulac verslag van. Uit de registers in zowel Roquebrune als Menton bleek de grafconcessie te zijn afgegeven voor vijf jaar in een algemeen graf, niet voor tien jaar in een privé-graf. Mogelijk was er sprake van een administratieve fout waardoor George Yeats’ papieren iets anders vermeldden. Hoe dan ook: het graf was zeker geruimd. Uiterst nauwkeurige medische en fysieke details waren vereist om Yeats’ skelet op te sporen en te reconstrueren. Het zou minutieus onderzoek en ontruiming van het volledige knekelhuis vergen. Niet ondoenlijk, maar: ‘Absolute zekerheid is volgens mij onmogelijk.’

Gedetailleerde aanwijzingen vanuit de familie stonden inderdaad ter beschikking: Yeats was een zeer lange man en droeg een lederen en stalen breukband omdat hij aan een chronische hernia had geleden. Het bleek te volstaan. Biancheri, die er zelf niet bij kon zijn, schreef Edmund Dulac over de afloop. Geholpen door een anoniem gebleven ‘medisch expert’ waren de Franse commiezen er onverwijld in geslaagd om de stoffelijke resten van de dichter te identificeren en het skelet te reconstrueren. In een nieuwe kist werd dat in de kelder van de kapel geplaatst tot alles in gereedheid zou zijn voor het transport naar Ierland. Dat stond gepland voor september.

Op 6 september 1948 vergezelde een klein escorte onder aanvoering van priester Biancheri de kist naar het dorpsplein. Onder begeleiding van een Franse militaire erewacht werd de met de Ierse vlag gedrapeerde kist naar Villefranche gereden, de haven van Nice. Daar wachtte de Ierse marinekorvet Macha, die de resten van de dichter naar huis zou brengen. Het was de allereerste keer dat de Ierse marine de eigen territoriale wateren had verlaten. Op 17 september wachtten de familie en een grote menigte belangstellenden het schip onder de tonen van doedelzakmuziek op in Galway. Via Sligo, waar een Ierse erewacht de kist begroette, werd deze naar Drumcliff gebracht. In de menigte die daar de begrafenis aanschouwde, bevonden zich ook Edith Shackleton Heald en Hannah Gluckstein.

De plechtigheid was uiteindelijk toch tot een staatsbegrafenis gebombardeerd, maar verliep verder volgens Yeats’ wensen. Op het graf kwam een kalkstenen zerk. Daarop was de door hemzelf verordonneerde, vermaard geworden slotsequentie van ‘Under Ben Bulben’ aangebracht: ‘Cast a cold eye / On life, on death. / Horseman, pass by!’ Yeats leek te beseffen dat zijn graf veel ‘horsemen’ zou gaan trekken en wilde hiermee blijkbaar afsmeken hem (eindelijk!) met rust te laten – leven, dood, ach, alles gaat verder, wat is er nu toch te zien aan zo’n graft? Dat is althans een veelgehoorde verklaring, maar waarom zou de ijdele Yeats eigenlijk niet stiekem de bedoeling hebben gehad gevleugelde woorden te scheppen die over de hele wereld bekend zouden worden?

Vooralsnog was rust hem in elk geval niet vergund. Aan de farce rond Yeats’ lichaam was met de begrafenis nog geenszins een einde gekomen.

Beschimmelde cherubijntjes

Al tijdens de ontscheping in Galway spotte de dichter Louis MacNeice tegen een vriend dat in de kist ook best ‘een Fransman met een horrelvoet’ zou kunnen liggen. De waarheid bleek nog grotesker te zijn. Naast Yeats had in Roquebrune een Engelsman begraven gelegen, Alfred George Hollis. Net als Yeats was hij aan de Côte d’Azur op zoek geweest naar soelaas voor zijn kwakkelende gezondheid. Hij overleed er echter – net als Yeats op 28 januari 1939. En net als Yeats werd hij op 30 januari in Roquebrune begraven. Alfred had zich aan de blauwe zee van Cap Martin aanvankelijk nochtans prima geamuseerd. Hij had zich er ook redelijk wel gevoeld. Alleen had hij enig ongemak ervaren omdat zijn verzwakkende gestel hem had gedwongen tot het dragen van een lederen en stalen steunkorset.

In februari 1947 bezochten Alfreds zuster en zwager het kerkhof van Roquebrune. Net als Edith Shackleton Heald ontdekten ze dat Hollis’ graf en de aangrenzende verdwenen waren. De priester en lokale autoriteiten konden hen helaas niet verder helpen. Ze kregen te horen dat de grafregisters tijdens gevechten rond Roquebrune verloren waren gegaan. Hollis’ familieleden besloten het daar niet bij te laten. Een jaar later lazen ze in The Times tot hun verbazing dat Yeats, naast wie Alfred begraven had gelegen, zou worden herbegraven in Drumcliff en daarom zou worden opgegraven in Roquebrune. Opgegraven? Uit een niet meer bestaand graf? Ze schreven Yeats’ zoon Michael aan met de vraag wat hij ervan wist. Michael Yeats antwoordde hen begripvol dat de omstandigheden in Roquebrune inderdaad ‘uitzonderlijk’ waren geweest. Hij was er zelf niet geweest, maar men had hem verteld dat zijn vaders resten op het kerkhof waren ‘overgebracht naar een niet gemarkeerde plaats’. Misschien konden ze daar ergens ook naar Hollis zoeken? Yeats jr. maakte ook gewag van nieuwe kerkhofbeheerders die wellicht geen toegang tot de grafregisters hadden gehad en die in elk geval de mist in waren gegaan met de concessies. Niettemin: de resten van zijn vader waren gevonden en naar de kapelkelder overgebracht.

Het antwoord bevreemdde Hollis’ familieleden. Hen was in Roquebrune niets gebleken van ongemarkeerde graven. En vooral hadden ze uit de pers inmiddels vernomen dat Yeats’ resten in een steunkorset van leer en staal gehuld waren geweest. Langzaam begon de mogelijke toedracht van het gebeurde tot hen door te dringen.

Kort daarna kreeg hun scepsis steun van het Britse fotojournalistieke blad Picture Post. Een journalist was eerder dat jaar naar Roquebrune gereisd voor een reportage over Yeats’ eerste graf. Hij had er echter allerlei verwarrende en merkwaardige details opgetekend uit de mond van de verantwoordelijken. Nee, er was hier geen Yeats begraven geweest, verklaarden ze eerst stellig, een bewering die ze even later herriepen. De kwestie was namelijk dat er volgens het grafregister een William Butler begraven zou zijn geweest; en diens graf was geruimd. Het precieze graf wisten ze niet aan te duiden, omdat er twee waren die daarvoor in aanmerking kwamen – één

volgens de koster, één volgens de begrafenisondernemer. De journalist kreeg het grafregister niet te zien, maar mocht wel de in de kelder geplaatste kist aanschouwen. Daar merkte hij op dat deze nieuw was, maar een oud, verweerd naamplaatje droeg. De kist stond ‘voor een klein altaar met jampotten erop waar ooit bloemen in hadden gezeten’. Vanaf de vochtige keldermuren keken een madonna en enige beschimmelde cherubijntjes op het tafereeltje neer. Zo stond William Butler Yeats te wachten tot Ierland een einde kwam maken aan zijn Werdegang.

Doofpot

Na de publicatie van het artikel in Picture Post op 9 oktober 1948 stelde Alfred Hollis’ zwager Albert Emery zich in verbinding met de Londense redactie van het blad. Hij kreeg inzage in een opmerkelijk redactioneel memo. Er was ook contact geweest met de medicus William Patrick Griffin van de gerenommeerde Harley Street Clinic in Londen. Griffin beweerde over ‘definitief bewijs’ te beschikken dat niet Yeats naar Drumcliff was gebracht, maar een man ‘aan wie de Ieren een intense hekel hadden’. Hij begreep dat hij over brandgevaarlijk materiaal beschikte, maar was nog niet bereid de naam te onthullen.

Tot zijn onthutsing kreeg Emery tegelijkertijd te horen dat Picture Post uit respect voor de familie Yeats zijn handen van de zaak af trok. Hij zal nog onthutster zijn geweest toen men hem adviseerde dat zelf ook te doen: zijn activiteiten zouden namelijk de verhoudingen tussen Ierland en Frankrijk wel eens kunnen schaden. Kort daarna kreeg hij van de Daily Express te horen dat ook die meer wist, maar dat niet zou publiceren. De druk miste zijn uitwerking niet: Emery staakte zijn graafwerkzaamheden.

De kwestie verdween daarna in de doofpot voor een periode van bijna veertig jaar, waarin George Yeats in 1968 ook in Drumcliff werd begraven. Gluck hield zich verder stil om haar vriendin Edith Shackleton Heald niet te schofferen, maar bleef haar leven lang geagiteerd over hetgeen ze wist. Na haar dood in 1978 werden haar correspondentie en notities erover aan de Ierse autoriteiten aangeboden. Die wezen het aanbod af.

In 1986 werd de historie weer actueel toen Idéal-Séjour te koop kwam te staan en twee plaatselijke geïnteresseerden zich erin verdiepten. Ze doken in het gemeentehuis van Cap Martin Yeats’ overlijdenscertificaat op, dat op de naam ‘Butler, Yeats William’ stond. Van de begrafenis waren alle stukken verdwenen. Er werd ook gewag gemaakt van geruchten dat het lichaam van een zekere Capitaine Guillaume zou zijn opgegraven. Twee jaar later gooide de verschijning van de biografie van Gluck wederom olie op het vuur. In een apart hoofdstuk, ‘Yeats’ bones’, deed biografe Diana Souhami uitgebreid verslag van Glucks bezoek aan Roquebrune met Edith Shackleton Heald in 1947. Het leidde opnieuw tot ophef in de pers. De Daily Telegraph was al bijna overtuigd van een verwisseling; de geschokte Irish Times kopte op de voorpagina dat Yeats mogelijk in een ‘armengraf’ (‘pauper’s grave’) begraven was geweest. Die term had Souhami verkeerdelijk gebruikt als vertaling voor ‘fosse commune’ (gemeentelijk of algemeen graf).

Yeats’ zoon Michael benaderde onmiddellijk de Irish Times: dit was onzin, Yeats was alleen verplaatst geweest naar een tijdelijk graf voor nog te transporteren stoffelijke resten. In een ingezonden brief in The Independent nam hij het samen met zijn zuster Anne op voor wijlen hun moeder George. Zij had excellent Frans gesproken en een concessie voor tien jaar geregeld. Ze gaven toe dat Yeats’ resten op zeker moment waren ‘verplaatst’, maar hun moeder had alle zekerheden gekregen van de Franse autoriteiten. De identificatie had plaatsgevonden in aanwezigheid van alle

vereiste notabelen en experts en ze twijfelden er geen seconde aan dat deze volgens de wettelijke voorschriften was verlopen. Er kon eenvoudigweg trouwens geen misverstand zijn: hun vader had immers een breukband gedragen en daaraan had men hem gemakkelijk kunnen herkennen…

Een nicht van Alfred Hollis reageerde onmiddellijk in dezelfde krant. Opgraving? Er was helemaal niks op te graven geweest in Roquebrune. De graven van haar oom en van Yeats waren al in 1947 geruimd, zo had ze toen met eigen ogen gezien. En een breukband? Niks breukband. De identificatie berustte op een stalen steunkorset zoals haar oom dat tot in zijn doodskist had gedragen. Zij hadden Michael Yeats op de hoogte gebracht, maar na een korte briefwisseling besloten diens familie niet verder met de pijnlijke kwestie op te zadelen. Nu was evenwel het omgekeerde gebeurd, immers: ‘Binnen mijn familie bestaat het geloof dat het lichaam op het kerkhof van Drumcliff dat van mijn moeders broer is, Alfred George Hollis.’

Chocolaatjes

Niettemin betonen duizenden meer of minder serieuze pelgrims daar jaarlijks eer aan Yeats. Vanuit de stad Sligo trekken ze naar Drumcliff, en in weerwil van Yeats’ grafschrift passt niet één van deze horsemen er zomaar aan des dichters (vermeende?) laatste rustplaats by. Drumcliff Churchyard is van het type dat létterlijk busladingen Japanners en Amerikanen aanzuigt. Toen W.H. Auden het graf jaren na zijn ‘In memoriam’ bezocht, constateerde hij al dat Yeats als dichter inderdaad de druktemaker was geweest die hij in hem was gaan zien: ‘Ik zie alleen maar automobilisten langskomen.’

Men heeft er ook werk gemaakt van de wereldberoemde dode. Van het kerkje maakte men het Drumcliff Church & Visitor Centre, met een audiovisuele presentatie over de dichter en een interactieve computertoestand, alles tegen een niet te onvriendelijke entreeprijs te bezoeken. Inmiddels wordt dit centrum uitgebaat door de dame die er al beheerster van was. Zij heeft het omgedoopt in de Drumcliff Teahouse & Craft

Shop. De hongerig geworden Yeats-adept hoeft dus niet te wachten tot hij terug in Sligo is om thee te drinken en gebak te eten. Bovendien kan hij zijn bezoek nu afsluiten met het inslaan van de nodige souvenirs. Aan alles is gedacht: aardewerk, prenten, zilveren sieraden, T-shirts, kaarten; zelfs aan handgemaakte chocolaatjes.

Wie hier ook ligt: moge hij rusten in vrede.

 

Het zou Drumcliff en zijn locals waarschijnlijk dan ook slecht uitkomen als blijkt dat Yeats er helemaal niet ligt. Voor de aantrekkingskracht van het dorp zou dat een serieuze bedreiging kunnen zijn. Toch hebben Alfred Hollis’ nazaten meer dan een halve eeuw na de feiten ook uit literaire hoek steun voor hun scepsis gekregen. Brenda Maddox, een van Yeats’ vele biografen, suggereerde in 1999 de beenderen in Drumcliff op te graven en er een dna-test op uit te voeren. Dan zal vanzelf blijken of de volgende woorden uit Yeats’ zwanenzang ‘The black tower’ inderdaad een macabere voorspellende kracht hebben gehad:

Als dat zo is, bestaat hier overigens een passend gedenkteken voor: de door Edmund Dulac ontworpen grafsteen. Die is in 1953, na zijn overlijden, in de muur van het knekelhuis te Roquebrune geplaatst. Yeats is in elk geval waarschijnlijk de enige dichter met twee grafmonumenten.

Ook Yeats-kenner Anthony Jordan stelde in zijn boek W.B. Yeats. Vain, glorious, lout. A maker of modern Ireland (2003) openlijk ter discussie of in 1948 wel het juiste lichaam naar Ierland is verscheept. In 2004 opperde hij tijdens een jaarlijkse literaire herfstacademie in Aghamore zelfs de ‘zeer stellige mogelijkheid’ dat dat inderdaad niet het geval is geweest. Inmiddels heeft hij zijn opvatting ook in een paper gepubliceerd. Zijn argumentatie lijkt er overigens vooral uit te bestaan dat er geen bewijs is dat de twee niet zijn verwisseld. Elk gedocumenteerd uitsluitsel daarvan ontbreekt immers. Jordan zit er niet mee en daagt graag de mainstream academici die Yeats bewimpelen, uit. Dit draagt alleen maar bij aan Yeats’ mythe, stelt hij met genoegen. Jordan lijkt een smeulend vuurtje brandende te willen houden.

Sommige fans van Yeats zouden hem best op dat vuurtje willen roosteren. Ze hebben zich er woedend over getoond dat Jordan het omstreden gerucht nieuw leven in heeft geblazen. Enigszins begrijpelijk zijn hun gevoelens wel: zij zien zich er immers mee geconfronteerd dat ze misschien wel aan het graf van een Engelse ruglijder hebben gestaan.

Je zou je al om minder kwaad maken.

Bronnen

Anoniem, ‘Yeats goes from “verse to worse…”.’ In: Sligo Weekender, 20 mei 2003.

Angelique Chrisafis, ‘Bones of a controversy.’ In: The Guardian (Review), 5 februari 2005.

R.F. Foster, W.B. Yeats. A life. II: The arch-poet, 1915-1939 (Oxford [etc.] 2003).

Louise Foxcroft, ‘Diary.’ In: London Review of Books, 7 september 2000, p. 32-33.

Louise Foxcroft, ‘Grave historical doubts.’ In: The Guardian (Review), 9 september 2000.

Ted Jones, ‘The repatriation of W.B. Yeats.’ In: Riviera Times, februari 2004.

Hans Keller, ‘De dag van zijn dood was koud en donker W.H. Auden over de dood van W.B. Yeats.’ In: nrc Handelsblad, 19 januari 2001.

Brenda Maddox, George’s ghosts. A new life of W.B. Yeats (Londen 1999).

E. du Perron, Brieven. I (Amsterdam 1977).

Brian Phillips, ‘Everything and nothing in Yeats.’ In: The Hudson Review 57 (2004) 1 (voorjaar).

Jillian Robertson, ‘Yeats mystery unearthed.’ In: The Times, 19 augustus 1986.

Ann Saddlemyer, Becoming George. The life of Mrs W.B. Yeats (Oxford [etc.] 2002).

Tom Shiel, ‘Grave doubts surface over who lies in Yeats’s tomb.’ In: The Irish Independent, 25 oktober 2004.

Diana Souhami, Gluck 1895-1978. Her biography (Londen [etc.] 1988).

Rody Chamuleau
Ik volg je brief maar op de voet
F. Bordewijk en Betsy Bertram-Haus

Woord vooraf

Op 6 maart 1968 overleed mevrouw E.C. (Betsy) Bertram-Haus, vijfentachtig jaar oud. Sinds ongeveer 1954 was ze in pension geweest bij mevrouw A.M. Schuddeboom-Rijnen aan de Van der Leelaan 19 te Doorn.

Als kind was Betsy Haus op de Nederlands-Duitse school geweest in Amsterdam, waar ook Ferdinand Bordewijk, die twee jaar jonger was, zijn eerste lessen volgde. In die tijd was ze bevriend met Ferdinands oudere broer Huug.

Toen Betsy in 1961 Bordewijks roman Tijding van ver las, besloot ze hem te schrijven. Dat mondde uit in een interessante briefwisseling, waarin ze beiden jeugdherinneringen ophaalden aan Amsterdam en Den Haag.

De brieven van Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus werden aangetroffen in haar nalatenschap. Van haar eigen brieven had zij, op de laatste twee na, ook afschriften bewaard. De originele brieven aan Bordewijk, die soms afgeweken moeten hebben van de afschriften, zijn niet teruggevonden.

Na het overlijden van Betsy Bertram-Haus ging de correspondentie over in handen van de pensionhoudster. Toen ook zij overleden was, liet de dochter van de pensionhoudster de brieven van Bordewijk veilen. Met de opbrengst hiervan werd het graf van Betsy Haus opgeknapt op de Haagse begraafplaats Oud Eik en Duinen, niet ver van het graf van F. Bordewijk.

 

De brieven worden hier voor de eerste maal gepubliceerd, zij het niet integraal. Waar de brieven van Bordewijk het waard geacht werden in extenso in druk te verschijnen, werden de brieven van Betsy Bertram-Haus omwille van de ruimte en de leesbaarheid gecomprimeerd tot citaten en parafrases tussen vierkante haken, met uitzondering van de openingsbrief De oorspronkelijke spelling werd hierbij zoveel mogelijk gehandhaafd. Van een uitvoerige annotatie is afgezien; wel heb ik enkele toelichtende noten toegevoegd. Mevrouw Gunilla Bordewijk-Ingelsson en de eigenaar van de brieven, dr. R. Breugelmans (Leiden), ben ik erkentelijk voor het verlenen van hun toestemming tot publicatie.

Brief 1, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

Doorn, 22.1.62

Van der Leelaan 19

 

Beste Fer (zo en niet anders kan de aanhef van mijn brief luiden, hoewel het je allicht vreemd voorkomt, maar als je lust hebt dit epistel tot het eind toe te lezen zal je het wel begrijpen. Misschien dat de ondertekening die je allicht ’t eerst hebt bekeken, je al een eind op weg heeft geholpen).

Ik ben dan de vroegere Betsy Haus, die het heerlijk vond met mijn broer Gustaaf bij jelui te komen spelen. Huug* was speciaal mijn jeugdvriendje, zo’n leeftijd tussen Guus en mij in. Henri was in mijn kinderogen al oud (gedurende mijn evacuatietijd in Deventer, was ik meermalen in Borculo bij Cootje en hem, we waren toen bijgegroeid, zoals dat heet), en jij en Johann (vergeef mij de uitdrukking), de kleintjes, ook dat is inmiddels bijgegroeid, want per slot ben je maar een paar jaar jonger dan ik, die hard naar de 80 loop. Ook bij Huug in Groningen was ik eens vanuit Leeuwarden waar ik logeerde. Hoe ik er toe kom na vele, heel vele jaren deze woorden aan je te richten? Daaraan is je laatste boek: Tijding van ver schuld. Ik las het met veel genoegen evenals o.a. Karakter. Deze brief is niet zo zeer tijding van ver, als een stem van ver, voor zover de afstand Den Haag-Doorn op ver kan bogen.

Hoewel ik herhaaldelijk een product van jouw hand las stormden bij het lezen van dat werk plotseling op onbegrijpelijke wijze allerlei jeugdherinneringen op mij af. Ik zag het huis aan de Singel** en ik herinnerde mij de speciale feestdag, misschien ter ere van Huug gegeven waarbij mijn broer en ik tegenwoordig waren. Ik zie onze buutpaal (in de garderobe-ruimte) en ik weet hoe ik, misschien als enig meisje, met de jongens verstoppertje speelde in ’t kantoor van de Associatie Cassa (dat was toch de firma waaraan je vader aan ’t hoofd stond), de loketten, waar we doorkropen, gewoonweg heerlijk, jelui woonkamer en je lieve moeder, die trachtte iets van mijn wild geworden haren terecht te brengen; nog voel ik de tere manier waarop ze de kam hanteerde.

Later ben ik in Den Haag bij jelui op bezoek geweest, maar de Amsterdamse jaren springen naar voren en de herinneringen daaraan zijn mij ’t liefst.

Van de hand van je moeder heb ik nog een gedicht dat ze me zond na ’t diep treurige levenseinde van onze lieveling Willy***.

Veel van je boeken spelen in Amsterdam, de stad waar ik nog dol op ben. Wat

woonden we heerlijk aan de Keizersgracht 782, wat waren de grachten toen prachtig.

Ik wilde wel dat je je memoires over die Amsterdamse tijd te boek stelde, maar misschien wasje toen nog te jong om daar een impressie van te hebben, ik was 17 toen ik Amsterdam verliet, jij enige jaren jonger. Wij beiden zijn als enige van een viertal overgebleven, een weemoedige gedachte. Deze ontboezeming moet je maar voor lief nemen. De woorden vloeiden zo maar uit mijn ball-point.

Wil je je vrouw van mij groeten? Ik ontmoette haar ’t laatst bij een bezoek dat mijn moeder en ik aan haar moeder brachten.

Beste wensen voor je verder succes,

Betsy Bertram-Haus

Antwoord brief 1, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 28.1.62

Jacob de Graefflaan 8a

 

Beste Betsy

 

Het effekt dat blijkens je brief mijn laatste boek op je heeft gemaakt vind je weerspiegeld in deze, mijn, brief als antwoord op die van jou: ook nu heeft het ene woord het andere uitgehaald, – maar dan niet in ongunstige zin. Laat ik dus mijn herinneringen mogen oprakelen, en dan aan Amsterdam tot 1894, in welk jaar we naar Den Haag vertrokken en ik 10 zou worden, – dit Amsterdam vooral ook in verband met de familie Haus. Het levendigst staan mij je moeder en Willy bij, uit hun Haagse tijd, toen ze bij ons in de buurt woonden. Ik ben nog op Willy’s verlovingsreceptie in de Van Merlenstraat geweest, waar ook professor Van Leeuwen ontving en wederkerig zijn Willy en haar verloofde op ónze verlovingsreceptie geweest, Wilhelminastraat 11, Den Haag. Het receptiealbum is bij ons tijdens de oorlog vernietigd. Ook heb ik nog een duidelijk beeld van je grootmoeder mevrouw Werner die een tijdje in de Van Swietenstraat 88 bij ons heeft gewoond en mij tot matiging placht te brengen door een versregeltje ongeveer aldus: ‘Eens kwam de wilde Ferdinand!’ Gustaaf herinner ik me ook nog, al is daar geen buutspel aan verbonden. De buutpaal was een ijzeren zuiltje dat het dak droeg van het zgn. lantarenkamertje op de bel-etage en op de bodem van de inhuizige lichtkoker. Dat huis en de daarachter gelegen ‘As-kas’ zijn allang verdwenen. Ik kan dat nog heel goed rekonstrueren al heeft het tijdsverloop de afmetingen stellig vergroot, ik bedoel in mijn gedachte. In elk geval weet ik er wel meer van dan ik tot uitdrukking bracht in de vertelling Keizerrijk uit mijn bundeltje De wingerdrank, dat mij als geheel niet meer bevalt, maar waarvan ik juist deze nog wel aardig vind.*

Jouw geheugen heeft je overigens ook niet in de steek gelaten. De kamer met de loketten lag achter de grote zaal van ons huis maar die was niet tot onze beschikking. Daar troonde de eerste directeur, Overhoff, maar wij speelden er op zondagen. Mijn vader was er procuratiehouder met vrij wonen en (gas)licht. Hij kwam eens onder kantoortijd bij mijn moeder om haar een miljoen te laten zien: 1000 ‘rode ruggen’. Mijn moeder zei: ‘Ga er maar gauw mee terug.’

Ook je vader herinner ik me nog wel, een lange magere heer. Als ik het goed heb was hij met Nering Bögel direkteur van de broodfabriek Ceres. We hebben op klein formaat een familiegroep van jullie bezeten, waarop ook Fransje die ik vermoedelijk nooit heb gezien, en ik meen Willy als heel klein kind. Ook je eigen persoon staat me uit je kinderjaren nog heel goed bij. Ik keek erg tegen je op, niet alleen omdat ik

tot de ‘kleintjes’ behoorde, maar ook toen ik hoorde dat je in Engeland of Schotland een lange tijd had doorgebracht.

Er is nog een punt dat ik wil aanstippen. Ik zag mijn eerste elektrische licht in een donkere hoek van een herenhuiskamer, en een dame liet dat zien aan mijn vader en mij die daar toen op bezoek waren, en het wonder een enkel ogenblik mochten aanschouwen, want het werd dadelijk weer aan een knopje uitgedraaid. Ik meen zeker te weten, dat het bij jullie thuis was, maar ik heb dit licht nog altijd verbonden gehouden aan de Leidsegracht en je schrijft me over de Keizersgracht. In elk geval ben ik zonder mankeren ook wel eens bij jullie op bezoek geweest.

Toen we naar Den Haag vertrokken was ik Amsterdam gauw vergeten, maar niet voor lang. Want allengs kwam de hoofdstad weer bij me boven, zodat ik zeggen mag dat Amsterdam me niet heeft losgelaten, en ook nooit loslaten zal. Ik voel me nog altijd trots daar te zijn geboren en het stempel van huis, omgeving, stad (die toen nog niet zoveel verder ging dan de Buitenspiegelgracht), vooral niet te vergeten de vele merkwaardige mensen die in mijn leven verschenen, – dat alles is onuitwisbaar. Intussen was ook Den Haag een merkwaardige en meer nog aardige stad. Maar Den Haag heeft veel meer verloren dan de hoofdstad. Soms zou ik mijn laatste jaren daar nog wel in een oud huis willen doorbrengen, maar door allerlei omstandigheden gaat dat niet. Ik kan niet van daaruit mijn praktijk uitoefenen, al doet mijn zoon sinds lang het meeste van het werk. En misschien zou het ook tegenvallen. We raken verwend door het moderne komfort, het oude keert niet weer, en de romantiek in de mens is een niet geheel ongevaarlijke gids. Ik troost me met herhaalde bezoeken en rondgangen, wat ik vaak heb ondernomen met mijn jongste en laatst overgebleven broer Jo die 19-2-61 stierf, maar die ook de Stad niet vergeten kon. En dan logeerde ik zo tussen mijn 15de en 20ste jaar elke zomer zowat een week bij vrienden van mijn ouders, broer en zuster Van Leyden in de P.C. Hooftstraat. Hij had een ouderwetse winkel in tabakswaren gedreven, Nieuwendijk hoek Brouwerssteeg, tevens tabaksververij, en zijn zaak waarvoor hij een paar ton had kunnen krijgen niet willen overdoen uit vrees voor bezoedeling door een opvolger van de oude firmanaam Campagne en Van Leyden. Zo waren de lui toen nog. In dat oude huis, vol van verrassingen, heb ik ook nog gelogeerd. Het werd afgebroken en… Jamin dreef er een winkel in snoepgoed. Het is een affreus pand.

Nee, mémoires schrijf ik niet. In mijn werk breng ik te hooi en te gras iets onder over mijn jeugd, maar ik wil, ook wat de bellettrie aangaat, in de pas blijven met mijn eigen tijd, en dat indulgen in een jeugd verleden lijkt me ziekelijk. Veel schrijvers, nu weer die over voormalig Indië schijnen dat niet te begrijpen.

Ik hoop dat dit niet volstrekt onleesbaar is. Hartelijke groeten van mijn vrouw en mij.

Fer

Brief 2, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[In de brief, van 21 februari 1962, schrijft Betsy dat zij zich niet kan herinneren dat haar grootmoeder Werner bij de famile Bordewijk in de Haagse Van Swietenstraat heeft ingewoond. Ze staat stil bij het overlijden van Bordewijks broer Johann, die haar zusje nog bijles heeft gegeven: ‘Eergisteren was het dus 1 jaar geleden, dat Jo in Hilversum overleed. Een groot verlies voor jou, waar je je zo met hem verbonden voelde en je laatste werk aan hem opdroeg. Ik heb nog een paar schoolfoto’s en ik geloof vast, dat Jo er als klein jochie op staat.’ En: ‘Ik heb ook met genoegen in Den Haag gewoond. Toch ben ik in de oude stad nooit zo vertrouwd geweest als in Amsterdam. Mijn man die ik al ruim 25 jaar mis was een geboren Hagenaar en een zeer toegewijde. Jelui hebt zeker de Bezuidenhout-ellende meegemaakt. Het ergste lijkt mij al je daadwerkelijke herinneringen te moeten verliezen, wat dan zelf nooit meer hersteld kan worden. Die ramp heeft mij niet getroffen maar wel moest ik in ’43 mijn huis Eikstraat 28 verlaten waar we sedert 1916 zo heerlijk hadden gewoond.’ Uitgebreid verhaalt ze vervolgens over haar Schotse gouvernante.]

Antwoord brief 2, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 17.3.62

 

Beste Betsy

 

Op deze vrije zaterdag ga ik me er toe zetten je uitvoerige en heel welkome brief van haast een maand geleden te beantwoorden.

Want de vrije zater- en andere dagen zijn helemaal niet vrij voor me geweest, door grote drukte op het gebied van de juridische praktijk, van een kommissariaat (jubileum) en van de letterkunde. Enfin, liever een volhandige ouderdom dan een met lege handen. Laat deze verklaring een excuus mogen zijn voor het uitstellen en tegelijk de verantwoording voor mijn schrijven nu. Ik volg zoveel mogelijk je brief, en zal vermoedelijk wel eens in herhaling van mijn vorige brief vervallen.

Je grootmoeder Werner is naar mijn herinnering, voor korte tijd slechts, bij ons in huis geweest tusschen (ik bedoel tussen) 1894 en 1896, toen we in onze eerste Haagse woning verbleven: Van Swietenstraat 88.

Later vertelde mijn vader mij van haar steun aan jullie bij de neergang. Ik heb haar in mijn herinnering nog biezonder duidelijk voor ogen, maar weet niet hoe ze zo bij ons kwam of hoelang ze bij ons bleef, wèl dat het maar kort moet zijn geweest.

Als ik denk aan het gezin waarin je kind bent geweest, denk ik ook aan dat waarin ik hetzelfde was. Want al is wat jullie overkwam veel en veel erger en ik heb er met name een grote bewondering voor Mevrouw Haus aan overgehouden -, enkele vergelijkingen kunnen wel worden gemaakt. Mijn moeder, overleden in 1917, en mijn vader, overleden in 1920, hebben de volwassenheid van 4 van hun kinderen mogen beleven (nummer 5 was eigenlijk nummer 2 en stierf nog geen jaar oud lang voor de geboorte van Huug, in 1875; ’t was òòk een jongetje), waarvan 3 getrouwd en 2 tevens vader. Maar mijn vader, hoe arbeidzaam, levendig en eigenlijk onrustig ook, kon na 8 jaar moeilijk meer de enorme spanning bij de Askas verdragen, al had hij er waarschijnlijk een mooiere toekomst dan bij ’t Rijksambtenaarschap waartoe hij terugkeerde. Dan kwam in ’t Singelhuis mijn broer Jo nog ter wereld met een beklemde breuk die zijn eerste levensdagen in gevaar bracht, terwijl hem als kereltje dat nauwelijks lopen kon nog een heel ernstige dauwworm overviel wat in die tijd aan mijn moeder een gekompliceerde behandeling oplegde. En het ergste was de meningitis van Huug die maanden en maanden heeft geduurd en waarbij het ene uiterste ziektebeeld met het andere afwisselde. Ma kwam dagenlang niet meer uit haar kleren en hield voor het bed geknield hem urenlang vast. Jouw moeder kwam eens op bezoek en wilde hem zien. Door Ma gewaarschuwd keek ze alleen even om de hoek van de deur en trok zich weer terug. Dat was nl. in een periode waarin hij zich verbeeldde een aapje uit Artis te zijn en een ijzingwekkend getrouwe nabootsing moet hebben geleverd. Ik was uit huis gezonden.

Aardig dat je nog om de sterfdag van Jo hebt gedacht. Dit van nature niet zo sterke vat – als ik het zo mag uitdrukken – heeft nog een redelijke hoge leeftijd mogen bereiken door de uitnemende verzorging in zijn huwelijk. Als vrijgezel en bovendien met nauwelijks aandacht voor zijn eigen gezondheid had mijn broer het niet zover gebracht. Van zijn jeugd in de hoofdstad wist hij natuurlijk minder dan ik wist van de mijne of liever van de onze. Wij hechtten evenveel aan Amsterdam, maar na ons vertrek heeft hij er evenmin kunnen terugkomen als ik. Soms zou ik het nog wel willen, want drukte hindert me niet. Overigens wonen we na het bombardement hier nu eindelijk zeer naar onze zin in het bovendeel van een vrijstaand huis dat juist vorig jaar geheel het onze is geworden en waarvan wij met de benedenburen het genot hebben van een tuin. Merkwaardig is het dat ik er niets meer van weet dat Jo aan Wil nog les heeft gegeven. Dus weet ik ook niet meer waar dat gebeurde. Ik moet gelukkig nogal eens in Amsterdam zijn en wil dan bepaald eens

gaan lopen langs Keizersgracht 782. Dan ga ik meteen door naar de Govert Flinckstraat waar jullie gewoond hebt. Daar dichtbij ben ik geboren, in 1884 in de Jan Steenstraat, ook in het stuk dat op de Amstel uitkomt. Het huis staat er nog en heeft een gedenkplaatje onderaan van de eerste steenlegster: de zuigeling Cornelia Schoonenberg.

Het steegje Keizerrijk zal je niet meevallen. Het zal worden – is misschien al – dichtgebouwd en gesloten. In mijn gedachten speelt altijd nog iets van rode en groene vlekken die bij dat steegje horen en die ik in de vertelling beschreef. Er woont allang geen sterveling meer en de wat lugubere romantiek van armoede, overbevolking en gevaar moet al sinds mijn eerste volwassenheid zijn verdwenen. Van die oude sfeer, maar dan gemengd met een wezenlijke bekoring vind je nog aardig wat in de buurt pal achter de St. Nicolaaskerk. Oòk vervallen grootheid van huizen. Voorts prachtige gevelstenen. Maar ik ben niet alleen aan dat Rattennest (volgens Van Maurik) gehecht, ik loop ook graag door het nieuwere, het nieuwe en het nieuwste. (Van Maurik schreef een heel aardig boekje: Toen ik nog jong was. Zeer de moeite waard).

De school van Onkel Streubel herinner ik me nog best.* Ook hemzelf en zijn

opvolger Van der Sluys. Hij kwam nog eens bij ons logeren in de Nassau-Zuilensteinstraat* hier; hij was toen teruggestuurd naar Saksen, naar Blasewitz-Dresden, waar Huug nog een- of tweemaal bij hem en zijn ongetrouwde dochter logeerde. Hij was braaf, maar driftig.

Die school, ook op de Keizersgracht, was alweer een hoogst merkwaardig gebouw. Het bewonen en verkeren in zo interessante huizen tijdens je eerste kinderjaren leidt intussen gauw tot vertedering en idealisme. Daar heb ik altijd voor trachten op te passen. – Helaas ontbreekt in de galerij van mijn jeugdondervindingen een geestelijk portret van jullie gouvernante. Ik weet alleen dat ze er was, maar zelfs de naam zegt me niets. Trouwens, – ik heb je familie veel minder goed gekend dan die van je Haagse oom, met name zijn zoons Frans en Jan (Jan het beste) en zijn dochter Toos, later To.

Hartelijke groeten van onsbeiden,

Fer

Brief 3, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[Gedateerd 14 april 1962. Betsy meent zich te herinneren dat de vader van Bordewijk de laatste jaren van zijn leven bij zijn zoon Johann in huis heeft gewoond. Over Bordewijks broer Huug schrijft ze: ‘Ik weet, dat Huug alle mogelijke ellendige ziektes in zijn jeugd heeft moeten doorstaan, wat, o wonder geen invloed op zijn geestelijke capaciteit heeft gehad. Ik weet zo goed hoe ontdaan mijn moeder thuiskwam na haar bezoek aan jelui. Ze vertelde van Huug die alsmaar door zijn bed sprong, wat hij dus deed met een visioen van een aapje voor ogen. Wat een vreeslijke tijd voor je ouders en de verpleging zal je niet al te robuuste moeder wel zeer zwaar gevallen zijn.’ Ze nodigt Bordewijk uit een denkbeeldige wandeling met haar te maken door hun oude buurt in Amsterdam: ‘Dan dwalen we langs de Amstel, heerlijk gezicht dat water, waar de zon op tintelt, want natuurlijk zoeken we een zonnige dag uit. Dan de Amsteldijk de Govert Flinckstraat in. Er stonden duidelijk voor mijn ogen 2 kleine hele huizen aan de linkerkant, het nummer is mij ontgaan. Ten slotte jelui huis aan de Jan Steenstraat dat ik mij totaal niet meer herinner en dus ook niet het gedenkplaatje. Wel weet ik dat jelui daar woonden en wel door het volgende voorval. Ons Fransje was een heertje in de dop, liet zijn nog geen jaar jonger zusje altijd voorgaan en deed de deur netjes voor haar open. Dat deed hij blijkbaar ook op een dag met de balcondeur, waarvan een trap naar de tuin leidde, die dus wel in de diepte moet hebben gelegen. Ik was het trappen lopen alleen nog niet machtig en vond het blijkbaar handiger om er af te rollen, waarna het oorverdovend gegil van mij de rust verstoorde. Je ouders hoorden het en je vader kwam

belangstellend vragen wat er gebeurd was; daardoor weet ik dat jelui precies achter ons woonden. Mijn moeder heeft mij dat voorval vaak verteld en meende dat een grote zomerhoed, die ik blijkbaar voor die gelegenheid had opgezet, de val had gebroken.’ Over de lagere school waar zij en Ferdinand op zaten, schrijft ze: ‘De Nederlands-Duitse school lag Keizersgracht aan de Wolvenstraat. Onkel Streubel was een zeer typische figuur. Zijn opzet was goed, maar doordat particuliere scholen in die dagen geen subsidie kregen, kon hij het financieel niet volhouden. Hij deed de school over aan Van der Sluys, die pas een erfenis had ontvangen en de gelden er voor had, maar niet de fijne geest van Onkel Streubel bezat. Hij begon bv. met de schoolprijs, die voor die tijd hoog was te verminderen en toen kregen we medeleerlingen uit een heel ander milieu en dat was funest. Ik moet nog dikwijls denken aan een 2^e kerstdag waarop we uitgenodigd werden. De loper lag in de gang. Tante Streubel had in ’t onderhuis een keurige koffietafel klaar en ’s middags boven in de zaal speelde Fräulein Collen kerstliedjes en Onkel verdeelde een marsepeinen varken, dat in mijn kinderogen geweldig groot was. We mochten ook op de vliering dat heerlijke spel over de balken daar; je weet misschien nog wel, telkens tussen 2 balken een touwladder of een klossentouw en het heerlijkste was als je ’t samen deed, elk van een andere kant, en dan was de kunst wie ’t eerste beneden was. Die heerlijke gymnastiek daar, ik zal ’t nooit vergeten.’ Ook vraagt ze zich af hoe Bordewijk het voor elkaar heeft gekregen thee als tee in zijn boeken te laten spellen. Zelfheeft ze ook zo haar eigenzinnige opvattingen over de spelling.]

Antwoord brief 3, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 11 mei 1962

Beste Bets

 

Eens en voor al: wanneer ik nu herhaal is dit het gevolg van verzwakt geheugen waar het gaat over nabij verleden, maar het ver gelegen verleden staat me nog duidelijk voor de geest. Jo en Han hebben later samen een architektentekening gemaakt van ons toen reeds lang verdwenen huis Singel 198, maar ik kon daarin toch

enkele fouten ontdekken, ofschoon ik er na de verhuizing in 1894 nooit terug ben geweest. Een goed geheugen krijg je mee. Het is geen verdienste, wel een gemak.

Je spellingsvereenvoudigingen vind ik volkomen juist. Ik zou ook ei en ij willen vervangen door y, au door ou, niew schrijven enz. Maar ik houd me aan de nieuwe officiële lijst en kies, waar de keus wordt gelaten tussen twee schrijfwijzen, het nieuwste; dus (aan) de Heer Haus. De zetter moet me vanzelf volgen.

De familie Recleben (je schrijft het geloof ik zo) leeft nog vrij aardig in mijn herinnering aan mijn Amsterdamse tijd. Er waren geloof ik twee dochters. Maar het huis Herengracht 260 is me bijgebleven van een later bezoek, toen ik student was. Mijn broer Jo had een Haagse vriend Ton van Hamburg, die studeerde op de Zeevaartschool in onze hoofdstad. Maar hij kon niet tegen de zee, kwam na zijn eerste reis als een geraamte terug, en werd architekt. Hij woonde intussen in zijn studietijd juist bij die familie Recleben en daar bezocht ik hem op een avond. Hij had er een achterkamer, waarvoor ik aan het eind van de hoofdgang een trap af moest. Het huis bezat (bezit) dus een stoep. Maar die trap was de vreemdste die ik ooit zag, met een trapgat zo laag dat je je sterk achterover moest buigen bij het afgaan, en voorover bij het klimmen.

Ik kan me niet herinneren op de Nederlands-Duitse school meisjes te hebben gezien, en dus was je verslag daarover een hele verrassing. Beiden, Onkel Streubel en zijn opvolger Van der Sluys, heb ik meegemaakt. Van der Sluys vertoonde zich eens op school met een gezicht vol (zwarte) pleisters. Hij had zich een fiets aangeschaft met gelijke wielen, mogelijk de eerste in Amsterdam en natuurlijk nog zonder luchtbanden, maar bij zijn eerste tocht hadden straatjongens door een stok tussen de spaken te steken, hem een ontzettende val bezorgd. Hij was geen prettig mens, al mag ik niet zeggen dat ik hem de val gunde. Aan het overzwaaien op de hanebalken beleefde ik maar matig genoegen, maar gelukkig liep dan beneden een onderwijzer met ons, kleine jongens, mee. Bij goed weer ging de hele school wandelen naar het Vondelpark waar we buut speelden. Ik zie nog de rij leerlingen over de grachten. Die rij was tot mijn spijt minder lang dan die van andere scholen met gelijk of gelijksoortig doel. Gelukkig evenwel liep Boissevain voorop, weliswaar in piepende en kletterende stalen beugels, maar een reus van een jongen, met armen als boomstammen. Hij trok zich als een veertje aan de rekstok op.

De wandeling, waartoe je me uitnodigde en die ik meemaakte, deed me veel genoegen. Ik zal ook nog eens in levenden lijve voor Keizersgracht 782 stilstaan en een blik werpen in de Govert Flinck, met de rug naar de Amstel links vooraan. Het verhaal van je val in de Jan Steen leidt me tot de slotsom dat we op de 1^e verdieping rechts hebben gewoond. Omdat ik me niet kan indenken dat er van de 2^e (ook) een trap naar de tuin leidde. Han wist dat nl. niet meer en kon me alleen het huis tonen.

Je vraagt nog naar Huug. Hij werd 15-12-79 geboren in Den Haag. Zijn urn staat in het columbarium in Westerveld. Jo ligt begraven op een grote en nog weinig

vriendelijke begraafplaats in Hilversum, in het noorden. Hij zou graag de laatste jaren in Amsterdam hebben gewoond, net als ik, – maar de omstandigheden hebben het hem verhinderd, net als ze het mij doen. Je kunt tegenwoordig op je oude dag maar niet wonen waar je zou willen. Gelukkig hebben jij èn ik toch alle reden om tevreden te zijn. Han ligt op Eik en Duinen in het graf van mijn ouders en mijn vaders zuster Henriëtte. De staande steen is in zijn soberheid m.i. heel mooi, want ontwerp van Jo, en met enkel in gestileerde letters: Familie Bordewijk.

Nog even terug naar de school van Streubel. Er waren daar veel jongens met Duitse namen: Gerhard en Bruno Freitag, Heini Westendorf, Andreas Emmerling, Moritz Selig, Eugen Kuhpfahl, kinderen uit een vrij grote kolonie van gezeten Duitse burgers toenmaals in de hoofdstad. Freitag was direkteur van de Westersuikerraffinaderij, Westendorf eigenaar van Zur guten Quelle op het Rembrandtplein (Heini vertelde eens in zijn argeloosheid dat hij in het geheim een glaasje jenever had gedronken, wat we hem nooit vergeven hebben). Kuhpfahl was direkteur van de Amstelsuikerraffinaderij. Daar heb ik nog eens over het grote fabrieksterrein bij een feestje uitbundig gespeeld en met Jo, die toen een jaar of 5 à 6 moet zijn geweest, fantaske ontdekkingen gedaan. Later ging dat hele bedrijf in vlammen op. Het speeluur van mijn klasje staat me ook nog voor ogen als de dag van gisteren. Ik beheerste dat uur. Als ik niet wilde dat er gespeeld werd, dan werd er niet gespeeld. De Duitse jongetjes van toen moeten al wel gedacht hebben: Befehl ist Befehl.

Je brief was gezellig vol, maar ik moet nu ophouden.

Hartelijke groeten van onsbeiden.

Steeds je

Fer

 

P.S. Oud-Amsterdam is ook het toneel van een vertelling Félicie uit mijn bundel Bij gaslicht, – maar erg vrij.

Onze laan heeft enkele boompjes, met het blote oog haast niet te zien (zou Han hebben gezegd). Maar al het hoge hout in deze wijk werd tijdens de oorlog gekapt.

Brief 4, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[Datum 31 mei 1962. Betsy schrijft uitvoerig over de familie Rechleben – ‘’t is met ch’ -; ze corrigeert Bordewijk – ‘Ik viel niet in de Jan Steen van de trap, maar in ons huis in de Govert Flinck. Wat moet ik gebruld hebben dat je ouders het hoorden en je vader kwam aanlopen om te vragen wat er aan de hand was’ – en ze haalt herinneringen op aan de familie Van Hamburg en Bordewijks tante Henriëtte. Ten slotte referereert ze aan een berichtje in Het Vaderland waarin ze heeft gelezen over de uitvoering van een koorwerk, gecomponeerd door de vrouw van Bordewijk, Johanna Roepman.]

Antwoord brief 4, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 6 juli 1962

 

Beste Bets

 

Je brief dateert al van 31-5, dus komt mijn antwoord vrij laat, maar ik heb ook zoveel muizennesten aan mijn hoofd, zoals eens een getuige in de rechtszaal zei. Nu is het wat rustiger. Ook kan het zijn dat tempo en ritme met de jaren bij mij wat trager gaan. In ieder geval aktiveren je brieven nog sterk mijn geheugen dat behalve voor datgene wat in de tijd dichtbij ligt nog niet zo slecht is. Precies als jij kunt, kan ik me uit ver verleden nog enkele gebeurtenissen voor de geest roepen. Bv. dat mijn moeder in bed aan Jo de borstvoeding gaf. Ik speelde daar toen op de dekens. Ik kan toen niet meer dan even 4 zijn geweest, waarschijnlijk zelfs nog niet helemaal vier. Jo en ik scheelden niet ten volle 3½ jaar en mijn moeder moest hem helaas vroeg van de borst nemen. Maar wat de tegenwoordige dingen aangaat, ik vergeet er al gauw snel van, met name verval ik dikwijls onwetend in herhalingen en zo zullen deze en vorige brieven wel vol staan van doublures.

Intussen blijft er uit de kindertijd veel over waarvan ik, ofschoon het niet afspeelde in de kring van bekenden, tot mijn verrassing nu voor het eerst hoor. Daar is, om maar iets te noemen, jullie omgang met de familie Van Hamburg. Van de 4 kinderen leven er bij mijn weten nog 3. Ton en mijn broer Jo waren uitstekende vrienden, tot de dood van de eerste toe. Zijn oudere broer Louis (Wiet genoemd) en ik waren op onze beurt ook bevriend, zowat tot aan onze wederzijdse huwelijken. Ik zag hem voor het laatst vorig jaar bij de begrafenis van Jo, maar hij kwam niet kondoleren. Ik herkende hem pas na enige tijd onder de toehoorders. Zo gaat het meestal, je raakt onverschillig voor elkaar, al heb je samen een genoeglijke tijd doorgemaakt. Ik had trouwens, net als jij, voor mijn verloving heel wat vrienden. Ze kenden elkaar niet en zo behoorde ik tot heel wat groepjes. Velen zijn intussen ook overleden, daaronder de 3 interessantste: Jasper Eikema, Paul van den Kok, en Koos Boender.

Nog even over de familie Rechleben en huis. Alleen Marie herinner ik me nog en wel omdat zij eens, erg verkouden, bij ons haar neus snoot op een iets meer dan vrouwelijke gedempte toon. Dit geluid is me altijd bijgebleven. Ze was overigens, meen ik, een fris en niet onknap meisje. Het huis stel ik me zo voor (maar ik zal er nog eens langs lopen): Een stoep, dan de gang – van de bel-etage dus -, en ergens in het huis de trap omlaag naar het gelijkvloerse deel en het achterhuis, waar Ton een vrij ruime kamer had, die waarschijnlijk zijn licht alleen ontving van de lichtkoker, zoals er in de hoofdstad nog zoveel zijn. Het trapgat was echter kort, zodat je bukken moest om niet je hoofd te stoten.

Wat de brand in de Amstelraffinaderij betreft, – ik herinner me daarvan enkel, maar ook scherp, een getekende plaat te hebben gezien, ontzettend lang geleden,

mogelijk in Eigen Haard of T.A.V.E.N.U. (Tot Aangename Verpozing & Nuttige Uitspanning, – zo echt een tijdsbeeld, die titel). Maar ik heb er nergens elders melding van aangetroffen.

Het is grappig dat je je nog mijn tante Henriëtte herinnert. Ze kwam veel bij ons thuis, want ze hield heel veel van mijn vader en volgde hem gauw in het graf, – hetzelfde. Ze was kamenier geweest o.a. bij freule Sintema van Grovestein en sprak inderdaad graag over de families waar ze als ondergeschikte eens verkeerde. Ze had iets Frans’ in haar kleding, houding, en zelfs gelaat met de grote donkere, nogal zwaarmoedige ogen.

Van de bevolking van de Ned. Duitse school noemde je nog o.a. Conrad. Hij was een vriend van Huug die ook bij hem aan huis kwam. Het verhaal ging dat vader Conrad, een Zwitser, oorspronkelijk Cohn heette, maar… man hatte Cohn den Rat gegeben sich Conrad zu nennen. In die tijd gaven de hoogleraren nog tee aan huis en Conrad moet eens (op een zaterdag) aan zijn studentenbezoek gezegd hebben: Mijn dochters laten zich verschonen.

The moon is but a chin of gold, door mijn vrouw getoonzet voor vrouwekoor op tekst van de onsterfelijke Emily Dickinson, klonk uitstekend en had veel sukses. De recensent van Het Vaderland bepaalde zich jammer genoeg tot oordeel over het Duitse gastenkoor dat zoetig en tectonisch stellig minder was dan het Rijswijkse.

Met hartelijke groeten, ook van Joh.

Steeds t.t.

Fer

Brief 5, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[In haar brief van 22 juli 1962 haalt Betsy herinneringen op aan de families Rechleben en Van Hamburg. Van de drie vrienden die Bordewijk in zijn vorige brief noemde, herinnert zij zich er niet een. Wél staat haar een andere vriend bij, Fels, die mee was op een wandeltocht naar Den Deyl.]

Antwoord brief 5, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 26.9.62

 

Beste Bets

 

Misschien heb ik je iets nieuws te melden. Als ik in Amsterdam moet wezen neem ik tegenwoordig nogal eens de bus die 3 minuten van mijn woonhuis een halte heeft. De laatste maal stapte ik uit vóor de Berlagebrug om een pelgrimstocht te ondernemen naar de plek van je geboorte. Langs de Amstel en voorbij de monding van de onafgewerkt gebleven Ceintuurbaan – onafgewerkt als de Kerkstraat – had ik al gauw de Govert Flinck, en vond daar links, nog geen honderd meter van de straathoek drie hele huizen, twee ramen hoog plus zolderverdieping, genummerd 404, 402 en 400. Het lijkt haast niet te bestrijden dat je in een daarvan geboren bent. Niet alleen wijken die huizen af van de rest van de straat, maar ik schat ze nog iets ouder ook dan die rest, en in elk geval niet jonger. Ze behoren tot de vroege uitleg van de Pijp net als mijn geboortehuis. Leeftijd ongeveer 90 jaar. Ik vermoed dat je Vader een daarvan betrokken heeft toen het nieuw gezet was. Niet vervallen, zijn het voor onze huidige begrippen toch wel erg vreugdearme percelen, gedeeltelijk bewoond, merendeels werk- of bergplaats. Die hele oude Pijp tussen Stadhouderskade en Ceintuurbaan biedt niet veel fraais behalve het wel grappige Sarphatipark, maar is toch wel zeer gevarieerd en boeiend voor wie er niet hoeft te wonen. Mijn vader vertelde ons als kinderen, dat er in de Jacob van Campen huizen zijn met 16 deurschellen; ze zijn er nog; en je vindt ze ook in een stuk van de Jan van der Heijden waar ze bovendien iets monumentaals in hun uiterlijk hebben.

Het is merkwaardig dat we alle twee ons nog zo goed die wandeltocht naar Den Deyl herinneren, want ik was er ook bij en toen naar schatting 17 of 18, – maar minstens even merkwaardig dat ik me jou juist niet ook herinner, wel een paar andere meisjes van wie ik de naam niet meer weet, al geloof ik dat een van hen de Amsterdamse Jo Rolff was. En dan Hendrik Fels die je noemt en die een vriend was van Huug. Zijn jongere broer Jan Fels was weer mijn vriend, maar diens aanwezigheid kan ik me niet meer te binnen brengen. Hendrik Fels, architekt en associé met een zekere Smits die trouwde met een zuster van hem, was een charmante kerel (hij is meen ik al verscheiden jaren dood) en vooral ook een charmeur. Hij, Hendrik, koos

een wel van karakter lief, maar uiterlijk onbeduidend en zelfs uiterst ziekelijk aandoend vrouwtje. Ze hebben nog beneden ons gewoond, ca. 1910, toen we het bovenhuis hadden 2^e Adelheidstraat 182, sedert weggebombardeerd, en waar het lijden van mijn moeder begon met een heel ernstige aanval. Later, in Rijswijk, kweekte Hendriks vrouw bijen, behandelde de korven zonder enige bescherming en werd toch nooit gestoken. Waar ze wezen moest veegde ze dat nijvere volkje gewoon met een vogelvleugel opzij.* Nog later scheidde dat stel, en trouwde hij de vrouw van zijn broer Jan.

Aan de verwijdering tussen Louis van Hamburg en mij had Louis geen enkele schuld. Ik had me een uitlating over zijn huwelijk (dat zijn eerste zou blijken) veroorloofd, en speciaal over zijn vrouw. Dat had ik niet moeten doen, maar aan de andere kant was mijn opmerking ook niet voor dat paartje bestemd, en ik rekende niet met boze tongen. Intussen zouden we op de duur toch wel uiteen zijn gedreven.

Aan mijn tante Henriëtte denk ik steeds met veel genegenheid. Zij vertoonde het minst sprekend het Bordewijk-type, zoals ik het maar noemen zal, donkere ogen, donker haar, en iets zwaarmoedigs. Bij mijn Vader werd dat weer geneutraliseerd door uitbundige vrolijkheid en de gekste opmerkingen. Eens, het was een zomerdag, – onder de middenlamp in de huiskamer hing een strook vliegenlijm met de nodige zieltogende beestjes en mijn moeder nam de koffietafel af – zei mijn vader: je moet niet zo’n tocht maken met dat tafellaken, anders worden die vliegen verkouden.

Ik lees dat je tachtig jaar bent geworden en wens je van harte geluk met dat fraaie cijfer. Ikzelf ben nog bijna 2 jaar van die mijlpaal verwijderd. Nu ik je schrijf zul je zelf terug zijn van een hopelijk prettig verlopen verblijf in Gelderland, al heeft het weer stellig niet meegewerkt. Ik zend je hierbij namens mijn vrouw de hartelijke groeten en voeg er de mijne van gelijke aard bij.

Steeds je toegenegen

Fer

Brief 6, van Betsy Bertram-Haus aan T. Bordewijk

[In haar brief, gedateerd 14 oktober 1962, komt Betsy nog eens terug op de wandeltocht: ‘’t Is juist zo grappig dat ik ineens een soort drang kreeg aan jou te srijven [Betsy paste haar eigen spelling toe], die ik het minst van de broederen kende. Dat je je mij niet herinnert van die tocht, kan ik best begrijpen. Ik geloof dat ik in die dagen een saai inverlegen kind was. De oorzaak lag wel in de zeer strenge opvoeding van mijn vader, al was hij verder erg goed voor ons, en de narigheid die ik tuis in mijn teens meemaakte. Pas later, eigenlijk op dat bureau-huis nog in de Parkstraat, ben ik

mens geworden; ik was daar onder velen en dan leer je wel van je af te praten. Je ouders herinner ik mij buitengewoon goed. Van je vader kreeg ik eens Bleak House ten geschenke en ’t prijkt nog tussen de andere Dickensboeken.’ Ook verwijst ze naar een ver familielid, Elise Gerth, die huishoudster was bij de Bordewijks.]

Anwoord brief 6, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 14 Nov. 1962

 

Beste Bets

 

Om te beginnen met jullie woonhuis in de Govert Flinck, – ik heb daar de atlas van Loman uit 1876 en bevattende 101 plattegronden van de toenmalige gemeente Amsterdam op nageslagen. Deze atlas heeft de nauwkeurigheid van een kadastrale kaart maar bevat bovendien van alle gebouwen het – toenmalige – huisnummer. De buurt yy staat er in een aantal kaarten in zijn geheel op, maar bevat grotendeels bouwgrond en water, hier en daar een gestippeld plan van uitbreiding. Zo werd er de hele, royaal opgezette Jacob van Campenwijk vanaf de Ruysdaelkade op aangegeven, die later zo ongelukkig schuins zou worden afgesneden door de nauwere en ook daardoor triestere arbeidersbuurt tot aan de Ceintuurbaan. Maar in dat nauwe Pijpstuk staan toch ook een paar genummerde huizen getekend, o.a. de Govert Flinck die vanaf de Amstel met woningen werd bezet. Het wonderlijke is niet dit, maar dat de Gemeente dit begin als einde heeft gedacht in zijn nummering, waardoor jullie vroegere straat aanvangt met het huisnummer 384. Men zal dit wel vooraf ten stadhuize hebben uitgekiend, maar niet alleen staan de nummers vanaf 1 niet vermeld, ook het straattracee vanaf zowat 300 verliest zich in het niet. Ik kan alleen vermoeden dat men met de nummering ook hier gerekend heeft vanaf de Ruysdaelkade. M. a.w., het hoge nummer van jullie huis bewijst niet dat het het laatste is gezet, en de kaart wijst slechts uit dat er daar toen een woning heeft gestaan, zodat de plattegrond natuurlijk ook niet kan aangeven of dit de plattegrond van je geboortehuis is. Je zoudt hieromtrent alleen zekerheid kunnen hebben als je wist of je grootmoeder en je vader daar al in 1876 woonden. Zonder nadere gegevens ben ik toch geneigd de 3 hele huizen als iets ouder te dateren dan de rest. Hoe uitgewoond ook hebben ze blijkbaar betere tijden gekend. En waarom zijn ze de enige hele?

De zonderlinge nummering van de Govert Flinck was overigens geen unicum daar. In de naar het zuiden aangrenzende Jan Steen hadden mijn ouders in 1882 nr. 255, wat thans is 107. Hier is geen twijfel omtrent de identiteit. Han herinnerde het zich nog goed – hij was toen 10 jaar – en wees me ook op de eerste steen.

Dit is een hele verhandeling over een vernummering. Wat je in je brief van juist een maand terug schrijft over de gemoedelijkheid van de Amsterdamse paarden-

tramkoetsiers brengt me een verhaal te binnen dat een vriendin van Joh uit haar Rotterdamse kindertijd ons bij een bezoek vertelde. Haar ouders waren zeer gegoede van oorsprong Duitse mensen, die veel Duitse vrienden telden. Men kwam in het huis aan de Westzeedijk samen, en daarlangs reed de paardentram van het stadscentrum. Die vaste dag was aan koetsiers en kondukteurs bekend, en op die dag hield altijd de laatste tram voor het huis stil. De kondukteur belde aan en riep schallend door de marmeren gang: Zijne d’r nog moffe die mee motte? Overdag op weg naar school overhoorden de koetsiers al rijdende, de lessen van die meisjes, staande op het voorbalkon, eén oog op de weg, het ander in het boek dat ze vasthielden, tegelijk met bel of rem.

Van Elise Gerth weet je nog veel te vertellen. Ik vul dat voor zoveel nodig nog even aan. Ze was al bij ons in huis Singel 198 in de hoofdstad, een trouwe huishoudelijke hulp, die daarnaast zo’n beetje kinderjuffrouw was voor Jo en mij, Jo in de kinderwagen reed en mij er naast liet lopen, maar me soms na veel gezanik van mijn kant ook als vracht opnam. Ze ging met ons over naar Den Haag, Van Swietenstraat 88, Van Swietenstraat 159, en Nassau-Zuilensteinstraat 8. Daar werd ze bevangen door de voornaamheid van Douairière Smissaert-Blanken, die bij ons woonde, en begon zich ten koste van haar plicht tegenover ons tezeer te wijden aan die dame. Toen die dame vertrok ging Elise dan ook mee. Ze was haar meesteres dermate trouw dat ze de hele nalatenschap erfde, maar klaar bleek het weinig. Ze kwam ook later nog wel eens bij ons. Ten slotte is ze aan kanker overleden in het vreselijke – althans uiterlijk – ziekenhuisje Slijkeinde, voorheen krankzinnigengesticht. Han, die het trouwst van ons allemaal oude relaties aanhield, heeft haar daar nog een paar maal bezocht. Hij had biezonder aardige trekken, die ik pas op later leeftijd ben gaan waarderen. Elise had eigenlijk een tragisch leven. Er zat Frans of Waals bloed in haar, en ik geloof dat ze tot de Waalse gemeente behoorde. Ze had als kind weelde gekend, haar vader, een makelaar die in de Anna Vondelstraat te Amsterdam woonde, had een eigen rijtuig gehad, maar was door spekulaties geruïneerd. Zoiets kwam in mijn Amsterdamse jaren heel vaak voor: ik heb mijn eerste kindertijd als ’t ware te midden van krachs doorgebracht, want mijn vader temidden van de financiële wereld, kwam telkens weer aan met berichten van dat soort. Hij vertelde ons ook vaak van de katastrofe van Baring Brothers in Londen, – die ten slotte toch hun verplichtingen schijnen te hebben kunnen nakomen. En, gelukkig buiten de krachs, werden grote namen als Hope & Co, Van Loon & Co, Wertheim & Gomperts, Lippmann & Rosenthal telkens bij ons thuis genoteerd.

Nu, beste Bets, dit is weer eens een schotel met hors-d’oeuvre van oude, heel oude herinneringen. Moge hij je enigszins smaken.

Met hartelijke groeten

Fer

Brief 7, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[Betsy heeft, aldus haar brief van 6 januari 1963, in een uitgeversfoldertje een recent portret van Bordewijk gezien en merkt nu op: ‘Ik zou zeggen, dat je op je moeder lijkt. Han was sprekend je vader. Tweemaal heb ik het gesprek kunnen beluisteren tussen jou en Nol Gregoor, die ik ken, doordat hij voor zijn huwelijk als vriend van de broers Schuddeboom hier veel aan huis kwam. Ik vond het zo aardig je stem te horen en wat mij frappeerde was, dat de manier waarop je je zinnen afmaakt mij absoluut deed denken aan je vader en Han, precies dezelfde intonatie. […] Na een tijdelijke verwijdering na het heengaan van je moeder en andere omstandigheden, hadden Han en ik elkaar uit ’t oog verloren, tot den Zondagmorgen, toen Frans Haus mij uitgenodigd had het mooie patriciërshuis aan de Koninginnegracht waar Pa Haus als voorzitter van het R.K.-gebouw [een voormalig klooster] zijn vaste werkkamer had, te komen bekijken. Ook je broer Han was een van de genodigden en zo maakten hij en mijn man kennis met elkaar. Mijn man als volbloed Hagenaar en Han, al was hij geïmporteerd, maar toch een groot liefhebber van de oude stad, hadden dadelijk contact en zo is de vriendschap met Han en Cootje die ik toen nog niet kende, opgeleefd. Door zijn evacuatie in Borculo en de mijne, Deventer, werden de oorspronkelijke vriendschapsbanden nog meer toegehaald.

Ook kwam ik in ’t bezit van een foldertje over Ton Ven, voorzien van weer een heel ander portret van jou. Zoals je daarop scherp door je brilleglazen kijkt, kon Onkel Streubel destijds ook doen in mijn herinnering. Ik begrijp daaruit, dat Ton Ven je pseudoniem is, waarachter je af en toe schuilgaat, is dat zo?’ Terloops vertelt ze dat ze vroeger een buurjongetje had dat George heette.]

Antwoord brief 7, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 6.2.63

 

Beste Bets

 

Precies een maand na je laatste brief komt mijn antwoord, maar dat was ook weer een stuk voor de beantwoording waarvan je je moet zetten. Daar komt bij dat op 21 dec. 1.1. Robert is getrouwd met een Zweeds meisje, Gunilla Ingelsson, uit Hälsingborg, dat hij een paar jaar eerder in Normandië had leren kennen en waarmee hij in Parijs (waar ze woonde) is gehuwd. Onze schoondochter is een jonge vrouw van 32 (deze maand 33) en zeer naar onze zin. Hijzelf is 47. We zijn er ook heel blij mee dat het ongeregelde dagelijkse leven van vrijgezel – zonder huishoudster – nu voor hem is afgelopen. Hun huwelijksaanvang is een verhaal van onbeschrijflijke ongemakken wat woning in kombinatie met strenge winter betreft. Op 8 dezer gaat gelukkig ons kantoor te Schiedam, tevens zijn en thans hun woning over naar een pand

elders in die stad, waarmee het leed zal zijn geleden. Als ik het niet vergeet kom ik daar nog wel eens op terug.

Maar je grote brief geeft me op de eerste plaats aanleiding te antwoorden op verschillende punten die je noemde. Intussen wil ik ter noodzakelijke aanvulling van mijn bericht omtrent het huwelijk van Robert nog vermelden dat het jonge paar in stilte wenste te trouwen en daarin ook is geslaagd.

Je schrijft dat de naam George in ons land niet veel moet voorkomen. Dat geloof ik ook. Evenwel is die naam ons hier heel vertrouwd omdat onze schoonzoon George heet. Zijn achternaam is Funke en hij is een kleinzoon van de indertijd heel bekende uitgever Funke in Amsterdam, heel bekend vooral als uitgever en vriend van Multatuli. Funkes portret hing boven het sterfbed van Multatuli.

Naar ik meen ben ik nooit bij jullie in de Eikstraat geweest en dit neem ik aan omdat ik me je woning in de 2^e Van Merlenstraat nog heel goed voor de geest kan halen. En wat onze nabuurschap in de Pijp betreft, die was inderdaad stedebouwkundig heel nauw. Vanuit de stadskern gezien volgt de Jan Steen onmiddellijk op de Govert Flinck. Vanaf de Amstel gezien lag jullie huis aan de linkerstraatkant, het onze rechts. In beide lagen is het laatste stuk tussen Amsteldijk en Hemonystraat, ongeveer even ver van de Amstel.

Ik volg je brief maar zoveel mogelijk op de voet. Het is wel laat, maar hierbij gaan dan toch – wederkerig – de beste wensen van Joh en mij voor het jaar 1963, wensen die, gezien de ongekend harde winter, alleen reeds meteorologisch gesproken, op hun plaats zijn.

Inderdaad zijn er heel wat portretten van me verschenen, veel meer dan me lief is. Als je de ijdelheid achter de rug hebt vind je dat, om met Carmiggelt te spreken, allemaal onzin, – mooi of lelijk, onzin blijft het. Wat komt de persoon er op aan? Hij publiceert toch niet zichzelf, maar zijn werk? Voor een schilder ligt de zaak anders: hij is zijn eigen model. Het is merkwaardig dat je Han, en zelfs sprekend, op Pa vindt lijken. Ik vind dat alleen Jo op hem lijkt en dat er een beetje overeenkomst be-

staat tussen Han en mij. Huug had een afwijkend type. Toen ik mijn causerie met Gregoor door de radio volgde vond ik mijn stem precies op die van Jo lijken, met dat zelfde bedachtzame dat me bepaald pakte, meer dan de inhoud. Ja, Gregoor is een aardige en interessante kerel die ook bij Joh zeer in de smaak viel. Hij is zeer bevriend met je dorpsgenoot Vestdijk die teruggetrokken leeft en die je daarom wel niet kennen zult. Toch bezocht hij me eens, vóor 1940.

Elise Gerth is een onderwerp op zichzelf, en eigenlijk een tragisch. Ze is uit mijn kinder- en jeugdjaren de meest levende, want ze ging met ons over naar Den Haag en verliet ons daar eerst in of bij het vertrek uit de Nassau-Zuilensteinstraat.

Dat haar moeder in Medemblik werd verpleegd wist ik niet. Wel herinner ik me dat ze een enkele maal naar het gesticht aldaar heenreisde, maar zover het me bijstaat betrof het haar ‘broertje’, wat dan wel de door jou genoemde Jan Gerth moest zijn. Ze had iets Frans’ over zich, ook in haar uitdrukkingen, een zekere beschaving ook wel. Stellig behoorde ze tot de Waalse gemeente, en ik herinner me namen van predikanten als Daubanton en Valeton. Ze was voor Jo en mij op een wat bruuske manier toch wel aardig, vooral in Amsterdam waar ze Jo in de kinderwagen reed en ik zanikte om meegereden te mogen worden, hetgeen ze opvoedkundig meestal weigerde. Ze had iets geëxalteerds en de naam Douairière Smissaert, geboren Blanken – die weduwe was van een onbeduidende minister – heeft haar verblind. Ook andere namen uit die kring komen bij mij naar boven: Gey van Pittius en de door je

genoemde Van der Lecq de Clercq (deftigheidshalve spel je het zo – ik geloof ook juist); kennissen van Mevrouw Smissaert. Bepaald niet Lekkerkerker, want dat zou niets zijn geweest voor Mevrouw Smissaert of haar trawanten. Dat Elise nog verre familie van je was is een van de verrassingen die deze briefwisseling oplevert. In dit verband noem je nog de namen Fehr en Beunis. ‘De oude Mevrouw Beunis’ kwam in Amsterdam bij ons wel aan huis. Deze dame stond eens bij ons voor de kamer met alle rokken omhoog, hevig huilend, en voor het eerst van mijn leven zag ik de spierwitte vrouwelijk dessous (van 1890). Wat de naam Fehr betreft, die herinner ik me ook al van heel lang terug. Toen mijn (stief)grootmoeder Van Bijlevelt-Brunswick in de Schoolstraat, Den Haag, woonde kwam daar een horlogemaker Fehr geregeld de klok opwinden en gelijk zetten. Onder de naam Faar heb ik die wat vage figuur geïntroduceerd in mijn roman Bloesemtak. Waarschijnlijk was hij dezelfde die (misschien later) daar in de Balistraat woonde, waar ik ook wel eens geweest ben. De naam Adrienne zegt me niets, wel een dochter die getrouwd is met een zekere Dobberke, in mijn geheugen een arts, en wiens naam me is bijgebleven omdat wij allen hem zo grappig vonden.

Van de droevige geschiedenis met je Vader weet ik ook wel iets, want daarover werd bij ons thuis wel gesproken. En zo teruggaande naar mijn Amsterdamse tijd, eindig ik deze brief met de Associatie Cassa, de Askas, die voor mij onvergetelijk blijft. In een bundeltje Bij gaslicht schreef ik daarover een stukje. Nu zal de N.R.C. in maart a.s. een biezondere bijlage doen verschijnen – gelijk daar meer gebeurt, ditmaal over bank- en assurantiewezen. De hoofdredakteur verzocht me om, als afwisseling tussen de zakelijkheid, een verhaal in die sfeer. Toen dacht ik aan de Askas omstreeks 1890-1894 (het jaar waarin we naar de Residentie vertrokken). Een verhaal is het niet zozeer geworden, meer een schets. Afgewacht moet worden of het geschikt is.* Maar onder het schrijven kwam het verleden weer naar boven in scherpe lijnen, ook die van zijn 3 direkteuren, Overhoff, Esser en Van Heteren. Verder nog andere namen: Van Kralingen, Mulder, Bouhuys. Ik heb me vrijheden veroorloofd met de figuren, – de sfeer echter is precies die welke in mijn herinnering leeft. Ik geloof intussen niet dat deze Askas bij jou veel weerklank wekken kan. Baring Brothers vermeld ik ook.

Deze brief zal wel weer allerlei herhaling bevatten van vroegere brieven.

Hartelijke groeten van onsbeiden

Fer

 

P.S. Mijn stem, samen met die van Gregoor, zal je in de ether niet meer horen. De laatste causerie had op 3 januari plaats.

Brief 8, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[In deze brief, van 3 maart 1963, komt Betsy nogmaals terug op de stem van Bordewijk: ‘Niet je hele stem, maar de manier waarop je een zin beëindigde deed mij zo sterk aan je vaders stem denken.’ Ook zij herinnert zich Fehr nog: ‘Die horlogemaker Fehr heette Cornelis en had ergens in de binnenstad een zaak. Hij is, meen ik, nooit getrouwd geweest, maar gaf al zijn affectie aan een hond die ziek geworden, hem op de een of andere manier heeft besmet, zo ging ’t verhaal. […] Ik heb Bloesemtak er nog even op nagelezen want bij de 1^e lezing was het niet tot mij doorgedrongen dat Faar aan Fehr was ontleend. Grappig dat de naam Beunis als die van de steenhouwer ook in dat boek voorkomt.’ Ze vraagt, net als in haar vorige brief, of Bordewijk haar kan helpen aan het boekje De verhouding tussen schrijver en uitgever, waar iets van zijn hand in zou staan.]

Antwoord brief 8, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 21.4.63

 

Beste Bets

 

Uit je brief van 3.3. licht ik verschillende punten voor mijn antwoord. Eerst het huwelijk van Robert met Gunilla Ingelsson uit Hälsingborg, Zuid-Zweden. Ze hebben dat voor ieder behalve de naaste familie geheim gehouden. Haar moeder – ze is zgn. halve wees – kon de trouwplechtigheid niet bijwonen. Toen werd er onderling afgesproken dat ook Joh en ik maar afwezig zouden zijn. Na een reisje van maar enkele dagen uit Parijs, de stad waar ze getrouwd zijn, als uitgangs- of liever vertrekpunt kwamen ze op 24-12 laat in Schiedam*, nog in het oude huis, waar Joh voor een zo feestelijk mogelijke ontvangst had gezorgd door de eigen ochtend van die dag de ondergesneeuwde vestibule te reinigen, de kachel aan te maken en voor wat versiering en lekkers te zorgen. Ze heeft er een zware kou en neuralgische aderontsteking in het been mee opgelopen en was 6 weken grotendeels in bed, – is nu gelukkig hersteld. Er was intussen in dat huis geen water om te wassen enz. Zou er wèl water zijn geweest dan was het toch ondrinkbaar door de katastrofale toestand in de Rotterdamse waterleiding (die nog in de kranten een grote mond durfde op te zetten en de dorstenden verbood het gratis uit wellen van partikulieren aangeboden water te drinken). Enfin ze hebben maanden gesukkeld en tant soit peu zich toch weten te redden. Ondertussen kwam er nog de verhuizing bij van èn kantoor èn woonhuis naar Nieuwe Haven iii, een enorm transport plus inrichting in een huis waaraan nog gewerkt werd, want dit ook oude pand had 2⅔ jaar leeggestaan.

Ik zou daarbij niet helpen, want Joh moest verpleegd worden. Het jonge paartje heeft het dus met de wittebroodsweken al heel slecht getroffen. Het was een proef die ze – ook onze schoondochter – glansrijk hebben doorstaan. Na zowat 2 maanden – waarbij ik gelukkig wel thuis had kunnen werken en mensen ontvangen – op kantoor teruggekeerd, vond ik mijn eigen kamer al keurig in orde en thans is dit heel grote, maar ook prettige pand geheel ingericht. Verder heb ik persoonlijk van de winter niet veel last gehad. Je liep alleen verscheiden maanden steeds met overschoenen op straat, tegen het gevaar van vallen, en dan nog voetje voor voetje, want op dit punt zijn wij beiden even bang.

Pa heeft nooit bij mijn broer Jo in Hilversum gewoond. Na het overlijden van Ma in de Wilhelminastraat 71 (weggebombardeerd) woonde hij op wat toen Stadhoudersplein heette, samen met Jo. Daar stierf hij, 80 jaar oud, in 1920. Daarna trouwde Jo, kreeg de functie van hoofdambtenaar bij Gemeentewerken van Schiedam (voor bouw- en woningdienst), kreeg daar ook zijn 2 kinderen, en vertrok na een aantal jaren in soortgelijke funktie naar Hilversum. Wat het gezin van Huug betreft: zijn jongste dochter (uit 2^de huwelijk, Hetty) stierf jong kort na de bevrijding. Zijn oudste, Lizzy, sinds jaren weduwe, heeft in Apeldoorn een instituut voor meisjes. In die plaats woont ook haar moeder, mijn schoonzuster. Lizzy heeft een zoon die nu al een man moet zijn. Hetty is nooit getrouwd geweest. Ze was een begaafd meisje, – zoals je schrijft: heel levendig.

Van Leeuwen en zijn vrouw heb ik maar eénmaal gezien op de receptie waarover ik al eerder schreef. In de Eikstraat heb ik jullie nooit bezocht. En wat de Govert Flinck en Jan Steen betreft: onze tuinen stonden daar rug aan rug, met kleine achtertuintjes er tussen.

Mijn 4 gesprekken met Nol Gregoor zijn op één avond bij mij thuis opgenomen, en leken me wel aardig, maar bij de uitzending, maanden later, vielen althans mijn antwoorden me niet mee, en ’t komt me voor dat je aan het 3^e gesprek niet veel gemist hebt.

De kwestie Fehr is nu voor me opgelost. De horlogemaker Fehr die ik nog goed voor me zie was dus iemand anders dan de Fehr die ik helemaal niet meer voor me zie, in tegenstelling tot zijn huis en tot zijn dochter Albertine. Intussen wordt me de avontuurlijkheid van haar huwelijksleven mij nu geopenbaard, door je brief.

Wat de naam Beunis betreft, die heb ik, zonder verdere associatieve gedachten, alleen maar gebruikt omdat ik er iets biezonders aan vind. Waarschijnlijk heb ik je al mijn bundeltje De wingerdrank genoemd. In het verhaal Keizerrijk vind je in enkele lijnen het huis Singel 198 beschreven. Met mijn schets voor de N.R.C. die nog moet verschijnen ben ik daar opnieuw op ingegaan, want ditmaal is de Askas de hoofdzaak geworden. Het garderobekamertje met de ijzeren paal die het lantarendek droeg heette bij ons het lantarenkamertje. De lokaliteit achter de zaal (die bij ons huis hoorde, maar bezet werd door direkteur Overhoff) was de enige kamer van de eigenlijke Askas waar we op Zondagen nog in konden doordringen. Dan volgde

een geelgeverfde stalen deur, muurvast op slot, waar de kas zijn verdere vertrekken had tot aan de Herengracht.

Nog een paar losse opmerkingen. Christal Palace zag ik slechts eens vanuit de trein, en vond het Paleis voor Volksvlijt toen dadelijk mooier, zij het minder groot. Het is gezet door zekere Outshoorn en vermoedelijk een vrije kopie.

Het boekje Verhouding tussen schrijver en uitgever* bezit ik niet, ken ik niet, en ken ik niet eens van naam. Het spijt me, maar kan je daarbij dus niet van dienst zijn.

Het derde boekje van mijn dochter vind ik het beste, beter dus dan het eerste en vooral beter dan het tweede. Ze heeft onbetwistbaar talent.

Ten slotte: ik heb me geamuseerd met de woordspeling over santé. Het Frans is heel rijk aan zulke mogelijkheid. Pa legde ons in die zin een vraag voor: Vingt cent mille ânes dans un pré; combien de pattes? De kinderen beginnen te rekenen, maar zijn altijd mis. Het antwoord luidt: quatre. De vraag wordt nl. aldus geschreven: Vincent mit l’âne dans un pré.

Hartelijke groeten van onsbeiden

Fer

Brieft 9, van Betsy Bertram-Haus aan F. Bordewijk

[De brief van 20 juni 1963 bevat onder meer plannen om in Schotland oude vrienden op te zoeken en herinneringen aan Han. Ze eindigt met: ‘Toen ik het adres sreef dacht ik: fijn dat ik al die voorletters van Fer niet behoef te melden; je hebt er, meen ik, 6. Jo met zijn J.A.W.A. 4, Huug was geloof ik H.W.C. en Han H.F. is ’t niet?’]

Antwoord brief 9, van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 22.8.1963

 

Beste Bets

 

Ofschoon ik verwachten moet dat je nog op reis bent beantwoord ik toch nú maar je laatste brief want die is al 2 maanden oud. Merkwaardig, en benijdenswaardig ook, die gebleven lust om heen en weer te trekken. Al ben ik een paar jaar jonger, mij lokte meer en meer óf thuis te blijven, óf de korte afstanden binnen de landsgrenzen. Het liefst maakte ik korte tochtjes in het weekeinde met mijn zoon achter het stuurwiel, maar hij is nu getrouwd en daarmee moet ik vanzelfsprekend rekenen.

Misschien gaan Joh en ik nog in de herfst voor 8 à 10 dagen ergens naar toe, maar de plannen zijn nog vaag. Je zult hoop ik toch wel veel genoegen hebben beleefd, want al is waarschijnlijk het weer ook voor jou nergens zo heel best geweest, het herontmoeten van oude vrienden kan hiervoor veel vergoeden. Ik heb dat niet, ik ben vrijwel al mijn kennissen van vroeger kwijtgeraakt, maar ik moet daar aan toevoegen dat ik dit niet zozeer mis.

Mannen staan wel wat anders tegenover de banden uit het verleden dan vrouwen.

Je hebt de voorletters van mijn 3 broers foutloos weergegeven en daarvoor maak ik je mijn kompliment. Ikzelf heb er geen 6 zoals je schrijft, maar ik had er 6, en heb de laatste vijf al 10-tallen jaren geleden officieel afgeschaft. Dat is gebeurd bij een uitspraak van de rechtbank hier. Mijn beste en olijke Vader heeft me, al was ’t argeloos, met die rijkdom geen dienst bewezen. Ook al deed het niet bepaald rooms aan – doordat de M ontbrak, en dan vooral aan ’t eind – wanneer de namen in de openbaarheid klonken verwekte dat altijd enig gelach.

Misschien vormen deze persoonlijke onthullingen een passend slot van onze korrespondentie. Ik voel me nl. in dit schriftelijk tête à tête vrijwel uitgeschreven. Natuurlijk zou ik in teorie zogezegd tot het eind van mijn dagen wel op dezelfde manier kunnen doorgaan, maar het aardige in onze briefwisseling was voor mij juist daarin gelegen dat we – blijkbaar alle twee met een goed geheugen gezegend – elkanders verleden konden aanvullen voor zover het raakvlakken bezat. In elk geval heb ik je brieven steeds met grote aandacht gelezen, en dat niet alleen: ik vond ze ook biezonder aardig. Soms hebben ze de flauw geworden lijnen uit het patroon van mijn jeugd verduidelijkt, soms ook hebben ze daar nieuwe lijnen aan toegevoegd.

Joh en ik wensen je nog een aantal jaren van gezegende ouderdom en wij beiden groeten je van harte.

Fer

Van het antwoord van Betsy Bertram Haus, dat volgens haar aantekening op de envelop van voorgaande brief op 22 september 1963 werd verstuurd, werd geen kopie aangetroffen.

Laatste brief van F. Bordewijk aan Betsy Bertram-Haus

Den Haag, 19.3.65

 

Beste Bets

 

Ook uit naam van Joh hartelijk dank voor je belangstelling bij de geboorte van ons kleinkind Sixten. Het is het tweede kind van onze zoon Robert; het eerste is ook een jongen: Stellan, nu 13 maanden oud. De voornamen zijn Zweeds vanwege zijn Zweedse echtgenote Gunilla Ingelsson. Onze dochter Nina heeft helaas geen kinderen, maar mijn neef Fer in Utrecht, zoon van Jo, heeft ook twee jongens, Eduard en Johan. De enige zoon van Han, Hans, in Den Haag, heeft 2 meisjes. Niettemin is de naam Bordewijk in onze tak, nu wat veilig gesteld.

Ik ben lang ziek geweest en nog – maar ook gelukkig – herstellend, al gaat dat niet gauw. Het begon al begin sept. l.l. Ik kon mijn 80^ste verjaardag niet vieren, en zond bedankkaarten rond, ook een aan jou. Voor het geval deze je niet heeft bereikt sluit ik een duplikaat in.

De leeftijd doet zich nu duidelijk bij me gevoelen en noodzaakt tot allerlei beperkingen. Ik hoop toch nog een beetje naar kantoor te kunnen gaan en misschien ook wat te schrijven! In elk geval ben ik nog niet invalide, en dat is een groot voorrecht. Slechts mijn gehoor laat een en ander te wensen.

Hartelijke groeten van onsbeiden.

Steeds t.t.

Fer

Rody Chamuleau+
Gedachten bij een open raam
Bordewijk in onbekende brieven en teksten

Woord vooraf

De hier afgedrukte (fragmenten van) brieven en manuscripten uit de nalatenschap van F. Bordewijk werden geselecteerd door zijn schoondochter Gunilla Bordewijk-Ingelsson, bij wie het familiearchief op dit moment berust. De stukken dateren hoofdzakelijk van na de oorlog. Brieven en documenten van voor de Bevrijding zijn op 3 maart 1945 bij het bombardement op het Haagse Bezuidenhout, waar Bordewijk toen woonde, verloren gegaan.

De archiefstukken die Gunilla Bordewijk-Ingelsson beschikbaar stelde, reiken in hun oorspronkelijke omvang ver buiten het bereik van een enkele tijdschriftpublicatie. Daarom heb ik voor dit artikel voornamelijk teksten bewerkt die de persoon en het werk van Bordewijk wat meer reliëf geven. Gelegenheidsstukken van mindere kwaliteit en correspondentie over duistere kwesties waarvan de finesses nog niet duidelijk zijn – zoals de onverkwikkelijke controverse tussen Bordewijks vrouw en de Haagse dichteres Kitty de Josselin de Jong in de jaren 1951-’52 – blijven voorlopig buiten beschouwing. Maar wat mij betreft, is daarover het laatste woord nog niet gezegd.

Geen van de hier gepubliceerde teksten van Bordewijk is ooit eerder in druk verschenen. Het is bekend dat Bordewijk zijn eenmaal gedrukte werk als definitief beschouwde, maar hij hechtte er wel aan dat bij herdrukken drukfouten werden hersteld en de nieuwste spelling werd gebezigd. In dit geval is de oorspronkelijke versie van de documenten ongemoeid gelaten, behoudens aperte schrijf- of tikfouten, aangezien de teksten in eerste aanleg niet voor publicatie waren bedoeld. De indeling in paragrafen, de verbindende teksten, het commentaar en de annotaties zijn van mijn hand.

Wetenschappelijke volledigheid is met deze presentatie niet beoogd; wel het genoegen van velen die geïnteresseerd zijn in het werk van een van onze belangrijkste schrijvers.

Drie brieven van F. Bordewijk aan zijn zoon

Den Haag, 13 maart 1942

Beste Robs,*

Wij hoorden dat de studenten zullen worden opgeroepen om dienst te doen in Duitschland. Alleen wanneer hun inkomen zoodanig is dat ze zich kunnen bedruipen – hetzij door inkomen uit arbeid, hetzij uit vermogen, zijn ze vrijgesteld. Iets van dien aard lazen we toevallig ook vanavond in de krant, met deze restricties dat het alleen maar zou betreffen a) studenten van 24 jaar, b) de enkele registratie van die studenten.

Maar we moeten erop voorbereid zijn dat de kranten het, om onrust te bezweren, wat te mooi voorstellen. In elk geval lijkt het moeder en mij verstandig dat je de zaak bespreekt met je repetitor en eventueel met de decaan van je faculteit, vooropgesteld natuurlijk dat dit betrouwbare mensen zijn.

Voorts zie je hieruit weer ten overvloede dat het van eminent belang is zoo gauw mogelijk af te studeren, want dan kan je hetzij bij ons, hetzij bij een mij bekend ander kantoor komen. En niet alleen daarom is het belang duidelijk, maar ook omdat er – in de wereld der advocaten zelf – steeds meer stemmen opgaan die toetreden tot de balie afhankelijk willen stellen van praktische vooroefening (een paar jaar werd alreeds geopperd) en van practijk-examens. We leven nu eenmaal in een tijd die in een ommezien omverwerpt wat vroeger eerst geleidelijk en met de nodige overgangsbepalingen zijn beslag zou hebben gekregen.

Daarom – hoe eerder je je examen doen kunt, al is het misschien niet ten volle voorbereid, des te beter. Waag het er desnoods op, je kunt boffen. Maar bespreek het eerst met wie daarin meer inzicht hebben. Waarschijnlijk zal het spoedig afstuderen ook bevorderd worden door hier niet in Maart een tijdje te komen. Wij hebben je natuurlijk heel graag hier, vooral na zoo lange afwezigheid, dat weet je zelf ook heel goed. Maar wat het zwaarste is moet maar het zwaarste wegen, meer dan ooit. Enfin, denk er nog eens over.

Thans de meer huiselijke zaken. Nina heeft met haar verloving een massa bloemen gekregen, waaronder jouw bloemstuk een heel goed figuur maakt.** Zoo had dit voor haar toch in elk geval gewichtig feit nog iets feestelijks, ondanks het afzien van receptie.

Woensdag is het paar met Moeder en mij gaan eten bij de Old Dutch, op het Buitenhof, nadat wij bij Regina eerst iets hadden gebruikt, waarbij ons – teeken der toenemende schaarste! – de keus werd gelaten tusschen ‘Rood’ en ‘Voorburg’. Maar het was toch een gezellige uitgang, met heerlijke koffie en een pousse-café thuis na.

Vanavond komen meneer en mevrouw Bolt op bezoek om kennis te maken.

Morgen, Zaterdag, slaap ik niet thuis. Ik moet dan naar Velzen, waar ik voor een besloten Club spreken zal over Bertrand* (ik meen je het al geschreven te hebben). Bij een van mijn gehoor heb ik mijn nachtkwartier. Zondagochtend vertrek ik dan naar Amsterdam, waar ik, als van ouds, Oom Jo** zal treffen. Jammer, dat je niet van de partij kunt zijn, Robs, maar dat zal nog wel eens gebeuren.

Mocht je in staat zijn een flinke partij bonbons op de kop te tikken, dan is het misschien het beste dit als pakket over te sturen. De prijs doet weinig ter zake, wanneer het spul maar goed is. Daar mag wel op worden gelet want er is hier ook al weer veel bedrog bij, met wit-uitgeslagen en ingedroogd goedje.

Verder geen nieuws.

Hartelijke groeten van ons drieën.

Vader

Den Haag, 11 Juni 1942

Beste Robs,

Eenigen tijd heb ik je niet geschreven, maar er viel, en valt ook weinig te melden – vandaar ditmaal maar een kaart.

Van tante Del*** hoorden wij dat je je bezoeken bij haar thans beperkt, met je oog op je examens, – een verstandige maatregel. Het gaat nu spannen! Gelukkig heb je niet meer zulk een hitte.

Hier hebben wij een paar nachten weinig geslapen, minder intusschen van de warmte, dan van het urenlang overtrekken van vliegtuigen, geaccompagneerd door uitbarstingen van het afweergeschut. Het wa- ren de nachten waarop Keulen en het Roergebied gebombardeerd zijn. Misschien heb jij daar weinig van gemerkt, –

meer echter vermoedelijk van de aanvallen op Emden en Bremen.

Onlangs heb ik van Huxley gelezen ‘Brave New World’, de titel blijkt ontleend aan Shakespeare, met wien in het boek verder nog meer wordt geschermd.

Huxley had er intusschen de Zwaan van Avon niet voor uit zijn graf behoeven te halen, want het boek is ondoorleefd, valsch, onaanvaardbaar en een enorm prul – een raadsel hoe de schrijver van ‘Music at Night’ tot zulk een surrogaat kon komen. En dan schijnt het nog zijn bekendste werk bovendien. Zonder een zweem van pedanterie durf ik verklaren dat ‘Blokken’ stukken beter is (geen moeilijke opgaaf overigens). Zoo slecht als wat ik onlangs nog eens doorbladerde op kantoor is het niet. Dat was nl. wat ik omstreeks 1920 las: De weg van Paul de Raet, door Eilkema de Roo (pseudoniem van Tersteeg), in 2 dikke deelen. Dat nl. is een Godvergeten prul van iemand die niet schrijven kan, terwijl, al is het werk van Huxley ook beneden alle critiek, men toch merkt dat het afkomstig is van iemand met fantasie en iemand die het vak van schrijver verstaat.

Van hier niets bijzonders te melden. Sascha-tje* heeft het verscheiden weken zonder vleeschafval moeten stellen, thans is de slager van het abattoir weer gekomen.

Hartelijke groeten van ons vieren (Sascha-tje inbegrepen).

Vader

 

Aan de zijkant als P.S.:

 

Ik schrijf met inkt vol haren, maar ik ben mijn vulpen verloren. Zou je er in Groningen nog een kunnen krijgen? De prijs doet er niet toe. Echter wel een goede pen. Die met stalen pen zijn onbruikbaar. Ik kreeg er zoo een waarmee niet te schrijven is.

Den Haag, 28 Mei 1943

Beste Robs,

De laatste jaren is de herdenking van den 29^sten Mei niet bepaald een succes geweest, en morgen zal het dit weer niet zijn. Maar aangezien er toch steeds meer licht in den toestand komt, bestaat er reden voor een opgewekte stemming, ook zonder feestelijkheid waar op je verklaard hebt geen prijs te stellen. Wees in elk geval van harte gelukgewenscht met je 28sten verjaardag waarmede je een belangrijk jaar hebt afgesloten, een jaar dat je je academischen graad heeft zien halen en je den dubbelen eed als lid der balie horen afleggen. Daarmede zijn wij beiden confrères geworden, en is een groote wensch van Moeder en mij in vervulling gegaan. Ook daarmede gelukgewenscht. De advocatuur zal voorshands meer het mobile officium dan de aurea praxis voor je beteekenen; van lieverlede komt er meer evenwicht in de ‘waag’ van dat beroep, een evenwicht, niet gelijk maar verwant aan dat wat vrouwe Justitia zoo zinrijk vertoont.

Ook dat andere evenwicht intusschen moet je in gedachten houden, niet als rechter maar als advocaat, – een evenwichtig oordeel, over je cliënten, over de je toevertrouwde zaken, over je beroep. Er zijn advocaten die eenigszins smalend over het beroep plegen te denken en te spreken, en dit zal je eerder overkomen op het kantoor waar je nu werkzaam bent dan je gebeurd zou zijn indien ik je bij Veegens had kunnen onderbrengen.

Houd dan in het oog dat men overal en altijd een rechtschapen advocaat kan, ja moet wezen. Volgende week heb je al je eerste pleidooi, – succes ermede! Jammer, dat ik het niet kan komen aanhoren maar ik hoop toch later, en spoedig, in de gelegenheid te zijn. […]

Nu, Robs, breng den dag van morgen zoo opgewekt door als de omstandigheden toelaten!

Hartelijke groeten van

Vader

Over eigen werk

In een brief aan lezer B. van der Laan, gedateerd 6 januari 1950, verklaart Bordewijk desgevraagd over Bint dat het een roman is, dat wil zeggen ‘een werk dat in een bepaalde vorm iets van de mens geeft, waartoe de auteur zich aangetrokken voelt. Een verder streven, met name een opvoedkundige strekking heeft de auteur stellig niet beoogd. Hij heeft getracht duidelijk te maken dat een schoolsysteem hetwelk in zijn algemeenheid zijn kennelijke voorkeur heeft, ad absurdum gevoerd, moet eindigen in een betrekkelijke catastrofe (de ontslagneming door de directeur), terwijl het beginsel onaangetast blijft (de leraren zullen het systeem blijven toepas-

sen), en de stichter aan grootheid weinig inboet (het praalgraf van de directeur).’ Bordewijk merkt ook nog op dat hij niet erg van tendensromans houdt. Op de vraag wat hij eigenlijk bedoelde, kan hij geen ander antwoord geven dan: ‘Kunst’.

 

Op 5 juni 1950 schrijft Bordewijk aan de dochter van A. van Berkum, directeur van de Middelbare Handelsschool in Den Haag waar hij van 1914 tot 1917 negen uur per week staathuishoudkunde en handelsrecht doceerde, dat hij grote bewondering had voor diens directeurschap: ‘Als een bizonderheid tijdens mijn kort leraarschap onder zijn leiding herinner ik mij dat hij de scholieren altijd deed werken met losse vellen. Het blad van hun tafel was daarmede zodanig overstroomd, en aldus leerden zij tijdig het losse ordenen, wat hun later in de practijk der kantoren zo uitnemend te pas zou komen. Wat Bint betreft, heb ik in de persoon van de directeur niet een bepaald persoon op het oog gehad. Wel heb ik daarbij ook aan Uw vader gedacht, maar evenzeer aan mijn eigen rector als gymnasiast, Dr. van Aalst in Den Haag, en voorts (maar dan meer wat het uiterlijk betreft) aan de voormalige directeur van de later weggebombardeerde Handelsschool aan het Van Alkemadeplein te Rotterdam, de Heer Toose, in wiens instituut ik ook nog korte tijd na de school van Uw vader leraar ben geweest.’

 

Mej. M. van Wijk uit Huizen, die hem kennelijk heeft gevraagd hoe hij ertoe gekomen is te gaan schrijven en of hij een bepaalde bedoeling met zijn boeken had, antwoordt hij op 18 april 1963:

‘i Iemand komt tot schrijven of tot een andere vorm van kunstbeoefening uit aanleg en aandrang, zoals iemand komt tot beoefening van sport.

ii Een schrijver moet m.i. geen bepaalde bedoeling in de zin van strekking in zijn werk leggen. In mijn omvangrijker werk vindt U wel dikwijls het tema van de mens (Karakter, Bint, Noorderlicht) die door een zeker streven naar een bepaald doel als kompleet mens te kort schiet. Hetzelfde geldt voor een maatschappij (Blokken). In Knorrende Beesten schieten de auto’s te kort door hun kwetsbaarheid. In Apollyon wordt, maar eerst aan het slot, de enkele verstandsmens veroordeeld (door zijn vriend).

iii Schrijvers mogen geacht worden als elk ander hun brood te kunnen verdienen met zakelijk werk, b.v. als journalist of kantoorbediende, of in een ander beroep. Zijn ze ondergeschikten, dan eindigt die funktie op een zekere leeftijd. Hebben ze dan geen recht op pensioen (meestal echter wel), dan zou de Staat kunnen bijspringen, maar dit zou ik willen beperken tot degenen die zich als schrijver buitengewoon verdienstelijk hebben gemaakt. De moeilijkheid blijft hierbij een billijke maatstaf te vinden. Er zullen juist onder de kunstenaars altijd miskenden zijn en blijven.’

 

Aan Mej. Maes Karlin te Brussel schrijft hij op 23 november 1957 over Blokken dat het

tot het weinige behoort waarmee hij na zoveel jaren zelf nog tevreden is: ‘Ik heb niets anders willen weergeven dan het onverwoestbare van de menselijke individualiteit, en het onverbiddelijk op den duur falen van alle pogingen om van hogerhand de geest van de mens te breken.’ Duidelijk geeft hij te kennen dat het geen kritiek is op een bepaalde ondemocratische staatsleer, al bleek hem intussen later ‘enige verwantschap tussen mijn gefantaseerde staat en Rusland met zijn politbureau’.

 

Op 10 januari 1959 reageert hij op een lovende brief van Greet en Marietje Koderitsch uit Noordwijk, twee juristen uit zijn kennissenkring, die De aktentas hebben gelezen: ‘Vrouwelijke reakties, onverschillig of zij gunstig of ongunstig is, mits intelligent, boeien me meer dan mannelijke, wegens de verschillen, hoe subtiel dikwijls ook.’

 

Mevrouw M. Willet-Laurillard uit Hilversum stuurt Bordewijk een brief van Godfried Bomans aan haar waarin hij een oordeel geeft over Bordewijks literaire bezigheden. Op 19 februari 1959 volgt zijn antwoord: ‘Dat Bomans enige verwantschap vindt tussen Van Schendel en mij (in mijn laatste roman Bloesemtak) is een volkomen nieuw gezichtspunt voor me. Ik wil het niet bestrijden, maar ik voel het niet aan. Even nieuw is zijn parallel tussen Elsschot en mij als ascetische letterkundigen. Daarin val ik hem volkomen bij. Of ik er echter in zal slagen de “cello” een grotere partij in het algemeen orkest te geven is een andere zaak. In elk geval deed de lezing van zijn brief me veel genoegen.’

 

Aan H. Koops uit Groningen, die kennelijk heeft geïnformeerd naar de achtergronden van Karakter, schrijft Bordewijk op 29 januari 1959: ‘Het boek is dadelijk onder de titel Karakter verschenen, dus niet met het meervoud. Dit laatste was wel mijn aanvankelijk voornemen, maar ik vond hem niet voldoende sprekend. De onderti-

tel luidt Roman van zoon en vader. De zoon staat daar voorop, omdat het in hoofdzaak over zijn lotgevallen gaat. De vader is evenwel de drijvende kracht, zodat, van dat standpunt bezien, hij voorop zou moeten staan. Eigenlijk is er dus sprake van twee hoofdpersonen, althans naar mijn mening die natuurlijk een zuiver persoonlijke blijft.’ In een brief aan zuster S. Vellinga uit Zuidlaren, van 10 maart 1963, voegt hij daar nog aan toe: ‘Sommige persoonsnamen hebben de bedoeling een associatie te wekken, andere niet. Zo is Katadreuffe een zuivere fantasienaam, en heb ik in Dreverhaven iets willen leggen van wijdheid en water.’ Bovendien wijst hij erop dat Karakter een zekere binding aan de voornaamste figuren geeft, Karakters onderscheidt hen juist meer, en het was hem om het eerste te doen. En ook hier eindigt hij met de opmerking ‘dat wat een schrijver over eigen werk beweert nog volstrekt geen wet van Meden en Perzen is’.

 

Het verhaal ‘Het gele huis’ uit Bordewijks bundel Zwanenpolder (1949) is op een schilderij van A.C. Willink geïnspireerd. De heer H. Geertsma uit Leeuwarden vraagt hem naar zijn waardering voor het werk van de schilder, waarop hij op 27 februari 1963 antwoordt: ‘Voor sommig werk van Willink heb ik veel bewondering, wat ook een enkele maal in mijn eigen werk tot uitdrukking komt. Ik geloof echter niet dat er veel verwantschap tussen ons beiden is en ik zou mij liever beschouwen als een neo-romanticus, ofschoon het begrip surrealisme vaag blijft.’

 

Op de vraag van Mej. Claes uit het Belgische Webbekom waar hij zijn inspiratie vandaan haalt, antwoordt hij op 29 december 1964 dat die ‘voedsel vindt in stadgezichten en woonhuizen, maar dat is dan ook alles’. Over beïnvloeding door andere schrijvers merkt hij op dat die er natuurlijk wel is, ‘maar vaag en van zoveel kanten dat het niet kan worden gepreciseerd. Alleen heb ik voor de kompositie van mijn (grote) romans veel te danken gehad aan Zola.’

 

Over het Amsterdamse huis aan de Barndesteeg 17, beschreven in het verhaal ‘Félicie’ in de bundel Bij gaslicht (1947), vraagt mr. H. de la Fontaine Verweij nadere inlichtingen. Bordewijk antwoordt hem op 2 februari 1949: ‘Over het bewuste huis las ik veel jaren geleden iets in een boekje. Ik meen dat het was van de journalist Hermans, en heette Stegen en sloppen, of Stegen en krotten, of iets van die aard*, – in 1901 verschenen. Hij noemde de gang waar het huis stond Brenistengang. In de atlas van Amsterdam van Loman, 1876, komt het voor op plaat 12, met het nummer 17, Barndesteeg.

De slop heet daar Bruinistengang. Ik heb het huis zelf nooit gezien, maar gefantaseerd op wat ik mij uit het boekje meen te herinneren. U weet er in elk geval veel meer van dan ik, maar misschien kan Hermans U nog op iets wijzen dat U onbe-

kend is. Ik meen dat het huis vermeld is in de eerste van de speurtochten, waaruit “het” boekje is samengesteld.

De figuur van Voch is eveneens een schepping van vrije verbeelding.

De Huidenvetterssloot komt in de atlas van 1876 reeds als gedempt voor.’

 

Op 7 juli 1960 schrijft Bordewijk aan uitgeverij Nijgh & Van Ditmar dat zijn nieuwe roman Ik Heb het zo koud zal gaan heten. Hij zal zorgen dat het typogram van het boek deels voor 15 juli in bezit is van de uitgeverij, maar: ‘Ik ben echter bepaald tegen reclame op het boek zelf of op de omslag, door weergave van de inhoud als anderszins.’ In 1961 zal dit boek verschijnen als Tijding van ver, waarin de oorspronkelijke titel alleen nog in het motto is terug te vinden: ‘Ik heb het zo koud, / ik heb het zo dood.’

 

Op donderdag 4 juni 1953 zond Radio Brussel van 18.50 u. tot 20.00 u. een voordracht uit van Bordewijk. De tekst verschijnt hieronder voor de eerste maal in druk:

Letterkundige onsterfelijkheid?
Dames en heren, ik begin met een verhaaltje.
Er was eens een jong dichter. Zijn eerste bundeltje was pas uitgekomen en nu fietste hij door de stad rond en voor alle boekhandels bleef hij staan. Als hij zijn boekje ergens in een etalage liggen zag, dan was hij heel blij, want dan was het daar te krijgen, maar zag hij het niet liggen, dan was hij bepaald opgetogen, want dan was het daar uitverkocht.
Het is wel duidelijk dat dit jonge mens de kiem van een gewaande letterkundige onsterfelijkheid met zich meedroeg.
Stel daar nu tegenover de uitspraak van een deskundige bij de laatste Nederlandse boekenweek. Die uitspraak kwam daarop neer dat de gemiddelde levensduur van een boek drie maanden bedraagt. Dat is dus wel het tegendeel van wat onze jonge dichter zich droomde. De dichter nam zonder een schijn van bewijs aan dat zijn werk eenvoudig wegvloog, en dat hij dus bezig was beroemd te worden. Nu, van beroemdheid bij leven tot onsterfelijkheid na de dood is maar een kleine stap.
En toch was die jonge man te verontschuldigen, alleen al omdat iedere schrijver in zijn jeugd droomt van onsterfelijkheid. Ja, men mag zeggen: zonder zulk een droom zou hij niet tot werken zijn gekomen. Later wordt dat in de regel anders. Er zijn natuurlijk nog genoeg pedante schrijvers die niet hebben geleerd van de ervaring opgedaan onder de auspiciën van hun eigen kale hoofd, en die een overschatte voorstelling hebben van de levensduur van hun oeuvre, vooral als publiek en critiek zich vleiend over hen uitlaten, maar toch, de meesten weten het voor zichzelf wel beter; ze zullen, tenminste in hun binnenkamer, eerder de deskundige met zijn schatting van drie maanden gelijk geven. Ze zullen denken: mijn papieren kinderen zijn geen blijvertjes; wanneer ze de aanvallige

leeftijd van één jaar bereiken is het al mooi. Maar ze hebben de steun van de wensdroom uit hun jeugd niet meer nodig; ze zijn geoefend en gehard, geoefend in het schrijven, gehard in de ervaring omtrent hun debiet, – ze blijven met telkens nieuwe boeken aan de markt komen, onsterfelijk of niet.
Laten we nu eens het begrip letterkundige onsterfelijkheid nader bekijken. Naar de tijd gerekend is het een rekbaar begrip. Om ons tot Europa te bepalen: men kan zeggen dat die onsterfelijkheid aanvangt een kleine duizend jaar vóór onze jaartelling, met Homerus, want die wordt in origineel en vertaling altijd nog gedrukt. Na Homerus komen er dan nog anderen, te veel om op te noemen, maar altijd ligt de klemtoon op het gedrukt worden.
Daaronder moet men niet verstaan dat iemand min of meer regelmatig met een fragment vóórkomt in een of andere bloemlezing voor school of latere studie. Dat is niet voldoende, want zo’n bloemlezing kiest u niet zelf; die wordt van hogerhand voor u uitgekozen. Een schrijver is dan ook pas onsterfelijk als het publiek nog na zijn dood zijn werk wil lezen, zonder dwang van bovenaf. U zult misschien op school iets gelezen hebben van Van Duyse of Ledeganck. Maar leest u hen ook thuis? Dat betwijfel ik, en juist daarop komt het aan. Aan de andere kant is het voor de onsterfelijkheid ook weer niet nodig dat iemands volledige werk steeds wordt herlezen. Voldoende, maar ook noodzakelijk is dat een schrijver aan de markt blijft met één werkstuk, dat hij als een afgerond geheel de wereld heeft ingezonden. Zo is de Amerikaan Melville onsterfelijk door één boek, Moby Dick. Zo is de Belg Charles de Coster onsterfelijk door het historische epos over Vlaanderen, dat echter – en men mag zeggen als Vlaming of Nederlander, jammer genoeg – niet tegelijk het nationale boek van Vlaanderen is geworden.
Mij dunkt dat als een boek zo ongeveer een eeuw na zijn verschijning nog wordt herdrukt, dat het dan onsterfelijk mag heten. Dat gebeurt met De Coster en Melville. Het gebeurt ook met Dickens, die nu zelfs weer in Nederland in vertaling wordt uitgegeven. Voor boeken die jonger zijn dan honderd jaar en waarvan de auteur is overleden, wordt de kwestie van onsterfelijkheid of niet een slag in de lucht. Zola geef ik een kans met de magistrale mijnwerkersgeschiedenis Germinal. Anatole France zal misschien met een zeker aantal boeken onsterfelijk blijken. Maar dat blijft allemaal gissen. Ditzelfde geldt natuurlijk in nog sterkere mate van de kans op onsterfelijkheid onder de nog levende en producerende auteurs. Daar kan men dus helemaal niet aan beginnen. Maar er is nog iets. Een uitspraak op dit punt is nl. de knuppel in het hoenderhok. Meneer a mag zich in zijn binnenkamer voor uiterst sterfelijk houden, hij wordt toch heel kwaad, hij vindt u onbeschaamd als ge de nog levende meneer b tot onsterfelijk bombardeert en niet tegelijk hem. Er is al genoeg ruzie in de kunstwereld, ook zonder dat we dat op die manier hoeven te bevorderen.
Letterkundige onsterfelijkheid? Ik heb daar een vraagteken achter geplaatst. Want de schrijver zelf heeft er niets aan, en zijn nazaten doen verstandiger op eigen verdiensten te steunen dan zich op te trekken aan de roem van een voorvader. Eén ding is zeker: de kans op onsterfelijkheid wordt kleiner naarmate de boekenproductie toeneemt. En de boekenproductie neemt steeds toe, doordat de bevolkingen toenemen én doordat daarnaast

de mensen steeds ouder worden. Er komen dus steeds meer schrijvers bij dan er afvallen, en die schrijvers schrijven gemiddeld langer en dus meer dan hun voorgangers. Conclusie: een dubbele strop voor wie nog dromen mocht van letterkundige onsterfelijkheid. En zo bekeken krijgt de opmerking van de deskundige steeds meer waarschijnlijkheid. Een boek leeft niet zo heel veel langer dan drie maanden, want dan wordt het alweer verdrongen, en gaat het in de prullenmand. De wereld is bezig één grote prullenmand te worden. Dat kan niet anders; dat is de enig gezonde weerwerking op de stortvloed van boeken. Het is eenvoudig een proces van zelfreiniging. In mijn jonge jaren kon je nog wel aan een vriend vragen: heb je dit of dat gelezen?, en dan mocht je gerust een beetje verontwaardigd worden als hij antwoordde met neen. Ik wil niet beweren dat als hij ja zei dat hij dan altijd de waarheid sprak. Maar als hij jokte deed hij het om zijn waardigheid op te houden, want in die tijd móést men zekere boeken gelezen hebben. Dat is voorbij. Tegenwoordig neemt niemand het kwalijk als je zegt: nee, dat boek ken ik niet; ik heb zelfs nooit van de schrijver gehoord. Het is tegenwoordig zelfs zó dat als je zegt: je moet dit of dat eens lezen, en je krijgt tot antwoord: maar dat ken ik al, – dat dat dan een heel plezierige verrassing is. Niemand schrijft voor de onsterfelijkheid; ieder schrijft voor zijn eigen tijd. Onsterfelijkheid is maar een uiterst zeldzame toegift, en die dan nog pas loskomt na de dood. Men kan de onsterfelijkheid ook niet afdwingen. Het beste bewijs vormen de leden van de Académie Française, de zogenaamde Immortels. De meesten zijn zo dood als een pier. Men moet echter billijk zijn en bedenken dat zij niet zelf die naam hebben uitgedacht. Het was een bijnaam die de grote massa hun gegeven heeft, het was zelfs eerst een soort spotnaam, omdat de leden die dood gingen dadelijk werden vervangen.

Maar er is iets veel beters dan de onsterfelijkheid, en daaraan moet een schrijver zich vasthouden, vooral een romanschrijver. Hij bereikt een groter publiek dan hij misschien wel denkt. Bovendien – en dat is een van de weinige zegeningen uit de laatste oorlog – wordt er meer gelezen dan vroeger. Ontelbaar velen uit de bezette landen hebben eerst in en door die oorlog waarachtig leren lezen. Daarom is het zelfs bij de overvloed van romanciers volstrekt geen bizonderheid dat er van een roman 3.000 exemplaren worden verkocht, wat dus, voorzichtig geschat, neerkomt op 6.000 gezinslezers. Neem daar nu nog eens het uitlenen aan vrienden bij en het opvragen in de leesbibliotheken, dan komt men zonder overdrijving tot 10.000 stuks lezers. Dat hoeven niet allemaal bijvallers te zijn geweest. Misschien hebben ze over Uw litteratuur gegaapt, of het boek in een hoek gegooid. Maar anderen hebben het misschien mee naar bed genomen.
Een schrijver van wie 3.000 exemplaren verkocht zijn heeft het recht zich te vergelijken met een staatshoofd, wel te verstaan op één punt: er zijn veel meer mensen die hem kennen dan die hij kent. Ze mogen niet allemaal vriendelijk over hem denken, dat gebeurt ook met een staatshoofd niet, en in het enkele feit dàt ze over hem denken zit op zichzelf reeds iets prikkelends. Of het oordeel vriendelijk of onvriendelijk is is bijzaak. Liever een slechte critiek dan in het geheel geen critiek. De vraag naar de onsterfelijkheid heeft daarnaast geen enkele betekenis. Ja, zelfs al wordt de schrijver bij leven reeds weer vergeten, wat lang niet zelden voorkomt, dan heeft hij met zijn 3.000 exemplaren toch maar een voorrecht genoten boven de meeste anderen, ook boven de scheppers van andere vormen van kunst. De componist bereikt ook wel velen, maar hij is meestal afhankelijk van een ander als executant, en in dat geval bereikt hij zijn publiek niet rechtstreeks, maar via die ander. De mensen slaan hun handen lam voor de kapelmeester. De componist die daarna nog even komt buigen krijgt het overschotje van het applaus. De kunstschilder bereikt verhoudingsgewijs maar weinigen. De schrijver is dus wel zeer bevoorrecht.
De vraag naar de onsterfelijkheid is natuurlijk wel van belang voor de letterkunde als geheel, want de letterkunde staat te hoger naarmate er meer boeken zijn die kans maken op onsterfelijkheid. Voor een willekeurig auteur zelf heeft ze, als gezegd, geen waarde.
Laat ik ten gerieve van alle schrijvers eindigen met een eenvoudige waarheid in een moraliserend kleedje, maar dan moet u bedenken dat alle schrijvers boven de Moerdijk doorgewinterde moralisten zijn. Die waarheid luidt: een bescheiden erkenning bij leven heeft meer betekenis dan een algemene erkenning na overlijden.

Spanning tussen privé en openbaar

Het is genoegzaam bekend dat Bordewijk zeer terughoudend was met zijn personalia en dat hij zijn schrijverschap absoluut niet met zijn beroep als advocaat verbonden wilde zien. Steeds weer benadrukt hij dat de persoon van de schrijver er niet toe doet. Zo ook in een brief aan Clare Lennart, van 1 september 1954, die hem namens de Commissie voor de Propaganda van het Nederlandse Boek om persoon-

lijke gegevens had gevraagd: ‘Maar, eerlijk gezegd, het verstrekken van personalia schrikt mij een beetje af, en al doe ik er misschien onbewust aan mee, ik houd mij er wèlbewust toch liefst verre van; zo is het tenminste met mij gesteld. Ik heb eens gedacht over een autobiografie, maar ik hoop dat deze onzalige gedachte nooit meer in mij rijzen zal. Intussen merk ik dat ik toch aan mijn personalia begin, en daarom is het maar beter op te houden. Ik heb echter gemeend U enige motivering te moeten geven.’

 

Toen mr. Bakels van Scheltema & Holkema hem voorstelde een wervende circulaire over zijn Geachte Confrère te vervaardigen met het adres van Bordewijks kantoor, liet deze hem op 30 januari 1956 onomwonden weten: ‘Hoe aardig ik uw denkbeeld op zichzelf ook vond, ik acht een brief als door U bedoeld met het briefhoofd van mijn kantoor enz. een reclame voor mijzelf als advocaat, en dus niet geoorloofd. In dit opzicht kan ik niet te voorzichtig zijn, juist ook met het oog op de inhoud van het boek zelf.’

 

In een brief van 4 december 1957 legt hij confrère mr. O.A.C. Verpaalen te Breda het verschil uit tussen ‘Bordewijkiaans’ en ‘Bordewijks’: ‘Onder het eerste kan men dan de in het oog vallende eigenaardigheden samenvatten: neiging naar het kolossale, op het groteske af, naar het ongewone, naar bouwkunst, welk een en ander ook en vooral in romans is verwerkt. Het Bordewijks omvat behalve somtijds dit het nuchtere, het speelse, het paranormale, het dichterlijke, het kolderieke. Ik hoop niet dat U mij pedant vindt. Ik bedoel geenszins dit te zijn.’

 

Aan Th. Govaart, die vele artikelen over Bordewijk op zijn naam heeft staan en die biografische gegevens vraagt voor een boekje met schrijversportretten (dat bij Desclée en De Brouwer zal verschijnen), laat hij weten juist voor een speciale uitgave – 5 auteurs over hun uitgever (1962), ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van Nijgh & Van Ditmar – een stukje te hebben ingezonden ‘waarin ik onder meer doe uitkomen dat ik tegen de autobiografie ben, omdat die in het werk ligt’. Hij eindigt de brief (17 december 1961) met een persoonlijke noot over de komende feestdagen: ‘Van kind af aan heeft de hele laatste week van december een sterke bekoring voor

me gehad. Ik stond dan heel vroeg op om zo lang mogelijk van het donkere buiten te genieten bij een gezellige petroleum-leeslamp in een verwarmde kamer (maar ik zeg toch volstrekt niet eheu fugaces labuntur anni*). Deze private biezonderheid is intussen niet bestemd voor De Brouwer.’

 

Aan de criticus C.J.E. Dinaux, die over Bordewijk in zijn bundel Gegist bestek (1958) berichtte, vraagt de inmiddels 74-jarige auteur op 5 februari 1959 of dat boek al is uitgekomen. Hij voegt eraan toe dat hij en zijn vrouw overwegen zich ergens buiten te vestigen: ‘Het westen van ons land is duur en vol. Ik heb derhalve gedacht aan een vestiging meer in het oosten. Mag ik u daarom vragen of Heerde [Dinaux’ woonplaats] een aantrekkelijke plaats is, ook met het oog op wandelingen in de omtrek, of daar woningen vrij zijn en of vestiging, zoal niet vrij is, dan toch gemakkelijk wordt vergund?’

De volgende dag al reageert Dinaux enthousiast op de verhuisplannen: ‘De omgeving van Heerde kan ik mevrouw en u ten zeerste aanbevelen. Voor kortere en langere wandeltochten is hier alle gelegenheid. De IJssel is op een afstand van drie à drie en een halve kilometer – de plaatsjes Oene, Vorchten en Vaassen zijn bijzonder karakteristiek. Aan de Zuidwestzijde van Heerde – nog in de gemeente – ligt de zoom van de Veluwse heide en beginnen de bossen.’ Dinaux biedt zijn hulp aan en verstrekt het adres van een betrouwbare makelaar in Epe, maar tot een verhuizing is het nooit gekomen.

Uiterlijke verschijning

In enkele brieven is sprake van het vergeten en verliezen van attributen die Bordewijks uiterlijke verschijning completeren. De Nederlandse Spoorwegen wordt op 14 september 1951 vriendelijk verzocht zijn wandelstok terug te bezorgen: ‘Hedenochtend verloor ik in de trein die 8.50 uur van Den Haag H.S. naar Rotterdam D.P.** vertrekt en die defect van het station in Den Haag werd weggereden in het achterste compartiment van de achterste wagon 2^e klasse roken mijn wandelstok, zijnde een gele bamboe, aan de bovenkant tot een haak omgebogen.’ Raadselachtig is de speurtocht naar zijn achtergelaten hoed. In eerste instantie denkt Bordewijk aan de garderobe van het Muiderslot, waar hij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs 1956 aan Anna Blaman bijwoonde, op woensdag 29 mei 1957. Hij schrijft aan de administratie dat het gaat om ‘een vrij nieuwe zwarte gleufhoed, die aan de binnenkant gemerkt moet zijn: Mr. F.B’. Waarschijnlijk kreeg hij bericht dat de hoed niet

was aangetroffen, want op 5 juni schrijft hij aan Hotel ’t Raadhuis van Kronenburgh in Loenen aan de Vecht: ‘Op dinsdag 21 mei 1.1. heb ik bij U gedineerd en waarschijnlijk mijn hoed achtergelaten. Het is een nog vrij nieuwe zwarte gleufhoed waarin de letters Mr. F.B. moeten staan.’

 

Tot op hoge leeftijd was Bordewijk een liefhebber van de zee; toen hij al bijna tachtig was, nam hij contact op met de tricotfabriek Tweka in Geldrop: ‘Mijne Heren, U zoudt mij een grote dienst bewijzen met voor mij te willen vervaardigen in donkerblauw of zwart een tricot badpak, bestand tegen zeewater, borst en rug geheel bedekt, met korte broekspijpjes, en zonder mouwen. Mijn kostuummaat is 52. Ik begrijp dat ik U hiervoor een speciale prijs verschuldigd zal zijn. Ik kan echter nergens elders iets van die aard krijgen en werd ten slotte naar U verwezen. Ik hoop dus dat U mij kunt helpen en ben U bij voorbaat erkentelijk.’

 

Kuno Brinks (1908-1992) was sinds 1944 als hoogleraar grafische kunsten verbonden aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. Hij vervaardigde een portret van Bordewijk. Na de ontvangst van drie afdrukken schreef Bordewijk hem op 27 juni 1959:

Zeer geachte Prof. Brinks,
Uw brief van 24 dezer met 3 afdrukken van mijn portret mocht ik ontvangen, en ik ben U daarvoor zeer erkentelijk. Misschien zal de Minister van O.K. en W. aan deze reeks nog iets toevoegen, maar ik ben met het heden al meer dan tevreden. Zelfs zou ik ietwat geneigd zijn te zeggen: ‘J’ai soupé de ma tête.’
Maar dit zou tegenover U onvriendelijk kunnen klinken, en dat is allerminst mijn bedoeling. Ik heb integendeel voor Uw werkstuk veel waardering. Ik besef dat U stond voor een verre van gemakkelijke opgave. U hebt naar mijn bescheiden mening in dit portret weinig gelegd van de ‘schrijver’, maar veel van de spreker. Ik zie er zowel de advokaat in als, laat ons zeggen, de president-kommissaris – een funktie die ik ook vervul.* Hier kijkt de bejaarde zakenman met gedecideerde trekken de beschouwer aan, en dit doet mij oprecht veel ge-

noegen. Het tabakspijpje wijst op de vrijmoedigheid waarmede de zakenman (al is het dan juist niet de advokaat in toga) toegeeft aan één aanwensel in het openbaar.
Mijn vrouw moet aan dit portret nog een beetje wennen, maar mij beviel het van de aanvang af zeer goed, mogelijk ook omdat ik reeds enigszins gewend was. Het meest bevalt mij de afdruk op het donkerste papier.
Ook ik denk met zeer veel genoegen terug aan de zittingen waarbij zo velerlei onderwerpen ter sprake kwamen, alsmede aan de ontvangst te Uwen huize die mij het voorrecht verschafte de gedachtenwisseling in driehoeksverband voort te zetten.
Met vriendelijke groeten voor Ubeiden van onsbeiden,
Uw dw.,
F. Bordewijk

Over de Bezetting

Op 20 juni 1945 bericht Bordewijk uitgeversmaatschappij De Gemeenschap te Utrecht, die hij dankt voor een zending boeken, dat hij dolblij is ‘dat onze afschuwelijke oosterburen hier verdwenen zijn, gunnen hun van harte het slechtste wat zich laat denken, en wederkeerig U veel nieuwen voorspoed in Uw zaken’. Om-

streeks diezelfde tijd schreef hij te Leiden, waar hij tijdelijk woonde na het bombardement op het Bezuidenhout, wat losse gedachten neer over diezelfde oosterburen, een tirade die hij overigens niet publicabel achtte.

Gedachten bij een open raam
De Meidagen van 1940 – dat was een vast begrip voor ons geworden in de bezettingstijd. Wij zullen dan nu de Meidagen 1945 [er] tegenover stellen. Maanden van lentezon beiden. Maar in 1940 was er een breuk tussen de natuur en onszelf, en thans zijn wij met haar een. De bezettingstijd bracht wel nieuwe begrippen, zegswijzen en woorden voort. De taalverbastering woekerde verder. Vroeger bleef het gebruik van germanismen vrijwel beperkt tot de handels- en de Rijnschipperstand.
Door de bezetting kreeg het een schijn van gezag, van wettigheid (landstand en dergelijke). Maar juist wegens de verwantschap van de Nederlandse en de Duitse taal zijn de germanismen de gevaarlijkste insluipsels. Zij zijn de misgedrochten der bloedschande tussen twee talen.
Er zal een snelle tevens grondige vernieuwing van onze taal moeten worden bevolen en uitgevoerd. Men vange aan op de lagere school; voorts lere men de massa door kranten radio. Men dient geen Duits meer te onderwijzen, hoogstens facultatief. Beter nog is het onderwijs in het Duits te verbieden, tegelijk met de invoer van Duitse lectuur, van welke aard, ook lectuur uit het Duits vertaald.
We zullen er niet minder om zijn geen Duits te kennen. Het is voldoende zo in het vervolg enkelen, zeer waakzamen, het Duits verstaan.
Wie aan een Duitser schrijft, behoort in het Nederlands te schrijven. Men hoort zo vaak: Nederland kan zijn achterland, dat Duitsland heet, niet missen. Wat heeft echter Nederland aan dat achterland te danken? In den besten tijd een winst van misschien 300 miljoen gld per jaar, (om niet te vergeten: ook de Duitser maakte winst), in de bezettingstijd een schade van 15 milliard gulden. Alleen reeds de rente daarvan bedraagt per jaar meer dan de winst in de beste jaren.
De schade door den Duitser in een bezet land toegebracht aan gezondheid, zeden, eerbied voor wet en recht – kortom aan de volkskracht, is van onberekenbare grootte. Waar de Duitser verscheen bracht hij honger, vertwijfeling, ziekte, prostitutie en dood. Daarmede – meer nog dan door zijn vreterij en zijn plundering – heeft hij de eeuwige vijandschap van Europa verdiend.
Wij zijn geen volk van kollektieve haat. Na de boerenoorlog gaf de wereld ons daartoe niet meer de gelegenheid. Nu is het een merkwaardige gedachte een erfvijand te bezitten, de eerste na ruim een eeuw en een merkwaardig gevoel ook, waaraan wij nog moeten leren wennen.
Wat onze kinderen en kindskinderen zullen weten omtrent de smarten van den bezettingstijd hangt slechts van ons af. Men vergeet zo graag. Dus zal er verplicht onderwijs moeten worden gegeven in het leervak: antiteutonisme in de schoolbioscoop.

Ieder Nederlander met Duitse of Duits aandoende familienaam krijge de gelegenheid naamsverandering op korte termijn en tegen goedkoop tarief. Beter nog zal het wezen zodanige naamsverandering verplicht te stellen.
De Nederlander die een ogenblik deernis voelt bij het vernemen van de straffen die worden voorgesteld en vastgesteld voor en voltrokken aan dat Duitse volk, denkend: Maar Duitsland is toch het land van Goethe, Beethoven, Grünewald, Kant – moet er in een adem overheen denken: ook het land van Hitler, Himmler, Seyss-Inquart, Rauter. Men vergeet zo graag, dat is een luiheid in de mens, wiens gedachte den weg van de geringste weerstand zoekt, vooral na de vreugde over de bevrijding. Men moet bedenken dat Duitsland altijd weer zijn gaven misbruikt.
In de eerste wereldoorlog kwam het met gifgassen, in den tweeden met raketgranaten, en het had nog andere strijdmiddelen in reserve. Nooit heeft het zich door enige scrupule van zijn doel laten weerhouden, nooit zal het. De meest sinistere uitvindingen staan altijd op rekening van: Duitsland. De Duitser heeft een zekere handigheid in het opwekken van medelijden, hij weet oh zo aardig te schreien. Er hebben tijdens de oorlog door onze grote steden jonge mannen gehinkt in Duitse uniformen op krukken en met een been geamputeerd of iets van dien aard. Zij hadden zeer fatsoenlijke trekken en bewogen door deze combinatie de goêgemeente tot grote deernis. Zij waren evenwel geen oorlogsinvaliden en hadden nooit kruitdamp geroken. Zij waren een van de vele vormen van de Duitse propaganda, zij verschenen met compensatoire bedoeling terzelfder tijd dat de vervolgingen der joden hier aanvingen.
Op de deur van een w.c. te Beaulieu-sur-Mer (Franse Rivièra) vond ik met krijt door achteloze hand geschreven: ‘C’est ici que tombe en ruine les merveilles de la cuisine.’ In een w.c. te Elberfeld vond ik op een pompeus geëmailleerd bord de wandspreuk: ‘War von Erfolg, hier Dein bemühen, Machst Fenster auf, las Luft herein, so darfst Du auch, die Kette zieh’n. Der Nächste will Dir dankbar sein.’
Twee werelden: de Fransman is van nature geestig, de Duitser forceert zich en wordt smakeloos.
Die taal, de taal welke wij 5 jaar moesten aanhoren. Men keek een voorbijgaande Duitser nooit aan, dat was als een stilzwijgende afspraak tussen heel het fatsoenlijke Nederland. Men kan echter het oor niet afwenden als het oog. Zo moest men steeds weer zijns ondanks dat gruwelijke gesijpel vernemen van de Duitse schoft…
En we dachten: dat is niet een taal van de mensen, dat is er een voor slangen.
De Meidagen van 1940, die van 1945. Dagen van mooi weer. Dagen waarop eindeloze kolonnen oorlogswagens onze steden binnenrolden. De zwartgrauwe Duitse werden ontvangen met een verpletterend stilzwijgen, de bruine geallieerde met gejubel.
De Duitser is sluw maar niet verstandig. Daarbij zet iets met een noodlottige hardnekkigheid het waandenkbeeld in hem vast. Als ge daaraan een weinig toegeeft voorziet hij niet een bedoeling en zijt ge gemakkelijk zijn meerdere. Iemand drukte dit eens op deze manier uit: Men kan een Duitser alles wijsmaken, zelfs de waarheid.
De Duitser is te allen tijde trots geweest op zijn grondigheid, maar daarin gaat hij te ver.

Men vertrouwt zijn tot in de kleinste onderdelen uitgedachte organisatie met bevreemding, want zij is de handleiding niet meer voor een waarheen-maatschappij, een krijgsmacht (synoniemen in het Duitsland van den laatsten oorlog), maar de beschrijving der werkzaamheid van een universum. Deze grondigheid is volkomen verontmenselijkt, men kan en zal er slechts van gruwen. Maar ook: Men kan er zijn verwachting op vestigen dat wat niet meer door den geest wordt bestuurd moet eens vastlopen. Zoo hier!
Men behoeft geen knappe bol te zijn om deze gedachte te voelen opkomen: de Duitser verloor tweemaal achtereen de wereldoorlog, hij zal dus van oordeel zijn dat hij bij een derde een uitmuntende kans maakt. Daarom zal alleen het naïef idealisme den Duitser als van oorlog genezen beschouwen. Integendeel, reken erop dat de oorlog in Duitsland meer populair is dan ooit.
Wie in 1860 geboren was, en dus in 1940 tachtig jaar werd, heeft in één leven en met volle bewustzijn kunnen bijwonen dat Duitsland, tot driemaal toe een inval deed in West-Europa. Daarbij was dan nog iedere volgende meer omvangrijk en verwoestend dan zijn voorgangers. Wat moet men met een dergelijk land aanvangen?
Geloof niet dat Duitsland arm is, die legende strooit sinds een mensenleeftijd dat land zelf rond ten einde zich als onschadelijk voor te doen.
Duitsland heeft in en op zijn bodem zo omvangrijke natuurlijke hulpbronnen dat het het rijkste land van Europa is. Hoe zou het ook anders zijn mogelijk geweest na het verlies van de eerste wereldoorlog uit te groeien tot een militaire macht die alle anderen stuk voor stuk in de schaduw stelden. Een infernale kracht van verdelging steekt in den bodem van dat land en in degenen die het bewonen.
De vooruitgang der exacte wetenschap vervult ons met zorg, want haar praktische toepassing in de handen van een Duitser leidt onvermijdelijk tot nieuwe rampen, tot rampen ook van onbekende omvang.
Indien men erin slaagt de onvergelijkelijke kracht in het atoom besloten los te maken en dienstbaar aan den mens, zal daarvan een sociale revolutie tot gevolg zijn die alle anderen in de schaduw stelt. Men zal de klimaten kunnen wijzigen, palmen kunnen planten op

Groenland en ananassen in Antarctica, de Sahara in akkers herscheppen, zeer goedkoop door het heelal reizen, de acht-urige arbeidsdag zal plaats maken voor hoogstens een van 8 minuten. De vooruitzichten zijn niet veelbelovend, omdat de mens moet werken. Maar hoe onvergelijkelijk veel angstiger wordt de blik in de toekomst indien de kracht van het atoom geraakt in handen van een Duitser.
Hij zal daarmee de wereld overwinnen. Maar niet dat Duitsland zich voorbereidt op een derde wereldoorlog van nog weer enkele jaren. Indien het niet anders kan zal het een oorlog van dien duur voeren en krachtens den stelregel geen onderdeel te verwaarlozen houdt het daarmee ook rekening.
Maar het hoopte in 1940 te winnen door wat hetzelf ‘bliksemoorlog’ noemde. En het streeft er thans naar een volgende oorlog te winnen in de eerste beslissende minuten zonder dat het een mens buiten de grens behoeft te zenden, alleen door destruktieve middelen op de lange afstand.
Wie de kranten in de bezettingstijd las, hij dronk vergif.
Wie naïevelijk menen zou dat voor de ramp van deze oorlog men het nationaal-socialisme verantwoordelijk moet stellen en niet het ware weten bij het Duitse volk – hij zal zich onmiddellijk beteren door de lezing van de rijmen van Charivarius, in den eerste wereldoorlog op Duitsland gemaakt. Zo ooit, dan geldt in dit geval: plus ça change, plus c’est la même chose. Leerzamer nog is de herinnering aan de laatste bladzijden ‘Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland’.
Dat essay werd reeds 100 jaar geleden geschreven en door een Duitser die zijn volk kende: Heine.
De taal groeit met de tijd: Oude woorden krijgen nieuwe waarden. Er is geen gradueel, doch een principieel verschil gekomen in de begrippen schoon, mooi, fraai. Schoon is het Meisjeskopje van Vermeer, in ’t Mauritshuis, mooi Rembrandts moeder bijbellezend (Rijksmuseum), fraai Terborchs briefschrijfster (Mauritshuis).
Schoon Thaïs van Anatole France, mooi Germinal van Zola, fraai Bertrands ‘Gaspard de la nuit’, schoon het oeuvre van César Franck, mooi dat van Debussy, fraai dat van Ravel. Hoe verrukkelijk is het vast te stellen dat met de ouderdom ook de taal in wijsheid toeneemt. En bedenk nu voor een ogenblik dat het maar een haar heeft gescheeld of Nederland had zijn taal verloren, haar toekomstmogelijkheden, want de onverdraagzame Duitser duldt geen andere gewoonten dan de zijne, laat staan een ander woord.
De taal maakt de vastigheid van den Staat. Ontneem de Duitser zijn taal en je vernietigt zijn staat en daarmee zijn oorlogsgevaarlijkheid.
Het wereldprobleem Duitsland is op te lossen door al zijn kinderen van 0-10 jaar te doen opnemen in de omringende volkeren, en de bevolking van het overblijvend stuk Duits territoir op natuurlijke wijze te doen uitvaren. Dit is geen onmenselijk plan met den Duitser die zich allerwegen onmenselijk betoonde. De opgenomen jeugd zal wel trekken van vechtlustigheid blijven vertonen, maar haar aandacht kan niet gericht worden op een buiten de landsgrenzen gelegen object. En van het goede dat de Duitser onder gunstige omstandigheden blijkt te bezitten, kan de wereld haar voordeel blijven trekken.

Zo zal spoedig algemeen goed in Europa moeten worden deze gedachte: ‘Het heeft maar een haar gescheeld of Duitsland had gewonnen.’ Mij dunkt dat de eerste verdienste van het tegendeel als werkelijkheid toekomt aan Engeland, daar het in 1940 stand hield. Ware het toen bezweken dan had vermoedelijk Rusland de later volgende aanval niet kunnen doorstaan.
Maar de erkentelijkheid in Europa jegens Rusland behoort niet voor die jegens Engeland onder te doen omdat, ware het voor dien aanval bezweken, Engeland een tweeden vermoedelijk niet had doorstaan. Steeds heeft op het nippertje recht in Europa het van onrecht gewonnen. En daaruit moet onuitkoombaar deze lering worden getrokken van ontzaggelijke ernst: De Voorzienigheid heeft door tekenen welke niet zijn mis te verstaan aan de mensheid geopenbaard dat Duitsland van de aardbodem behoort te verdwijnen. De Voorzienigheid ging daarbij tot de uiterste grens van haar uitdrukkingsmogelijkheid. Wee, de mensheid, zo zij de tekenen niet begrijpt, en niet tevens spoedig begrijpt.

Tegen vertalingen van zijn werk voor een Duits of Oostenrijks uitgevershuis vlak na de oorlog is Bordewijk fel gekant. Hij laat dat op 18 december 1947 aan uitgeverij Nijgh & Van Ditmar weten in de volgende bewoordingen: ‘Uw brief van 16 dezer met bijlage kwam in mijn bezit. Ik moet U echter mededelen dat ik er een onoverkomelijk bezwaar tegen heb enig werk van mij in het Duits vertaald aan een Duits of Oostenrijks uitgever toe te vertrouwen, zelfs al zou ik daarmede veel kunnen verdienen. Een uitgave door een Zwitserse onderneming zou natuurlijk geen enkel bezwaar bij mij ontmoeten.’

 

Op 4 augustus 1956 is die felheid wat verzacht. Hij schrijft dan aan Nijgh & Van Ditmar naar aanleiding van een brief van de hem onbekende Esther Finsch uit Freiburg: ‘Tegen vertaling in het Duits en uitgaven in Duitsland heb ik geen bezwaren meer. Uit de brief blijkt echter niet dat de schrijfster over relaties in de wereld van de uitgevers beschikt. “Karakter” is in 1939 in vertaling door E. Charlet verschenen bij Schönemann, Bremen. U en ik heb na de bevrijding daar niets meer over gehoord. Alleen weet ik dat Charlet nazist is gebleken. Maar hoe het zij, dit boek zal niet zonder meer in aanmerking kunnen komen voor hervertaling en heruitgave elders. Misschien zou “Bloesemtak”, dat kleiner is dan Karakter eventueel kans maken.’

De vertaling uit 1939 was verschenen onder de titel Büro Rechtsanwalt Stroomkoning bij Carl Schönemann Verlag te Bremen. Voor deze vertaling ontving Bordewijk een honorarium, ook tijdens de oorlogsjaren. Op 2 maart 1949 laat hij A. van Domburg van De Tijd daarover desgevraagd weten ‘dat een Nederlander die krachtens een vóór de bezetting met een Duitser gesloten overeenkomst zijn prestatie vóór de bezetting heeft verricht, terwijl de tegenprestatie van de Duitser valt in de bezettingstijd, door deze tegenprestatie te weigeren een schenking doet aan de Duitser, – hetzij die Nederlander nu is leverancier, trekker van lijfrente, of auteur.’

Bij het bombardement op het Haagse Bezuidenhout ging de inboedel van Bordewijks woonhuis aan de Tweede Van den Boschstraat 36 volledig verloren. Op 27 januari 1947 vraagt hij de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen ‘te bevorderen dat ik in het bezit zal geraken van een schrijfmachine, moeilijk ontbeerbaar instrument voor den huidigen letterkundige die geenszins voornemens is zijn lier op korten termijn aan de wilgen te hangen’. Hij voert hierbij aan dat het gemis van zo’n machine te wijten is aan het bombardement. Om zijn verzoek kracht bij te zetten, vermeldt hij tevens dat hij geweigerd heeft lid te worden van de Kultuurkamer, ‘ben deswege ter verantwoording geroepen door den kwalijk befaamden Dr. Bergfeld op den Kneuterdijk, heb volhard, ben vervolgd, heb nachtelijke arrestatie door misleiding weten te verhinderen, en ben ondergedoken. Publiceren was mij derhalve die jaren onmogelijk, met alle schade vandien.’ Voorts zijn punten van aanbeveling dat zijn huis in 1944-’45 dienst heeft gedaan ‘als plaats van samenkomst voor ondergrondsch verzet’ en dat hij voorzitter is van de Ereraad voor de letterkunde, plaatsvervangend voorzitter van de Zuiveringsraad voor de Uitgeverij en voorzitter van de 9e kamer van het Tribunaal te Rotterdam, ‘functies die ik als eervol beschouw, maar die niet tot een schrijfmachine leiden. En daar zit ik nu juist, sinds bijna twee jaren, zéér om verlegen.’

Gunilla Bordewijk-Ingelsson
Altijd op zoek naar een achtergrond
De mens achter de schrijver Bordewijk

Mijn schoonvader leerde ik kennen in 1959. Hij kwam toen samen met zijn zoon Robert – later mijn man – naar Parijs, waar ik woonde. Niets wetend over zijn beroemdheid als schrijver – ik had de Zweedse nationaliteit – vroeg ik mij verbaasd af wie dat nu was die tijdens een uitstapje bij ieder bekend gebouw stilhield en er van alles over vertelde, bouwstijl, jaartallen, architect etc., in het Frans.

Toen vond ik dat hij zich ‘uitsloofde’. Nu weet ik beter. Hij was een levende encyclopedie, voor wie niets alleen maar een begrip was; altijd zocht hij naar een verklaring, een achtergrond.

Mijn schoonvader hield van dieren en dat wist onze schuwe ex-zwerfkat. Terwijl zij zich voor iedereen verstopte, maakte zij voor hem een uitzondering. Ik zie nog voor mij hoe hij in de lunchpauze in zijn stoel zat te dutten met de poes op schoot.

Enige jaren geleden zocht een oude dame, inmiddels overleden, contact met ons. Als 18-jarig meisje trad zij in 1929 in dienst als jongste kantoorbediende op het advocatenkantoor Van Velzen en Bordewijk in Schiedam. Zij had gesolliciteerd bij mijn schoonvader op het Bureau voor Rechtshulp, aan de Hoogstraat te Rotterdam. ‘Het is voor het eerst dat wij een meisje met rood haar hebben,’ was zijn commentaar. Doordeweeks kwam haar werkgever met de trein uit Den Haag, maar ’s zondags ging hij met een groene auto uit rijden, wist zij te vertellen. Zij vond hem vriendelijk en geduldig, met belangstelling voor het personeel. Deze mevrouw Z. maakte zelf haar kleren en iedere keer als zij wat nieuws droeg, vroeg hij of dat ook zelfgemaakt was. Op een dag moest zij naar de Rechtbank in Rotterdam om stukken te halen. Op de terugweg naar de tramhalte zag ze in een etalage de hoed van haar dromen, 89 cent, in de kleur van haar zondagse kleding. Zij kocht de hoed en kwam later dan verwacht in Schiedam terug. Mijn schoonvaders reactie: ‘Als straf moet je de hoed de gehele dag op kantoor ophouden.’ En dat deed zij.

Een andere keer moest ze op de fiets naar Overschie om bij een boer een rekening te innen. De boer, die op ‘de derde akker’ was, had geen geld. Zij kwam pas na sluitingstijd terug op kantoor. Iedereen was weg behalve Bordewijk, die was gebleven om zich ervan te vergewissen dat er niets gebeurd was.

Mevrouw Z. woonde in ‘bij moeder’ en ze hadden het niet breed. Ze vroeg Bordewijk vijf gulden opslag. Hij weigerde en voegde eraan toe dat ze moeder moest

vragen wat die er van dacht. De moeder gaf de dochter opdracht om te blijven voor het oude salaris. Zo ging het drie jaar lang. Toen kwam de waarheid aan het licht. Zowel de moeder als Bordewijk vond dat het meisje beter beschermd was op het kantoor dan elders. Bordewijk betaalde drie jaar lang uit eigen zak de gevraagde

loonsverhoging aan de moeder, op voorwaarde dat zij het voor haar dochter geheim zou houden.

 

Toen mijn echtgenoot enige jaren geleden allerlei documenten uit de nalatenschap van zijn vader van kantoor meebracht – voornamelijk brieven aan Bordewijk over zijn literaire arbeid en doorslagen van zijn antwoorden – wisten we niet zo goed wat we ermee moesten doen. Lang hebben we gewacht met publicatie. Daarvoor was een goede reden.

De vraag was namelijk wie het moest doen. Mijn man had geen tijd. Bovendien waren we het erover eens dat hij als zoon te emotioneel gebonden was om een verantwoorde keus te kunnen maken.

Hoewel ik zelf al meer dan veertig jaar deel uitmaak van de familie, is die keus voor mij als schoondochter toch gemakkelijker. Daarbij komt dat mijn schoonzus, Nina Funke-Bordewijk, een jaar voor haar dood in 1995 over de publicatie van biografische gegevens van ‘Vader’ van gedachten veranderde.

Voordien hoorde ik altijd van haar en van mijn man dat mijn schoonvader absoluut niets over zijn privé-leven kwijt wilde. Ik liet mijn schoonzus wel eens brieven zien die zelfs háár een andere kijk op ‘Vader’ gaven. En toen ze me op een dag vroeg of ik van plan was ‘er iets mee te doen’ en ik dat beaamde, stemde ze uiteindelijk daarmee in.

Mijn man overleed op 23 oktober 2003. Uit zijn nagelaten papieren heb ik opgemaakt dat ook hij, al was het na lang aarzelen, publicatie van een aantal persoonlijk getinte brieven en teksten belangrijk genoeg achtte om zijn vader ‘opnieuw te laten leven’. Daarbij wilden hij en ik de velen die zich hebben verdiept in het leven en werk van mijn schoonvader niet teleurstellen. Te vaak hebben ze moeten gissen en zijn ze met onbeantwoorde vragen blijven zitten.