Archief: DBNL

Mirjam de Veth+
‘Ik ben nooit, ik word’
Het leven van André Gide (1869-1951)

‘Why shouldn’t I contradict myself: I contain multitudes.’
Walt Whitman

‘Ware Gide niet, in taal en stijl de meest typische Franschman onder de huidige Fransche schrijvers, dan zou men zeggen dat hij tot Hollander voorbeschikt was,’ schrijft zijn Hollandse vriend Jef Last in 1937 in het voorwoord bij zijn vertaling van Gides De nieuwe spijzen. Hij ziet in Gide een conflict tussen ‘robuuste zinnelijkheid’ en ‘een welhaast te zware calvinistische consciëntie’. Voorts noemt hij diens ‘onverbiddellijke waarheidsliefde’ en kritiek ‘even vlijmend en diep als die van Huët of Multatuli’, en tekent hij hem als de individualist bij uitstek, met ‘nog in de laatste jaren die moed tot alleen staan, ter wille der eigen diepste overtuiging, welke wij ook ten onzent bij Henriette Roland Holst en Herman Gorter hebben bewonderd. Slechts twee eigenschappen missen wij in hem die veelal den Hollander sieren: de zware klompentred welke zich aan de klei vastzuigt en de deftige neiging om achter horretjes van fatsoen eigen onzedelijke zedelijkheid te verbergen.’

Protestants was Gide inderdaad, maar ook pantheïst. In de ene broekzak de bijbel, in de andere Vergilius. Hij was een man van het noorden, maar tegelijk een man van het zuiden: getekend door het mistige, zompige Normandië van moederskant en het zongeblakerde mediterrane Uzès van vaderskant. En zijn eigen bevrijding lag nog zuidelijker, daarvoor moest hij de Middellandse Zee oversteken naar Noord-Afrika.

Bypeed, luidde zijn bijnaam binnen de intieme vriendenkring. Zijn goede vriendin Maria van Rysselberghe, zelf wegens haar lengte van 1.50 m bijgenaamd la Petite Dame, beschrijft hoe hij aan die bijnaam kwam. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, toen ze dagelijks met elkaar optrokken, riep zijn vriend Marcel Copeau: ‘espèce de bipèdel’ [tweevoeter], wat in hun anglofiele clubje verengelst werd tot Bypeed. En inderdaad: Gide laat zich niet vastzuigen aan de klei of wegzakken in de

woestijngrond, maar danst van de ene op de andere voet. Met een been stapt hij binnen in een ruimte, een plaats, een groep, een overtuiging, en met het andere er weer uit. Hij laat zich niet vastleggen, is ongrijpbaar, protéiforme, voortdurend in discussie met zichzelf.

Vat vol tegenstrijdigheden

Dat geldt ook voor zijn werk, dat tot stand komt in verschillende, elkaar aanvullende of nuancerende uitgaven. Zo laat hij zijn eersteling, Les Cahiers d’André Walter, in 1891 op eigen kosten in zeer beperkte oplage gepubliceerd, al snel verpulpen en pas in 1930 herverschijnen met een kritische inleiding, waarin hij afstand neemt van de symbolistische jongeling die hij was. Zijn Nourritures terrestres uit 1897, voor generaties jongeren een bevrijdend cultboek dat oproept om familie en studeerkamer de rug toe te keren en de volheid van het leven te omarmen, krijgt in 1935 een vervolg in Les nouvelles nourritures. Het autobiografische Si le grain ne meurt breidt zich steeds verder uit: een eerste uitgave verschijnt in 1920 in een oplage van 12, het jaar daarop gevolgd door een tweede deel in 13 exemplaren, en pas in 1924 wordt het volledige boek gedrukt dat dan inmiddels bestaat uit drie delen, en overigens pas in 1926 verspreid wordt. Ook zijn geruchtmakende boek over homoseksualiteit, Corydon, verschijnt in 1911 eerst in een zeer beperkte, ditmaal clandestiene oplage onder de titel c.r.d.n., pas in 1924 gevolgd door de volledige versie. Zijn eerste roman, Les faux-monnayeurs uit 1925, laat Gide volgen door een dagboek dat hij bijhield over de genese ervan, Le journal des Faux-monnayeurs (1926). De twee invloedrijke reisverslagen Voyage au Congo (1927) en Retour de l’urss (1936) krijgen allebei kort na verschijning een vervolg waarin de aanvankelijke observaties nog eens aangescherpt worden aan de hand van feitenmateriaal en documenten: Le retour du Tchad (1928) en Retouches à mon retour de l’urss (1937). Ook zijn Journal, dat Gide bijhield vanaf zijn achttiende tot kort voor zijn dood, heeft een ingewikkelde ontstaansgeschiedenis. Eerst publiceert hij min of meer bewerkte, al dan niet recent geschreven pagina’s in de Nouvelle Revue Française (nrf), en in 1939 laat hij zijn Journal integraal verschijnen als zelfstandig onderdeel van zijn verzameld werk, waarna hij zichzelf als het ware inhaalt tot in 1950 het tweede dagboekdeel verschijnt.

Sommige boeken staan lijnrecht tegenover elkaar: L’immoraliste (1902), waarin de hoofdpersoon kiest voor zijn eigen geluk ten koste van dat van zijn jonge echtgenote, wordt gevolgd door de puriteinse liefdesgeschiedenis van La porte étroite (1909). Naar aanleiding van de kritiek daarop noteert hij in 1909 in zijn dagboek: ‘Ze blijven het moeilijk vinden in te zien dat die verschillende boeken samenwoonden en nog samenwonen in mijn geest. Alleen op papier komen ze na elkaar, en wel doordat ze onmogelijk samen geschreven konden worden. Welk boek ik ook schrijf, ik geef me er nooit helemaal in.’ Wie meent Gide te kunnen doorgronden door het laatste wat hij geschreven heeft, vergist zich: ‘ik verschil altijd het meest van mijn laatstgeboren boek.’

Gide lijkt een vat vol tegenstrijdigheden: een amorele moralist, een individualistische communist, een puritein en een zedenbederver. De man die schreef ‘Familles je vous hais’, maar in de loop van de jaren een hechte familie om zich heen verzamelt, kortweg ‘le Vaneau’ genaamd – naar het huis in de gelijknamige straat in Parijs waar hij vanaf 1928 woont. Een precies stilist (vaak geciteerd in de Petit Robert), iemand die zich doodergert als hij onjuist geciteerd wordt, maar die zichzelf vaak onjuist citeert en zich eeuwig vergist in data. En de bekende schrijver, de ‘maître à penser’, de spin in het literaire web van zijn tijd, maar tegelijk sociaal onhandig. Hij is altijd bang dat niemand naar hem luistert, dat wanneer hij in zijn verhaal onderbroken wordt, niemand zal vragen ‘en toen, hoe ging het verder?’ Dat is volgens hem ook de reden waarom hij het einde van zijn boeken meestal afraffelt. Gide is ook de gefortuneerde bourgeois die nooit hoeft te werken om te leven, maar die kan doodvallen op een centime. Het wordt hem met de paplepel ingegoten: zijn moeder vraagt hem om nauwkeurig zijn uitgaven bij te houden als hij als jongeman voor het eerst op reis gaat. De correspondentie tussen moeder en zoon wemelt van de uitgavenlijstjes en adviezen over hoeveel fooi gepast is. De oude mevrouw Gide sterft zelfs met een kasboek in haar handen. ‘Ze leek ten prooi aan een pijnlijke innerlijke onrust en het potlood in haar hand gleed over het papier zonder een spoor achter te laten,’ schrijft hij in Si le grain ne meurt. Wanneer hij het weglegt, schrijven haar vingers doelloos verder op de lakens.

Over Gides al dan niet vermeende pinnigheid bestaan vele anekdotes en in zijn dagboek noemt hij zelf ook volop voorbeelden. Zo haalt hij in 1910 voor een mondain etentje het rokkostuum van zijn trouwdag (1895) uit de mottenballen. Als hij een vriend gaat ophalen, zien ze het wit van zijn onderbroek door een grillig patroon van mottengaatjes heen. Vlug naaien ze er de stukjes op van het lint van een panamahoed. Hij heeft moeite met geld uitgeven in een restaurant; dat leidt soms tot vertwijfelde zoektochten om vooral maar niet in een te dure gelegenheid terecht te komen. Daar staat tegenover dat hij altijd financieel helpt: zijn vriend Quillot met zijn bedrijf; zijn vriend en geliefde, de latere cineast Marc Allégret, door hem zijn eerste camera te geven. Hij draagt bij aan de studiekosten voor verschillende jongens, steunt zowel gedurende de Eerste als Tweede Wereldoorlog vluchtelingen en helpt mensen wegkomen uit het door de nazi’s bezette Frankrijk.

En dan is er nog Gide, de eeuwige reiziger versus de honkvaste stadsbewoner. Alle plaatsen waar hij in Parijs heeft gewoond, liggen in een straal van een paar kilometer rond de Jardin du Luxembourg: het huis in de rue de Médicis (nu place Rostand) waar hij werd geboren, de rue de Tournon, de rue de Commailles waar hij na de dood van zijn vader met zijn moeder woonde, het appartement aan de boulevard Raspail, waar hij na zijn huwelijk met Madeleine Rondeaux woonde, en later de rue Vaneau. Alles ligt ook op loopafstand van de nrf en uitgeverij Gallimard. Alleen de Villa Montmorency in Auteuil, die hij in 1906 laat bouwen, valt daarbuiten, maar dat huis is vaak niet bewoonbaar wegens gebrek aan verwarming, waardoor hij dan

zijn intrek neemt in hotel Lutetia. Buiten Parijs is het




vaste punt Cuverville, het Normandische buiten dat Madeleine van haar vader heeft geërfd. Maar na korte tijd thuis knaagt altijd al snel de onrust die hem naar het station drijft; vanaf zijn eerste echte reis, een voettocht door Bretagne op zijn achttiende, tot de reizen naar Italië, Zwitserland, Duitsland, Luxemburg, Engeland, de ontdekking van Noord-Afrika, later Congo, Tsjaad, de Sovjet-Unie, en zijn talloze reizen naar Zuid-Frankrijk.

‘Ik heb me nooit kunnen vestigen in het leven. Altijd op één bil, alsof ik op de armleuning van een stoel zit, klaar om op te staan, te vertrekken.’ (Dagboek, 14 juli 1930)

Kokette zwerver

Gide beschrijft zichzelf als kind als een ziekelijk, nors kijkend jongetje in een belachelijk geruit jurkje, dat wegkruipt in de rokken van zijn moeder. Hij groeit op tot een romantische jongeling met lang haar en een zwierig gestrikte lavallière; zo is hij op zijn achttiende gefotografeerd door zijn veel oudere, artistiek angehauchte neef Albert Démarest. Een jaar later knipt hij zijn haar en laat een snorretje staan. Op 15 oktober 1908, na voltooiing van La porte étroite, scheert hij zijn snor af. Het moest hem een cool, modern uiterlijk geven. De jaren bezorgen hem het oosterse gezicht van de bijnaam die zijn jeugdvrienden Paul Valéry en Pierre Louïs hem rond zijn 25^e gaven: ‘le Japonais de Lausanne’ of ‘le Savoyard de Yokohama’. Met een knipoog naar Nietzsche, die Kant aanduidde met ‘le Chinois de Königsberg’.

Ook Roger Martin du Gard heeft het over zijn ‘Mongoolse masker met schuine, vooruitspringende wenkbrauwbogen’. In Notes sur André Gide herinnert hij zich hun eerste ontmoeting in december 1913 op een bijeenkomst van nrf-medewerkers. Martin du Gard is begin dertig, Gide in de veertig. Martin du Gards eerste boek Jean Barois is dankzij Gides warme aanbeveling net bij de nrf verschenen en iedereen wil met de nog onbekende jonge auteur praten, maar hij heeft het gevoel dat niemand het echt heeft gelezen. Ineens gaat de deur open en glipt er een man binnen ‘als een zwerver die zich komt warmen in een kerk. De rand van een verfomfaaide hoed verbergt zijn ogen, een wijde klokmantel hangt af van zijn schouders. Hij doet denken aan een uitgeteerde oude acteur zonder engagement, aan zo’n wrak van het bohémienleven die op een avond berooid terechtkomt in een opvanghuis of aan zo’n vaste klant van de Bibliothèque Nationale, zo’n beroepskopiist met groezelig boord en hemd die ’s middags zit te dutten boven een foliant nadat hij geluncht heeft met een croissant. Een uitgetreden priester misschien?’ Het verfrom-

melde hoedje wordt afgezet. ‘De trekken zijn geprononceerd maar slap, zijn huidskleur grauw, de wangen ingevallen, slecht geschoren, de smalle opeengeknepen lippen vormen een lange elastische kronkelige streep, zijn ogen kijken licht besmuikt vanonder de oogleden, met nu en dan een korte vluchtige twinkeling, die vergezeld gaat van een enigszins grijnzende glimlach, kinderlijk en sluw, verlegen en tegelijk gekunsteld.’ Het is André Gide. Hij trekt Martin du Gard, die zich Gide heel anders had voorgesteld, samenzweerderig mee naar een achterkamer, waar hij hem gezeten op een huishoudtrap vertelt wat hij van zijn boek vindt. De jonge schrijver beziet Gides uiterlijk nu met andere ogen, voelt dat hij nog nooit iemand heeft gezien die zo geniaal is. ‘Tot in zijn precieuze, kokette manieren maakt Gide een intens authentieke indruk op me.’ Maar ineens, midden in een zin, staat hij op, pakt jas en hoed en verdwijnt.

Ongrijpbaar, ondoorgrondelijk. Ook Maria van Rysselberghe vindt het moeilijk om zijn beeld te vangen. ‘Niet omdat het zo veranderlijk is, maar zo uiteenlopend. Hij heeft de ernstige, klassieke houding van een denker, met gebogen hoofd, de blik als een lichtstraal verdoken onder de boog van een hoog voorhoofd. Zijn mooie gezicht is symmetrisch met diepe verticale rimpels in zijn wangen die doorlopen tot onder de kin, wat zijn gezicht iets sterks en strengs verleent. Maar zijn afhangende schouders geven hem iets verlegens en aarzelends.’ Gide is bijna vijftig als ze zijn portret probeert te schrijven. Inmiddels is hij kaal met nog wat spaarzame bruine haren. Wie zijn gezicht ziet, steeds vaker getooid met de karakteristieke ronde hoornen bril, geeft hem meestal wel zijn leeftijd, maar hij heeft een jeugdige, energieke tred. Als kind hield hij al van hardlopen en bij gymnastiek was hij de beste van de klas in het paalklimmen en touwklimmen. ‘Maar aan de trapeze maakte ik niet veel klaar, omdat ik daar duizelig van werd.’ Hij heeft zijn hele leven gehouden van stevige wandelingen en zwerftochten door de natuur, van tennissen en vooral zwemmen in ieder water dat hij tegenkomt sinds een arts in zijn jeugd hem dat advies heeft gegeven.

Hij zit nooit rechtop maar hangt, drapeert zich in stoelen en banken. Zijn kleding moet ook los en comfortabel zijn: broek en vest van dezelfde stof, fluwelen huisjasje, grof linnen hemd, meestal open boord met zijden sjaal. Binnenshuis draagt hij vaak de blauwe djellaba die hij van zijn eerste reis naar Noord-Afrika heeft meegenomen. Buitenshuis gaat hij gehuld in een cape of pelerine, of slaat hij een jas om zonder zijn armen in de mouwen te steken, wat zijn verschijning iets fladderends geeft. In zijn herinneringen schrijft hij dat hij zeer op kleren gesteld was, maar dat zijn moeder hem niet beter wilde kleden dan zijn vriendje bij wie ze het thuis minder goed hadden. Dus geen matrozenpak of fluwelen pakje, maar een krap zittend jasje, een martelend gesteven boordje, afzakkende kniekousen en een koddig bolhoedje. Naar een gemaskerd bal, waar hij zich opgewonden op verheugde, mocht hij tot zijn ellende niet als ridder of kleine markies verkleed gaan, maar kreeg hij een banketbakkerskostuum aan, dat zijn moeder had gekozen omdat het

een voordelige aanbieding was. Toen hij




binnenkwam bleek hij niet de enige: ‘Het leek wel een bankerbakkersschool.’

Zijn leven lang is hij erg kouwelijk en is hij voortdurend bezig laagjes aan en uit te doen. Roger Martin du Gard vertelt hoe Gide eens tot zijn ontsteltenis in de duisternis van de bioscoop een van zijn twee lange onderbroeken uittrok omdat hij het te warm had. Bij een ander bioscoopbezoek vroeg Gide hem een zakdoek te leen. Toen het licht aanging, keek Martin du Gard vreemd op: Gide had de zakdoek met behulp van vier knopen tot hoofddeksel omgetoverd omdat hij last had van de tocht. Het kale hoofd met de kostbare hersenen moet steeds warm gehouden worden: op veel foto’s draagt Gide zowel binnens-als buitenshuis de vreemdste mutsjes en hoedjes.

De donkere jaren

In Si le grain ne meurt tekent hij zijn jeugd als donkere jaren. Deze herinneringen, die hij schreef ‘halverwege de levensweg’, zijn te beschouwen als een tocht vanuit het duister waarin zijn jeugd gehuld was naar het licht, het overwinnen van zijn ‘larvenstadium’. ‘Op die onschuldige leeftijd waarop men een kind graag louter als een open, teer en zuiver zieltje ziet, herinner ik me mezelf alleen als teruggetrokken, lelijk en achterbaks.’ Gide is enig kind, geboren op 22 november 1869, als zijn ouders al zes jaar getrouwd zijn. Hij beleeft een eenzame jeugd met een overbezorgde, hyperconsciëntieuze moeder en een zachtmoedige, maar meestal in zijn werk verdiepte vader, die overlijdt als André elf jaar oud is. Juliette Rondeaux (1835-1895) komt uit een rijk fabrikantengezin uit Rouen. Haar familie heeft fortuin gemaakt in de handel in specerijen en rouenneries, bedrukte katoenen stoffen, en bezit veel grond met pachtboerderijen. De Rondeaux zijn enkele generaties lang katholiek geweest, maar Juliette is met haar zuster en drie broers door haar moeder streng protestants opgevoed. Ze heeft een strikt rechtvaardigheidsgevoel en vindt dat haar Schotse gouvernante Anna Shackleton evenveel recht heeft op mannelijke aandacht als zijzelf ‘Toen mijn moeder de huwbare leeftijd zou bereiken, vreesde menigeen dat Anna Shackleton, die zelf nog jong was en bovendien buitengewoon knap, haar leerling wel eens in de schaduw zou kunnen stellen. Toegegeven, de jonge Juliette Rondeaux was dan ook een hopeloos geval.

Niet alleen trok ze zich voortdurend terug en hield zich op de achtergrond als ze had moeten schitteren, maar ze liet bovendien geen gelegenheid voorbijgaan om miss Anna naar voren te schuiven, voor wie ze bijna meteen een innige vriendschap had opgevat.’ Een huisvriend, dominee Roberty, moet eraan te pas komen om haar in contact te brengen met een jonge hoogleraar in de rechten die uit het diepe zuiden komt. Paul Gide (1832-1880) stamt uit een protestantse magistratenfamilie uit de Cevennen, een gebied getekend door godsdiensttwisten. Nog niet zo lang daarvoor werden bijbels er verstopt in spiegels en in het opgestoken haar van de vrouwen. Paul was geboren in Uzès als oudste zoon van een steile hugenoot; zijn jongere broer Charles werd een bekend sociaal econoom. In een ver verleden was hun familie van vaderskant, de Guido’s, uit Florence gekomen.

‘Né à Paris, d’un père Uzétien et d’une mère Normande, où voulez-vous, Monsieur Barrès, que je m’enracine?’ luidt Gides antwoord op de theorie van Maurice Barrès volgens welke iedere schrijver wortelt in de grond waarop hij geboren is. Deze noordelijke en zuidelijke kant, katholicisme en protestantisme, zouden volgens Gide debet zijn aan zijn innerlijke tegenstrijdigheden, waarbij hij het katholicisme in de familie Rondeaux overdrijft. Toch zijn er tussen de twee families meer overeenkomsten dan verschillen. Zowel de noordelijke als de zuidelijke familie behoort tot de gezeten bourgeoisie, en beide families zijn in de laatste generaties protestants.

De vakanties worden afwisselend in Normandië of bij zijn grootmoeder in Uzès doorgebracht, maar Gides leven speelt zich hoofdzakelijk af in Parijs. Aanvan-

kelijk in het appartement in de rue de Médicis (nu place Rostand) met uitzicht op de Jardin du Luxembourg, later in het grote, donkere hoekappartement in de rue de Tournon. Vriendjes heeft hij er niet, ondanks de scène waarmee hij al op de eerste bladzijde van zijn memoires in huis valt: hij en het zoontje van de conciërge geven zich onder de tafel met afhangend tafelkleed ‘dicht tegen elkaar aan maar niet bij elkaar’ over aan wat eufemistisch ‘kwalijke gewoonten’ genoemd wordt. Wanneer zijn kindermeisje hem meeneemt naar de Jardin du Luxembourg, speelt hij niet met de andere kinderen, maar als zij even de andere kant op kijkt stampt hij hun zandtaartjes kapot. Later brengt hij het verlangen iets kapot te maken in verband met erotiek. Het idee een geliefd stuk speelgoed kapot te maken bezorgt hem erotische opwinding, net als een verhaal van madame de Ségur waarin het huispersoneel de bloemetjes buiten zet wanneer meneer en mevrouw niet thuis zijn, en waarbij de koetsier de meid knijpt die een stapel borden kapot laat vallen. Eén vriendje heeft hij in het Luxembourg, maar met hem kan hij niet spelen want het ventje is bijna blind. ‘Lammy waarom draagt u een bril?,’ vraagt hij hem. (De peuters vousvoyeren elkaar.) Wanneer hij hoort dat Lammy binnenkort helemaal niets meer zal zien, loopt hij dagen met zijn ogen dicht door het huis om zich voor te stellen wat blind zijn is. Jaren later schrijft hij L’aveugle, later La symphonie pastorale genoemd.

Tekenend voor zijn eenzaamheid: als hij zijn moeder voor de voeten loopt, zegt ze: ‘Ga maar met je vriendje Pierre spelen.’ Dat betekende: amuseer je maar alleen. Misschien ligt daar de kern van zijn gewoonte om in zichzelf met zichzelf te redeneren. In het dagboek schrijft hij: ‘in mijn binnenste zijn verschillende nationaliteiten’ en ‘Je suis un être de dialogue’.

Tijdens de vakanties in Normandië heeft hij gezelschap: de drie nichtjes Rondeaux, Madeleine, Valentine en Jeanne, dochters van de broer van Gides moeder; ze hebben ook nog twee broertjes, maar die tellen in zijn herinnering niet mee. In de zomervakanties logeren ze op La Roque Baignard, een buiten dat eigendom is van Gides moeder (het decor van L’immoraliste), of in Cuverville, eigendom van haar broer Émile, de vader van Madeleine (het decor van La porte étroite). Buiten de vakanties wonen de nichtjes in Rouen, waar ook het grootouderlijk huis staat. Madeleine is de rustigste van de drie. Ze doet niet mee aan wilde spelletjes als boomhutten bouwen of races met de karretjes in de stoffenfabriek. Ze kan zo verdiept raken in een boek, dat ze gewoon van haar stoel afvalt.

Rood hoofd

André houdt van vissen en heeft een insectenverzameling. Botanie is zijn grote liefde. Enthousiast trekt hij samen met Anna Shackleton, die iedere zomer meegaat naar La Roque, met een clubje oudere natuurliefhebbers door veld en beemd. Groot is de overgang van het solitaire bestaan naar een schoolklas. In 1877 doen zijn ouders hem op de École Alsacienne, een protestantse eliteschool in de rue d’Assas, bij de Jardin du Luxembourg. Hij begrijpt gewoon niet wat er van hem ver-

wacht wordt en komt thuis met een nul voor gedrag. Na drie maanden wordt hij geschorst omdat hij in de klas wordt betrapt op ‘kwalijke gewoonten’: ‘De avond tevoren hadden mijn ouders een etentje gegeven en ik had mijn zakken volgepropt met allerlei lekkers van het dessert. En terwijl meester Vedel zich die ochtend voor de klas stond uit te sloven, beroerde ik beurtelings mezelf en de bonbons. Plotseling hoorde ik mijn naam noemen. “Gide! Wat heb je een rood hoofd. Kom jij eens even hier.”’ Dezelfde avond valt er thuis een brief op de mat, waarin hem voor drie maanden de toegang tot de school wordt ontzegd. Zijn moeder neemt hem mee naar de huisarts, die wijzend naar een verzameling speerpunten van de Toearegs achter zich, met rollende ogen bast: ‘Als je je niet betert, dan hebben we hier de benodigde instrumenten om jongetjes zoals jij te opereren!’ Toch maakt de bezorgdheid van zijn moeder meer indruk dan dit dreigement.

Zijn schooltijd wordt een paar jaar later ruw onderbroken door de dood van zijn vader. Paul Gide was die zomer van 1880 ziek teruggekomen van familiebezoek in het zuiden, een ziekte die zogenaamd aan het eten van vijgen werd toegeschreven. In werkelijkheid leed hij aan darmtuberculose, ‘maar tuberculose is een ziekte die men in die tijd hoopte te genezen door net te doen of hij niet bestond’. André is elf, het is of de dood van zijn vader niet echt tot hem doordringt. In eerste instantie geniet hij meer van het prestige dat het hem geeft: al zijn klasgenoten schrijven hem een condoleancebrief; brieven die hij zijn leven lang bewaard heeft. Wel herinnert hij zich scherp de golf van liefde van zijn moeder die hem voortaan ‘insloot’. Zij neemt André met zich mee naar Rouen, waar ze de eerste maanden van haar weduwschap doorbrengt bij haar broer Henri. Voor André worden verschillende huisleraren aangetrokken, die geen van allen een groot succes blijken. Het volgend schooljaar gaan moeder en zoon in Montpellier wonen. Vanwege het klimaat misschien, of om dichter bij zijn oom Charles Gide te wonen, van wie zijn moeder steun in de opvoeding verwacht.

André gaat naar het openbare gymnasium in Montpellier. Dit wordt een regelrecht drama: het precieuze Parijse moederszoontje wordt uitgejouwd om zijn manier van voordragen. ‘De eerste dichtregel was direct raak, die wekte verbijstering, het soort verbijstering dat echte schandalen wekken, daarna barstte een homerisch gelach los.’ Hij wordt het pispaaltje van de klas, vogelvrij wild, achtervolgd door een bende jongens onder aanvoering van de zoon van ‘een kermisklant’, die hem een dode kat in zijn gezicht drukt. Geregeld komt hij met een bloedneus en gescheurde kleren thuis. Voor het personage van de kleine Boris, die in Les faux-monnayeurs door zijn klasgenoten tot zelfmoord gedreven wordt, heeft Gide uit eigen ervaring kunnen putten. Ziekte maakt een eind aan de nachtmerrie, maar wanneer hij na genezing van de waterpokken weer terug naar school moet, krijgt hij last van al dan niet gesimuleerde toevallen. ‘Zenuwen,’ constateren de artsen en sturen hem naar een kuuroord.

In de kerstvakantie van datzelfde jaar 1882 ontdekt hij ineens zijn geheime be-

stemming: de liefde voor zijn twee jaar oudere




nichtje Madeleine ontbloeit wanneer hij haar verrast in haar verdriet om het overspel van haar moeder, zijn mooie exotische tante Mathilde. Geboren op het eiland Mauritius moet deze welhaast verkwijnen in het duffe provinciebestaan van Rouen, waar wordt gefluisterd over haar te dunne sjaals en te diepe decolletés en waar haar schoonzusters, van top tot teen in het zwart gehuld na de dood van Paul Gide, er schande van spreken dat zij geen rouw draagt. Ze zoekt troost in de armen van een officier; haar oudste dochter Madeleine weet het en lijdt onder de schande. Haar neefje wordt door Madeleines verstolen tranen getroffen als door een bliksemstraal: ‘Ik voelde dat in dat tere wezentje dat ik toen al liefhad, een groot, ondraaglijk verdriet huisde, een leed zo groot dat al mijn liefde mijn leven lang niet genoeg zou zijn om het te stelpen. Wat moet ik nog meer zeggen…? Tot die dag had ik zomaar wat rondgedwaald en nu ontdekte ik plotseling een nieuw richtsnoer in mijn leven.’ Uiterlijk was er niets veranderd, maar voortaan is alles wat hij denkt en leest gewijd aan Madeleine.

Ontwaken

Het jaar daarop vestigen moeder en zoon Gide zich weer in Parijs, in een nieuw appartement in de rue de Commaille. De vensters naar een wijder leven, waarin ruimte is voor muziek, schilderkunst en poëzie, worden opengezet door Anna Shackleton en André’s veel oudere neef Albert Démarest. Op diens voorspraak krijgt hij van zijn moeder vrijelijk toegang tot zijn vaders bibliotheek: ‘Ik zie me nog in die lente van mijn zestiende jaar als een Etrusk op het vloerkleed liggen voor de kleine boekenkast, waarvan de deurtjes openstonden, en huiverend ontdekte en voelde ik hoe de uitbundige lente van mijn hart ontwaakte en antwoordde op de roep van Heinrich Heine.’

Herhaalde migraineaanvallen maken geregeld schoolbezoek onmogelijk, maar na een paar jaar wordt hij via een particulier pension alsnog klaargestoomd voor de retoricaklas van de École Alsacienne. Daar ontmoet hij eindelijk een echte vriend en zielsverwant, Pierre Louis (later Louÿs). André is achttien, Pierre zeventien. ‘Twee uiteenlopender naturen kan men zich niet voorstellen en daarom had ik zo bijzonder veel aan de omgang met hem.’ Tegenover Pierre Louis en diens brille voelt hij zich minderwaardig, zoals later ook tegenover Paul Valéry. Hij is altijd bang te blozen; ook de tranen zitten los, en dat zal altijd zo blijven. Wat hen bindt is de poëzie. Louis was aanvankelijk een Hugo-adept en had via zijn oudere broer Heine leren

kennen, maar Goethe is pas echt een mijlpaal. Door Louis ontdekt Gide Goethe. Het betekent voor hem een zinnelijk ontwaken, een pantheïsme dat later zijn neerslag krijgt in Les nourritures terrestres. En Goethes Werther is niet vreemd aan André Walter, de hoofdpersoon van zijn eerste boek.

15 mei 1888
Gisteravond heb ik Louis gezien en ik schaam me. Hij heeft de moed om te schrijven, en ik, ik durf niet. Wat mankeert me toch?
En toch borrelen er zoveel dingen in me, die erom vragen zich uit te kristalliseren op papier.
Ik ben bang! Ik ben bang dat de fragiele vluchtige gedachte verwelkt als ik hem vastleg, dat ik hem stijf en doods maak, als een opgeprikte vlinder wiens vleugels op hout gespreid worden, terwijl vlinders alleen mooi zijn als ze vliegen.
Lafaard! Als het waar is dat je denkt, als het waar is dat je voelt, moet je je uiten!
Wie zou er anders schrijven? Is het geen tijd om van start te gaan?
Heb vertrouwen in je kracht; begin bij het eerste zuchtje inspiratie.
Ook ik ben dichter!
Je moet het ideaal waarnaar je streeft hoog stellen en het gaandeweg altijd voor ogen houden.
Schrijven! Ach, wat een dolle vreugde, wat een hartstocht! Denken, dromen, en zingen wat je gedroomd en gedacht hebt.
Anderen goed doen, draaien aan het rad van de vooruitgang en niet voorbijgaan als een loze schim die geen enkel spoor nalaat.

Ze houden allebei een dagboek bij. Dat van Louis, die praktischer in het leven staat dan zijn vriend, is veeleer verslaggevend. Hij fantaseert over mooie vrouwen die hem van zijn maagdelijkheid zullen afhelpen, of noteert probeersels van gedichten. Dat van Gide is introspectief, in zichzelf gekeerd, onder invloed van de vader van de egoliteratuur, de Zwitser Amiel. ‘Ik had de gewoonte aangenomen om een dagboek bij te houden, uit behoefte om een verwarde innerlijke onrust te uiten, en heel wat bladzijden uit dat dagboek zijn ongewijzigd overgenomen in de Cahiers [d’André Walter].’

Pierre Louis houdt van het uitgaansleven, bezoekt boulevardtheaters, is eeuwig verliefd op actrices, en idolaat van Sarah Bernhardt. ‘Oh! Sarah! Sarah! Sarah la beauté! Sarah la divine! Sarah, je t’aime…!’ Maar Gide gaat helemaal op in zijn mystieke liefde voor Madeleine. Alle belangrijke passages in zijn lectuur worden voorzien van een M. in de kantlijn, hij schrijft haar hooggestemde brieven over zijn schrijversaspiraties. Zij is zijn engel, zijn muze.

In het filosofiejaar, het jaar voor het baccalaureaat, verhuist Pierre Louis naar Passy. Gide gaat naar het lyceé Henri iv, waar hij na het eerste trimester wegblijft.

Filosofie studeert hij liever alleen. Zijn privé-leraar is een teleurstelling, maar gelukkig ontdekt hij Schopenhauer, Die Welt als Wille und Vorstellung. ‘Later stelde ik me onder de hoede van andere leermeesters, aan wie ik toen verre de voorkeur gaf: Spinoza, Descartes, Leibnitz en ten slotte Nietzsche. Maar mijn inwijding in de filosofie heb ik louter en alleen aan Schopenhauer te danken.’

Via Pierre Louis leert Gide een paar van diens nieuwe vrienden kennen: Marcel Drouin, zijn latere zwager; Maurice Quillot, aan wie hij zijn Nourritures terrestres zal opdragen; en Maurice Legrand, die bekend zal worden als Franc-Nohain. Op het Henri iv ontmoet hij de latere politicus Léon Blum, die dan nog alleen literaire ambities heeft. Ze schrijven in door hen zelf opgerichte literaire tijdschriften als Potache-Revue.

Hij krijgt eindelijk een goede pianoleraar, Marx de la Nux, neef van de schrijver Leconte de Lisle. Tot dan heeft hij altijd les gehad van een bonte stoet merkwaardige types, maar ineens is het of hij muziek begrijpt, alsof de heilige geest over hem is neergedaald en hij een ‘goddelijke taal’ spreekt. Zijn leven lang zal de piano belangrijk voor hem blijven; er zijn periodes dat hij vijf à zes uur per dag studeert. Muziek bepaalt zijn stijl. Gide is geen schrijver van beelden, voor hem tellen het ritme en de melodie, ‘the gait’, zoals hij het zelf noemt. Hij is zelfs bereid de betekenis daaraan ondergeschikt te maken.

Neef Albert Démarest wil Gides portret schilderen voor een inzending naar de Salon en maakt ook een mooie fotoreeks van de romantische jongeling met zijn lange haar. Door het poseren wordt de jonge poëet zich bewust van het beeld dat anderen van hem hebben: als een acteur bestudeert en oefent hij zijn gelaatstrekken. Gewapend met de pen buigt hij zich als Narcissus over zijn spiegelbeeld om zijn gevoelens en gedachten vast te leggen.

Via Albert leert hij diens schilderleraar Jean Paul Laurens kennen, een bekend



historieschilder. In zijn atelier ziet hij diens zoon, zijn vroegere klasgenoot Paul Albert Laurens terug. Paul (1870-1934) wordt ook schilder, vooral gewaardeerd als colorist. De kennismaking met het kunstenaarsmilieu is bevrijdend, in het atelier worden wekelijkse avondjes georganiseerd, er wordt muziek gemaakt, gepraat. ‘Door de sobere, purperen en bijna donkere inrichting werd ik direct bevangen door een haast religieus gevoel.’ Daartegen steekt het bourgeois-interieur van zijn moeder ineens benauwd af.

Uitlaatklep

Die zomer maakt hij zijn eerste zelfstandige reis. Zelfstandig tussen aanhalingstekens, want zijn moeder, die hem liever met een reisvereniging naar Zwitserland had zien vertrekken, trekt in een rijtuig achter hem aan. Hij maakt voettochten met een rugzak op, en om de twee dagen treffen ze elkaar. Zo weet ze zeker dat hij op het rechte spoor blijft. Bretagne was toen in de mode bij kunste-

naars. René van Chateaubriand was een Breton, en de held van het boek dat hij droomde te schrijven en dat toen nog Allain of La nouvelle éducation sentimentale zou heten, moest ook een Breton zijn. De zeewind blaast de boekenwijsheid uit zijn hoofd en hij maakt bevlogen notities van opspattend schuim, de zon op zijn huid, het plezier om zijn lichaam af te matten. Hij ziet een groepje zigeunerjongens voor dag en dauw met hun bruine lijven in een rivier spartelen, jaloers dat hij niet een van hen is. Het is een voorafschaduwing van zijn Noord-Afrikaanse impressies.

Na zijn bac wijdt hij zich volledig aan de literatuur. Hij heeft twee dromen: eindelijk zijn boek schrijven en trouwen met Madeleine.

Haar vader, Émile Rondeaux, krijgt begin 1890 een beroerte. Hij sterft na een zwaar ziekbed, omringd door zijn vijf kinderen plus zijn neef André. Het gezamenlijk waken bij de zieke, het gedeelde verdriet is als een bezegeling van hun liefde; voortaan beschouwt André Madeleine als zijn verloofde. Zijn moeder is fel gekant tegen een huwelijk: ze zijn neef en nicht, André is twee jaar jonger dan Madeleine, hij is onaangepast, lijdt aan een nerveus temperament en zijn toekomst in de letteren is ongewis. Bovendien zijn ze nu behalve neef en nicht bijna broer en zus geworden: Juliette Gide voelt zich verantwoordelijk voor de kinderen van haar broer, die na zijn dood alleen achterblijven. Hun moeder was een paar jaar eerder vertrokken met haar minnaar.

Madame Gide blijft voorlopig in Rouen bij de nichtjes, André leidt in Parijs ‘une vie en tralala’, zoals hij zijn moeder schrijft. Maar behalve door allerlei afspraken zijn zijn dagen gevuld met het werken aan zijn Allain, houdt hij zijn dagboek bij, leest hij enorm veel (Balzac, Goethes Werther) en noteert hij min of meer gedetailleerde leesverslagjes. Hij wil weg uit Parijs om zich op zijn boek te concentreren. Eerst vindt hij een onderkomen bij het meer van Pierrefonds, waar Pierre Louis tot zijn ongenoegen ook opduikt; uiteindelijk vindt hij een eenzame plek in Menthon, vlak bij het meer van Annecy. Het moeizame gezoek naar een kamer is kenmerkend: hij kan niet beslissen. Er moet ook een piano komen, want het boek moest als muziek geschreven worden (Schumann, Chopin, Bach).

Die zomer keert hij terug naar Parijs met het eerste deel van zijn boek, ‘Le cahier blanc’. In La Roque voltooit hij het tweede deel, ‘Le cahier noir’. Zijn neef Albert, aan wie hij het meteen voorleest, ‘was onthutst door mijn mateloze dweperige vroomheid en de overvloedige hoeveelheid citaten uit de Schrift. Hoeveel dat er waren kan men zich voorstellen als men ziet hoeveel er nog zijn blijven staan nadat ik op zijn aanraden ongeveer tweederde had geschrapt.’ Later schrijft hij in zijn herinneringen: ‘Als ik nu mijn Cahiers d’André Walter opensla erger ik me aan de geëxalteerde toon.’ Toch is Les Cahiers d’André Walter al direct een typisch Gideaans boek: de tegenstelling tussen het cahier blanc en het cahier noir, de verlokkingen van het vlees (de zwemmende naakte bruine jongens uit Bretagne duiken op: ‘met mijn handen de zachtheid van hun bruine huid voelen’) versus de verhevenheid van de engel (‘Ik begeer je niet. Je lichaam hindert me en vleselijke liefde schrikt me af’); het is Mar–

riage between heaven and hell (Blake). Ook de vorm is Gideaans: het is een boek in een boek, een dagboek van iemand die een boek schrijft. Het wordt gepresenteerd zonder auteursnaam, als een postuum gevonden tekst van een zekere André Walter, een protestantse Breton, die zich na de dood van zijn moeder in Bretagne terugtrekt om een lang gedroomd boek te schrijven: ‘oeuvre étrange: scientifique et passionnée’. In zijn isolement raakt hij langzaam ten prooi aan waanzin en sterft aan een hersenvliesontsteking. De Cahiers worden gepresenteerd als onderdeel van zijn nagelaten geschriften, die ook nog gedichten en losse aantekeningen zouden bevatten. De mystificerende inleiding wordt geschreven door Pierre Louis. Zelf beschrijft Gide zijn debuut aldus: ‘Omdat iedere andere uitlaatklep voor mij onmogelijk was, verviel ik in de zonde van mijn vroegste jeugd en iedere keer dat ik ertoe verviel was ik wanhopig. Dat was naast veel liefde, muziek, metafysica en poëzie het onderwerp van mijn boek.’

Dit boek, zijn summa, was een offerande en een huwelijksaanzoek. Achter het personage Emmanuèle (of Em., zoals hij haar ook in zijn dagboek noemt) schuilt overduidelijk Madeleine. Voor haar laat hij een uniek exemplaar drukken met ‘Madeleine’ in plaats van Emmanuèle. Op 1 januari 1891 geeft hij het haar.

Ze weigert zijn aanzoek. Ze wil alleen liefde tussen broer en zus; is bang dat ze elkaar ongelukkig zullen maken. Zij wil een rustig bestaan op de achtergrond, hij zal met zijn literatuur in de schijnwerpers staan. Ze voelt zich te kijk gezet doordat hij hun diepste zielenroerselen openlijk in een boek heeft gebruikt en schrikt van de waaier van tegenstrijdigheden die hij erin ontvouwt.

Afrika. Afrika!

Gides debuut levert hem een succès d’estime op. Als jonge schrijver bezoekt hij verschillende literaire salons, vooral ‘de dinsdagen’ van Mallarmé. Op die avonden rond de tafel met de tabakspot in het midden en waar madame Mallarmé zelf rond tien uur met een blad grogs rondgaat, maakt Gide kennis met jonge schrijvers en het symbolisme. Hoe bang men is voor directe verwijzing naar de werkelijkheid blijkt als hij een fragment uit zijn Voyage d’Urien (1893) laat lezen met de titel ‘Voyage au Spitzberg’. Mallarmé fronst de wenkbrauwen als hij de titel ziet, maar reageert na lezing opgelucht: ‘Ah, ik was al bang dat u er echt was geweest.’ Met zijn Nourritures terrestres (1897) laat Gide later het symbolisme los en kiest hij voor een direct en zinnelijk contact tussen literatuur en de buitenwereld. Maar aan de avonden bij Mallarmé houdt hij een grondige hekel over aan gemakzucht en behaagzucht in de literatuur en in het leven; een onvoorwaardelijke, onverzettelijke voorliefde voor en behoefte aan oprechtheid, integriteit, gevoel voor rechtvaardigheid. Het is volgens hem dan ook geen toeval dat in de groep rond Mallarmé de meeste verdedigers van Dreyfus gevonden werden. Maar de littérature engagée zoals Barrès die voorstond, literatuur ‘ten dienste van’, was volgens Gide een vorm van opportunisme.

Hij reist naar München, naar Bretagne, maar dan dient zich de mogelijkheid van een verre reis aan. Paul Laurens heeft een reisbeurs gewonnen waarmee hij een jaar in het buitenland kan gaan schilderen. Ze besluiten samen naar Noord-Afrika en daarna naar Italië te gaan. Eind oktober 1893 varen ze van Marseille naar Tunis. ‘Afrika. Afrika! Een paar keer herhaalde ik het magische woord.’ Ze zijn overdonderd en verrukt door alle indrukken, maar Gide had bij vertrek al last van een kou, die ontaardt in een steeds scheurender hoest en slapte. Het jaar daarvoor was hij voor militaire dienst afgekeurd wegens ‘tuberculose’, een diagnose die snel verdrongen werd, maar de ziekte lijkt nu toch serieus op te spelen. Ze stranden in Sousse en besluiten de winter door te brengen in Biskra, Algerije. ‘Door de dubbele invloed van het klimaat en mijn ziekte voelde ik mijn strengheid wegsmelten en de frons van mijn voorhoofd verdwijnen.’

De vrienden beginnen hun eigen leven vorm te geven. Ze verblijven in een door terrassen omgeven appartement en hebben een eigen bediende, de jonge Arabier Athman. Hij brengt hen in contact met Mériem, een zestienjarig meisje dat hen nachtelijk bezoekt. Gide had inmiddels in Sousse zijn eerste homoseksuele ervaring opgedaan, maar ‘Mériem had mij absoluut meteen al meer goed gedaan dan alle middeltjes van de dokter bij elkaar’. Toch krijgt hij een bloedspuwing. Paul Laurens doet geschrokken verslag aan zijn ouders, die op hun beurt Madame Gide waarschuwen. In februari arriveert ze samen met dienstmaagd Marie. Dat maakt een eind aan het vrije leven. Na een paar weken reizen de twee jongens samen door naar Syracuse, Napels, Rome, Florence. Gide gaat kuren in Zwitserland en installeert zich daarna drie maanden in La Brévine, een oersaai ijzig dorpje in de Jura, waar hij begint aan zijn fascinerende Paludes (1895).

Hij heeft heimwee naar de zon en het Zuiden. Zodra hij kan reist hij opnieuw naar Algerije. Daar ontmoet hij in januari 1895 in Blidah bij toeval Oscar Wilde, die hij al eerder in Parijs had leren kennen in diens gloriedagen. Wilde fluisterde hem toen toe: ‘Ik houd niet van uw lippen, ze zijn recht als van iemand die nooit heeft gelogen. Ik wil u leren liegen, zodat uw lippen mooi en gekruld worden als van een antiek masker.’ Wilde initieert hem in de geneugten van de betaalde jongensliefde door een afspraak te arrangeren met Mohammed, de kleine fluitspeler.

Dat voorjaar installeert Gide zich opnieuw in Biskra en begint Les nourritures terrestres te schrijven.

In de correspondentie met zijn moeder met haar eeuwige adviezen sluipt steeds meer irritatie. Met de erfenis van zijn inmiddels gestorven grootmoeder uit Uzès wil hij een sinaasappelplantage kopen. Hij maakt ook plannen om Athman mee te nemen naar Parijs. Madame Gide, die meent dat het hem in de bol is geslagen, neigt er steeds meer toe toch in te stemmen met een huwelijk met Madeleine. Wanneer hij terugkeert naar Parijs, wordt de verloving min of meer beklonken. Madame Gide vertrekt naar La Roque om daar de zomermaanden door te brengen, maar na een paar dagen wordt ze getroffen door een beroerte en overlijdt.

De vriendschap met Pierre Louis, die al een tijd onder groeiende spanning stond, wordt na de dood van Gides moeder definitief verbroken. Madeleine en André verloven zich kort na de begrafenis en trouwen op 8 oktober 1895 in de protestantse kerk van Étretat. Vooraf had hij nog een arts geconsulteerd over hoe dat nu moest met zijn homoseksualiteit in het huwelijk, maar deze had hem gerustgesteld: ‘U bent als iemand die honger heeft geleden en zich tevreden heeft gesteld met augurken.’ Eenmaal getrouwd zou het ‘natuurlijk instinct’ wel zegevieren.

Ze maken een lange huwelijksreis naar Zwitserland, Italië, Tunesië en Algerije, ongeveer de omgekeerde route van zijn reis met Laurens. In de jaren daarna maakt

hij met Madeleine nog verschillende reizen, naar Italië en Algerije. Ze vestigen zich in La Roque, waar Gide in 1896 tot burgemeester wordt benoemd (de jongste van Frankrijk, in het kleinste plaatsje). In Parijs hebben ze een appartement aan de Boulevard Raspail. Later neemt hij met Madeleine zijn intrek in Cuverville en laat hij in Parijs een huis bouwen, de Villa Montmorency.

In deze eerste jaren van zijn huwelijk komt een groot deel van zijn literaire werk tot stand: L’immoraliste, Amyntas, La porte étroite. Hij vertaalt Walt Whitman, Tagore, Conrad, en voert een uitgebreide correspondentie.

Mooi excuus

In 1908 verschijnt het eerste nummer van een nieuw literair tijdschrift, La Nouvelle Revue Française. De redactie gaat direct aan gekrakeel ten onder, maar een paar maanden later, op 1 februari 1909, ligt er na deze valse start een nieuw no.1 van de nrf, een tijdschrift dat geschiedenis gaat schrijven in de twintigste-eeuwse Franse letteren. Het werd opgericht door André Gide, Henri Ghéon, Marcel Drouin, Jacques Copeau, Jean Schlumberger en André Ruyters. De nrf is een tijdschrift met nieuw literair werk en literaire kritiek. Het wil een platform zijn voor een moderne literatuur, die het academisme en realisme heeft afgeschud, die boven partijen, ideologieën en religieuze overtuigingen staat, en alleen literaire kwaliteit als ijkpunt heeft. Misschien valt het programma van het nieuwe tijdschrift het best samen te vatten door ‘strengheid’: tegen mooischrijverij, tegen snelle journalistiek, en met de hoogste eisen aan stijl en aan de kwaliteit van papier en drukwerk. In het eerste nummer publiceert Gide zijn Porte étroite, over een liefde die ten onder gaat aan een hoogstaande, onbereikbare moraal. Het wordt ontvangen als een welkome reactie op het heersende realisme en materialisme.

Vanaf 1910 publiceert de nrf teksten van de ‘décades de Pontigny’, een door Paul Desjardins opgezette jaarlijkse tiendaagse conferentie over sociale, filosofische en literaire vraagstukken, waar schrijvers en intellectuelen elkaar treffen en ideeën uitwisselen. Al snel ontstaat in het verlengde van het tijdschrift een eigen uitgeverij. In 1911 wordt met kapitaal van Gide, Schlumberger en de jonge Gaston Gallimard, die de dagelijkse leiding op zich neemt, de Éditions de la nrf opgericht. De eerste publicaties zijn L’otage van Paul Claudel, La mère et l’enfant van Charles-Louis Philippe en Isabelle van André Gide.

In 1912 wijst de nrf het manuscript van Marcel Prousts Du côté de chez Swann af. Volgens Prousts huishoudster Céleste Albaret zat de ingewikkelde knoop die om het pak papier gelegd was er na terugzending nog net zo om. Een roman die zich exclusief in adellijke kringen afspeelde, paste volgens de redactie a priori niet in haar moderne fonds. Gide, die zich verantwoordelijk voelt voor de afwijzing, schaamt zich achteraf dood en stuurt Proust een excuusbrief, waarop deze zeer elegant reageert in de trant van: als u het manuscript niet had geweigerd, had ik nooit zo’n mooie brief van u ontvangen. Vanaf 1917 verschijnt Proust wel bij de nrf.

Het lijkt of zijn vergissing Gide als een splinter in het vel blijft steken. Door de

jaren heen noteert hij geregeld in zijn dagboek dat hij taalfouten heeft aangetroffen in Prousts werk, alsof hij zich ondanks zijn bewondering voor Proust toch wil rechtvaardigen.

In zijn dagboek beschrijft hij twee bezoeken aan Proust in mei 1921. Het gesprek gaat over homoseksualiteit. ‘Wanneer ik hem kort iets vertel over mijn memoires, roept hij uit: “U kunt alles vertellen als u maar nooit ik zegt.” Toch verwijt hij zichzelf zijn “aarzelende” houding waardoor hij om het heteroseksuele deel van zijn boek te voeden in “de schaduw van de bloeiende meisjes” alles heeft getransponeerd wat zijn homoseksuele herinneringen hem als gracieus, teder en bekoorlijk boden, zodat voor Sodome alleen het abjecte overbleef.’

Tekenend is Gides overschatting van zijn eigen kwalen en onderschatting van die van Proust, die een jaar later sterft. Een paar maanden na Prousts dood heeft hij een veelbetekenende droom. Hij zit op een krukje te praten met Proust, die in een diepe leunstoel zit, met zijn rug naar een boekenkast. Gide ziet er een touwtje uit hangen, hij trekt er steeds verder aan en twee prachtig gebonden boeken vallen op de grond. Hij pakt er een op, het is zwaar beschadigd. Hij weet dat Proust er erg aan gehecht was, maar deze zegt: ‘Ce n’est rien. C’est une édition de Saint Simon de…’ Als hij de datum hoort weet hij helemaal zeker dat het een bijzondere uitgave is. Even later is hij alleen en komt een butler in een lange zwartgroene jas de luiken dichtdoen ‘als in een museum’. Gide werpt zich snikkend op de grond en bekent dat hij expres aan

het touw getrokken heeft, dat hij wist dat hij het boek zou laten vallen. De butler helpt hem overeind en klopt hem op de rug ‘à la rasse’.

Naar de keel

Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, stopt de verschijning van de nrf; de uitgeverij draait wel door, zij het op een laag pitje. Gide, die niet in het leger hoeft, spant zich samen met Maria van Rysselberghe in voor de Foyer franco-belge – vluchtelingenopvang. Het leidt tot halve overspannenheid.

Gide raakt ten prooi aan religieuze en morele vertwijfeling. Verschillende vrienden, onder anderen Henri Ghéon, hebben zich tot het katholicisme bekeerd. Met Paul Claudel, die al eerder katholiek was, komt het tot een breuk door Gides spottende Les caves du Vatican (1914). Zelf herleest hij het Evangelie, wat uitmondt in Numquid et tu… Hij voert een gevecht tegen de verlokkende ‘kwalijke gewoonten’; verzet zich ertegen, geeft eraan toe, houdt het aantal keren bij. Al jaren leeft hij in een steeds onhoudbaarder spagaat tussen trouw aan zichzelf en het verdriet dat hij anderen daarmee aandoet.

Tussen mei en september 1916 heeft hij twintig bladzijden uit zijn dagboek gescheurd. Madeleine heeft per ongeluk een brief van Henri Ghéon geopend, waardoor haar, mocht dat nog nodig zijn, definitief de ogen geopend werden voor de geaardheid van haar man, door Ghéons toespelingen op vroegere gezamenlijke uitstapjes met jongens.

(15 september 1915) Ik ga in een nieuw cahier verder met dit dagboek, waarmee ik afgelopen juni ben opgehouden. Ik had de laatste bladen uit dat dagboek verscheurd, die de neerslag vormden van een verschrikkelijke crisis die met Em. te maken had, of preciezer gezegd: waarvan Em. de oorzaak was. Ik had ze in een vlaag van wanhoop geschreven en omdat die bladzijden eigenlijk aan haar gericht waren had ik ze op haar verzoek verscheurd nadat zij ze gelezen had. Of als zij het uit discretie niet had gevraagd, voelde ik maar al te goed de opluchting die het haar zou geven en daardoor bood ik het zelf aan. En daar is ze me waarschijnlijk ook dankbaar voor. Toch heb ik er spijt van, niet zozeer omdat ik denk dat ik nooit zulke goede bladzijden geschreven had, en evenmin omdat ze me zouden hebben geholpen uit een ziekelijke toestand te geraken waarvan ze de oprechte neerslag vormden en waarin ik maar al te zeer weer dreig te vervallen, maar omdat mijn dagboek door dat stuk eruit te halen ineens gestopt werd en ik, beroofd van die steun, een verschrikkelijke geestelijke crisis doormaak.

Hij voelt zich verscheurd, ontredderd, en verkeert ‘in een toestand tegen wanhoop, zelfmoord, krankzinnigheid aan’.

Voor Gide zijn seks en liefde twee onverenigbare grootheden. Al voordat hij voor het eerst naar Afrika gaat, noteert hij: ‘Hoe dan ook, ik had besloten genot en liefde van elkaar te scheiden; ik vond die scheiding zelfs wenselijk, omdat genot zoveel zuiverder was en de liefde zoveel volmaakter als het gevoel en het lichamelijke niet aan elkaar gekoppeld werden.’ Enerzijds is er de hooggestemde liefde voor Madeleine, anderzijds zijn vluchtige avontuurtjes met jonge jongens. In 1910 schrijft hij in zijn dagboek: ‘Hoe mooi is het genot zonder de liefde; hoe edel is de liefde zonder begeerte. Hoe ongelukkig is de mens.’ Dat verandert wanneer hij voor het eerst werkelijk verliefd wordt op een jongen. Het overkomt hem in 1917, na een periode van vertwijfeling en verdringing die hem naar een regelrechte depressie sleurden. Ineens voelt hij zich onweerstaanbaar aangetrokken tot Marc Allégret, de dan zestienjarige zoon van dominee Élie Allégret, zijn vroegere voogd. Élie is slechts vijf jaar ouder dan Gide. Zo schrijft Madeleine tijdens hun huwelijksreis vanuit Tunis op 8 maart 1896 een brief aan Élie en Suzanne Allégret om hen te feliciteren met hun nieuwe zoon, Eric. Marc is dan nog niet eens geboren!

Marc geeft Gides leven nieuwe gloed. In mei 1917 zinspeelt hij in zijn dagboek voor het eerst op deze verliefdheid: ‘Een dergelijke rust heb ik in geen maanden, in geen jaren meer gevoeld. Ik moet werkelijk heel wat doodredeneren om dat geen geluk te noemen.’ Een paar maanden later: ‘Overweldigende geluksroes. Mijn vreugde heeft iets ongetemds, iets wilds, dat breekt met iedere vorm van fatsoen, van gepastheid, met iedere regel. Daardoor verval ik tot kinderlijk gestamel want het betekent voor mijn geest iets totaal nieuws. Ik moet alles opnieuw uitvinden, woorden en gebaren, niets uit het verleden is nog goed genoeg voor mijn liefde. Alles in mij ontluikt, verbaast zich, mijn hart bonst, een overdaad aan leven stijgt me naar de keel als een snik.’ En ook: ‘Voortdurend vervuld van een onmetelijke, jubelende vreugde, ofschoon ik eergisteren, en voor het eerst van mijn leven, gekweld werd door jaloezie.’

Maar ook in tijden van geluk wordt hij geregeld achtervolgd door gedachten aan de dood.

(16 november 1917) De gedachte aan de dood achtervolgt me met ongekende hardnekkigheid. Bij alles wat ik doe zit ik te rekenen: hoe vaak al? En ik schat: hoe vaak nog? Ik voel vol wanhoop hoe de jaren steeds sneller gaan. Het is ook zo dat mijn dorst alleen maar groter wordt naarmate ik voel dat het water om me heen zich terugtrekt, en ik voel me des te jonger naarmate me minder tijd rest om het te voelen.

Verbrand en vermoord

Marc is geadviseerd een alfa- in plaats van een betaeindexamen af te leggen. Met het oog daarop zou het goed zijn als hij in korte tijd zijn Engels zou opkrikken in Engeland. ‘L’oncle André’ begeleidt hem maar al te

graag op deze reis, hoe groot de wroeging tegenover Madeleine ook is. In zijn dagboek schrijft hij:

Ik vind het afschuwelijk om stiekem tegen haar te moeten doen. Maar hoe kan het anders…? Haar afkeuring is voor mij onverdraaglijk, en ik kan niet van haar vragen goed te keuren wat ik voel dat ik toch moet doen.
‘Ik heb een hekel aan indiscretie,’ heeft ze me gezegd. En ik, ik heb een nog grotere hekel aan liegen. Ik heb me mijn hele leven ingehouden om uiteindelijk ooit te kunnen spreken, (1 juni 1918)

Later vertelt Gide aan Roger Martin du Gard over het gesprek dat hij de dag voor vertrek met Madeleine had:

‘Je gaat niet alleen hè?’ Ik stamelde: ‘Nee…’ ‘Ga je met Marc?’ ‘Ja…’ Ik wilde spreken. Maar ze legde me het zwijgen op met de vreselijke woorden: ‘Zeg maar niets. Ik heb je stilzwijgen liever dan je gedraai.’

’s Nachts loopt hij radeloos door zijn kamer en schrijft haar een afscheidsbrief, die eigenlijk alleen nog meer zout in de wonde strooit: hij schrijft dat hij in Cuverville verkommert en behoefte heeft weg te gaan, zich te vernieuwen. De volgende dag stapt hij met Marc op de boot.

18 juni
Vertrek uit Frankrijk met een gevoel van onuitsprekelijke beklemming. Het is me alsof ik mijn hele verleden vaarwel zeg…
Ik houd van Madeleine met heel mijn wezen – de liefde die ik voor Marc voel heeft niets afgedaan aan mijn liefde voor haar.

Na een week in Londen vertrekken ze naar Grantchester bij Cambridge, waar Marc colleges volgt. Gide neemt intussen Engelse les bij zijn Engelse vertaalster Dorothy Bussy, de oudste zus van Lytton Strachey, die straalverliefd op hem wordt. Het zijn borrelende en bruisende maanden. Via de Franse schilder Jacques Raverat komen ze in contact met Engelse schilders, schrijvers en intellectuelen uit de Bloomsburygroep als de Strachey’s, Roger Fry en Vanessa Bell. Zo komt Gide in aanraking met de ideeën van Freud en het feminisme. Ook bezoeken ze Élisabeth, de dochter van Théo en Maria van Rysselberghe, die een landbouwopleiding in Engeland volgt. Gide zou haar een goede vriendin voor Marc vinden.

Madeleine blijft alleen achter in het grote lege huis. Op de achtergrond daveren dag en nacht de kanonnen. ‘Het lijkt de monsterlijke polsslag van de horizon, die er toch zo kalm, zo vreedzaam uitziet,’ schrijft ze op 27 juni aan haar vriendin Suzan-

ne Schlumberger. En: ‘Van André goed nieuws. Uitstekende overtocht. Is heel blij in Londen te zijn. Hij ziet Ruyters, Gosse. Geen enkele eerdere afwezigheid van hem weegt me zo zwaar als deze.’

In oktober keert hij alleen terug. Marc moet langer in Engeland blijven omdat hij de gevreesde Spaanse griep heeft opgelopen, die aan het eind van de oorlog talloze slachtoffers maakt. De wapenstilstand van 11 november viert Gide in Parijs en daarna vertrekt hij naar Cuverville. Maar over het eind van de oorlog staat er niets in zijn dagboek, en evenmin over de dood van Guillaume Apollinaire dezelfde dag. Alles wordt overschaduwd door wat hij als de grootste ramp van zijn leven ervaart, een klap die hij nooit te boven komt en waarover het verdriet als een refrein blijft terugkeren, tot aan zijn dood. Als hij terug is in Cuverville blijkt Madeleine, gek van verdriet tijdens zijn reis naar Engeland met Marc, al zijn brieven te hebben verbrand. Zo’n dertig jaar correspondentie stookte ze op in de grote open haard in haar slaapkamer. Dat alles herlezen en verbranden moet haar een paar dagen gekost hebben.

‘Het is alsof ze ons kind had vermoord,’ schrijft hij in zijn dagboek. Hij beschouwt die brieven aan haar als het beste wat hij schreef, omdat hij alleen tegenover haar ongedwongen zichzelf kon zijn.

Het was in Cuverville, het was een dag als alle andere. Ik moest een datum opzoeken die ik nodig had voor de memoires, waaraan ik destijds schreef, en ik meende dat ik die kon vinden in mijn correspondentie met haar. Ik had haar om de sleutel gevraagd van de secretaire op haar kamer, waar mijn brieven waren opgeborgen. (Gewoonlijk weigerde ze me die sleutel nooit, maar ik had er sinds mijn terugkeer uit Engeland nog niet naar gevraagd.) Ik zag dat ze doodsbleek werd. Moeizaam, met trillende lippen, zei ze dat de lade nu leeg was en dat mijn brieven er niet meer waren…

Een volle week heb ik gehuild; ik huilde van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat, voor het vuur gezeten in de kamer waar ons gezamenlijk leven zich voornamelijk afspeelde, en meer nog ’s nachts nadat ik naar mijn slaapkamer was gegaan waar ik hoopte dat ze bij me zou komen; ik huilde onophoudelijk zonder te proberen haar iets anders te zeggen dan mijn tranen en steeds wachtend op een woord een gebaar van haar… maar ze bleef bezig met de gewone huiselijke beslommeringen alsof er niets aan de hand was, ze liep vlak langs me heen en leek me niet te zien.[…] Hoe meer ik huilde, hoe meer we vreemden voor elkaar werden; dat voelde ik vol verbittering; en al snel huilde ik niet meer om mijn verbrande brieven maar om ons, om haar, om onze liefde. Ik voelde dat ik haar verloren had. Alles stortte voor mij in, het verleden, het heden. Onze toekomst, [geschreven in 1939 in Egypte, na Madeleines dood.]

Ze hebben nooit over deze ramp in hun leven kunnen praten.

De verwijdering wordt steeds groter. Madeleine leest zijn boeken niet meer, komt steeds minder naar Parijs en zoekt haar troost in Cuverville in de godsdienst. Gide gaat wel geregeld naar Cuverville, al wordt hij daar binnen de kortste keren altijd weer geplaagd door reiskriebels. Hij voelt zich er beklemd en opgesloten. ‘Ik ben een vis van de snelle stroom.’ Pas aan het eind van haar leven is er weer een zekere toenadering en harmonie. Liefdevol buigt hij zich dan over haar spataders ‘die ze me toestond te zwachtelen’.

In Et nunc manet in te, dat hij schreef na Madeleines dood, maakt hij de pijnlijke balans op van het misverstand dat hun huwelijk was. Over zijn bezoek aan de dokter voor hun huwelijk en over hun huwelijksreis in Italië, waar hij jongens mee naar zijn kamer nam voor ‘academische’ naaktfoto’s. Over de scène in de trein, toen hij zijn hand uit het raampje stak om te proberen de donzige bruine armen van jongens in de coupé naast hen te strelen. Madeleine was onthutst: ‘Je leek wel een misdadiger of een gek.’ Na de briefverbranding lijkt het of zij er alles aan doet om hem van zich te vervreemden: door haar vlucht in de godsdienst en door haar mooie handen te bederven met allerlei huishoudelijke karweitjes. Haar handen bevriezen als ze eten uitdeelt aan de zwerfkatten in Cuverville. Ze kan steeds moeilijker een pen of potlood vasthouden en schrijft steeds lelijker.

Voortdurend cijfert ze zichzelf weg. Op een tochtje naar Fécamp neemt zij twee dienstmeisjes mee, zodat ze weer niet alleen zijn. Van een afstand ziet hij ineens hoe oud ze is, ‘twee jaar ouder dan ik maar een generatie leek ons te scheiden’. Een van de hoteljongens zegt tegen hem: ‘Mevrouw uw moeder wacht buiten op u.’

La petite dame

Op het moment dat de correspondentie met Madeleine vernietigd wordt, vangt een andere vorm van documentatie aan waarin Gides leven wordt vastgelegd: Les cahiers de la Petite Dame. Het zijn de aantekeningen die zijn vriendin Maria van Rysselberghe bijhoudt ‘voor de ware geschiedenis van André

Gide’. Ze begint ermee op de dag van de wapenstilstand, 11 november 1918, en gaat ermee door tot en met Gides begrafenis in 1951.

Maria van Rysselberghe (1866-1959) is getrouwd met de Belgische schilder Théo van Rysselberghe, met wie ze in 1890 een dochter, Élisabeth, kreeg; in 1899 is het echtpaar in Parijs komen wonen. Haar literaire werk verschijnt onder het pseudoniem M. Saint-Clair in de nrf (onder andere Il y a quarante ans, over haar verhouding met de dichter Émile Verhaeren). Aanvankelijk schrijft ze dit dagboek over Gide om haar Luxemburgse vriendin Aline Mayrisch op de hoogte te houden van diens wel en wee. Als ze eraan begint kent ze Gide al zo’n twintig jaar. In 1903 reisden ze samen naar Weimar, tijdens de oorlog werkten ze samen voor de Foyer franco-belge (vluchtelingenopvang) en hun levens zouden nog meer verstrengeld raken. Ze logeren geregeld samen bij Aline en Émile Mayrisch in Luxemburg, of zien elkaar in Zuid-Frankrijk. Na de oorlog helpt ze hem enige orde te scheppen in zijn grote chaotische huis in Auteuil. Vanaf 1926 wonen ze in twee aangrenzende appartementen in de rue Vaneau in Parijs. De verstrengeling werd zelfs familiaal. In 1923 krijgt haar dochter Élisabeth een kind van Gide.

Vanwege de omvang (meer dan 2750 getypte pagina’s) duurt het tot 1973 voor de aantekeningen van la Petite Dame bijna integraal in vier delen gepubliceerd worden. Het lezen van deze dagboeken is fascinerend: het is een kijkje achter de schermen van Gides eigen Journal. Ze bevatten gegevens over zaken die hij zelf niet opschrijft: dagelijkse details, zijn al dan niet ergerlijke eigenaardigheden, de verhouding met Élisabeth, de geboorte en later de opvoeding van zijn dochter. Maar Maria noteert ook literaire discussies en kritiek op zijn werk, en dat hij haar vaak als eerste voorleest. Verder is het een portret van le Vaneau, van al degenen die daar over de vloer komen zoals Malraux, Martin du Gard, Jef Last en vele anderen.

Maria heeft een scherp opmerkingsvermogen, een levendige pen en een enorm geheugen. Dat laatste komt goed van pas wanneer ze het schrift over de periode voorjaar 1923 tot juli 1925 in een taxi laat liggen en kwijtraakt. Gelukkig had ze kort daarvoor nog grote stukken voorgelezen aan Roger Martin du Gard; in de winter van 1925-1926, wanneer Gide zijn reis naar Congo maakt, herschrijft ze het. Aanvankelijk zijn alleen Aline Mayrisch en Martin du Gard op de hoogte van het bestaan van het dagboek. In momenten van twijfel, zeker wanneer Gide pagina’s uit zijn eigen dagboek begint te publiceren, dringt vooral Martin du Gard erop aan dat ze moet volhouden. In 1927 zegt Jean Schlumberger dat zij, omdat ze er met haar neus bovenop zit, eigenlijk een dagboek over Gide zou moeten bijhouden. Ze kan hem geruststellen: ze doet dat dan al bijna tien jaar.

Gide heeft nooit geweten dat la Petite Dame, door hem ook vaak Madame Théo genoemd, in het geheim zijn leven vastlegde, al noteert ze in 1921 dat Gide haar plagerig zei dat ze haar memoires moest schrijven: ‘Vrouwen hebben nooit iets te zeggen, maar alles te vertellen.’ Als hij binnenkwam werd het schrift snel onder de tafel gefrommeld. Op zijn sterfbed heeft ze het hem gezegd, als geruststelling dat er

niets verloren was gegaan, maar het is niet zeker of het nog tot hem is doorgedrongen.

Neus in de wind

Nu Madeleine niet langer zijn werk leest, kan Gide vrijuit spreken in Corydon en Si le grain ne meurt. Volgens Michel Tournier, die een zeer negatief beeld geeft van Madeleine, is haar grootste verdienste dat ze Gides brieven heeft verbrand; dat maakt hem vrij van het verleden. Gides grootste kracht is volgens Tournier zijn ‘consubstantialité du temps qui passé’, de wezenseenheid met de voorbijgaande tijd; hij maakt zich bondgenoot van de tijd in plaats van die te willen bedwingen of eraan te ontsnappen. Zelf formuleert Gide dat als ‘Ik ben nooit, ik word’.

Gides boek over homoseksualiteit – of uranisme of pederastie, zoals hij het liever noemde – verschijnt voor het eerst in 1911 in een kleine clandestiene oplage. Het omvat dan twee dialogen en éénderde deel van de derde. Vrienden raden hem af het te voltooien, vandaar het aan Ibsen ontleende motto: ‘Vrienden zijn gevaarlijk, niet door wat ze je laten doen, maar door wat ze je beletten te doen.’ In 1920 verschijnt een tweede (anonieme) editie en in 1924 een handelseditie. In zijn dagboek schrijft hij hoe urgent een publicatie in wijdere kring wordt door het boek van Proust (Sodome et Gomorrhe) en door de geschriften van Freud. Het onderwerp hangt in de lucht. Hoewel hij er flarden van wat hij leest en meemaakt in terecht laat komen, is Corydon toch een statisch, nogal saai boek. Het bestaat uit vier dialogen tussen Corydon, een arts die een Défense de la pédérastie wil schrijven, en een ikfiguur, die bij hem zijn licht komt opsteken over dit verschijnsel. Corydon grijpt terug naar de natuur, waar de vrouwtjes de mannetjes kiezen als ze vruchtbaar zijn en waar de lust van de mannetjes ook onderling botgevierd kan worden, en naar de Griekse Oudheid waarin de vriendschap tussen een oudere man en een jonge jongen de hoogste, onbaatzuchtigste vorm van liefde vertegenwoordigt. De naam Corydon is ontleend aan Vergilius’ Bucolica, waarin staat: ‘Formosum pastor Corydon ardebat Alexim.’ Gide maakt onderscheid tussen pederasten en geïnverteerden; de laatsten wijst hij af.

Roger Martin du Gard schrijft op 7 oktober 1920 vanuit Parijs, wanneer hij Corydon heeft gelezen: ‘Mooi hoor, maar ik moet toegeven dat het me op geen enkele manier raakt. Ik begrijp dat u zich prettiger voelde bij deze didactische vorm; en toch, nee, eigenlijk begrijp ik het niet. U bent een geboren schrijver, dus u moet toch ook de beperking hebben gevoeld van deze opgelegde oerconventionele, onmenselijke, haast barbaarse dialoogvorm, deze dialoog van een fysiologische verhandeling. Ze zijn ronduit onuitstaanbaar, die twee kletsmeiers van u, en je krijgt gewoon zin om ze een schop onder hun hol te geven, als ik dat zo mag zeggen, om ergens anders hun lesje te gaan afdraaien!’

Corydon is niet Gides belangrijkste bijdrage aan de kwestie van homoseksualiteit. Daarvoor is het boek te geconstrueerd. Dat bereikt hij veeleer door de open en

vanzelfsprekende manier waarop hij over de jongensliefde spreekt in Si le grain ne meurt en in Les faux-monnayeurs.

Tussen 1919 en 1925 werkt Gide aan laatstgenoemde werk, zijn grote roman. Hij worstelt enorm met de vorm. Zelf maakt hij de vergelijking met Kunst der Fuge van Bach. Hij streeft naar het puurste: de roman ontdaan van alle onnodige franje, een kruispunt van gedachten. De voorleessessies en discussies met Roger Martin du Gard zijn van groot belang. Hij is degene die had gezegd dat Gide eens een groter werk moest schrijven, intriges moest vervlechten en zich niet steeds moest beperken tot losse vertellingen. Daarom is het boek aan hem opgedragen. Hun vriendschap wordt pas echt hecht na de oorlog, zeker ook door deze geregelde besprekingen. Zelden zullen twee schrijvers, twee karakters zo verschillend zijn geweest, maar zelden ook een vriendschap zo groot. Martin du Gard geeft graag kritiek en Gide kan er goed tegen. Martin du Gard werkt volgens een van tevoren opgesteld gedetailleerd plan (‘Construction d’abord!’), terwijl Gide verrast wil worden door zijn personages. Hij kan overal schrijven, in een trein, op een boot, op een hoekje van de keukentafel, maar Martin du Gard heeft voor zijn documentatie zijn tafels en zijn fiches nodig; de methode ‘cul de plomb’ versus Gides ‘nez au vent’.

Al zijn voorgaande boeken waren aan Madeleine gericht, maar Les faux-monnayeurs is voor Marc. Martin du Gard ontraadt hem om het personage Édouard in liefde te laten ontbranden voor zijn neef Olivier, maar het kan niet anders, schrijft Gide. ‘Voor hem, om zijn aandacht en respect te winnen heb ik Les Faux-monnayeurs geschreven,’ noteert hij achteraf in zijn dagboek. De twee summae uit zijn leven, dat van zijn jeugd en van zijn rijpe jaren, zijn gewijd aan zijn twee grote liefdes.

Internationalist

Na de oorlog wordt de uitgeverij losgekoppeld van het tijdschrift en heet voortaan uitgeverij Gallimard, die in 1920 ook een gelijknamige boekwinkel opent. De kolommen van de nrf worden opengesteld voor de jonge naoorlogse schrijvers van Dada en de surrealisten. Het blad profileert zich als pro-Europees, pacifistisch en vóór Frans-Duitse verzoening in plaats van het patriottische gebral dat de ontelbare doden en verminkten probeerde te rechtvaardigen. Al tijdens de oorlog zag Gide het belang van internationalisme.

3 mei 1917 Ik geloof hoe langer hoe minder dat het pleit door de wapens beslecht zal worden. Sinds de Russische revolutie lijkt het mij duidelijk dat deze enorme oorlog zelf zal worden opgeslokt door de sociale kwestie. Het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat Duitsland een republiek zal worden.
– En Engeland dan ook?
– Alle staten van Europa zullen uiteindelijk republieken worden, er kan geen ander einde aan de oorlog komen.
18 december 1917 Ik werd inderdaad al heel lang, en ver voor de oorlog, achtervolgd door

de afschuwelijke gedachte dat ons land op sterven lag. Alles wees me op zijn uitputting en verval, dat zag ik overal, en ik meende dat men blind moest zijn om dat niet te zien. Als iets ons kan redden, dacht ik, is dat alleen een onmetelijke crisis zoals we die eerder in onze geschiedenis hebben meegemaakt, een groot gevaar, oorlog… En aan het begin van deze oorlog bekroop me optimistische hoop. Het vaderland leek zich te vermannen. We zouden allemaal ons bloed hebben gegeven om het te redden. Daarna werden door deze oorlog al onze onvolkomenheden, al onze onregelmatigheden zichtbaar, waarvoor betaald werd met een enorme verloedering van deugden…
Nu geeft men de oorlog de schuld, maar het kwaad zat dieper.
De Duitsers kunnen ons alles afnemen. Maar wij kunnen van de Duitsers heel wat overnemen. – Deze formulering vat het aardig samen, nietwaar…

Gide is nooit anti-Duits geweest. Hij was beïnvloed door Goethe en Nietzsche, was al een aantal keren in Duitsland geweest, onder andere om lezingen te geven, en zijn werk was in het Duits vertaald. Na de oorlog bewonderde hij de manier waarop Duitsland weer werd opgebouwd. In 1920 ontmoet hij op zijn verzoek de vooruitstrevende joodse politicus Rathenau, Duits minister van Wederopbouw, ten huize van de familie Mayrisch in Colpach. Gide wordt overdonderd door de jovialiteit van deze ‘reusachtige man’, die hem meteen bij zijn arm pakt en meetrekt naar de tuinpaden. Rathenau, die foutloos Frans spreekt, zegt hem hoe blij hij is dat hij uit Duitsland weg kon, voor het eerst voor zijn plezier, sinds het eind van de oorlog. Aan deze ontmoeting hecht hij evenveel belang als aan alle politieke regelingen tussen de twee landen. Gide voelt zich enigszins ongemakkelijk: ‘ik probeerde in mijn stilzwijgen de afstand te brengen die hij me materieel niet toestond te houden.’ Hij had op een plechtiger onderhoud gerekend. In 1922 ziet hij Rathenau nogmaals, in Parijs ditmaal. Enkele maanden later wordt Rathenau vermoord door rechts-extremisten.

In die naoorlogse jaren komen de nrf en met name Gide onder vuur te liggen van de nationalistische conservatief-katholieke antiparlementaire pers. Rechts ziet in ‘de kliek’ van de nrf een kosmopolitisch complot, een homoseksueel en protestants sektarisme. En Gide is de grote bederver van de jeugd. ‘La nature a horreur du Gide’, wordt er geschimpt.

Vader en peetvader

Tegen de achtergrond van deze controversen wordt in augustus 1922 voor het eerst sinds de oorlog weer een bijeenkomst in Pontigny gehouden. Maar alle daar besproken vraagstukken vallen voor de kleine vriendenkring in het niet bij de verrassende mededeling aan het ontbijt van Élisabeth van Rysselberghe dat ze een kind verwacht, en wel van Gide. Voorgeschiedenis: Élisabeth wilde al heel lang alleen een kind krijgen. Ongetwijfeld was ze in haar afkeer van het huwelijk beïnvloed door de vooruitstrevende ideeën van de Bloomsbury-

groep, waarmee ze veel contact had. Élisabeth had in Engeland een landbouwopleiding gevolgd en in 1918 op een landbouwbedrijf in Schotland gewerkt. Sinds 1910 had ze een verhouding met de Engelse dichter Rupert Brooke, die in 1915 bij het Griekse eiland Skýros op een oorlogsschip stierf aan een zonnesteek. Wanneer een jaar later Gide, la Petite Dame en Élisabeth per trein terugreizen van de begrafenis van Émile Verhaeren, stopt Gide haar plotseling een brief toe waarin hij zegt dat hij altijd maar van één vrouw zal houden (Madeleine) en altijd alleen jonge jongens zal begeren, maar dat hij haar graag een kind gunt en zichzelf ook. Later, wanneer Élisabeth en Marc elkaar ontmoeten tijdens de reis naar Cambridge in 1918, buigt hij dat om in de wens dat er tussen Élisabeth en Marc iets moois zal opbloeien. De twee krijgen inderdaad een verhouding maar geen kind. Tijdens een zonnige ochtend op het strand in La Hyère vallen Gide en Élisabeth in elkaars armen en ze raakt meteen zwanger.

Blijdschap in de kleine vriendenkring, maar voor de buitenwereld moet er van alles op bedacht worden. Aline Mayrisch zal peetmoeder worden en Gide peetvader, dat zal zijn betrokkenheid bij de opvoeding van het kind verklaren. Madeleine, die Élisabeth natuurlijk goed kent, mag absoluut niet weten wie de vader is. Haar reactie wanneer ze hoort van de zwangerschap: ‘dat komt er nu van als je zonder godsdienst opgroeit.’ Élisabeths vader Théo is niet blij met zijn dochter als ongehuwde moeder. Om hem te sussen werpt Gide zich op als moreel verantwoordelijke, omdat hij met zijn ideeën tegen de familie Élisabeth beïnvloed zou hebben. Maar wanneer het kind eenmaal geboren is, weet Théo na één blik in de wieg wie de vader is. Op La Bastide, het boerenbedrijf bij Brignoles, Zuid-Frankrijk, dat Élisabeth sinds 1920 runt, zal tegen het personeel en de dorpelingen gezegd worden dat ze een kind adopteert. Daarom zal ze zodra haar zwangerschap zichtbaar wordt met haar moeder naar Rapallo in Italië gaan. Gide komt daar wanneer hij kan.

Gide is ervan overtuigd dat het een zoon wordt; hij zal Nicolas heten. Voor het onwaarschijnlijke geval dat het een meisje is, kiezen ze voor Catherine (naar Catherine uit Wuthering heights). Buiten la Petite Dame, Aline Mayrisch en Marc stelt Gide Jean Schlumberger, Roger Martin du Gard en Dorothy Bussy op de hoogte van zijn

aanstaand vaderschap. Voor Dorothy Bussy, die zelf nog steeds hevig verliefd is op Gide, is dit een klap. In een brief aan haar maakt Gide duidelijk hoe de zwangerschap van Élisabeth niets afdoet aan zijn enige ware liefde voor Madeleine: ‘Waarom weigert u steeds te begrijpen dat het voor mij onverdraaglijk is, zelfs u maar iets te schenken waarvan ik vermoed dat zij er jaloers op zou zijn. Ja, ik weet wat u zult denken – ten onrechte… want al het andere, hoe belangrijk ook, heb ik haar niet kunnen of weten te geven. Maar wat u van mij vraagt, is nu juist wat ik voor háár voel, uitsluitend voor haar.’

In het voorjaar van 1923 neemt Gide met Élisabeth zijn intrek in een klein pension bij Annecy; in een nabijgelegen kliniek wordt op 18 april hun dochter Catherine geboren. Gide is op dat moment in Marokko, waarvoor hij op het laatste moment een uitnodiging heeft geaccepteerd. Aline Mayrisch, die met hem in Marokko is, beschrijft hoe hij op het telegram reageert: enigszins teleurgesteld dat het geen zoon is. Een maand later, wanneer hij het kind voor het eerst ziet, is hij direct gewonnen. Hij is absoluut gefascineerd, nieuwsgierig naar al haar reacties, als ‘een entomoloog’, aldus Martin du Gard.

Prikkebeen in tropenbos

Tijdens de conferentie in Pontigny in 1924 hoort la Petite Dame Gide tegen André Maurois zeggen: ‘Van alle grote reizen die ik niet heb gemaakt is me een soort wroeging bijgebleven; reizen lijkt me haast een plicht, een manier van godvruchtigheid, volgens mij is God helemaal niet tevreden over de manier waarop men hem eer bewijst, hij moet wel denken: “Wat! Heb ik ze al dat moois gegeven en kijk nu hoe weinig ze ermee doen!”’ Hij neemt zich voor dat jaar naar Congo te reizen, hetgeen volgens haar een innerlijke noodzaak voor hem is:

Een manier om zijn weerstand, zijn kracht op de proef te stellen. Hij onderstreept de zware kanten van deze reis, de mogelijke risico’s waar hij bijna even zeker op rekent als op het plezier; zonder Marc zou hij hem zeker niet maken.
Ik begrijp dat hij ziet dat hij op een belangrijk keerpunt in zijn leven staat en zoekt naar vernieuwing. Zeker de stilte rond Corydon moet hem diep tezleurgesteld hebben, zijn vijanden zwegen uit tactische overwegingen en degenen die het boek oprecht afkeurden, vermeden het schandaal erover te praten. Ik heb overigens het idee dat Corydon bijna iedereen die niet geshockeerd was door het onderwerp heeft teleurgesteld; sommigen vinden het beneden zijn talent, anderen te hard of te gewaagd in zijn conclusies, zelfs zijn vrienden die dat individueel helemaal niet vonden denken er uiteindelijk zo over omdat ze worden aangestoken: o mysterie van de opinie! Ik geloof ook dat degenen die net zo geaard zijn als hij zijn geval te persoonlijk, te bijzonder vinden en weigeren in Corydon een algemene verdediging van hun zaak te zien.

Er is nog een andere kwestie in het geding. Marc raakt volgens Gide veel te veel onder de invloed van mondaine, modernistische, drugsgebruikende kringen rondom

Jean Cocteau. Zijn ongerustheid berust waarschijnlijk eerder op jaloezie dan op iets anders; later bekent hij aan Julien Green dat hij Cocteau had willen vermoorden. Het verlangen Marc uit dat groepje los te weken heeft ongetwijfeld ook een rol gespeeld in de reisplannen. Daarom gaat Marc mee naar Congo, officieel als Gides secretaris. Gide koopt een camera voor hem, en behalve een film maakte Marc tijdens hun reis duizenden foto’s (gedeponeerd in het archief van de Bibliothèque Nationale). Hiermee heeft hij zijn roeping ontdekt: hij wordt cineast. Hij maakte ongeveer zestig speelfilms (e.a. Sois belle et tais-toi) en een aantal documentaires. Zijn werk valt te kenschetsen als een zoektocht naar jeugd en schoonheid. Allégret zette figuren als Prévert, Françoise Giroud en Colette ertoe aan voor films te schrijven en ontdekte sterren als Fernandel, Gérard Philippe, Michèle Morgan, Brigitte Bardot, Roger Vadim.

Gides reis behelst een vage ministeriële missie om verslag uit te brengen over het kolonialisme. Daardoor krijgt hij alle ambtelijke medewerking inzake dragers en vervoer. Ook wil hij zijn vriend Marcel Coppet in Fort l’Archambault bezoeken. Bovendien krijgt hij op het laatste moment tot zijn grote vreugde het verzoek van het Natuurhistorisch Museum om vlinders en zeldzame insecten mee te brengen ter uitbreiding van hun collectie. Het vertrek is aanvankelijk voorzien voor november 1924, maar wordt om verschillende redenen (Marcs studie, Gides verlangen eerst Les faux-monnayeurs af te maken) uitgesteld tot juli 1925, en dat is maar goed ook: eind 1924 moet hij ineens aan zijn blindedarm geopereerd worden, wat hij in Afrika zeker niet overleefd zou hebben. Gide beseft wel degelijk dat een reis naar Afrika op zijn leeftijd niet zonder gevaren is. ‘Hij vertrekt naar Frans West-Afrika met het idee dat hij misschien niet zal terugkomen,’ noteert Paul Claudel na Gides afscheidsbezoek op 15 mei.

Ten slotte vertrekken de twee reizigers op 14 juli in een chaos van koffers en hutkoffers, de tropenhelm in een papieren zak in de hand. In het museum in Uzès staan nu nog Gides ‘cantine’, zijn klamboe en het vlindernet waarmee hij als een verdwaalde meester Prikkebeen door het tropenbos moet hebben gejaagd. Er bestaat een foto waarop Marc en Gide aan een tafeltje met een fris geblokt tafelkleedje zitten, allebei met een tropenhelm op, als twee Kuifjes in Afrika. De reis is een afwisseling van officiële ontvangsten, lezen (Bossuet, La Fontaine, Goethe, Milton)

en vlinders vangen. En van steeds zwaardere tochten, eerst door het oerwoud, dan over de savanne. Gide maakt spaarzaam gebruik van de tipoye, de draagstoel voor het vervoer van blanken. Een stoet dragers vervoert de omvangrijke hoeveelheid bagage (al die boeken!) en proviand. Tijdens een groot deel van de reis fungeert Gide zelf als boom voor een vertederend halfaapje, de Dindiki, waarvan hij achteraf een portret schrijft. Een foto van Gide met het dier als een sjaal om zijn hals siert later de werkkamer van Paul Léautaud.

Aanvankelijk noteert hij vooral lyrische natuurbeschrijvingen. Sommige landschappen doen hem denken aan Normandië, andere aan Arles, Aigues-Mortes of Italië, Orvieto, Chiusi. Tussen Fort-Archambault en Fort-Lamy reizen ze op een boot genaamd (Jacques) d’Uzès. Zo blijft ver weg alles toch dicht bij huis. Maar de reis verandert al snel van karakter. Gide krijgt getuigenissen te horen van afpersing en mishandeling. Hij kan zijn ogen niet meer sluiten voor het onrecht en de uitbuiting en schrijft een brief naar de gouverneur over de koloniale misstanden die hij aantreft. Door de opgelegde rubbercultuur worden er geen gewassen voor de eigen consumptie meer verbouwd. De inheemse bevolking moet gedwongen gratis arbeid verrichten, de zogenaamde prestations. Wanneer ze als drager mee moeten, zijn ze soms lange tijd weg van hun dorp waar de gewassen op de velden wegrotten. Er wordt belasting afgeperst. Blanken betalen vaak minder dan de helft van de marktwaarde van producten. Er worden lijfstraffen gegeven door blanken, maar vaak ook door corrupte plaatselijke ‘chefs’. Gide merkt op dat de islam meer waardigheid en spiritualiteit biedt dan het christendom, dat de negers tot vee maakt.

Het laatste deel van de reis is fysiek erg zwaar. Ze moeten lange dagmarsen maken door een droog gebied, worden gekweld door ondraaglijke hitte en teken die tunnels in hun vlees boren. Marc heeft last van bloedneuzen. Het dieptepunt wordt ongeveer bereikt als er een nijlpaard is geslacht; de hompen vlees, waaruit vet en bloed druipen, worden op hun sloep meegevoerd. Een van de mannen is letterlijk kotsziek en sterft. De Dindiki, die ook niet tegen de hitte kan, schijt alles onder en dreigt aan de hitte te bezwijken. Dankzij Gides mond-op-mondbeademing en een flinke greep uit de medicijnkist redt hij het, maar het einde van de reis zal hij niet halen.

Na de reis, die bijna een jaar heeft geduurd, worden ze op 31 mei 1926 in Bordeaux van de boot gehaald door la Petite Dame en Élisabeth. Terug in Parijs stort Gide zich direct weer in het literaire leven, de nrf, de recensies van Les faux-monnayeurs dat tijdens zijn afwezigheid is verschenen. Hij begint zo snel mogelijk met het uitwerken van zijn reisnotities. Ze verschijnen in zes afleveringen in de nrf, tussen november 1926 en april 1927. Als boek verschijnt Voyage au Congo in juni 1927, later uitgebreid met Le retour du Tchad en de documenten en correspondentie omtrent de grote koloniale maatschappijen. Martin du Gard vertelt hoe Gides stem verstikt raakt door tranen wanneer hij het heeft over zijn rapport over de uitbuiting van de inheemse bevolking. Het kost hem veel moeite, maar, schrijft hij in

zijn dagboek, iemand moet het doen. Zijn publicaties leiden tot Kamervragen en het sturen van een onderzoekscommissie.

 

Op 13 december 1926 sterft Théo van Rysselberghe in Saint-Clair. Dat najaar had Élisabeth haar boerenbedrijf La Bastide in Brignoles verkocht, en ze besluit nu in het atelier van haar vader te gaan wonen. Gide betaalt de verbouwing; voor hem is het prettig dat Élisabeth in het zuiden blijft. Het klimaat is een goede reden om er geregeld naartoe te gaan, en zo kan hij zijn dochtertje opzoeken zonder in Cuverville argwaan te wekken. Hij verdrinkt intussen bijna in de chaos van de Villa Montmorency, en moet zijn draai nog vinden na zijn lange reis. Er zijn vage plannen om samen met la Petite Dame iets kleiners in Parijs te zoeken; Élisabeth en Catherine kunnen dan komen logeren. Op 1 april 1927 ontdekt la Petite Dame een geschikt huis in aanbouw, rue Vaneau 1 bis, waar zij en Gide twee aan elkaar grenzende appartementen op de vijfde verdieping kunnen betrekken; Marc krijgt er een eigen studio. Half april wordt de koop beklonken. Na allerlei werkzaamheden vindt de verhuizing uiteindelijk pas in augustus 1928 plaats, al staat er op de door de gemeente Parijs aangebrachte gedenkplaat abusievelijk dat hij er in 1926 kwam wonen. Le Vaneau wordt het zenuwcentrum van de groep vrienden en intellectuelen rond Gide. Hij zal er tot zijn dood blijven wonen.

Het nieuwe Rusland

Gides gevoel voor onrecht en verlangen naar sociale rechtvaardigheid dateren vooral van zijn Afrika-reis. Ook in zijn directe omgeving krijgt

hij oog voor onrecht. Op 2 januari 1928: ‘De menselijke ellende is oneindig. Met het oog daarop wordt de onverschilligheid van sommige rijken of hun egoïsme steeds onbegrijpelijker voor me. Het voortdurend bezig zijn met zichzelf, met het eigen gemak en welzijn wijst op een gebrek aan naastenliefde dat me steeds meer tegen de borst stuit.’ En op 17 januari 1928: ‘Hoe kun je geen communistische sympathie voelen als je met sommige rijke mensen te maken hebt?’

Sinds zijn terugkeer uit Afrika is hij een publiek figuur geworden, niet meer alleen als schrijver, maar als humanitair getuige. Hij krijgt stapels post en komt nauwelijks meer aan eigen literair werk toe. Steeds gevoeliger toont hij zich voor het Sovjet-experiment. Kan daar een nieuwe mens ontstaan? Twee belangrijke contacten stimuleren zijn groeiende sympathie. De ene is Bernard Groethuysen, ‘marxiste flamboyant, éloigné de tout dogmatisme’, die ook invloed heeft op de jonge Malraux. Onder zijn invloed verdwijnt Gides weerzin tegen de geschiedenis. De andere is Pierre Herbart. Gide heeft hem in 1927 leren kennen via Cocteau. In 1931 trouwt Herbart met Élisabeth van Rysselberghe. Hij is dan 27 en heeft een leven van drank, drugs en dandyisme achter zich als ‘homosexuel marginal’, maar is inmiddels een militant communist. In het kader van de strijd tegen het kolonialisme reist hij naar Mantsjoerije, en later gaat hij in de Sovjet-Unie de Franse versie van een links blad leiden. Hij blijft twintig jaar onder Gides vleugels en schrijft na diens dood het vaak niet malse À la recherche d’André Gide, waarin hij hem gevoelsarm en fantasieloos noemt, steeds bang anderen teleur te stellen en zelf teleurgesteld te worden.

Op 29 augustus 1932 vind het Congrès d’Amsterdam plaats, een manifestatie van kunstenaars tegen het opkomend fascisme. Gide ondertekent de oproep die het congres doet uitgaan; voor het eerst sinds de affaire-Dreyfus zet hij zijn naam onder een petitie. In de nrf publiceert hij in 1932 dagboekpagina’s waarin hij zijn sympathie voor de Sovjet-Unie niet onder stoelen of banken steekt.

27 februari 1932
Niet meer zomaar voortgaan, maar doelbewust ergens op afstevenen… Wat een onuitsprekelijke voldoening! Maar was ik al niet gewonnen voor de partij voordat zij gevormd werd en haar doctrines formuleerde? Vanuit mijn gevoel, mijn temperament en mijn verstand ben ik altijd communist geweest.
23 april 1932
In de vreselijke ellende van de huidige wereld lijkt het plan van het nieuwe Rusland mij nu een redding. Alles overtuigt me daarvan. De belabberde argumenten van de tegenstanders kunnen me geenszins overtuigen, maar roepen mijn verontwaardiging op. En als ik mijn leven moest geven om het welslagen van de Sovjet-Unie te verzekeren zou ik dat direct doen… zoals zovele anderen al hebben gedaan en nog zullen doen; ik zou een van hen zijn.
Dit schrijf ik koelbloedig en in alle oprechtheid, vanuit een grote behoefte op zijn

minst deze getuigenis na te laten als de dood komt voor het me mogelijk zou zijn me duidelijker te verklaren.

Maar hij voelt zich schrijver, geen politicus. Als de nieuwe orde literatuur zoals hij die schrijft onmogelijk zal maken, legt hij zich erbij neer niet te schrijven, maar hij zal nooit schrijven ‘in dienst van’. Daarom wil hij geen lid worden van de ‘Association des Écrivains et Artistes Révolutionnaires’, al opent hij op 21 maart 1933 wel het eerste congres ervan.

Van 12 juni tot 30 juli 1933 verschijnt Les caves du Vatican als feuilleton in de communistische krant L’Humanité, tot ergernis van Gides vrienden, die menen dat hij zich daarmee voor een rood karretje laat spannen. In Lausanne zetten jonge revolutionaire letterenstudenten Les caves op de planken en in Moskou wordt het verfilmd. In beide gevallen wordt zijn boek gereduceerd tot een antireligieus pamflet. Hij verzet zich ertegen:

Juni 1933
Als je partij kiest, kiest de partij meteen jou.
… In die zin spreekt men volkomen terecht van een ‘bekering’. Want net als de bekering tot het katholicisme betekent de bekering tot het communisme het afstand doen van het vrije onderzoek, de onderwerping aan een dogma, de erkenning van een orthodoxie. Alle vormen van orthodoxie zijn in mijn ogen verdacht.

Op 4 januari 1934 reist Gide met André Malraux naar Berlijn om bij Hindenburg en Goebbels de vrijlating te eisen van de na de Rijksdagbrand gearresteerde Bulgaarse communist Georgi Dimitrov, die ondanks zijn vrijspraak nog steeds gevangen zit. De reis is zo slecht gepland dat alle ministers in München zitten als zij in Berlijn aankomen, waardoor het bij een donquichotachtige actie blijft. Van een poging Dimitrov te laten ontsnappen komt al helemaal niets. Ze kunnen niets meer doen dan een brief achterlaten.

Back from the USSR

‘Kunst moet belangeloos blijven en de Sovjetkunst moet zich verre houden van propaganda. Na deze eerste periode moet de Sovjet-Unie zich bezighouden met het individu.’ Deze tekst geeft Gide in 1934 mee aan Malraux en Ilja Ehrenburg voor het Schrijverscongres in de Sovjet-Unie, waar hij zelf niet heen gaat.

Op 26 januari 1935 organiseert de ‘Union pour la vérité’ een debat onder de titel ‘André Gide en onze tijd’. Op zijn eigen aandringen wordt hij daar uitgenodigd en tweeënhalf uur lang door zijn felste tegenstanders onder vuur genomen. De bijeenkomst biedt een staalkaart van de Franse intellectuelen in het turbulente klimaat van de jaren dertig, waarin Frankrijk soms op de rand van een burgeroorlog

staat. Sommige aanwezigen bezwij ken kort daarop voor de verleiding van het Italiaanse fascisme, anderen treden toe tot de communistische partij, weer anderen zoeken naar een derde weg. Eigenlijk is Gide zelf de enige die spreekt uit naam van de kunst en niet uit naam van een theorie of dogma. ‘Ik ben allesbehalve een theoreticus. […] Waar ik het meest aan gehecht ben, is mijn kunst. Dat er een goede verstandhouding kan bestaan tussen de kunst en de communistische leer wil ik geloven. Maar ik moet toegeven dat ik er tot op heden niet in geslaagd ben het punt van overeenstemming en versmelting te bereiken.’

Van 21 tot 25 juni 1935 wordt in Parijs het eerste internationale schrijverscongres ‘Voor de verdediging van de cultuur’ gehouden met afgevaardigden uit 38 landen, onder wie Thomas en Heinrich Mann, Aldous Huxley, Musil en Brecht. Het congres wordt voorgezeten door Malraux en Gide, die de openingstoespraak houdt. Ondanks de tegenstand van de aanwezige Sovjetschrijvers laat Gide een motie indienen om de behandeling van Victor Serge te veroordelen, een van oorsprong Belgische schrijver die in de Sovjet-Unie woont en die zonder vorm van proces is opgepakt en gedeporteerd vanwege antistalinisme.

Pierre Herbart, vanaf 1935 hoofdredacteur van de Franse editie van de Revue Internationale in Moskou, had al eens vergeefs geprobeerd Gide over te halen tot een bezoek aan de Sovjet-Unie. In juni 1936 wordt in Frankrijk een Volksfrontregering gevormd onder leiding van Léon Blum. In deze context besluit Gide wel in te gaan op de uitnodiging van de Sovjet-Unie. Hij hoopt Maksim Gorki te ontmoeten, die wegens ziekte niet naar het internationale schrijverscongres had kunnen komen. Misschien speelt ook een rol dat hij bang is dat Pierre Herbart en Élisabeth Catherine naar Moskou zullen halen, en wil hij zien waar ze terechtkomt. Een delegatie wordt gevormd met uitgever Jacques Schiffrin, de schrijvers Louis Guilloux, Eugène Dabit, Jef Last en Pierre Herbart. Louis Aragon en zijn vrouw Elsa zullen ze in Moskou ontmoeten.

De reis wordt een teleurstelling. Gides reisaantekeningen tonen een snelle verschuiving van enthousiasme naar lichte irritatie, welwillendheid tegen beter weten in, en ten slotte kritiek. Het gezelschap wordt met veel vertoon en eindeloze banketten ontvangen, maar ziet al snel dat er een nieuwe elite is en dat de bevolking wordt volgepropt met zelfgenoegzame propaganda. De kunst wordt aan banden gelegd. Schiffrin en Guilloux keren eerder terug, Dabit sterft onder aanvankelijk onduidelijke omstandigheden in Sebastopol.

Inmiddels is de Spaanse Burgeroorlog uitgebroken door de nationalistische opstand van de Moorse troepen onder leiding van generaal Franco. Malraux is direct als vrijwilliger naar Spanje vertrokken. Bij thuiskomst uit de Sovjet-Unie krijgt Gide eerst te maken met de begrafenis van Dabit en daarna met allerlei onduidelijkheden over diens geld en dagboeken, die niet worden opgestuurd. Zelf begint hij zijn Retour de l’urss te schrijven. Ook Jef Last vertrekt ondertussen als vrijwilliger naar Spanje.

In oktober 1936 komt Catherine in Parijs wonen. Gide kondigt de publicatie van zijn Retour de l’urss aan, waarop Jef Last hem een telegram stuurt dat hij publicatie niet opportuun vindt. Hij wil niet dat Gide een brief van hem erin opneemt. Meer reacties op persoonlijk vlak bereiken Gide: Aragon is fel tegen, Malraux, even terug uit Spanje, vindt het best, Herbart is voorlopig tegen. Een plan om met een delegatie van links, rechts, katholiek en protestants naar Spanje te gaan, gaat uiteindelijk niet door omdat de vertegenwoordigers van rechts het laten afweten. Aragon geeft Gide de schuld: hij heeft zich door de katholieke priesters laten gebruiken. Intussen is Herbart naar Spanje vertrokken om de partijen daar te polsen. Hij heeft een set proeven van Retour op zak. De Sovjetambassade keert zich – op de hoogte gehouden door Aragon – tegen Gide; Herbart wordt gevolgd, Malraux gewantrouwd. De anti-Gidecampagne barst lost. Inmiddels heeft in de Pravda een stuk gestaan over een jongen die iets met Gide heeft gehad en nu naar Siberië is gestuurd. In Moskou beginnen inmiddels de grote showprocessen: de ‘samenzweerders’ Zinoviev, Kamenev en 14 anderen worden gefusilleerd.

Talloze reacties op Retour de l’urss volgen na de publicatie, waarna Gide er ook nog eens zijn Retouches à mon retour de l’urss op laat volgen. Het komt hem te staan op felle aanvallen op zijn persoon; hij wordt uitgemaakt voor Gestapo. Ehrenburg schrijft: ‘bondgenoot van Marokkanen en zwarthemden, nare oude man, huilebalk van Moskou – André Gide.’

Mijn verminkte ik

In april 1938, op eerste paasdag, sterft Madeleine aan een hartaanval. Als Gide in Cuverville aankomt, is ze al dood. Hij schrikt van de strenge uitdrukking op haar gezicht nu haar ogen gesloten zijn. ‘Zodat ik me niet haar onuitsprekelijke tederheid zou herinneren, maar het strenge oordeel dat ze over mijn leven geveld moet hebben.’ Hij zet letterlijk een streep onder zijn dagboek. Maar dat najaar schrijft hij: ‘Als ik er niet in slaag weer in evenwicht te komen, betekent dat het bankroet van mijn filosofie.’ Dus trekt hij zich als Münchhausen aan zijn eigen haren uit het moeras en begint Et nunc manet in te, een ontroerend in memoriam voor Madeleine, dat hij na de oorlog in een heel kleine geheime oplage laat drukken en dat na zijn dood wordt uitgegeven in Zwitserland. Hierin neemt hij de fragmenten op die hij uit zijn dagboek had geschrapt om haar te ontzien, waardoor hij het dagboek ernstig had vertekend. Wanneer hij de proeven van het dagboek door-

neemt, noteert hij in januari 1939: ‘Nu ik het herlees schijnt het me toe dat de systematische weglatingen van alle passages die betrekking hadden op Em. het dagboek als het ware blind hebben gemaakt. De enkele toespelingen op het drama van mijn leven worden onbegrijpelijk door het ontbreken van datgene wat ze zou kunnen verhelderen; onbegrijpelijk of ontoelaatbaar is dat beeld van mijn verminkte ik dat ik geef en waar op de plaats van een vurig hart alleen nog maar een gat is.’

Zoals hij na zijn moeders dood met Madeleine trouwde, zo erkent hij na Madeleines dood officieel Catherine als zijn dochter.

 

‘Het laatste bedrijf van het blijspel is niet minder mooi als ik het alleen moet spelen. Ik mag me er niet aan onttrekken.’ (Dagboek, augustus 1938)

In februari en maart 1939 maakt Gide een reis naar Egypte, waar hij wordt uitgenodigd om lezingen te geven. Hij schrijft er verder aan Et nunc manet in te. In zijn reisdagboek ontbreekt het oude vuur. In plaats van algehele lyriek bevat het beschrijvingen van avontuurtjes met willige tuinjongens in het hotel. Pathetiek of openhartigheid?

In mei verschijnt zijn Journal 1889-1939 in de Pléiade-reeks. Voor het eerst laat een auteur zijn dagboek als zelfstandig werk bij leven verschijnen, een unicum dat hem niet door iedereen in dank wordt afgenomen. Zo schrijft Jean Cocteau: ‘De absurde mode om je “dagboek” bij leven te publiceren. Mode in zwang gebracht door Gide. Maar de Gideaanse methode bestaat erin te veinzen alles te zeggen om alles te verbergen.’

Op 3 september verklaren Frankrijk en Engeland Hitler de oorlog. De schemeroorlogbegint. ‘Tout m’invite au franc silence.’

 

In 1940 wordt Frankrijk verslagen, verlaat de regering Parijs en trekken Duitse troepen de hoofdstad binnen. Gide zit in Zuid-Frankrijk, achtereenvolgens in Cabris, Nice en Vence. Op 21 juni schrijft hij nog in zijn dagboek hoe voortreffelijk de radiotoespraak van Pétain was, maar op 24 juni heeft hij de nieuwe toespraak van de maarschalk met ‘verbijstering’ beluisterd. Nu pas wordt bekend dat Frankrijk is verdeeld in een vrije en een bezette zone. Hoe kan Pétain het hebben over ‘la France intacte’? Gide schaart zich nu ondubbelzinnig achter generaal De Gaulle, die op 18 juni in zijn ‘appel de Londres’ via de bbc-radio de Fransen heeft opgeroepen de strijd voort te zetten (‘Frankrijk heeft een slag verloren, maar niet de oorlog’).

De Duitsers beginnen al snel met een zuivering van de Franse literatuur. Het Ministerie van Propaganda van het Reich en de Duitse ambassade in Parijs worden ermee belast. In september 1940 worden de liste Bernard en daarna de liste Otto gepubliceerd met boeken die door de Duitse autoriteiten uit de verkoop zijn genomen of verboden. Retour de l’urss en Retouches worden in juli 1942 verboden. De Duitsers hoeven overigens niet veel te doen: het Franse literaire wereldje kent zijn eigen afrekeningen. Sinds een kwarteeuw zijn Gide en de nrf bepalend voor het

gezicht van de Franse letteren en vanaf juli 1940 zien degenen die niet in de nrf konden publiceren hun kans schoon. Guy de Pourtalès richt zijn pijlen op Gide: hij heeft een verderfelijke invloed op de jeugd en alle ‘criminels, pessimistes, défaitistes, immoralistes et corydons’ moeten worden gestraft. Uitgever Grasset heeft belang bij aanvallen op Gallimard en ook die vinden schaamteloos plaats. Zelfs de Académie Française geneert zich niet.

De Duitsers willen de nrf inkapselen en benoemen de rechtse Drieu la Rochelle tot hoofdredacteur. Ze willen een redactie met Eluard, Giono, Céline en Gide. Gide publiceert in december een paar pagina’s ‘Journal’ in het eerste nummer van de hernieuwde uitgave, in ruil voor de belofte dat zijn werk niet op de lijst van verboden boeken geplaatst wordt; ook Malraux en St. Exupéry zouden meedoen. Maar daar blijft het bij. In maart 1941 breekt hij met de door Drieu geleide nrf. In Nice bereidt hij een lezing voor over Henri Michaux, die door het Légion des Combattants verhinderd wordt.

In 1942 wordt de campagne tegen Gide heftiger. Hij zou een talentvolle jongeman tot zelfmoord hebben aangezet, enz. Op 5 mei 1942 stapt hij op de boot naar Tunis; Paul Valéry brengt hem weg. Hoe lang hij zal wegblijven is onduidelijk. In Tunis vertaalt hij Shakespeare, leest hij Schiller en schrijft hij voor Le Figaro.

Op 30 november bezetten Duitse en Italiaanse troepen Tunis en bombarderen de Amerikanen de stad. De jodenvervolging in Tunis tijdens de daaropvolgende Italiaans-Duitse bezetting doet de laatste resten antisemitisme van Gides christelijke opvoeding verdwijnen. Ondertussen zit hij in Tunis geïsoleerd. Post bereikt hem niet meer, lezen gaat slecht door problemen met zijn ogen. Hij schrijft veel in zijn dagboek, onder andere dat de oorlog de kunst zal redden van het realisme, zoals hij altijd heeft gewild. De documentaire, de reportage zal ruimte vrijmaken voor de literatuur, zoals fotografie de schilderkunst heeft bevrijd. Maar hij werkt zijn gedachten niet uit. Op 8 mei trekken de geallieerden Tunis binnen, waarna Gide zich niet langer verplicht voelt uit solidariteit met zijn gastheren daar te blijven. Hij vertrekt op 28 mei 1943 naar Algiers, naar Anne en Jacques Heurgon (dochter en schoonzoon van Paul Desjardins).

Eind juni vestigt De Gaulle zich in Algiers en nodigt Gide uit voor een diner. Het is geen succes (zoals destijds het gesprek met Rathenau ook geen succes was). Gide denkt dat Valéry het er beter vanaf gebracht zou hebben. Ze hebben het nog wel over een tijdschrift waarin intellectuele en morele groeperingen van ‘la France libre’ zullen samenwerken vanuit Algiers. Dat wordt L’Arche, waarvan Gide in naam hoofdredacteur wordt terwijl Camus en de Algerijnse dichter Jean Amrouche er de scepter zwaaien. Er ontstaat een conflict tussen Amrouche en de liberaal-conservatieve filosoof Raymond Aron, een voorbode van de verdeling van het literaire landschap in links en rechts zoals die uit het verzet zal voortkomen. Gide bemiddelt, houdt zich verder afzijdig en stort zich op zijn studie van het Latijn; hij leest dagelijks Vergilius.

Vóór alles schrijver

Op 6 juni 1944 noteert hij met hoofdletters in zijn dagboek: ‘Débarquement des alliés en Normandie.’ Hij blijft voorlopig nog in Algiers. In Le Vaneau is het druk: in oktober keert la Petite Dame er terug; Pierre Herbart, die in het verzet heeft gezeten, woont er; Camus heeft er een kamer; Catherine, die een man heeft leren kennen en zwanger is, zit er ook.

In Frankrijk worden bij de naoorlogse zuiveringen vele persoonlijke rekeningen vereffend. Gide volgt het van een afstand. Zijn vrienden stonden aan de goede kant, zijn tegenstanders waren collaborateurs. Maar de naoorlogse eenheid is voor hem ongeloofwaardig en angstaanjagend. Er heerst een geest van afrekening: wie niet progressief en ‘bon Français’ is, is burgerlijk en moet worden gestraft. Wanneer Gide in Lettres fiançaises stukken uit zijn Tunesisch dagboek publiceert, een vrije tekst met politiek incorrecte notities, ziet Aragon zijn kans schoon en beschuldigt Gide er in hetzelfde nummer van een lekker veilig ‘ondergedoken schrijver’ te zijn geweest. Gide is de verrader van de Sovjet-Unie, dat Europa immers van Hitler heeft gered. François Mauriac heeft de ‘bons Français catholiques’ achter zich, Malraux zijn reputatie uit het verzet en zijn gaullisme, maar Gide heeft geen partij, alleen de nrf, die niet meer bestaat. Hij reageert niet op de aantijgingen, alleen in zijn dagboek. Parijs voor Aragon en Algiers voor Gide?

In 1945 reist hij met la Petite Dame naar Biskra en op 6 mei keert hij terug naar Parijs, naar de Vaneau. Volgens Martin du Gard is hij verwend geraakt, gewend in het middelpunt te staan. Het literaire klimaat is veranderd. Er wordt gezocht naar nationale symbolen om trots op te zijn. Gide is internationaal het beroemdst en wordt overal uitgenodigd, maar houdt reserve: ‘In welke vorm of kleur het zich voordoet, zwart, bruin, rood of wit, nazistisch of fascistisch, communistisch of katholiek, “totalitarisme” is de vijand.’ De pers bloeit op, er ontstaan tientallen nieuwe kranten en bladen. Schrijvers als Sartre en Camus worden columnist en verslaggever. Gide leest, maar houdt zich afzijdig. Destijds richtte hij de nrf op tegen ‘journalisme’. Het is hem altijd gegaan om autonomie van de literatuur, de volledige expressie van het individualisme.

De coming writer is Sartre. Diens Carnets de guerre zijn actieve overpeinzingen van Gides dagboek. In 1941 had Sartre, met Simone de Beauvoir per fiets het land doorkruisend, Gide nog opgezocht in Cabris en hem gevraagd actief in het verzet te gaan, wat Gide afwimpelde. Engagement is het sleutelwoord voor Sartre, voor Gide de autonomie van de literatuur. Ander belangrijk verschil: Sartre is een leraar die schrijft, Gide een schrijver die anderen iets leert. Na de Eerste Wereldoorlog had de universiteit afgedaan in de literatuur, na de Tweede Wereldoorlog speelt die een nieuwe rol, door schrijvers als Sartre, Grenier, Aron, Merleau-Ponty, De Beauvoir. Sartre is veel meer aanwezig in de media. Typerend is ook dat Sartre in 1946 naar Amerika reist, en Gide naar Italië, Egypte en Libanon. In april houdt hij een lezing in Beiroet: ‘Souvenirs littéraires et problèmes actuels’.

Goed sterven

Het doek gaat op voor het




laatste bedrijf. Gedurende de naoorlogse jaren krijgt Gide verschillende eerbewijzen. In 1947 wordt hem de Nobelprijs voor literatuur toegekend, die hij wegens zijn slechte gezondheid niet zelf in ontvangst kan komen nemen. In juni wordt hij benoemd tot doctor honoris causa in Oxford. De Gaulle heeft hem gepolst voor de Académie Française, die hij wil vernieuwen. Gide bedankt: ‘Après vous.’

Hij is een oude man, een van de laatsten van de schrijversgeneratie van na de Eerste Wereldoorlog. Er zijn nog plannen om met Marc zijn boek Isabelle te verfilmen onder regie van Cocteau. Hij voert een reeks radiogesprekken met Jean Amrouche, die nu op cd te beluisteren zijn. Zijn precieus uitgesproken zinnen zijn doorspekt met ‘n’est-ce pas’ en aarzelend keelgeschraap. In februari 1949 krijgt hij een beroerte. Hij herstelt snel en functioneert weer. Met het geld van de Nobelprijs koopt hij een huis buiten Parijs, La Mivoie. In april ontsnapt hij aan zijn secretaresse Yvonne Davet, die op zijn zenuwen werkt, en gaat naar Dorothy Bussy in Nice. Daar ziet hij Martin du Gard weer voor het eerst sinds twee jaar. Hij krijgt een terugslag en moet in Nice in het ziekenhuis worden opgenomen. De hele Vaneau komt naar het zuiden.

Zijn tachtigste verjaardag, die in Parijs uitgebreid wordt herdacht, viert hij rustig in La Mivoie. Hij wil geen postuum uitgegeven werk, maar spant zich in voor de uitgave van al zijn geschriften om zelf meester te blijven van het beeld dat hij achterlaat. In januari 1950 verschijnt deel ii van zijn dagboek bij Gallimard, de cahiers van 1942-1949. Op 25 januari 1950 schrijft hij: ‘Ces lignes insignifiantes datent du 12 juin 1949. Tout m’invite à croire qu’elles seront les dernières de ce Journal.’ Hij woont de repetities bij van de theateruitvoering van Les caves du Vatican in la Comédie-Française; hij loopt moeilijk, ziet slecht, heeft het benauwd en twijfelt eraan of hij de première zal halen. Die vindt plaats op 13 december 1950, als een soort afscheid. Niets voor hem: na afloop wil hij direct wijzigingen aanbrengen. Ook maakt hij nog plannen om met Élisabeth naar Marokko te reizen, het reisbureau wordt al gebeld. Marc Allégret begint aan een filmportret van hem.

Met Thésée, dat in 1946 verscheen, had hij zijn literaire testament geschreven, maar in juli 1950 is hij begonnen met Ainsi soit-il, prachtige aantekeningen over de ouderdom: ‘Ah! Qu’il est difficile de bien vieillir!’. Het moet ‘au hasard’ geschreven worden en hij draagt het op aan Catherine. Elisabeth tikt zijn gekrabbelde bladzijden uit en leest ze hem voor. Ook wanneer hij begin februari 1951 ziek wordt, blijft hij eraan doorschrijven – tot de dertiende, wanneer zijn doodsstrijd begint. Op 17 fe-

bruari biecht la Petite Dame hem op dat ze al die jaren een dagboek over hem heeft bijgehouden. Volgens Herbart beduidt hij nog dat hij haar begrepen heeft: ‘Excellent, excellent.’ Zij is er zelf niet van overtuigd.

Op de 19^e komen behalve de kring van directe naasten, bestaande uit Martin du Gard, Schlumberger, Catherine en haar man Jean Lambert, Elisabeth en Jean Herbart, neef Dominique Drouin en Marc Allégret, nog andere vrienden langs, onder wie Gaston Gallimard en diens zoon Claude. Om 22.20 uur is het afgelopen. Martin du Gard schrijft: ‘We moeten hem oneindig dankbaar zijn dat hij zo goed heeft weten te sterven.’

Hij wilde begraven worden naast Madeleine. Op 22 februari rijdt een stoet auto’s naar Cuverville. Catherine komt voor het eerst in het ‘château de Madeleine’. Dominique Drouin, inmiddels eigenaar van het huis in Cuverville en burgemeester, heeft een dominee ingehuurd om stukken uit Numquid et tu (1916) voor te dragen, maar de geestelijke kan het niet laten er stukken uit de bijbel aan toe te voegen. Verschillende aanwezigen rijzen de haren te berge; Roger Martin du Gard weigert Drouin een hand te geven en Pierre Herbart schrijft de volgende dag een stuk in Combat met de kop ‘Families je vous hais’.

 

Vlak na Gides dood krijgt de katholieke schrijver François Mauriac een telegram: ‘Er is geen hel. Wees gerust. Zeg het tegen Claudel. Was getekend André Gide.’

[2005/4&5]

Bij dit nummer

Tegenwoordig ligt de naam van André Gide (1869-1951) minder op de lippen dan die van andere historische literaire figuren uit Frankrijk als Sartre, Camus en Proust. De Nobelprijslaureaat van 1947 lijkt onder het stof te zijn beland; ten onrechte. Binnenkort verschijnen nieuwe vertalingen van Gides autobiografische Si le grain ne meurt (Atlas) en van een selectie uit zijn Journal (De Arbeiderspers). Ongetwijfeld zal dan blijken hoe leesbaar en relevant hij nog is; het kenmerk van werkelijk klassieke auteurs.

Dat klassieke schuilt in een breed en afwisselend proza-oeuvre, dat een leven vol keuzes en wendingen en de complete eerste helft van de twintigste eeuw weerspiegelt. Gide was een vernieuwer van het romangenre met Les faux-monnayeurs, maar speelde ook een belangrijke rol in politieke en maatschappelijke debatten. Zonder dralen of twijfel ventileerde hij zijn homoseksualiteit, klaagde hij de uitwassen van het kolonialisme aan en betuigde hij de Sovjet-Unie zijn sympathie – om na een reis erdoorheen weer even hard en openlijk afstand te nemen van Stalins zogenaamde heilsstaat. Gides dagboekaantekeningen tonen een menselijke, altijd verrassende waarheidszoeker, iemand die vaak ondoorgrondelijk en vooral altijd in beweging was, letterlijk (hij was een overtuigd reiziger) en figuurlijk. In dit nummer komt een bespiegeling voor van Max Nord bij een uitspraak van Gide over het ‘waren’ en ‘zijn’ van de mens, waar Nord zelf de noodzaak van het ‘worden’ aan toevoegt. Gideaanser kan het inderdaad niet – zie verder het biografisch portret door Gidevertaalster Mirjam de Veth op de volgende pagina’s.

Dit nummer zoomt vooral in op de relaties van deze literaire kameleon met Nederland(ers). Dat begint al bij de omslagfoto van Emiel van Moerkerken. Francis Bulhof en H.T.M. van Vliet volgen de sporen die Gide hier naliet in het interbellum, toen hij voor velen richtinggevend was en bij anderen afschuw wekte. Rudi Wester belicht Gides vriendschap met Jef Last, waarover Pieter Jan Smit de afgelopen jaren een film maakte. Karel van het Reve logeerde als tiener ooit bij Gide, en Frits Bolkestein staat stil bij Gides houding tegenover het communisme. Uit onuitgegeven dagboekaantekeningen van Max Nord blijkt hoe Gides boeken onder beklemmende oorlogsomstandigheden ‘weer nieuwe boeken’ werden. Mathijs Sanders belicht het tot op heden duistere ‘leven’ van Gide in Nederland na woii, waarvan Marco Entrop een curieuze toneelvariant opspoorde. Jan Paul Hinrichs reconstrueerde een niet-Nederlandse episode, de bezoeken van Gide aan Ivan Boenin. Het nummer sluit af met de vraagstukken en fascinaties van Gides hedendaagse vertaalster.

De redactie van De Parelduiker dankt allen die aan de totstandkoming van dit nummer hebben bijgedragen, met name Mirjam de Veth en De Arbeiderspers. Dit is ook het laatste nummer waarin Marcel van den Boogert de hand heeft gehad. Sinds 1 augustus vervult hij een functie elders. De tien jaar Parelduiker die dit nummer vol maakt dragen zijn eindredactionele stempel. Daarvoor betuigen wij hem onze grote erkentelijkheid.

 

De redactie

[2005/4&5]

Bij dit nummer

Tegenwoordig ligt de naam van André Gide (1869-1951) minder op de lippen dan die van andere historische literaire figuren uit Frankrijk als Sartre, Camus en Proust. De Nobelprijslaureaat van 1947 lijkt onder het stof te zijn beland; ten onrechte. Binnenkort verschijnen nieuwe vertalingen van Gides autobiografische Si le grain ne meurt (Atlas) en van een selectie uit zijn Journal (De Arbeiderspers). Ongetwijfeld zal dan blijken hoe leesbaar en relevant hij nog is; het kenmerk van werkelijk klassieke auteurs.

Dat klassieke schuilt in een breed en afwisselend proza-oeuvre, dat een leven vol keuzes en wendingen en de complete eerste helft van de twintigste eeuw weerspiegelt. Gide was een vernieuwer van het romangenre met Les faux-monnayeurs, maar speelde ook een belangrijke rol in politieke en maatschappelijke debatten. Zonder dralen of twijfel ventileerde hij zijn homoseksualiteit, klaagde hij de uitwassen van het kolonialisme aan en betuigde hij de Sovjet-Unie zijn sympathie – om na een reis erdoorheen weer even hard en openlijk afstand te nemen van Stalins zogenaamde heilsstaat. Gides dagboekaantekeningen tonen een menselijke, altijd verrassende waarheidszoeker, iemand die vaak ondoorgrondelijk en vooral altijd in beweging was, letterlijk (hij was een overtuigd reiziger) en figuurlijk. In dit nummer komt een bespiegeling voor van Max Nord bij een uitspraak van Gide over het ‘waren’ en ‘zijn’ van de mens, waar Nord zelf de noodzaak van het ‘worden’ aan toevoegt. Gideaanser kan het inderdaad niet – zie verder het biografisch portret door Gidevertaalster Mirjam de Veth op de volgende pagina’s.

Dit nummer zoomt vooral in op de relaties van deze literaire kameleon met Nederland(ers). Dat begint al bij de omslagfoto van Emiel van Moerkerken. Francis Bulhof en H.T.M. van Vliet volgen de sporen die Gide hier naliet in het interbellum, toen hij voor velen richtinggevend was en bij anderen afschuw wekte. Rudi Wester belicht Gides vriendschap met Jef Last, waarover Pieter Jan Smit de afgelopen jaren een film maakte. Karel van het Reve logeerde als tiener ooit bij Gide, en Frits Bolkestein staat stil bij Gides houding tegenover het communisme. Uit onuitgegeven dagboekaantekeningen van Max Nord blijkt hoe Gides boeken onder beklemmende oorlogsomstandigheden ‘weer nieuwe boeken’ werden. Mathijs Sanders belicht het tot op heden duistere ‘leven’ van Gide in Nederland na woii, waarvan Marco Entrop een curieuze toneelvariant opspoorde. Jan Paul Hinrichs reconstrueerde een niet-Nederlandse episode, de bezoeken van Gide aan Ivan Boenin. Het nummer sluit af met de vraagstukken en fascinaties van Gides hedendaagse vertaalster.

De redactie van De Parelduiker dankt allen die aan de totstandkoming van dit nummer hebben bijgedragen, met name Mirjam de Veth en De Arbeiderspers. Dit is ook het laatste nummer waarin Marcel van den Boogert de hand heeft gehad. Sinds 1 augustus vervult hij een functie elders. De tien jaar Parelduiker die dit nummer vol maakt dragen zijn eindredactionele stempel. Daarvoor betuigen wij hem onze grote erkentelijkheid.

 

De redactie

Sein post

Nico Keuning
Verzonken verval in Rijmenam

Rijmenam

Bij de tentoonstelling over Jeroen Brouwers in het Letterkundig Museum kwam de binnentredende bezoeker direct oog in oog te staan met een opvallend object. Een ingelijste potloodtekening toonde een huis tegen een donkere achtergrond van bomen. ‘Jeroen Brouwers’ luidde de signatuur onder de niet onverdienstelijke, enigszins Indisch getinte schets (ook in Schrijversprentenboek 54, Jeroen Brouwers. Het verhaal van een oeuvre, door Johan Vandenbroucke, p. 97). ‘Pinksteren 18 mei 1975’, vermeldde een op de voorgrond liggend handschrift, ‘Huize Krekelbos Oude Booischotsebaan 23 Rijmenam’.

Een bijzonder beeld van dertig jaar geleden: Brouwers die als een landschapschilder en plein air zijn witte boshuis tekende. In hetzelfde jaar maakte hij met het anekdoteboek Zachtjes knetteren de letteren de overstap van Manteau naar De Arbeiderspers. En in Huize Krekelbos schreef Brouwers aan dit ‘tweede debuut’ (Martin Ros in Kees de Bakkers Mijn eerste boek 30 schrijversdebuten, Schoorl 1999). Terwijl hij zich er tussen 1972 en 1976 verstopte schreef hij meer; onder andere Zonder trommels en trompetten (1973), dat ondanks de duidelijke invloed van Gerard Reve in Nederland enthousiast werd ontvangen. In Huize Krekelbos kwam de schrijver Brouwers op stoom.

‘Zou het er nog staan?’ vroeg ik me staand voor de tekening van het boshuis af.

 

Korte tijd later zijn we in Mechelen. En omdat we er maar een steenworp van verwijderd zijn, besluiten we in Rijmenam op zoek te gaan naar het verleden van de schrijver. Daar leefde hij eertijds in het wild, schreef hij zijn ‘Krekelbosse klaagzangen’ en werkte hij vanaf september 1972 aan het tweede deel van Zonder trommels en trompetten. Na het in Vossem gesitueerde eerste deel en een blanco pagina pakte Brouwers in Rijmenam de draad van zijn ‘markante anekdote’ weer op: ‘… lig ik op de vloer van een lege ruimte in een afgelegen boshuis.’

We gaan op zoek naar Huize Krekelbos.

Makkelijk schijnt dat niet te zijn. Het huis ligt zó diep in de bossen, zoals Brouwers schrijft in ‘Overal stilte’ (evenals Zonder trommels en trompetten opgenomen in Mijn Vlaamse jaren, 1978), ‘dat je, als je het wilt vinden, van de grote weg af, eerst een zanderig bospaadje op moet, dat overgaat in een karrenspoor, dat overgaat in een ruiterpad, dat overgaat in wildernis. Mijn auto wil soms niet, maar moet van mij. Men dient

gevechten te leveren met wilde dieren, lianen, moerassen, drijfzandvlakten, de moordende muskieten en niet te vergeten de Koperen Ploert.’ Een speld in een hooiberg, dat huisje, als het er nog staat. Toch, hoe verscholen ook, heeft het een adres en een huisnummer, aldus de Literaire gids voor provincie en stad Antwerpen: Varenweg 6, ‘bezijden de Oude Schrieksebaan’. Op de plattegrond op het kerkplein tekent de Varenweg zich af als een smal, maar duidelijk spoor tussen dunne zwarte lijntjes.

Borden langs de rechterhelft van de uitvalsweg proclameren de waarschuwing ‘alleen plaatselijk verkeer’. Dat beschouwen we als aanmoediging. We passeren protserige villa’s en verdwijnen na een paar kilometer linksaf een zijweg in. Enkele bochten verder staan we op de Varenweg. De motor slaat af. ‘De auto wil niet verder,’ zeg ik tegen E.

We lopen verder tot waar het bos begint en het duister ons opslokt. Rechts glinsteren plassen tussen de boomstammen. ‘De moerassen,’ herinner ik mij uit de klaagzangen. In de verte, achter de bomen, staat een huis van rode baksteen – maar Huize Krekelbos heeft witgesausde muren. We volgen het pad, dieper het bos in. Het wordt donkerder onder de metershoge prunusstruiken die net zijn uitgebloeid. Tussen de stammen ligt afval: flarden plastic, een beschimmelde rode bal. Dan herken ik Huize Krekelbos. Het staat er nog, zij het vervallen. En onbewoond, zo lijkt het.

De brievenbus is een kleine regenton. Hij ligt op zijn buik en uit de smalle spleet in de vermolmde bodem braakt hij brieven. Natte enveloppen met onleesbare adressering. Tegen het muurtje onder de ton leunt een verregende stapel kranten (‘vilt geworden kranten’) en tijdschriften, verzakt en aaneengeklonterd. Als we het pad naar het huis op lopen, betreden we een open ruimte. De genadeloze zon laat het verval nu scherp zien. Het verzonkene. De naam ‘Krekelbos’ is al van de daklijst verdwenen, maar ik herken de uitbouw in de voorgevel tussen de witte pilaren. Hier zat de schrijver voor zijn huis, op een houten keukenstoel. Gekleed in donker jasje, donker T-shirt en donkere broek. Wilde zwarte haren. Een negentiende-eeuws schrijver, zoals Julien Weverbergh hem hier in 1974 fotografeerde (op p. 104 in het Schrijversprentenboek Het verhaal van een oeuvre).

De stilte is adembenemend. Aarzelend komen we dichterbij. De muren zijn aange-

vreten door regen en wind, sneeuw en kou, zon en brandende hitte. Uit de dakrand hangt een plank. Plotseling zie ik de gesloten gordijnen bewegen. Even later komt een kat naar buiten. ‘Mijn goede herenkat, genaamd Rijmenam.’ Als ik weer naar de gordijnen kijk, bewegen ze opnieuw. Wie woont hier? Er staan plastic tuinstoelen buiten. Een ligstoel met daarin een smoezelige, verweerde blauwe deken. De deken in ‘Overal stilte’: ‘Des morgens ligt het klamme vocht op de dekens en tussen de spouwmuren of ergens anders, op niet te lokaliseren plaatsen, is steeds vaker het geritsel van misschien afbrokkelende stukjes baksteen of cement te horen, dat omlaag valt.’ De deken in Zonder trommels en trompetten: ‘De deken waarmee ik me heb toegedekt nadat ik in de leunstoel ben gaan zitten om DIEP NA TE DENKEN over de te schrijven markante anekdote over mijzelf, welke anekdote in het teken dient te staan van mijn “constanten”, zit vol vliegen.’

De voortuin is een woud van brandnetels en naast het huis staat een auto op lekke banden, vastgeklemd in de doornige klauwen van een braamstruik. ‘Mijn autootje is ziek. […] Zo had hij gisteren weer een lekke band.’ Het verleden van Jeroen Brouwers is nu heel dichtbij. Hier woonde hij, zonder waterleiding, soms zonder elektriciteit. ‘Daar het niet mogelijk is, de plee naar behoren door te trekken, heb ik mij aangewend, mijn gevoegsel in de buitenlucht neer te laten.’

Het gordijn wordt opzij getrokken, en valt weer terug, net als ik kijk. Nu het huis in verval is geraakt en het de strijd met de oprukkende natuur lijkt te hebben verloren, lijkt het of het personage uit ‘Krekelbosse klaagzangen’ er zijn intrek heeft genomen: ‘Dit is mijn leven. En overal stilte en de wind beweegt alleen de kruinen van de bomen.’

Hier las Brouwers manuscripten voor de Brusselse uitgeverij Manteau, waar hij als redacteur in dienst was. Hier, onder de wiegende boomkruinen, werkte hij aan Zachtjes knetteren de letteren en in de kou bij ‘een kandelaber’ schreef hij zijn klaagzangen en vertelde zijn anekdote over het meisje zo mooi als de dood. Het grootste deel van het jaar werd hij in zijn krocht geteisterd door de kou. Hij liet daarom een oliekachel plaatsen plus bijbehoren, waaronder ‘1 tank die 13.000 liter mazout (olie) kan bevatten’. De tank, die bij aflevering volgens het instructieboekje wonderlijk genoeg slechts ‘dertienhonderd liter’ zou kunnen bevatten, staat er nog.

De kachel kon de kou eertijds niet uit het huis verdrijven. Daarom zocht de hoofdpersoon in ‘Overal stilte’, in een rendez-

voushuis langs de weg Mechelen-Antwerpen, warmte bij ‘een warm meisje om mee te slapen’. Een hele nacht, alleen maar ‘slápen’, hem ‘wárm’ maken. Verder niks. Het hoertje wil wel, maar ‘hij’ niet. ‘Toen kwam ze bij me liggen en als een kacheltje zo heb ik dat meisje gebruikt, van voren mij warmend en van achteren en op haar gelegen en haar daarna nodend op mij te komen liggen, haar omhelzend, haar vragend mij te willen omhelzen, àààh, warmte! Ik heb het zo koud hier.’ De kapotjes kunnen in het doosje blijven, net als dertig jaar later in Geheime kamers. Met dat verschil dat daarin de hij (Jelmer) wel wil, maar de zij (Daphne) niet. Jelmer weet niet door te dringen in haar ‘vaneengeweken labia met de watermeloenkleurige inkijk’. Ook hier de blanke onbereikbare schoonheid, zo mooi als de dood.

Ik loop naar de voorkant van het huis waar de uitbouw uitpuilt van de rotzooi. Uit een oude wandkast steekt een lade, vol prullaria. De deuren zijn eruit. Op de gebarsten terrasvloer hangen kapotte beelden achterover tegen de pui. Een opgerolde parasol leunt tegen de muur. Binnen staat een halfgevuld glas cola op tafel. Zonder schimmel. Een teken van leven. ‘Ik woon thands heel ver weg, in het dorpje Rijmenam, een acne van Mechelen, in een huisje genaamd Krekelbos, tussen opdringend groen […] en waar ik niets zie dan dat groen en niets hoor dan het geritsel daartussen.’

In en om het huis spookt het verleden van Brouwers. Een verleden van vier jaar, ‘levensgetijden in steen’. Maar hoe lang zal dit schrijversrelict uit de jaren zeventig nog overeind staan? Niet lang, vrees ik, als niemand zich erover ontfermt… Het omineuze beeld dient zich aan dat Brouwers zelf in Zonder trommels heeft beschreven: ‘bulldozers, graaf-, grijp-, wrik- en wroetmachines, sloopmachines, in een ring rondom het huis, al dan niet tussen de bomen verscholen…’

Op de glazen deur in het midden van de voorgevel is met plakband een papiertje geplakt:

Bij afwezigheid
of dringende
zaken…

Daaronder een ‘04-nummer’ en ‘Dank U’.

 

Alweer enkele weken thuis, laat de gedachte aan het verlaten en vervallen huis met de mysterieuze bewoner mij niet los. Ik pak de telefoon en bel het nummer. Een vrouwenstem. Dat had ik niet verwacht. Woont er een vrouw in Huize Krekelbos? Was zij het die naar mij loerde tussen de gordijnen? Mijn gedachten schieten alle kanten op (‘Zij is het, het meisje mooier dan de dood’), en al klinkt haar stem uit de telefoon helder en duidelijk, het duurt even voordat de betekenis van haar woorden tot mij doordringt.

‘Ik trof een briefje aan op het raam van uw huis in Rijmenam,’ val ik haar plompverloren in de rede, ‘en ik vroeg mij af of het huis te koop is?’

‘Dat stond toch niet op het briefje?’

‘Ik vroeg het me af, het huis is nogal in verval. Wordt het bewoond?’

‘Het is bewoond.’

Laat ik man en paard noemen, besluit ik. ‘Weet u dat de schrijver Jeroen Brouwers in uw huis heeft gewoond in de jaren zeventig? Kent u Brouwers?’

‘Wie zegt u?’

Ik herhaal de naam nadrukkelijk. Zij heeft nog nooit van Jeroen Brouwers gehoord en is er zeker van dat het om een

ander huis gaat. ‘Wanneer is hij overleden?’ vraagt ze.

Het is een gesprek vol onduidelijkheden en misverstanden. Hoe kan het huis aan de Oude Booischotsebaan 23 hetzelfde zijn als dat aan de Varenweg 6? Het antwoord is eenvoudig: de straatnaam is veranderd. Ik vertel haar van de literaire reisgids, waarin als adres Varenweg 6 staat, met een foto die overeenkomt met het huis dat ik heb bezichtigd en gefotografeerd. Er klinken geluiden op de achtergrond. Stemmen, gestommel. Geluiden uit de bewoonde wereld. Ze belt dus niet vanuit het boshuis.

‘Heeft u een computer?’ probeer ik via een omweg. Zij heeft een computer. ‘En een e-mailadres? Dan kan ik u een paar foto’s mailen uit de tijd dat de schrijver er woonde.’

Ze aarzelt. ‘Geeft u mij uw… u wilt het kopen?’

Dus toch, denk ik, en ik antwoord dat ik ‘geïnteresseerd’ ben.

Dan dicteert ze mij haar ‘zakelijke’ e-mailadres. Als ik de verbinding heb verbroken, maak ik scans van de foto en tekening van het huis uit het Schrijversprentenboek en verstuur ze, samen met een van de foto’s die ik zelf van het huis maakte, per e-mail. ‘Laten we eerst eens kijken of het ook volgens u om hetzelfde huis gaat,’ schrijf ik. Voorts wil ik graag weten wat zij met het huis dat zo in verval is, wil gaan doen. ‘Opknappen, verbouwen, toch verkopen?’ En, vraag ik, wie woont er nu in het huis? Onder mijn naam vermeld ik mijn telefoonnummer, de openheid kan immers niet van één kant komen. En wie weet biedt zij mij het huis toch te koop aan.

Stilte. Geen enkele reactie vanuit Vlaanderen. Na enige tijd stuur ik nog een bericht om haar mijn e-mail met foto’s in herinnering te brengen. Waarom reageert ze niet? Is ze geschrokken en ligt ze nu in Huize Krekelbos in een stoel, weggedoken onder de blauwe deken… In mijn tweede e-mail vermeld ik ook dat, mocht zij het niet willen verkopen, zij ‘het boshuis van Jeroen Brouwers’ wellicht met subsidie van de Belgische staat zal kunnen opknappen.

Diezelfde dag ontvang ik antwoord:

Ik heb inderdaad uw vorige email goed ontvangen, waarvoor mijn dank, mijn excuses voor de latere reactie, ik ben ziek geweest, en het blijkt inderdaad over hetzelfde te gaan, enkel dat het naambord niet meer aanwezig is.
Zoals ik reeds zei, het huis staat niet te koop, het is momenteel wel vervallen door omstandigheden (details hierover zijn overbodig), ik hoop dat u dat kan respecteren.
Ik denk niet dat de gemeente een subsidie zal geven, ze zullen eerder ontdekken dat het in een recreatie-zone gebied (met nog extra bepalingen staat), en ze zijn redelijk streng hiermede, sinds hun nieuwe wetgeving, dus laat ze maar (nog) slapen. Moesten ze het willen afbreken, is dit gegeven wel bruikbaar.
Misschien wel een leuke gedachte, het is bewoond door ook een kunstminnend persoon, die al enkele jaartjes figuratieve tekeningen maakt.

Achter de gesloten gordijnen van het vroegere huis van Brouwers huist dus een ‘kunstminnend persoon’. Ik zal de eigenaar, de bewoner en het huis met rust laten. De voorgeschiedenis, die zij nu kennen, zal Krekelbos hopelijk behoeden voor de sloopmachines, ‘moesten ze het willen afbreken’.

 

De tentoonstelling over Jeroen Brouwers is vanaf 27 november te zien in het Antwerpse amvc-Letterenhuis.

Sein post

Nico Keuning
Verzonken verval in Rijmenam

Rijmenam

Bij de tentoonstelling over Jeroen Brouwers in het Letterkundig Museum kwam de binnentredende bezoeker direct oog in oog te staan met een opvallend object. Een ingelijste potloodtekening toonde een huis tegen een donkere achtergrond van bomen. ‘Jeroen Brouwers’ luidde de signatuur onder de niet onverdienstelijke, enigszins Indisch getinte schets (ook in Schrijversprentenboek 54, Jeroen Brouwers. Het verhaal van een oeuvre, door Johan Vandenbroucke, p. 97). ‘Pinksteren 18 mei 1975’, vermeldde een op de voorgrond liggend handschrift, ‘Huize Krekelbos Oude Booischotsebaan 23 Rijmenam’.

Een bijzonder beeld van dertig jaar geleden: Brouwers die als een landschapschilder en plein air zijn witte boshuis tekende. In hetzelfde jaar maakte hij met het anekdoteboek Zachtjes knetteren de letteren de overstap van Manteau naar De Arbeiderspers. En in Huize Krekelbos schreef Brouwers aan dit ‘tweede debuut’ (Martin Ros in Kees de Bakkers Mijn eerste boek 30 schrijversdebuten, Schoorl 1999). Terwijl hij zich er tussen 1972 en 1976 verstopte schreef hij meer; onder andere Zonder trommels en trompetten (1973), dat ondanks de duidelijke invloed van Gerard Reve in Nederland enthousiast werd ontvangen. In Huize Krekelbos kwam de schrijver Brouwers op stoom.

‘Zou het er nog staan?’ vroeg ik me staand voor de tekening van het boshuis af.

 

Korte tijd later zijn we in Mechelen. En omdat we er maar een steenworp van verwijderd zijn, besluiten we in Rijmenam op zoek te gaan naar het verleden van de schrijver. Daar leefde hij eertijds in het wild, schreef hij zijn ‘Krekelbosse klaagzangen’ en werkte hij vanaf september 1972 aan het tweede deel van Zonder trommels en trompetten. Na het in Vossem gesitueerde eerste deel en een blanco pagina pakte Brouwers in Rijmenam de draad van zijn ‘markante anekdote’ weer op: ‘… lig ik op de vloer van een lege ruimte in een afgelegen boshuis.’

We gaan op zoek naar Huize Krekelbos.

Makkelijk schijnt dat niet te zijn. Het huis ligt zó diep in de bossen, zoals Brouwers schrijft in ‘Overal stilte’ (evenals Zonder trommels en trompetten opgenomen in Mijn Vlaamse jaren, 1978), ‘dat je, als je het wilt vinden, van de grote weg af, eerst een zanderig bospaadje op moet, dat overgaat in een karrenspoor, dat overgaat in een ruiterpad, dat overgaat in wildernis. Mijn auto wil soms niet, maar moet van mij. Men dient

gevechten te leveren met wilde dieren, lianen, moerassen, drijfzandvlakten, de moordende muskieten en niet te vergeten de Koperen Ploert.’ Een speld in een hooiberg, dat huisje, als het er nog staat. Toch, hoe verscholen ook, heeft het een adres en een huisnummer, aldus de Literaire gids voor provincie en stad Antwerpen: Varenweg 6, ‘bezijden de Oude Schrieksebaan’. Op de plattegrond op het kerkplein tekent de Varenweg zich af als een smal, maar duidelijk spoor tussen dunne zwarte lijntjes.

Borden langs de rechterhelft van de uitvalsweg proclameren de waarschuwing ‘alleen plaatselijk verkeer’. Dat beschouwen we als aanmoediging. We passeren protserige villa’s en verdwijnen na een paar kilometer linksaf een zijweg in. Enkele bochten verder staan we op de Varenweg. De motor slaat af. ‘De auto wil niet verder,’ zeg ik tegen E.

We lopen verder tot waar het bos begint en het duister ons opslokt. Rechts glinsteren plassen tussen de boomstammen. ‘De moerassen,’ herinner ik mij uit de klaagzangen. In de verte, achter de bomen, staat een huis van rode baksteen – maar Huize Krekelbos heeft witgesausde muren. We volgen het pad, dieper het bos in. Het wordt donkerder onder de metershoge prunusstruiken die net zijn uitgebloeid. Tussen de stammen ligt afval: flarden plastic, een beschimmelde rode bal. Dan herken ik Huize Krekelbos. Het staat er nog, zij het vervallen. En onbewoond, zo lijkt het.

De brievenbus is een kleine regenton. Hij ligt op zijn buik en uit de smalle spleet in de vermolmde bodem braakt hij brieven. Natte enveloppen met onleesbare adressering. Tegen het muurtje onder de ton leunt een verregende stapel kranten (‘vilt geworden kranten’) en tijdschriften, verzakt en aaneengeklonterd. Als we het pad naar het huis op lopen, betreden we een open ruimte. De genadeloze zon laat het verval nu scherp zien. Het verzonkene. De naam ‘Krekelbos’ is al van de daklijst verdwenen, maar ik herken de uitbouw in de voorgevel tussen de witte pilaren. Hier zat de schrijver voor zijn huis, op een houten keukenstoel. Gekleed in donker jasje, donker T-shirt en donkere broek. Wilde zwarte haren. Een negentiende-eeuws schrijver, zoals Julien Weverbergh hem hier in 1974 fotografeerde (op p. 104 in het Schrijversprentenboek Het verhaal van een oeuvre).

De stilte is adembenemend. Aarzelend komen we dichterbij. De muren zijn aange-

vreten door regen en wind, sneeuw en kou, zon en brandende hitte. Uit de dakrand hangt een plank. Plotseling zie ik de gesloten gordijnen bewegen. Even later komt een kat naar buiten. ‘Mijn goede herenkat, genaamd Rijmenam.’ Als ik weer naar de gordijnen kijk, bewegen ze opnieuw. Wie woont hier? Er staan plastic tuinstoelen buiten. Een ligstoel met daarin een smoezelige, verweerde blauwe deken. De deken in ‘Overal stilte’: ‘Des morgens ligt het klamme vocht op de dekens en tussen de spouwmuren of ergens anders, op niet te lokaliseren plaatsen, is steeds vaker het geritsel van misschien afbrokkelende stukjes baksteen of cement te horen, dat omlaag valt.’ De deken in Zonder trommels en trompetten: ‘De deken waarmee ik me heb toegedekt nadat ik in de leunstoel ben gaan zitten om DIEP NA TE DENKEN over de te schrijven markante anekdote over mijzelf, welke anekdote in het teken dient te staan van mijn “constanten”, zit vol vliegen.’

De voortuin is een woud van brandnetels en naast het huis staat een auto op lekke banden, vastgeklemd in de doornige klauwen van een braamstruik. ‘Mijn autootje is ziek. […] Zo had hij gisteren weer een lekke band.’ Het verleden van Jeroen Brouwers is nu heel dichtbij. Hier woonde hij, zonder waterleiding, soms zonder elektriciteit. ‘Daar het niet mogelijk is, de plee naar behoren door te trekken, heb ik mij aangewend, mijn gevoegsel in de buitenlucht neer te laten.’

Het gordijn wordt opzij getrokken, en valt weer terug, net als ik kijk. Nu het huis in verval is geraakt en het de strijd met de oprukkende natuur lijkt te hebben verloren, lijkt het of het personage uit ‘Krekelbosse klaagzangen’ er zijn intrek heeft genomen: ‘Dit is mijn leven. En overal stilte en de wind beweegt alleen de kruinen van de bomen.’

Hier las Brouwers manuscripten voor de Brusselse uitgeverij Manteau, waar hij als redacteur in dienst was. Hier, onder de wiegende boomkruinen, werkte hij aan Zachtjes knetteren de letteren en in de kou bij ‘een kandelaber’ schreef hij zijn klaagzangen en vertelde zijn anekdote over het meisje zo mooi als de dood. Het grootste deel van het jaar werd hij in zijn krocht geteisterd door de kou. Hij liet daarom een oliekachel plaatsen plus bijbehoren, waaronder ‘1 tank die 13.000 liter mazout (olie) kan bevatten’. De tank, die bij aflevering volgens het instructieboekje wonderlijk genoeg slechts ‘dertienhonderd liter’ zou kunnen bevatten, staat er nog.

De kachel kon de kou eertijds niet uit het huis verdrijven. Daarom zocht de hoofdpersoon in ‘Overal stilte’, in een rendez-

voushuis langs de weg Mechelen-Antwerpen, warmte bij ‘een warm meisje om mee te slapen’. Een hele nacht, alleen maar ‘slápen’, hem ‘wárm’ maken. Verder niks. Het hoertje wil wel, maar ‘hij’ niet. ‘Toen kwam ze bij me liggen en als een kacheltje zo heb ik dat meisje gebruikt, van voren mij warmend en van achteren en op haar gelegen en haar daarna nodend op mij te komen liggen, haar omhelzend, haar vragend mij te willen omhelzen, àààh, warmte! Ik heb het zo koud hier.’ De kapotjes kunnen in het doosje blijven, net als dertig jaar later in Geheime kamers. Met dat verschil dat daarin de hij (Jelmer) wel wil, maar de zij (Daphne) niet. Jelmer weet niet door te dringen in haar ‘vaneengeweken labia met de watermeloenkleurige inkijk’. Ook hier de blanke onbereikbare schoonheid, zo mooi als de dood.

Ik loop naar de voorkant van het huis waar de uitbouw uitpuilt van de rotzooi. Uit een oude wandkast steekt een lade, vol prullaria. De deuren zijn eruit. Op de gebarsten terrasvloer hangen kapotte beelden achterover tegen de pui. Een opgerolde parasol leunt tegen de muur. Binnen staat een halfgevuld glas cola op tafel. Zonder schimmel. Een teken van leven. ‘Ik woon thands heel ver weg, in het dorpje Rijmenam, een acne van Mechelen, in een huisje genaamd Krekelbos, tussen opdringend groen […] en waar ik niets zie dan dat groen en niets hoor dan het geritsel daartussen.’

In en om het huis spookt het verleden van Brouwers. Een verleden van vier jaar, ‘levensgetijden in steen’. Maar hoe lang zal dit schrijversrelict uit de jaren zeventig nog overeind staan? Niet lang, vrees ik, als niemand zich erover ontfermt… Het omineuze beeld dient zich aan dat Brouwers zelf in Zonder trommels heeft beschreven: ‘bulldozers, graaf-, grijp-, wrik- en wroetmachines, sloopmachines, in een ring rondom het huis, al dan niet tussen de bomen verscholen…’

Op de glazen deur in het midden van de voorgevel is met plakband een papiertje geplakt:

Bij afwezigheid
of dringende
zaken…

Daaronder een ‘04-nummer’ en ‘Dank U’.

 

Alweer enkele weken thuis, laat de gedachte aan het verlaten en vervallen huis met de mysterieuze bewoner mij niet los. Ik pak de telefoon en bel het nummer. Een vrouwenstem. Dat had ik niet verwacht. Woont er een vrouw in Huize Krekelbos? Was zij het die naar mij loerde tussen de gordijnen? Mijn gedachten schieten alle kanten op (‘Zij is het, het meisje mooier dan de dood’), en al klinkt haar stem uit de telefoon helder en duidelijk, het duurt even voordat de betekenis van haar woorden tot mij doordringt.

‘Ik trof een briefje aan op het raam van uw huis in Rijmenam,’ val ik haar plompverloren in de rede, ‘en ik vroeg mij af of het huis te koop is?’

‘Dat stond toch niet op het briefje?’

‘Ik vroeg het me af, het huis is nogal in verval. Wordt het bewoond?’

‘Het is bewoond.’

Laat ik man en paard noemen, besluit ik. ‘Weet u dat de schrijver Jeroen Brouwers in uw huis heeft gewoond in de jaren zeventig? Kent u Brouwers?’

‘Wie zegt u?’

Ik herhaal de naam nadrukkelijk. Zij heeft nog nooit van Jeroen Brouwers gehoord en is er zeker van dat het om een

ander huis gaat. ‘Wanneer is hij overleden?’ vraagt ze.

Het is een gesprek vol onduidelijkheden en misverstanden. Hoe kan het huis aan de Oude Booischotsebaan 23 hetzelfde zijn als dat aan de Varenweg 6? Het antwoord is eenvoudig: de straatnaam is veranderd. Ik vertel haar van de literaire reisgids, waarin als adres Varenweg 6 staat, met een foto die overeenkomt met het huis dat ik heb bezichtigd en gefotografeerd. Er klinken geluiden op de achtergrond. Stemmen, gestommel. Geluiden uit de bewoonde wereld. Ze belt dus niet vanuit het boshuis.

‘Heeft u een computer?’ probeer ik via een omweg. Zij heeft een computer. ‘En een e-mailadres? Dan kan ik u een paar foto’s mailen uit de tijd dat de schrijver er woonde.’

Ze aarzelt. ‘Geeft u mij uw… u wilt het kopen?’

Dus toch, denk ik, en ik antwoord dat ik ‘geïnteresseerd’ ben.

Dan dicteert ze mij haar ‘zakelijke’ e-mailadres. Als ik de verbinding heb verbroken, maak ik scans van de foto en tekening van het huis uit het Schrijversprentenboek en verstuur ze, samen met een van de foto’s die ik zelf van het huis maakte, per e-mail. ‘Laten we eerst eens kijken of het ook volgens u om hetzelfde huis gaat,’ schrijf ik. Voorts wil ik graag weten wat zij met het huis dat zo in verval is, wil gaan doen. ‘Opknappen, verbouwen, toch verkopen?’ En, vraag ik, wie woont er nu in het huis? Onder mijn naam vermeld ik mijn telefoonnummer, de openheid kan immers niet van één kant komen. En wie weet biedt zij mij het huis toch te koop aan.

Stilte. Geen enkele reactie vanuit Vlaanderen. Na enige tijd stuur ik nog een bericht om haar mijn e-mail met foto’s in herinnering te brengen. Waarom reageert ze niet? Is ze geschrokken en ligt ze nu in Huize Krekelbos in een stoel, weggedoken onder de blauwe deken… In mijn tweede e-mail vermeld ik ook dat, mocht zij het niet willen verkopen, zij ‘het boshuis van Jeroen Brouwers’ wellicht met subsidie van de Belgische staat zal kunnen opknappen.

Diezelfde dag ontvang ik antwoord:

Ik heb inderdaad uw vorige email goed ontvangen, waarvoor mijn dank, mijn excuses voor de latere reactie, ik ben ziek geweest, en het blijkt inderdaad over hetzelfde te gaan, enkel dat het naambord niet meer aanwezig is.
Zoals ik reeds zei, het huis staat niet te koop, het is momenteel wel vervallen door omstandigheden (details hierover zijn overbodig), ik hoop dat u dat kan respecteren.
Ik denk niet dat de gemeente een subsidie zal geven, ze zullen eerder ontdekken dat het in een recreatie-zone gebied (met nog extra bepalingen staat), en ze zijn redelijk streng hiermede, sinds hun nieuwe wetgeving, dus laat ze maar (nog) slapen. Moesten ze het willen afbreken, is dit gegeven wel bruikbaar.
Misschien wel een leuke gedachte, het is bewoond door ook een kunstminnend persoon, die al enkele jaartjes figuratieve tekeningen maakt.

Achter de gesloten gordijnen van het vroegere huis van Brouwers huist dus een ‘kunstminnend persoon’. Ik zal de eigenaar, de bewoner en het huis met rust laten. De voorgeschiedenis, die zij nu kennen, zal Krekelbos hopelijk behoeden voor de sloopmachines, ‘moesten ze het willen afbreken’.

 

De tentoonstelling over Jeroen Brouwers is vanaf 27 november te zien in het Antwerpse amvc-Letterenhuis.

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
Och, we kunnen met zoo weinig, dat zoo veel is, zoo eindeloos gelukkig zijn!
Uit het dagboek van Jan Veth

In het Amsterdamse Rijksprentenkabinet bevindt zich het origineel van het niet eerder gepubliceerde dagboekje van Jan Veth. In telegramstijl en vaak slordig schrijft Veth daarin over zichzelf, zijn familie, zijn vrienden en over zijn verblijf in Brussel en ‘het bedevaartsoord’ La Roche.1 Het dagboekje, dat op 5 augustus 1884 begint en op 25 augustus van dat jaar eindigt, beslaat ongeveer de drie weken die Jan Veth met Willem Kloos als gastheer in België doorbrengt. Bij Willem Kloos in Brussel loopt ook Albert Verwey rond en Franc van der Goes, op doorreis naar Nederland, blijft eveneens een nachtje over. Willem Witsen ten slotte, die gevraagd wordt naar Luik te komen en dat ook doet, om met Kloos en Veth af te reizen naar La Roche, blijft ook nog even in Brussel hangen. Zo geeft Veths dagboekje een aardig beeld van het doen en laten van twintigers, kunstenaars in spe, in een augustusmaand van de jaren tachtig in de negentiende eeuw. Daarom lijkt het gerechtvaardigd dat dit dagboekje hier voor het eerst wordt gepubliceerd. Voor we met dit boekje op zak Brussel intrekken, zullen we eerst eens zien waarom Willem Kloos, die altijd zonder geld zat, daar in Brussel de gastheer kon uithangen.

Rue Tasson Snel

Tussen juli 1882 en januari 1885 vinden we Willem Kloos pendelend tussen Amsterdam en Brussel. In de Belgische hoofdstad zit hij veel bij de familie van zijn vroegere leraar aan de Amsterdamse hbs, Willem Doorenbos, die net als Kloos enige jaren afwisselend in Amsterdam en Brussel woont. Mevrouw Doorenbos verbleef al sinds 1879, om de goedkoopte – het onderwijs was immers kosteloos – met de dochters Martha en Antoinette en zoon Cornelis in Brussel. Haar echtgenoot huisde met de andere kinderen in de Amsterdamse Jacob van Campenstraat, waar hij op de zondagavonden zijn oud-leerlingen Willem Kloos en Albert Verwey ontving. Jacques Perk en Franc van der Goes bevonden zich, niet zo heel lang daarvoor, al eerder onder zijn gehoor. Met zijn pensionering, in maart 1884, behoren de zondagavondsessies tot het verleden. Doorenbos voegt zich dan definitief bij zijn gezin in de Brusselse Rue Veydt.

Willem Kloos, die na de dood van zijn hartsvriend Jacques Perk de inleiding zou schrijven bij diens gedichten, heeft in de zomer van 1882 nog geen letter op papier. Zijn leermeester Doorenbos, van het een en ander op de hoogte, haalt hem naar Brussel. Met hem betrekt Willem Kloos een paar kamers in dezelfde straat waar ook mevrouw en de kinderen domicilie houden. Naast de rust om zijn magistrale inleiding te schrijven, vindt Willem ook de tijd om met Doorenbos’ dochter Martha langs de Brusselse boulevards te flaneren of met haar aan zijn arm zich te laten zien in het Terkamerenbos. Ze zijn als het ware verloofd.

Als kandidaat in de klassieke letteren, het is inmiddels juli 1884, vertrekt de 25-jarige Kloos opnieuw naar Brussel om zich daar metterwoon te vestigen. Voor het zover is doet zich nog een raadselachtige kwestie voor rond f 300,-. Kloos had nota bene iemand dat bedrag geleend en zat nu knijp. Jan Veth, die bij de familie Jolles over de vloer komt, weet het geld bij mevrouw los te krijgen en zo vertrekt Kloos met driehonderd pop op zak naar Brussel.2 Even om de hoek van de familie Doorenbos heeft Kloos zijn kamer: ‘Ik heb een afschuwelijke Belgische kamer, waarvan het bed de grootste helft inneemt, maar met een vrij ruim uitzicht […],’ schrijft hij Veth in Dordrecht.3 Doorenbos wil Kloos dit keer niet over de vloer hebben. Willems wispelturige karakter en dientengevolge het gesol met zijn dochter Martha zijn hier vast en zeker debet aan: ‘Ik vrees wel eens dat Kloos, die ook meer praat dan doet, van zijn leven weinig genot zal hebben en geven. Ik kan hem om familieredenen hier onmogelijk zien; het spijt mij, maar ik zou hem moeten afwijzen. Hij gedraagt zich dan ook tegenover mij niet zeer loyaal,’ schrijft hij Verwey, die, wat Doorenbos betreft, van harte is uitgenodigd. Dat is immers een man van zaken die Doorenbos’ pensioen in Amsterdam kan incasseren.4 Albert Verwey wil maar wat graag in Brussel komen logeren, maar zit helaas vast aan een baan. Wanneer hij ook van Kloos een invitatie op zak heeft, komt hij met een plan: ‘Je zult me misschien spoediger dan we dachten in Brussel zien. Sints Vrijdag ben ik ongesteld en ik denk van de gelegenheid gebruik te maken verlof te nemen om gezondheidsredenen, om andere redenen geeft Ziegelaar [Verweys werkgever] het toch niet. Als alles gaat zooals ik denk – ik meen als ’n paar omstandigheden bij elkaar zullen vallen zooals ik hóop dat ze zullen doen, dan ga ik Donderdag om 11.55 op spoor en ben Donderdagavond bij je […]’.5 Van deze opzet komt even niets terecht, maar een week later verschijnt Verwey

toch in Brussel. ‘Amice Mijn adres is Rue Tasson Snel 30 Quartier Louise Als je mij bezoekt, kom ik je afhalen van den trein. Anders niet. Vind het zeer plezierig dat je komt.’6 Mocht je bij Doorenbos gaan logeren, dan zoek je het zelf maar uit, geeft Kloos hem te verstaan.

Op 6 augustus zit Verwey in de Rue Tasson Snel, zoals hij de aankomend arts en schrijver Van Eeden meldt: ‘Ik logeer bij Kloos, hij laat je groeten. […] Doorenbos zie ik dagelijks en de oude heer toont zijn jeugd nog door lange wandelingen met ons te maken naar Bois de Cambre, waar we dan eten, drinken en vroolijk zijn onder Bock of Faro. Van der Goes is ook hier gekomen en Veth verwachten we. ’t Wordt hier een kolonie van Hollanders zegt Kloos al.’7 Ook Franc van der Goes duikt op in Brussel. Franc heeft liefdesverdriet. Hij is hopeloos verliefd op Henriëtte Perk, de jongere zus van zijn schoolvriend Jacques. Wanneer de familie Perk in augustus 1884 in het Luxemburgse Diekirch op vakantie is, reist hij ze achterna om Henriëttes hand te vragen. Maar ze moet hem niet. De acteur Arnold Ising, net als Van der Goes een huisvriend van de familie Perk en van ‘het drama’ op de hoogte, schrijft hem in Brussel: ‘Beste Franc, Heel erg heb ik met je te doen. Nu komt ’t er op aan je ferm te houden en te toonen dat je karakter hebt. […] Ik wil je troosten zooveel ik kan. Een dergelijk geval had ik ook in mijn leven en ik begrijp er dus alles van. Groet Kloos. Wandel met hem naar Boitsfort daar is ’t mooi. Geloof mij tt. Arnold Ising.’8

Als ook Jan Veth zich in Brussel meldt, is de Hollandse kolonie bijna compleet. Alleen Willem Witsen ontbreekt nog. Hem zullen we in La Roche ontmoeten.

Jan en Anna

Op 16-jarige leeftijd doet Jan Veth, die opgroeide in een intellectueel liberaal Dordts milieu – zijn vader, van professie ijzerhandelaar, was achtereenvolgens lid van de gemeenteraad, wethouder van Dordrecht en lid van de provinciale staten -, in september 1880 toelatingexamen voor de Amsterdamse Rijksacademie van Beeldende Kunsten. Daar is hij, net als zijn vriend Marius Dittlinger, op voorbereid door zijn tekenleraar aan de hbs, Jacob Terwen. Maar voor het zover is, stuurt zijn vader hem eerst naar Pictura’s tekenzaal aan het Hof in Dordrecht.9 Zijn latere teken- en schildervrienden Roland Larij, Bernard Koldewey, Frans Lebret en Carel van der Sande Lacoste ontmoet hij daar uiteraard. Met Sande Lacoste en jonkheer Dittlinger zit hij later op de Academie in Amsterdam. Al spoedig raakt hij daar bevriend met Gerard Muller, Jan Toorop en Antoon Der Kinderen en met Jacobus van Looy en Willem Witsen. Die laatste twee lopen al een tijdje langer op de Academie rond. Op St. Lucas, de leerlingenvereniging van de Rijksacademie, wordt hij verliefd op Anna Dirks, vanaf september 1883 studerend aan de Rijksacademie. Met haar heeft hij, zoals uit zijn dagboekje blijkt, die zomer een drukke en soms hartstochtelijke correspondentie.

Op maandag 4 augustus waren Jan Veth en Willem Witsen van de Ewijkshoeve, het buiten van de familie Witsen bij de Lage Vuursche waar zij wat hadden zitten schilderen, naar Amsterdam vertrokken. Daar verschijnt Jacobus van Looy, die

ook wel op Ewijkshoeve verbleef, ten tonele. De volgende dag reist Jan Veth door naar zijn geboortestad. De dagen daarop zit hij thuis en wacht op bericht van Willem Kloos, die had aangekondigd hem in Brussel te noden. In zijn boekje noteert hij:

5 Aug. ’84 Gisteren van Ewijkshoeve in Amsterdam gearriveerd. Vandaag naar Dordt aangekomen. Witsen en Looy brachten mij naar den trein. Zij waren erg hartelijk. Aan Wim mijn kleine Shelley gegeven. Clara en Cor logeeren op Hulkesteyn. Chris Onnen logeert hier. Gelezen Gerda van Wallis.10
6 Aug. ’84 Brief geschreven aan Kloos. Brief ontvangen van Anna Dirks. Carel van der Sande weer gezien. (xxx) Zijn werk niet vooruit gegaan is. Bij Terwen geweest waar broer en schoonzuster. Bij Eloud en Maria geweest. En bij oom Jan – Na ’t eten met de fam naar Sliedrecht gevaren vandaar over Papendrecht terug gewandeld. Onderweg gepraat met Chr. O. over de Dirksen. Te Sliedr de onvoltooide spoorbrug gezien. De wandeling eentonig. Vandaag niets gewerkt als een potlood portret van moeder begonnen.
7 Aug. ’84 10 uur opgestaan Dittlinger gesproken met hem naar Terwen geweest. ’t Hooft en Gaper allebei uit de stad. Bij tante Leen geweest. Brief aan Anna Dirks geschreven. Wat geknoeid aan het portretje van moeder. Anders niet gewerkt.
8 Aug. ’84 ’s Morgens bezoek van van der Sande. Brief van Kloos. ’s Avonds gewandeld met Kwant. Koldewey gesproken. Deze was gebeten en gekalmeerd sprak zeer ongunstig over de Boeles karakter – Aan de koffie gespr. over van Trigt en van Seppenen.
Niets gewerkt.11

Zijn vriendin Anna Dirks schrijft hij: ‘Ik wacht voortdurend op bericht van Kloos, wanneer hij me in Brussel kan hebben. Het is altijd spannend op een brief te wachten! […]. Woensdag om 12 uur ontving ik je brief. Ik weet niet hoe het komt, maar ik houd niet van een correspondentie die met eenige warmte werd begonnen en al heel spoedig gaat bekoelen. […] Ik weet soms niet hoe ik het met je heb. […] Blijf je brieven hier adresseeren. Ofschoon ik komende week van huis ga is dit toch het best. Men zendt dan mijn brieven wel op […].’12 De volgende dag arriveert eindelijk Kloos’ invitatie: ‘Poor dear little Veth, och, zit je zoo in de knel, of ik je wel zou willen ontvangen? […] Maar je bent toch een goede jongen: want op het einde heb je den kostelijken naiven zin: “Ik wou nu wel graag wat gauw komen.” En ik wou ook graag, dat je gauw kwam, zoo gauw mogelijk, al was het morgen. Ik zal je heel hartelijk ontvangen, of je mijn eigen kind was. Je zult slapen in een lekker Belgisch bedje, op je eigen kamer en het gezelschap genieten van Homunculus die op het ogenblik bij mij logeert. Maar nu denk je, dat je dat voor niets hebt. Daar vergis je je echter danig in, want je zult dagelijksch te betalen hebben voor het vrije gebruik van drie kamers de somma van 33 1/3 cent […].’13 Het is inmiddels vrijdag 8 augustus.

9 Aug. ’s Morgens vertrokken naar Brussel. Afgehaald door Kloos en Verwey die hier ook is. Na ’t eten visite bij Doorenbos daarna gewandeld met de familie. Kobus aardigst Martha wel wat meegevallen Lang gesprek met Verwey over moraal. Van der Goes die hier ook is gevonden. – slotscène op de slaapkamer. Het engagement van der Goes af. Verwey heeft een bezoek aan Hélène Swarth gebracht.14
10 Aug ’s Morgens uitgegaan met 2 jongens Doorenbos, Kloos, Goes en Verwey ons aangesloten bij de groote liberale manifestatie op boulev. ’s Middags naar het Bois de Cambre gereden Gedineerd bij Dubois met Goes en Kloos. ’s Avonds [xxx] thuis gekomen Brief van Anna Dirks. Briefk van oom Jan.15

In de Brusselse binnenstad demonstreren liberalen en katholieken, in de nasleep van de parlementsverkiezingen van juni. De klerikalen, na zes jaar oppositie opnieuw aan de macht, hadden de liberale schoolwet weer ongedaan gemaakt. Daar moest tegen gedemonstreerd worden. ‘Er was volk op de been, maar niets van wat geleek naar gedrang of groote opwinding. In de straten waarlangs de optocht komen zou, twee of drie rijen nieuwsgierigen aan de schaduwzijden van de straat op het trottoir. Voor het overige ruimte genoeg en tram- en wagenverkeer volkomen ongehinderd. In het andere gedeelte der stad, dat van den clericalen optocht geen drukte. Alleen op onderscheidene punten vrij sterke afdeelingen van de burgerwacht, die ik in het andere stadsgedeelte in het geheel niet had opgemerkt. […] Ik was vroeg genoeg terug, om den optocht nog te zien aftrekken en intijds op de brede trappen voor de beurs, waar de heer Janson [liberaal voorman] zijne rede hield. Alles ging zeer ordelijk en geregeld en vooral zeer vroolijk,’ bericht het Algemeen Handelsblad.16 Met de jongens Doorenbos staan ook Van der Goes, Verwey, Kloos en Veth

die zondagmorgen samengedrongen op het Beursplein. ‘Ik vind het heel aardig voor u dat gij dien optocht eens gezien hebt, vooral nu het zoo goed is afgeloopen. Het moet dunkt mij verschrikkelijk warm geweest zijn onder die menigte […],’ schrijft vader Veth later, die er door zijn zoon over was geïnformeerd.17

Op die warme augustusdag wordt er verder geluierd in het Terkamerenbos, zonder Verwey gedineerd en ondanks het feit dat Van der Goes de volgende morgen vroeg op de trein moet, maken de heren het knap laat.

11 Aug. Naar het Museé Royal geweest. Van der Goes weggebracht. Verwey weinig gevoel voor schilderijen. Kloos voornamelijk voor landschap en portret. ’s Avonds boulevard gewandeld.18
12 Aug. ’s Morgens brief aan Anna Dirks geschreven. Met Kloos naar het Musée geweest en daar de gothische schilderijen gezien. Met Kloos de heele avond gepraat vooral over zijn engagement. Om tien uur in Porte Royal Doorenbos en zoonen gevonden. Hij was vriendelijk. Naar huis wandelende met hem gepraat.19

Na zo’n dag cultuur is het op een zwoele avond goed flaneren langs de boulevards van het grootsteedse Brussel. Wanneer Kloos en Veth de volgende dag tot elkaar veroordeeld zijn – Verwey zit bij de Doornbossen – sleept Veth Kloos opnieuw het museum in en zet hem in een zaal vol laatmiddeleeuwse realisten. De afwezigheid van Verwey biedt Veth de gelegenheid om Kloos eens goed over diens moeizame relatie met Martha door te zagen. Een onderwerp dat, zolang Jan Veth bij Willem Kloos logeert, niet van de agenda verdwijnt: ‘Gisteren heb ik weer een lang gesprek

met Kl gehad over de dwaasheid van zijn engagement. Hij geeft alles toe maar zal, vrees ik niet tot handelen komen. Vreemd dat iemand die zoo krachtig schrijft, zoo slap kan leven,’ schrijft hij Witsen.20

Stekeligheden

Veths prille relatie met Anna Dirks lijkt iets heel moois te gaan worden: ‘Ik heb gejuicht toen ik je brief had gelezen. Ja ik wist wel dat je eindelijk jezelf zoudt laten zien. […] Ik stel mij een heerlijken tijd voor dat ik van tijd tot tijd zal mogen zien en spreken dat we oprecht goede vrienden zullen zijn en zullen lachen als de wereld soms over onze verhouding aanmerkingen maakt. Als we elkaar maar begrijpen kan men niets uitrichten. Maar begrijpen moeten we elkaar dan ook en je moet me daarom alles zeggen wat je in deze mijn beschouwingen niet zou bevallen. We moeten het eens zijn en daarom moet je de moeite nog eens nemen deze slordig geschreven brief stukje voor stukje te beantwoorden. Als hij wat verward is, komt dit ook daarvan, dat ik dezen zit te schrijven in een kamer waar ook twee anderen (Kloos en Verwey) zitten, die nu en dan praten en mij dus soms afleiden.’21

Over zijn belevenissen in Brussel laat hij haar in het ongewisse. Willem Witsen daarentegen wordt uitvoerig geïnformeerd: ‘Ik ben hier nu al vier dagen en heb je nog niets nader over den stand van de afspraak gemeld. Doch dit had zijn goede reden. Je moet namelijk weten dat Verwey ook hier is. En daar Kloos prikkelbaar is en Verwey opgewonden en onnatuurlijk, is de eerste bijna voortdurend een beetje ontstemd jegens de laatsten. Hierom wil hij hem niet meê hebben naar Laroche. Maar daar hij hem dit niet ronduit wilde zeggen, heeft hij moeten wachten, nader met mij af te spreken, totdat hij wist hoelang Verwey hier denkt te blijven. Nu vertrekt deze Maandagmorgen 18 aug. en wilden wij dan dus ’s middags dadelijk naar Laroche gaan […]. Enfin als jij dus den 18den of den 19den zoudt kunnen, dan kan ik je nog nader schrijven wanneer wij je in Luik vinden om verder samen naar Laroche te gaan. […] Hoe is het met je Medeia? Heb je weer wat lust er in gekregen? Hier is het een drukke rommel […]. Het stuk van Kloos over Couperus voor den Spectator is natuurlijk weer niet opgenomen. Hij schrijft nu juist aan Vosmaer er over […].’22

Albert Verwey waren de stekeligheden rond zijn persoon niet ontgaan. Een maand later komt hij er op terug: ‘Tegen uiterlijkheden in den omgang kan ik niet – die hebben ons beiden in Brussel veel kwaad gedaan. Als men moe wordt van iemand die onophoudelijk bij ons is dan toont men dat iemand op verkeerde wijze, want men wordt er geïrriteerd door. Dat werd jij ook toen ik bij je was. Dan oordeel je gauw te hard en dat zou ik niet willen dat je deed. Ik ben in een tijd van onrust en verwarring, onrust in al mijn gevoelens, een sturm und drang-periode van mijn gedachten – ontevredenheid met mezelf is er dikwijls het gevolg van.’23

Vosmaers weigering Kloos’ recensie van Couperus dichtbundel Een lent van vaerzen in zijn Spectator op te nemen, maakt het er allemaal niet vrolijker op. En er zijn nog meer spanningen. Doorenbos schijnt Veth niet zo te mogen. Waarom? Kloos heeft de oplossing. Het is een misverstand.

13 Aug Vanmorgen is het Kloos te binnen geschoten waardoor Doorenbos aan zijn ongunstig oordeel over mij komt. Hij heeft het van J.C. Zimmerman die gezegd heeft dat ik als schilder niets beloofde mijn oordeel niets waard was en ik verwaand ben. Zimmerman kent mij niet en het komt mij voor dat hij mij verward heeft met Muller omdat hij het over ‘oordeel’ heeft. Die kritieken kwestie zou daar dan het hare toegedaan hebben. Brief geschreven aan Witsen. Gaan eten en wat geboulevaard met Kloos Een portret in krijt en profil van hem begonnen Bij de fam Doorenbos gaan thee drinken De oude heer zeer druk. Met hen uitgegaan – Kloos gespannen met Martha. Nabetrachting hierover met hem en Verwey. Deze vervelend.24
14 Aug. Brief van Pa – Kloos gedrukt. Gaan eten op de boulevard gezeten, geslenterd. Om 8 uur naar huis gegaan. Geslapen tot 11 uur. Uitgegaan naar de Porte Louise waar de jongens Doorenbos ook kwamen. Daar en onder het naar huis gaan verhalen over de Brusselse academie aangehoord van Cornelis Doorenbos. 1 uur thuis.25

De dagen lijken een vast ritme aan te nemen: de heren slenteren wat langs de boulevards, brengen de avonden door in de restaurants en tavernen van de Porte Louise en zoeken rond één uur hun bed op. Ook is er voor Kloos een lief briefje van Martha zoals Veth in zijn dagboekje vastlegt. Veth zelf is die nacht helemaal niet lekker en Verwey is weer alleen op stap en juist wanneer Veth denkt ook maar eens naar buiten te gaan, kan hij er niet uit. De deur zit op slot. En dan die eeuwige spanningen tussen Kloos en Martha en Kloos en Verwey. Kloos, toch al gekweld door stemmen in zijn hoofd, heeft daar zelfs paragnostische waakdromen over.

15 Aug. ’s Nachts onwel geweest. Om elf uur gaat Verwey alleen uit. Kloos een verzoeningsbriefje van Martha D. gekregen. We zijn gaan eten en daarna op de Place Royale gaan zitten. Hij heeft me zeer intieme sentimenten meegedeeld waarna hij bekende dat ze geleidelijk voorbij zijn. Tweede gezicht oorsprong. In de kerk op de Place royale geweest. Kloos kan Verwey in dagelijkschen omgang niet uitstaan en twijfelt aan zijn sentiment. We hebben nog wat op de boulevard Anspach gaan zitten en zijn tegen 7 uur naar huis gewandeld. Hij is naar Doorenbos gegaan. Ik thuis gebleven en heb een brief aan Coba Witsen geschreven. Briefk van Witsen dat hij in Laroche zal komen. Om 10 uur uit willende gaan om de anderen in Porte Louise te vinden, vond ik de deur gesloten en moest ik binnen blijven. Heb toen nog wat gelezen en ben naar bed gegaan.

Gelukkig verdwijnt Albert Verwey even uit beeld; hij gaat met Willem Doorenbos op stap. Tezamen met het aardige briefje van Martha biedt dat Kloos de gelegenheid tot enige reflectie. Verwey is naar Oudergem gegaan, blijkt uit een verjaardagskaartje aan diens broer: ‘[…] ik zit nu met Dr. D. op ’n dorpje in de buurt van Brussel. Ik heb den dag in het Bosch van Cambres / Kameren doorgebracht.’26 Maandagavond zal hij weer in Amsterdam zijn, laat Verwey aan Van Eeden weten, en verder is hij druk in de weer met Zola.27 Ook Veth is doende met Zola’s La joie de vivre.

’s Avonds treffen ze de familie Doorenbos in een uitgelaten stemming.

Uit Veths aantekeningen van die zondag de 17de augustus blijkt dat Albert Verwey Doorenbos’ dochter Mientje zonder chaperonne mee uit wandelen heeft genomen. Het Terkamerenbos is een ideaal doel voor zulks. Midden in een vijver, slechts per pont te bereiken, bevindt zich het ‘chalet Robinson’. Jaren later komt Verwey in een brief aan zijn broer Chris nog eens op deze Brusselse tijd terug: ‘Van de week ben ik in den Haag geweest bij Doorenbos. Ook Mientje weêrgezien, je weet wel waar ik als jongen verliefd op werd in Brussel, en die ik brieven schreef. Ze zag gezond en ik was blij dat ze mijn vrouw niet was.’28

16 Aug. Briefk. van moeder. ’s Morgens met Kloos naar Boitsfort gewandeld waar we Kobus Doorenbos en Verwey vonden die vooruit geloopen waren. Vandaar gespoord naar Groenendael. Gelezen in La joie de vivre. Gewandeld – hooge niet aangelegde bosschen. Naar Brussel terug gespoord. Vijf uur thuis. ’s Avonds naar Doorenbos geweest waar behalve het gewone gezelschap – Mevr. Keasberry, Mientje D. en Juffr. De Jong. Kobus gezongen – prachtig geluid. Bij Cornelis op zijn kamer geweest. Deze niet wel. Boetseerde tamelijk portret van zijn vader. Teekenen niets. Met hen naar de Porte Louise geweest. Juffr. De Jong natuurlijk opgewonden lacherig optimistisch gezond. Doorenbos stil. Aan portret v. Kl geteekend.29
17 Aug. Naar het Bois gegaan met Kl. Daar Verwey en Mientje gevonden. Gaan wandelen. Gegeten op het eilandje en nog wat gewandeld en in ’t gras gelegen. Naar huis gegaan.

’s Avonds weer naar Doorenbos en met de fam. uitgegaan. Veel gepraat met Kobus – buitengew. sympathiek. Diep ernstig. Hij is pas 17 jaar en is toch al zeer gevormd wat karakter betreft. Waren het eens omtrent Verwey. Hij heeft een stillen hoogen lach en toch niet verwaand – Brief van v. Deventer dat hij niet in Laroche kan komen.30
18 Aug. ’s Morgens Verwey weggebracht. Hij was de laatste dagen wel aardig. Toch een gevoel van opluchting. Ik ben niet in mijn humeur daar ik geen brief uit Amst. krijg. Met Kl boodsch gedaan. Gegeten en boulev. gezeten. Een eind gelezen in de Vicar of Wakefield. Kl om 5 uur uitgegaan naar Doorenb. Ik thuis gebleven en een brief aan Coba Muller begonnen. Kl en Martha D. kwamen mij halen. Uitgegaan naar de Porte Louise waar Kobus gevonden. Wat gedomineerd. Naar huis.31

La Roche

Vier dagen, tussen 19 en 23 augustus, zitten Kloos, Veth en Witsen in La Roche. Daar verblijven zij aanvankelijk in een particulier huis, maar dit bevalt niet. Met z’n drieën in twee bedden is wel erg intiem. Na een nacht houden ze het voor gezien en verkassen naar Café Royal. Dat kent Kloos nog van een eerder reisje naar België. In de zomer van 1880 zwierf hij drie weken met Jacques Perk door de Belgische Ardennen en frequenteerden zij veelvuldig het terras van Café Royal. Bij de gebroeders Meunier van Hôtel du Nord, weet Kloos zich te herinneren, kun je maar beter niet logeren. Met Perk had hij nogal last van wat ‘beestjes’ gehad, waarop een van de broers Meunier destijds de twee heren maar in zijn eigen huis te slapen legde. Kloos was in die julimaand vreselijk humeurig en stug geweest. Dit keer zal het niet veel anders zijn.

19 ’s Morgens negen uur naar station du Luxembourg gegaan met Kloos. De trein ging echter van den Nord. Toen gewacht tot half elf en naar Luik gespoord waar we om 2 uur aankwamen en Witsen van de trein haalden. Luik vroolijke ruime stad wat het nieuwe gedeelte betreft wat we zagen. Hier gegeten en wat rond gewandeld. Gespoord naar Melreux en vandaar 7 uur onder vreselijken slagbui naar Laroche gereden waar we om half tien uur aankwamen. Briefk aan moeder geschreven Gesoupeerd en in een huis in het dorp gaan slapen. Waar 2 bedden voor ons 3. (Gelezen Vicar).32
20 ’s Morgens regen den ochtend verboemeld daardoor. Naar een andere kamer in het Café Royal verhuisd, wat gelezen in den Vicar Een stijle berg beklommen waar mooie rotsen. Om 1 uur gegeten tot 2 uur. Daarna weer gaan wandelen. Andere kant uit waar het minder mooi en woest was en het mij sterk aan Esneux herinnerde. 7 uur gesoupeerd daarna nog wat opgeloopen in bed gelezen en gaan slapen. Het logies hier beter.33
21 Aug. Half acht opgestaan – ontbeten uitgegaan met de schilderkisten en de stijlen berg van gister beklommen. Een studietje van rotsen (xxx) met bergen in het verschiet begonnen. Ging slecht. Witsen kon nog niet recht vinden wat hij noodig heeft voor zijn Medeiâ. Kloos erg eenzelvig. Gedineerd. ’s Middags weer naar de rotsen gegaan. Mijn studie over geschilderd met somberder effect. Witsen ook nog een andere studie begonnen. Mijn studie erg leelijk. Gesoupeerd. Eerst aan het diner een briefk van vader die mijn briefk van eergister avond nog niet ontvangen had. Nu aan het souper een brief van vader met ingesloten brief van Anna Dirks ik ben onder den indruk. Nog een flesch wijn in het Café Royal gedronken wat opgewandeld en naar bed gegaan
22 Aug. ’s Morgens om half negen uur al aan het schilderen op den rots. Mijn studie weer overgeschilderd met ochtendeffect. Hij is nu wat beter maar het geval is niet erg mooi en toch moeilijk. Het lijkt wat op een chromo. Witsen aan beide zijn studies geschilderd. Kloos thuis gebleven. Hij leest den heelen dag in de Documents littéraires van Zola. Ik heb hierin het art. over Musset gelezen. Na het diner met Witsen langs de Ourthe gaan wandelen. Gebaad en op blote voeten wel een half uur langs den rotsigen kant en soms weer in het water geloopen. Een romantische tocht Na het souper vroeg naar bed gegaan34

Willem Witsen en Jan Veth brengen hun dagen al schetsend en schilderend door. Jan Veth die van mening was dat een landschapschilder na jaren studie in de natuur misschien iets van niveau kon leveren, is allerminst verbaasd dat het schetsen naar de natuur voor hem zo moeizaam verloopt.35 Veel liever zou hij met Witsen langs de Ourthe trekken, die hem ‘schaterend van plezier opvangt in haar mollige schoot en de betraande lokken met natte kussen overdekt’, zoals Perk in de zomer van 1880 zijn ouders aan de Amsterdamse Reguliergracht schreef. Een romantische tocht, zoals hij optekent in zijn dagboekje, terwijl Kloos – die meent dat zijn liefste vrienden van dat moment de ‘heilige plek’ zullen aanschouwen waar zijn hartsvriend Jacques Perk de inspiratie opdeed voor zijn beroemde ‘Mathilde’ – zich terugtrekt in humeurigheid en de hele dag met zijn neus in Zola zit.

Witsen is in de vroege ochtenduren, voordat ze met de postwagen de terugtocht naar Melreux ondernemen, nog flink aan het werk. Veth blijft met Kloos rond het café hangen en doet zijn correspondentie af. ‘Ik ben weer een half uurtje alleen en kan dus dezen brief even voortgaan. Je schrijft “ik ben de gelukkigste mensch die bestaan kan”. Ik hoop beste meid dat dit niet de uiting van een geëxalteerd oogenblik geweest is, maar dat dit voor langer tijd, voor goed is. Dan is al ons getob vergeten, niet waar,’ schrijft hij zijn geliefde Anna en maakt nog maar eens een nieuwe fles open.36

Sprakeloos

Terug in Brussel, waar Kloos leest dat Vosmaer zijn herziene stuk ook niet zal plaatsen, wordt er bij Strobbe op de Louizalaan onder een ijzige stilte gesoupeerd. Veth, die al drie weken lang Kloos’ stemminkjes over zich heen krijgt, hoort tot zijn verbijstering dat Witsen hem de schuld geeft van die vervelende avond. Voor straf wordt er niet meer uitgegaan. Natuurlijk zijn de heren moe van het reizen en uiterst prikkelbaar. De 20-jarige Veth noteert in zijn boekje:

23 Aug. Witsen uitgegaan om zijn studie af te maken. Ik iets later opgestaan en met Kl op de waranda van het café R. gaan zitten. Ik schrijf een brief aan moeder. Heb den brief aan Coba Muller afgemaakt en br. aan Anna Dirks begonnen. Hiermede de morgen om. Witsens beide studies goed geworden. Gaan dineren en daarna tien m. voor drieën weggereden met den hoogen postwagen naar Melreux. Van hier naar Marloie gespoord waar we een half uurtje wachtten en vandaar over Namen naar Brussel. In den trein de Vicar of Wakefield uitgelezen. 9 uur in Brussel. Naar de kamer van Kl gereden, onze bagage afgezet en naar Strobbe gewandeld. Daar gaan souperen. Kloos had een brief van Vosmaer ontvangen dat zijn stuk over Couperus geweigerd was. Hierover was hij ontstemd. Ik stil. Bij het weggaan wilde Witsen niet meer zoo als eerst ons plan geweest was de stad in. Hij verweet mij dat ik het er op toelei zijn avond te bederven. Ik thuis dadelijk naar bed gegaan. Kl en W nog een uur sprakeloos blijven zitten.37
24 Aug. Half zes opgestaan en Witsen naar de trein gebracht die weer goed was en op het laatste oogenblik me zei dat het hem speet dat hij zich de vorigen avond zoo boos had gemaakt. Kloos onder het naar huis wandelen mij verweten dat ik in Laroche zoo vervelend was geweest waardoor hij zich niets geamuseerd had. Na ontbeten in de Br. Porte Louise naar huis. Ik brief aan Anna afgemaakt. Kl en Martha D. kwamen mij half elf halen. Naar het Bois gegaan – heelen dag gebleven en op het eilandje gegeten. Vervelend. Vijf uur thuis. Half zeven weer naar Doorenbos. Wat pianogespeel van Martha aangehoord De oude heer met Hélène Swarth naar het congres te Brugge. Met de familie uitgegaan. Place Royale gezeten. Ik schijn iets gezegd te hebben waarover Kl boos is geworden. Hij bij het naar huis gaan geen woord gesproken en zonder hand geven dadelijk naar bed gegaan. Getracht een sonnet te maken38
25. Negen uur opgestaan. Kloos nog zeer boos, doch komt langzamerhand wat bij door een gesprek over het thuisgekomen waschgoed. Daarna hij om elf uur naar Doorenbos gegaan. Ik thuis gebleven en mijn boeltje in orde gemaakt. Wat in de Edda gelezen. Het boos zijn was niet op mij zegt hij. Hij brengt mij weg naar de trein.39

Witsen, die wel inziet dat het onzin is om Veth aan te wrijven dat hij de avond zo naar had gemaakt, brengt het met zijn schildersvriendje maar weer gauw in orde. Daar wil Kloos niets van weten. Misschien dat het dan voor die avond gold, maar in La Roche had Kloos zich behoorlijk lopen ergeren aan Jan Veth en daarmee is het hele uitstapje wat Kloos betreft mislukt. En Kloos volhardt in zijn koppigheid. Ook ’s avonds kan Veth geen goed doen en Kloos geeft hem voor het slapen gaan zelfs geen hand en wenst hem geen goede nacht.

De volgende morgen breekt de bezorging van hun frisse schoongewassen goed het ijs tussen beide vrienden. Kloos is wel boos, maar niet op Veth. Kloos is waarschijnlijk boos op zichzelf. Hij heeft zich ook behoorlijk in de nesten gewerkt. Doorenbos ziet hem liever gaan dan komen en Martha weet ook niet wat ze met haar Willem aan moet.

Aan de theetafel

Terug in Amsterdam neemt Verwey ondertussen het initiatief tot een literaire parodie. De kritiek, die het volgens Kloos en zijn kornuiten onwaarachtige gerijmel van Fiore della Neve (oftewel Martinus van Loghem) zo luid heeft bejubeld, moet eens een lesje worden geleerd. Verwey en Kloos beginnen al corresponderend een zogenaamd ‘verhaal in verzen’ in Della Neves stijl in elkaar te timmeren.

De dames Doorenbos blijven ondertussen ook de nodige aandacht vragen. Mientje, met wie Verwey in Brussel zo gezellig aan het scharrelen was, ontvangt in september ten minste twee brieven van hem uit Amsterdam: ‘Mijn kamertje heeft één raam op de straat. Aan de twee muren hangen wat portretten van bekende zangeressen en een stuk of wat poëten, waarvoor ik natuurlijk de meeste sympathie voel. […] Tegen één dier zijmuren staat mijn tafel, stopvol boeken, papieren, inktkokers, etc. Daarnaast bij de deur een boekenkastje vol van binnen en van buiten. Ik heb een aardige collectie boeken, waaronder veel cadeaux van vrienden.’40 In het andere briefje schrijft hij haar: ‘Als je eens hier komt zal ik je niet éen vers, maar […] een bundel vol laten zien die ik gemaakt heb in de laatste jaren. Misschien zal […] voorjaar 1885 uitgeven. Ik begon eenige gedichten te schrijven toen ik 15 jaar oud was. Op de Noordermarkt woonde ik toen op een bovenhuis en zat ’s morgens op de voorkamer in de boomen te kijken […]. Later schrijf of vertel ik je wel meer […]. “Je Pa” bracht mij in contact met Van der Goes. Dat was een belangrijke tijd. Toen begon, in voorjaar 1881, de vriendschap met Willem Kloos.’41

Hun ‘gescharrel’ is in huize Doorenbos echter niet onopgemerkt gebleven. Begin november schrijft Kloos vanuit zijn nieuwe Brusselse onderkomen aan de Rue Souveraine, waar hij sinds eind oktober woont, aan Verwey: ‘Dat de oude heer van Mientje’s lotgevallen op de hoogte is gesteld, zou ik wel denken. Mevrouw tenminste weet het: ik heb n.l. de slimmigheid gehad, kort nadat ik weer hier was teruggekomen, om je portret de rondte te laten doen aan de theetafel (de oude heer was er niet bij) en heb toen de verschillende gezichten gadegeslagen. Ik zou het echter zoo erg niet vinden, als die correspondentie van jou te eeniger tijd afgebroken werd, maar daar hebben we ’t al eens over gehad.’ Kloos zelf gaat het inmiddels voor de wind: ‘Met Martha is het weer goed; zij kwam aan het station lachend naar mij toe, en ofschoon ik boos was, of juist daardoor misschien, heeft zij verschillende feiten zoo weten te rangschikken en te kleuren dat ik eindelijk maar berustte […]. Ik heb hier uitstekende kamers voor dertig francs geheel vrij: als ik uitga, sluit ik mijn deur en steek den sleutel in mijn zak. Daar zit ik nu prettig te werken aan een uitvoerige studie over Shelley voor ‘Nederland’ (10 vel denk ik).’42

Etsen en dichten

Terug uit België slaat Jan Veth ijverig aan het schilderen: ‘Donderdagmorgen 9 uur 29 Aug. 1884 Ik heb maar even tijd, straks komt mijn zusje om te pozeeren, maar ik wil even wat op papier gooien om me te verlichten. Ik ben dronken, dronken van geluk […],’ schrijft hij zijn vriendin Anna, die hij al maanden niet heeft gezien. Hij legt zich ook toe op de dichtkunst: ‘Ik heb eenige mijner laatste verzen aan Kloos gezonden om hem te vragen hoe hij ze vond. Maar die uitsteller antwoordt me maar niet. Ik was half van plan ze voor me te houden als hij ze afkeurde. Zoo gaandeweg schrijf ik ze echter toch.’43

Verder is Veth druk doende met de voorbereidingen voor een etsclub. Witsen, die in augustus 1884 de academie verlaten heeft – een voorbeeld dat Veth in mei 1885 zal volgen44 -, antwoordt Veth over diens plan: ‘Over je voornemen om ’n etsclub op te richten zou ‘k graag mondeling eens met je praten. Ik durf niet zeggen dat ‘k je bedoeling volkomen begrijp. Maar als ‘k me niet vergis en mijne medewerking samen kan gaan met mijn wonen buiten Amsterdam, dan zou ‘k me heel veel plezier doen met jou, anderen samen te werken om wat nieuws en degelijks te presteren. […] Hoe vond Verwey je vers; ik durfde er niets van te zeggen wel wetende hoe weinig waarde zoo’n oordeeltje heeft […].’45

Veths etsclub wordt uiteindelijk op 15 januari 1885 opgericht. Kloos breekt met Doorenbos (én Martha) en keert terug naar Amsterdam. Hij kan de kamer van Van Looy in de Amsterdamse Govert Flinckstraat betrekken, die als winnaar van de Prix de Rome op reis is door Europa. ‘Bevrijd’ van juffrouw Doorenbos hecht Kloos zich des te sterker aan zijn jonge vriend Jan Veth. ‘Ziezoo, nu is Verwey weg en ik kan rustig aan jou zitten denken en schrijven. ’t Is van avond muziekale soirée, maar ik ben liever bij jou, dan bij het trio; en heb daar om Albertje maar in mijn plaats gestuurd. Ik wil alleen zijn… met jou,’46 schrijft hij Veth op 27 maart. Hij

vervolgt zijn geëxalteerde brief: ‘Jij verbergt je voor me, omdat je bang bent geen volkomen sympathie te vinden hoe weinig ken je me! Maar moet ik het mij daarom ook voor jou doen? Als je niet met me meê zoudt gevoelen, dan waren het toch alles louter woorden voor je, en zou je nog even wijs omtrent me zijn, als vroeger, en nu je het wèl doet, als je ’t wilt, wèl, wat kan er schooners op de wereld zijn? Zonder dat, is de heele boel me niets waard, met dat voel ik de kracht in me tot alles. Ik moet je zeggen, wat er in mij omgaat, al doe je ook net, of je er niet naar luistert of het niet begrijpt. Waarom? Wel, omdat je de ziel van mijn ziel bent, en het blijven zult, welke vreemde sprongen je ook maakt en gezichten je ook trekt, om mij in de war te brengen. Ik ken je mooie, blanke ziel door alles heen. En om zoo over je te denken, heb ik honderd geldige redenen, waarvan ik je het lijstje in sonnettenvorm, wel eens zal laten zien. Zoo, nu kom ik weer in een lichteren toon. Och, we kunnen met zoo weinig, dat zoo veel is, zoo eindeloos gelukkig zijn! Ieder regel schrifts zal me welkom zijn […].’ Veth neemt echter afstand van Kloos; hij is zelfs een beetje bang van hem, zodat Kloos toch weer naar Verwey trekt die hem in Brussel nog zo op zijn zenuwen had gewerkt.

De bundel die Verwey aan Mientje aankondigde komt er inderdaad. Persephone en andere gedichten ligt dat voorjaar in de boekhandels: ‘Hoera Veth! Mijn bundel wordt aangenomen. Hij is “mooier” dan Jacques Perk beweert Rössing en vooral dat vers “op” Van der Goes is “heel mooi” […].’47

En eind 1885 verschijnt bij Gosler in Haarlem Julia. Een verhaal van Sicilië door een zekere Guido. Achter die naam gaan naast Kloos en Verwey ook Veth en Van Eeden schuil. Het ‘verhaal in verzen’ lijkt geïnspireerd door de romantische poëzie van de zo bewierookte Fiore della Neve. De critici zijn dan ook positief, sommigen zelfs enthousiast. In mei 1886 is de maskerade voorbij. Dan komen Kloos en Verwey met hun De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek en maken zich bekend als de werkelijke auteurs van Julia.

Gebroken geluk

En hoe gaat het verder met de liefde? Franc van der Goes, afgewezen door Henriëtte Perk, wordt heel gelukkig met zijn Marie Koens op een bovenhuis in de Helmersstraat. De wankelmoedige relatie tussen Willem Kloos en Martha Doorenbos was in Brussel al stukgelopen. Albert Verwey, die het net als Jan Veth tot professor zal schoppen, verliest Martha’s zus Mientje snel uit het oog en trouwt een meisje Van Vloten. Dat doen ook Willem Witsen en Frederik van Eeden. Willem Kloos, die na Verweys verloving met Kitty van Vloten in 1888 spoedig met Verwey breekt en ook Van der Goes nauwelijks meer ziet, verbindt zich in 1900 in de echt met Jeanne Reyneke van Stuwe.

Alleen Jan Veth, die zou uitgroeien tot de meest geliefde portretschilder van zijn generatie (aan studies naar de natuur waagde hij zich niet meer), trouwt op 10 augustus 1888 in Den Haag de dame die hij al in 1884 zo hartstochtelijk beminde: Anna Dirks.48 Henriette Roland Holst, die veel met de familie Veth in het Bussum-

se verkeerde, schrijft in haar Levensherinneringen over dat huwelijk: ‘Hij was altijd druk bezig, hetzij dat hij portretten schilderde of werkte aan een teekening voor de serie Bekende Tijdgenooten. Anna, zijn vrouw, had insgelijks de Rijksacademie bezocht en had veel talent, maar ze was een te grondige en ernstige natuur om iets half te willen of te kunnen doen. Na haar huwelijk wijdde zij zich geheel aan haar man, haar vier kinderen en haar huishouding, maar men voelde, dat er iets in haar gebroken was en somtijds was zij bitter […].’49 Jan Veth geniet van zijn succes: in 1906 wordt hij door de Universiteit van Amsterdam tijdens een erepromotie tot doctor benoemd en vanaf 1918 is hij buitengewoon hoogleraar aan de Rijksacademie van Amsterdam. Juist door haar eigen vorming aan diezelfde Rijksacademie is Anna Dirks heel goed in staat het werk van haar man kritisch te beoordelen en dat is een geluk voor Veth geweest, aldus Henriette Roland Holst.50 Anna zal haar man, die kort na hun verhuizing naar de Keizersgracht in Amsterdam op 1 juli 1925 overlijdt, slechts vier jaar overleven.

Van 17 september tot 27 november loopt in Museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam de tentoonstelling Sprekende portretten. Grafiek van Jan Veth en tijdgenoten.

Errata

De aan F. Bordewijk gewijde artikelen in het vorige nummer van De Parelduiker (2005/2, juli) bevatten enkele kleine ongerechtigheden.

Robert Bordewijk en Gunilla Ingelsson trouwden niet op 21 december 1963 (p. 8), maar 1962. Volgens het bijschrift van de foto op p. 28 is deze genomen aan de Breestraat 113 te Leiden; dat moet ‘Breestraat 133’ zijn.

Volgens het ‘Woord vooraf’ op p. 32 ‘liet de dochter van de pensionhoudster de brieven van Bordewijk veilen’. Deze zijn rechtstreeks aan de huidige eigenaar verkocht.

Petra Couvée+
Pasternaks enige wens
‘Missing link’ rond Dokter Zjivago opgedoken

De Russische schrijver en Nobelprijswinnaar Boris Pasternak (1890-1960) geeft vijfenveertig jaar na zijn dood nog altijd aanleiding tot spraakmakend nieuws. Op 28 juli jl. had de Italiaanse kwaliteitskrant Corriere della Sera zelfs een ‘primeurtje’: een brief uit 1957 van Pasternak aan Pietro Zveteremich (1922-1992), de Italiaanse vertaler van Dokter Zjivago. De publicatie van Dokter Zjivago is destijds, ondanks tegenwerking van het Kremlin en dankzij inspanningen van westerse uitgevers, slavisten en veiligheidsdiensten, met veel smeuïge intrige tot stand gekomen. Zo publiceerde De Parelduiker (in de nummers 1998/2 en 1999/1) over de omstreden Nederlandse productie in 1958 van de eerste Russische uitgave. Pasternaks opgedoken brief completeert de correspondentie rond de publicatie van de roman (1956-1960), die eerder verscheen in het Russische tijdschrift Kontinent (2001, N107 en N108; http://magazines.russ.ru/continent/2001/207/past.html).

Manuscriptenoorlog

Na de dood van Stalin in 1953 was het culturele leven in de Sovjet-Unie weer op adem gekomen. Pasternaks hoop op een uitgave van een politiek gevoelige roman was dus niet ongegrond. In april 1956 stuurt hij zijn manuscript naar de redactie van het tijdschrift Novij Mir (De Nieuwe Wereld). Diezelfde maand nog staat er een vertegenwoordiger van de Italiaanse communistische uitgever Feltrinelli bij Pasternak op de stoep, aan wie hij een ander manuscript van Dokter Zjivago ter vertaling meegeeft. In november tekent hij een contract voor de verkorte (lees: gecensureerde) versie van de roman bij de Russische Staatsuitgeverij.

Na de Hongaarse opstand verandert het politieke klimaat en de aarzelingen om Dokter Zjivago uit te brengen nemen toe. Ook de uitgave van de Italiaanse vertaling wordt uitgesteld. Terwijl Pasternak kampt met de naweeën van een acute meniscusinfectie, neemt het Kremlin in de zomer van 1957 het besluit definitief af te zien van publicatie; de roman zou ‘een klap voor de revolutie’ betekenen.

Vanaf dat moment wordt alles op alles gezet om vertalingen van de roman in het Westen te voorkomen. Op 21 augustus ondertekent Pasternak, onder druk van de

Schrijversbond (en zijn minnares Olga Ivinskaja), een telegram aan Feltrinelli waarin hij vraagt de roman niet uit te brengen omdat die ‘onvoltooid’ zou zijn. De volgende dag heeft hij al spijt. Leden van de Italiaanse of Russische Communistische Partij bestoken Feltrinelli en Zveteremich na deze verklaring met gefabriceerde telegrammen en verklaringen. De heren laten zich echter niet voor het lapje houden en zo beleeft Italië op 22 november 1957 met Il dottor Z ivago een wereldprimeur.

Ik zie niets

De Corriere della Sera publiceerde op 28 juli een uitgebreid verslag van een bezoek aan de bejaarde zoon van de schrijver, Jevgeni Pasternak (^o1923). Het gesprek over de geschiedenis van de Italiaanse uitgave spitste zich toe op een tot op heden onbekende brief van Pasternak aan Zveteremich die de vertaler in 1990, twee jaar voor zijn dood, aan de erven Pasternak heeft geschonken. Gedateerd 25 juni 1957, inderhaast met potlood in het Russisch geschreven, maakt de brief klip en klaar duidelijk dat Pasternak de publicatie in het Westen koste wat kost wilde doorzetten:

Waarde Zveteremich!
Een hartelijke groet! Ik dank u voor alle zorgen en inspanningen om mij. Mocht u in de gelegenheid zijn, zie dan, alstublieft, het maartnummer van het Franse tijdschrift ‘Esprit’ te bemachtigen. Daarin staan een artikel over mij en vertalingen. Ik zie niets, ontvang niets en weet niet wat er met betrekking tot mij gebeurt. Er lag een plan bij de Franse uitgever Gallimard om Dokter Zjivago in Franse vertaling uit te brengen. Waarschijnlijk hebben de vertalers en vertaalsters Mlle Hélène Peltier, M-me Jacqueline de Proyart de Baillescourt, M. Aucouturier e.a. met Feltrinelli daarover gecorrespondeerd, evenals de vertegenwoordigers van de Engelse firma Collins. Ik wil dat zij weten dat zij de uitgave niet moeten tegenhouden omdat dat mogelijk gevolgen voor mij zou hebben. Ik heb de roman geschreven opdat hij uitgegeven en gelezen zal worden en dat is mijn enige wens. Nogmaals het beste. Ik ben weer aan de beterende hand en wellicht zal ik u snel zien. Uw B. Pasternak

Principes

Wanneer Zveteremich medio september 1957 op uitnodiging van de Schrijversbond Moskou bezoekt, wordt het gesprek direct na aankomst gebracht op de onwenselijkheid van een Italiaanse uitgave van Dokter Zjivago. Iemand van de voks, de Nationale Bond van Internationale Culturele Betrekkingen, overhandigt hem een getypte tekst, gedateerd 19 september 1957, ondertekend door Pasternak. Zveteremich vermoedt meteen dat het om een herhaling van Pasternaks ‘valse’ verzoek aan Feltrinelli gaat. De tekst is opgesteld in een ambtelijk, gewrongen Russisch.

Geachte signor Zveteremich, mij is bekend geworden dat u een van de vertalers bent van mijn roman Dokter Zjivago in het Italiaans. Terwijl ik de laatste hand legde aan het manuscript van mijn roman, ben ik tot de diepe overtuiging geraakt dat het door mij geschrevene niet als een afgerond werk beschouwd kan worden. Het exemplaar dat zich bij u bevindt zie ik als een rudimentaire, in zijn beginfase verkerende variant van een toekomstig werk waar het nodige aan geschaafd dient te worden. Uitgave van het boek in deze vorm acht ik onmogelijk. Dat zou in strijd zijn met mijn principes om slechts volledig voltooid werk uit te geven. Tot deze conclusie gekomen, heb ik signor Feltrinelli een telegram gestuurd waarin ik hem verzoek het werk aan de vertaling van de roman te staken. Tot mijn verwondering heeft de heer Feltrinelli mij niet geantwoord, op die manier zijn depreciatie voor mij als auteur kenbaar makend. Daarbij werd mij onlangs bekend dat signor Feltrinelli fotokopieën van het manuscript van de roman aan uitgeverijen in verschillende landen heeft verspreid. Ik neem aan dat u in staat bent te begrijpen, hoezeer ik niet zou wensen dat een onvoltooid werk verschijnt.
Met de meeste hoogachting,
Boris L. Pasternak

Zveteremich reist onmiddellijk met verklaring en al af naar Peredelkino, waar Pasternak zijn vermoeden bevestigt. Samen nemen ze nog wat knelpunten in de vertaling door. Terug in Rome neemt Zveteremich, na de ontnuchterende ervaringen in Moskou, het besluit uit de Communistische Partij te stappen. ‘Ik ben ervan overtuigd dat er in de ussr geen socialisme bestaat, maar alleen een Aziatisch theocratisch despotisme; socialisme, überhaupt, is een utopie.’

 

Met dank aan Stefano Venanzi.

Marco Entrop+
Bommen op een sprookje
Het Blauwland-cabaret van Bob Demets

Op 2 mei 1936 viel in Nederland het doek voor Die Pfeffermühle. Het befaamde emigrantencabaret van Thomas Manns dochter Erika sloot die zaterdag zijn Nederlandse tournee af met een voorstelling in de grote zaal van Hotel de Zon in Arnhem, in de veronderstelling het daaropvolgende seizoen te zullen terugkeren.

Zonder noemenswaardige problemen had Die Pfeffermühle hier sinds 1 mei 1934 – de premièredatum in Amsterdam – jaarlijks en met veel succes opgetreden. De Nederlandse autoriteiten hadden het gezelschap al die jaren ongemoeid gelaten, zij het knarsetandend. Blij waren ze niet met de onmiskenbare politieke boodschap die in sommige cabaretnummers doorklonk, maar ze konden er weinig tegen uitrichten.

Toen de tijden grimmiger werden, greep de macht zijn kans. Het Ministerie van Sociale Zaken weigerde in de herfst van 1936 Erika Mann en haar medewerkers een arbeidsvergunning, onder meer met gebruikmaking van het argument dat men concurrentie van buitenlandse artiesten zoveel mogelijk wilde tegengaan.

Het was de wereld op zijn kop. De gastoptredens van Die Pfeffermühle hadden het cabaretleven hier juist een krachtige impuls gegeven. Veel meer dan vermaak bood het Nederlandse cabaret in die jaren niet. Het kabbelde maar voort in de traditie van Pisuisse en Speenhoff, zonder zich iets aan te trekken van de veranderende tijdgeest. ‘Nederland heeft maar zeer weinig kleinkunstenaars, die tonen te begrijpen, dat het cabaret van vandaag een verhevener taak heeft dan om de crisis-zorgen voor een avondje te doen vergeten.’ De verslaggever van de Haagse krant Vooruit legde in de avondeditie van 4 maart 1935 de vinger op de zere plek. Na een voorstelling van Die Pfeffermühle te hebben bijgewoond, kwam hij tot de slotsom dat optredens van dergelijke buitenlandse gezelschappen hier nuttig waren. Ze konden dan laten zien in welke richting het Nederlandse cabaret het wél moest zoeken.

In het kielzog van Die Pfeffermühle kwamen allerlei groepjes op die in haar geest cabaret wilden maken. Vooral in Den Haag was het ensemble van Erika Mann geliefd. Het beschikte daar dan ook over een uitstekende publiciteitsagent. De jon-

ge journalist Simon Carmiggelt – hij was het die in Vooruit een lans brak voor meer engagement in het Nederlandse cabaret – had voor die rol nog iets te weinig gezag. De door hem bewonderde Menno ter Braak daarentegen liet geen mogelijkheid onbenut via Het Vaderland zijn enthousiasme voor Die Pfeffermühle uit te venten.

In de schaduw van het populaire Kurhaus-Cabaret van Louis Davids vonden – veelal jonge – professionals en dilettanten elkaar in hun belangstelling voor het ‘litteraire cabaret’ van Die Pfeffermühle. Zo was er het kunstcabaret De Tooverbal, onder leiding van regisseur en toneelschrijver Eduard Veterman. Rond de letterkundige Luc. Willink had zich het amateur-gezelschap De Vuurpijl gevormd. De uit Duitsland gevluchte voordrachtskunstenares Alice Dorell leidde, met wisselend succes, diverse cabaretgroepjes in de sfeer van Die Pfeffermühle: het Drie Dames-cabaret, De Lantaarn en Cabaret Pinquïn.

Dorell was regelmatig te bewonderen in de zaal van de Haagsche Kunstkring in de Lange Houtstraat. Nadat Die Pfeffermühle er in maart 1935 de pannen van het dak had gespeeld – achtentwintig uitverkochte voorstellingen achtereen -, nam de letterenafdeling zich voor vaker literair cabaret in huis te halen. Dorell zou pas later dat jaar haar entree maken. Op 6 juli 1935 presenteerde zich hier het eerste Nederlandse literaire cabaret, een op-en-top Haags gezelschap met de naam Blauwland.

Marginaal en bescheiden

In 1936 schrijft de 25-jarige Annie M.G. Schmidt aan haar moeder: ‘Ik ben nu bezig aan twee gedichtjes. Allebei half af. Ze zijn niet serieus genoeg voor de Kunst met een hoofdletter en daarom dacht ik er aan om ze naar Louis Davids te sturen. Maar ik denk dat ik ze toch liever bewaar voor dat Blauwland cabaret. Je weet wel, daar heb ik eens enkele dingen aan opgestuurd en een brief gekregen dat ik maar eens aan moet komen en wat meer werk meebrengen.’

Als het tussen Blauwland en Annie Schmidt iets zou zijn geworden, had dat in de officiële cabarethistorie wellicht een (bescheiden) vermelding opgeleverd. Blauwland is waarschijnlijk het eerste gezelschap geweest dat serieus blijk heeft gegeven van belangstelling voor haar teksten. Op haar beurt vond Annie Schmidt kennelijk dat haar werk het best paste bij de toon van dit cabaret.

Maar er is niets. In geen enkel lexicon, cabaretbijbel of enig ander overzichtswerk op het gebied van de Nederlandse kleinkunst heeft Blauwland een verwijzing gekregen, laat staan een lemma. Er is geen knipselmap aangelegd, er is geen documentatie verzameld. Toch is een reconstructie van het bestaan van Blauwland mogelijk, dankzij een overgeleverd particulier archief: een paar programmaboekjes, affiches, een handvol recensies, wat zakelijke correspondentie en enige flarden tekstmateriaal. Het is niet veel, maar van hieruit kan de zoektocht beginnen. Wat was Blauwland voor gezelschap en wie maakten er deel van uit?

Blauwland stond onder leiding van Bob Demets. Over de dichter en tekstschrijver Jan Demets – Bob was zijn artiestennaam – berichtten wij in De Parelduiker van december 1997. Dat nummer opende met een artikel over Het Woord, een avant-gardistisch tijdschriftje dat door hem in 1925 was opgericht. Demets, geboren in 1895, was een Vlaming. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was hij België uit-

gevlucht. Hij zou pas aan het begin van de volgende oorlog naar zijn vaderland terugkeren. In de tussenliggende decennia probeerde Demets in Nederland naast van alles vóór alles te slagen in de literatuur, een ambitie die hij naar vermogen wist waar te maken. Al zijn uitingen op letterkundig gebied bleven marginaal en bescheiden, in omvang en van niveau: zijn tijdschrift, zijn dichterschap en zijn cabaretwerk.

Wanen en wimpels

Blauwland wilde in woord en daad de evenknie van Die Pfeffermühle zijn en diende zich bij zijn eerste publieke optreden dan ook nadrukkelijk aan als hét Nederlandse gezelschap dat ‘het litteraire, kunstzinnige cabaret’ zou brengen. Op zaterdag 6 juli 1935 stelde het Blauwland-ensemble zich in de Haagsche Kunstkring voor met een (eenmalige) opvoering van de ‘litteraire revue’ Wanen en wimpels, die door Demets was geschreven.

Aan de première van Wanen en wimpels was een tiental uitvoeringen in besloten kring voorafgegaan. Toen heette de revue Vandaag is de dag, een gelegenheidsproductie van de Vandaag-beweging, opgevoerd door het Vandaag-ensemble in de Vandaag-toneelzaal. Achter al dit ‘Vandaag’ – er bestond ook nog een weekblad met die titel – zat één man, de schrijver en kunstenaar John Kooy. Een journalist van Het Vaderland was een kijkje gaan nemen. In zijn woonhuis annex atelier aan de Haagse Elandstraat had Kooy een ‘economische broederschap’ gesticht om de hoogst nodige materiële en geestelijke bijstand te kunnen verlenen aan de ‘vele halve en heele aankomende en miskende kunstenaars en andere werkelooze intellectueelen’, die het in deze crisistijd, ‘vandaag’ dus, zo moeilijk hadden. Als bron

van inkomsten verzorgde Vandaag openbare uitvoeringen, die tegen (geringe) betaling konden worden bijgewoond.

Bob Demets was een vaste bezoeker van Vandaag. Hij leverde met enige regelmaat een bijdrage aan Kooys weekblad en hield er wel eens een lezing over literatuur. Nu had Demets dus een revue geschreven, waarin hij, volgens de verslaggever van Het Vaderland, aan het gedachtegoed van Vandaag op kunstzinnige wijze invulling had gegeven, door een actueel beeld te schetsen ‘van den modernen mensch en zijn tallooze problemen’. Dat had hij gedaan in de vorm van een dertigtal korte, losse scènes, afgewisseld met muziek, zang en dans. De balletlerares Rita Gerlach verzorgde de entr’actes, gekleed in een narrenpak. Dat laatste was, sans gêne, afgekeken van Erika Mann, die op dat moment in haar programma een soortgelijke act opvoerde. John Kooy gaf als regisseur leiding aan de toneelgroep, een mix van dilettanten en beroepsspelers, waarbij de laatsten ver in de minderheid waren.

Onder de toeschouwers waren Menno ter Braak, de dichter Jan Campert, de schrijver Ben van Eysselstein en de toen 23-jarige Rico Bulthuis: ‘Op het kleine toneel in de zijzaal van “Vandaag” zetten de spelers ons een wonderlijke spiegel van de tijd voor. Een beetje dada, een beetje Jugendstil, een vleug nieuwe zakelijkheid en wat romantiek. […] Het was mooi gek. Het had met enige steun van de overheid iets bijzonders kunnen worden.’

De revue was een succes, er was ruzie geweest of allebei. Hoe dan ook, Demets stapte uit de Vandaag-beweging en richtte vervolgens het Blauwland-ensemble op. Vier van de oorspronkelijke executanten gingen met hem mee: Peter Krul, Martin Pont, Willy de Meel en Nelly Veelo. Het gezelschap werd aangevuld met twee danseressen en een pianist, Nelly Veelo’s broer Chris. Professionele versterking kwam er

in de persoon van regisseur Jan Hartman, die wel eens iets voordroeg voor de radiomicrofoon. Demets’ belangrijkste troef was echter de diseuse Anny Prins. Van alle Blauwlanders had zij niet alleen de meeste ervaring – ze speelde een blauwe maandag in het Kurhaus-Cabaret van Louis Davids – maar ook de beste opleiding. Anny Prins was geschoold bij Max Reinhardt in Berlijn. Zij zong in Wanen en wimpels onder meer het ‘Blauwland-lied’, op tekst van Bob Demets en muziek van Nelly Veelo:

Een strijdlied was helemaal in de stijl van Die Pfeffermühle. Het werd dan ook speciaal voor Wanen en wimpels geschreven, dat verder nauwelijks afweek van de revue die eerder bij Vandaag ten tonele was gevoerd. Niettemin werd dit officiële debuut van Blauwland op zijn eigen merites beoordeeld.

Schatplichtig

Pfeffermühle-fan Menno ter Braak was de eerste om over het Blauwland-cabaret te oordelen. In Het Vaderland van 7 juli 1935 noemde hij dit groepje ‘goede dilettanten’ zowaar een ‘stellige belofte voor een beter Nederlandsch cabaret’. De teksten van Demets vond hij ‘zeer zeker lang niet slecht en soms zelfs heel geestig’, en sommige scènes zelfs uitgesproken ‘litterair’. Cornelis Veth schreef de volgende dag in De Telegraaf dat de revue van Demets het ‘best geslaagde’ op cabaretgebied was dat hij de laatste tijd gezien had. Hoewel het programma als wijdlopig werd ervaren en het dilettantisme – in het bijzonder dat van de danseressen – als tamelijk hinderlijk, reageerde men over het algemeen niet onwelwillend op de ouverture van Blauwland: van dit troepje was iets te verwachten.

De lovende woorden van Ter Braak voerden een maand later het rijtje persreacties aan, dat als aanbeveling werd ingezet op de raambiljetten en in de krantenadvertenties. Deze kondigden een nieuw optreden aan van Bob Demets’ Blauwland-Cabaret. Vanaf donderdag 8 augustus 1935 speelde het gezelschap drie opeenvolgende avonden in de Haagsche Kunstkring. Het programma – nu titelloos – was echter nagenoeg gelijk aan het vorige. Er was iets meer pianomuziek uitgezocht, een extra dansje ingestudeerd en een scène bijgeschreven, waaronder een nieuw slotnummer. Het tableau de la troupe daarentegen had weer een verandering ondergaan. Martin Pont en broer en zus Veelo deden niet meer mee. Hun plaatsen waren ingenomen door de Haagse zanger en conferencier Peter Siers, de danseres Netty Ruygrok (een leerlinge van Darja Collin) en pianist Peter Kellenbach.

Het Vaderland was onder de indruk van het slotnummer: ‘Hier begroetten we echt cabaret, levend, spontaan en krachtig.’ De criticus van de Nieuwe Rotterdamsche

Courant concludeerde na het zien van de revue, dat Demets er ‘aardig’ in was geslaagd een Nederlands cabaret te vormen in de geest van Die Pfeffermühle. In een nummer als ‘En nu: de politiek’ toonde Bob Demets zich inderdaad schatplichtig aan Erika Mann. Het stond al sinds de Vandaag-revue op het repertoire. Een communist met hamer en sikkel (Peter Krul) en een nationaal-socialist met hakenkruis (Demets) spreken, ieder vanachter een katheder, het volk toe, zich daarbij bedienend van dezelfde terminologie en ideologie. Uiteindelijk willen en roepen ze ook hetzelfde: ‘Weg met de scheurmakers en met de verderfbrengers! Naar het concentratiekamp met hen!’ De ideeënwereld van de communist en de nazi zijn volkomen inwisselbaar, lijkt de clou van dit verhaal. Het nummer duidt ook meteen het verschil aan met Die Pfeffermühle: op de bühne nam Blauwland geen stelling noch propageerde het een bepaalde politieke richting. Anders dan Erika Mann had Demets ook geen last van de autoriteiten of van censuur. Blauwland was meer een literair dan een politiek cabaret; bij Die Pfeffermühle was het juist andersom.

Daarbij lukte het Blauwland maar niet zich te ontdoen van het imago van dilettantengezelschap. In een recensie in het Algemeen Handelsblad van 10 augustus 1935 waren Demets en de zijnen, ongetwijfeld vriendelijk bedoeld, een ‘verdienstelijk en origineel’ groepje amateurs genoemd. Het kwam de kunstredactie van de krant op een kwade brief van Demets te staan, waarop zij een week later repliceerde met de nuchtere mededeling dat zij graag voldeed aan het verzoek hen als professionele

artiesten te beschouwen. Maar, zo voegde de redactie er fijntjes aan toe, in dat geval zou de recensie anders uitgevallen zijn, aangezien ‘wij aan beroepsartiesten een anderen maatstaf zouden hebben aangelegd en dat wij dan ook vrij wat meer aanmerkingen zouden hebben gemaakt wanneer wij hadden geweten dat de uitvoerenden als zoodanig wenschten te worden beschouwd’.

Aan flarden

Na vier keer de Haagsche Kunstkring te hebben bespeeld, begon Blauwland voorzichtig naam te maken, vooralsnog alleen in Den Haag en omstreken. Er bestonden weliswaar plannen voor een optreden in Amsterdam, ergens in september, maar die zijn niet doorgegaan.

Gedurende de eerste weken van september 1935 studeerde Blauwland met regisseur Albert van Doorn een compleet nieuw programma in, waarmee het theaterseizoen zou worden geopend. Op de 26^ste van die maand zou eerst de pers de voorstelling te zien krijgen; op de zes daaropvolgende avonden was het publiek welkom in de Lange Houtstraat. Aan de vooravond van de geplande persvoorstelling – het affiche was al gedrukt – berichtte Het Vaderland dat Demets en regisseur Van Doorn ‘ten gevolge van meeningsverschil omtrent de artistieke opvatting der realisaties’ hun samenwerking hadden verbroken en dat de première dientengevolge tot half oktober was uitgesteld.

Kennelijk waren de problemen opgelost, toen op vrijdag 11 oktober 1935 in de Haagsche Kunstkring een drukbezochte persvoorstelling werd gegeven. Toch kreeg Demets het maar niet voor elkaar in een vaste bezetting te spelen. Netty Ruygrok en Peter Kellenbach waren al niet meer van de partij. Ook Willy de Meel, Blauwlander van het eerste uur, had de groep verlaten, evenals Jan Hartman. De nieuwe pianist heette Bob Markins, de nieuwe danseres Fee de Groot. Nieuwelingen waren ook Lily Deen en Suzy Mason. Professionele inbreng kwam er van de weer in genade aangenomen regisseur Van Doorn en van diens vrouw, de actrice en voordrachtskunstenares Nel Oosthout. Zij speelden beiden een gastrol in Bommen op een sprookje, een door Demets geschreven groteske die het deel na de pauze vulde.

Het opnieuw titelloze programma bevatte meer politieke satire dan de beide vorige, waardoor Blauwland weer iets dichter tegen Die Pfeffermühle aan kroop. Ter Braak kon dat wel waarderen. Het beste nummer vond hij de door Peter Krul voorgedragen monoloog ‘Komt er oorlog in Europa?’ Deze was geschreven door de jonge dichter Will Wemerman, die nadien enige naam zou maken in het Haagse cabaretcircuit, onder andere als vaste tekstleverancier van Alice Dorell, tot hij in 1939 plotseling overleed.

Komt er oorlog in Europa? was ook de titel van een boek uit 1934 van de Amerikaanse journalist Hubert Knickerbocker, destijds een hype. Wemerman voert een verkoper op de boekenafdeling van een warenhuis ten tonele, die het werk van Knickerbocker moet aanprijzen. De man is zo bang dat er oorlog komt, dat het boek een obsessie voor hem wordt. In een aanval van razernij scheurt hij het ten slotte aan

flarden. In deze sketch evenaarde men, zowel in de tekst als in de vertolking, ‘even’ Die Pfeffermühle, oordeelde Ter Braak in Het Vaderland van 12 oktober 1935.

Anny Prins heeft nog geprobeerd Wemermans monoloog op de radio te krijgen. Zij benaderde Jan Lemaire, het hoofd van de hoorspeldienst van de VARA. Op 8 juni 1936 antwoordde Lemaire ‘het schetsje’ met veel genoegen te hebben gelezen. Hij zou het zeker voor de microfoon gebracht hebben. ‘Dit is echter helaas onmogelijk, daar het stellig door de Radio Contrôle Commissie verboden zal worden.’ Bij de omroepen deed de zelfcensuur inmiddels zijn regulerende werking. In oktober 1937 beleefde ‘Komt er oorlog in Europa?’ wel een reprise in de Haagsche Kunstkring, nu in de uitvoering van het Kleinkunstensemble Alice Dorell, dat het een plaats gaf in de cabaretrevue Warenhuis.

Poëtische bombast

Waar Wemermans talent als cabaretschrijver door nagenoeg alle recensenten werd onderkend en geprezen, kreeg Demets er stevig van langs. ‘Ik kan in de teksten van Bob Demets met den besten wil geen belofte ontdekken,’ begon Ter Braak zijn uitval. Het was hem, meer dan bij de vorige gelegenheid, opgevallen ‘dat zij tot een soort pretentieuze litteratuur behooren, die varieert tusschen vage en poëtische bombast en kunstmatig interessant gemaakte erotische banaliteit’. Waarom toch, vroeg hij zich af, ‘deze verhevenheid van eeuwigheden en Dostojefski, die op niets anders berust dan sentimentaliteit en gemakkelijk cynisme?’

De prestaties van Blauwland deden volgens Ter Braak weer eens sterk het gemis voelen van een tekstschrijver ‘voor een Nederlandsch cabaret in dezen stijl op ’t peil van Erika Mann’. Ernst Groenevelt schreef in De Avondpost van 12 oktober 1935 dat Blauwland, wilde het de aandacht op zich gevestigd houden, zich niet moest

beperken tot huisauteur Demets. Twee weken later deelde Cinema & Theater die mening: ‘Blauwland beschikt over goede krachten, het wachten is echter nog op een auteur voor hun werk!’

Demets wist geen indruk te maken. Zijn prijsnummer van dit programma, de Pfeffermühle-achtige groteske Bommen op een sprookje, werd door Ter Braak afgedaan als ‘quasi diepzinnig’ en door Groenevelt als ‘te weinig karakteristiek’ om te kunnen blijven boeien. De recensent van Vooruit (was het Carmiggelt?) voelde zich zelfs bekocht, bekende hij in zijn stukje van 12 oktober: ‘Het gescherm met woorden als droom, dood, sprookje en eeuwigheid moge een belangrijk deel van dit publiek imponeren: wij voor ons blijven er van overtuigd, dat het voor 80 procent boerenbedrog is.’

Overigens zou Demets zich op zijn ergste criticaster nog wreken. Voor Peter Krul schreef hij de monoloog ‘Voor den spiegel’, die hij opdroeg aan dr. Menno ter Braak. Hierin komen drie getuigen van een knokpartij tussen nsb‘ers en communisten aan het woord: eerst een volkstype, dan een Haagse jonkheer en ten slotte een journalist – ‘type M.t.B.’, staat er nadrukkelijk in het manuscript. Het volkstype heeft aan het gevecht een bebloede kop overgehouden, de jonker een blauwe buil. De journalist heeft bijtijds weten weg te komen. Hij kijkt wel uit zich in het strijdgewoel te mengen en partij te kiezen. Demets laat hem, vis-à-vis met zijn spiegelbeeld, zijn lafhartige houding bekennen: ‘Zoo zie jij d’r zoo uit, dokter?… ’t is eigenlijk jammer, dat jij bij de journalistiek bent terecht gekomen… Een dokter bij de krant, is dat nog wel pikant?… Een dokter als jij met een zoo rechtlijnige reputatie… Altijd den rechten weg te moeten wijzen en altijd weer te ervaren, dat er geen rechte weg is… En dus toch een kronkel te moeten leggen… en dien kronkel recht te moeten schrijven…’ Niet alleen de toeschouwers die Het Vaderland lazen zullen hebben begrepen wie deze ‘knapste redacteur van een gedistingeerd dagblad’ was die door Krul werd gepersifleerd. Een reactie van Ter Braak zelf is niet overgeleverd. Bij de première van dit nummer zat de ‘dokter’ niet in de zaal.

De blauwe roos

De persvoorstelling op 11 oktober kreeg geen vervolg voor het gewone publiek. Het was Demets niet gelukt de exploitatie rond te krijgen, zelfs niet van één optreden. Bovendien zullen de belabberde kritieken de zaak geen goed hebben gedaan. In een poging de boel te redden heeft Demets nog bedelbrieven rondgestuurd en een ‘Blauwland-Kring’ in het leven geroepen. Tegen betaling van tien gulden contributie mochten leden van deze kring alle premières van Blauwland bijwonen; minstens vier per seizoen, beloofde Demets. Dat was een toezegging tegen beter weten in. Eind oktober 1935 verscheen in de krant het bericht dat Peter Siers niet langer deel uitmaakte van het Blauwland-ensemble. Anny Prins had intussen de overstap gemaakt naar Alice Dorells Drie Dames-cabaret.

In februari 1936 dook Bob Demets op als een van de leidende figuren binnen De Blauwe Roos, een ‘vereeniging voor intellectualisme en kunst’ die beschikte over

een eigen podium. In een dansschooltje aan de Haagse Javastraat werd werkloze artiesten en kunstenaars de gelegenheid geboden op te treden en iets te verdienen, het laatste naar gelang de goedgeefsheid van het publiek. Het was een met Vandaag vergelijkbaar initiatief.

Blauwland, liet Demets in een rondschrijven weten, had wegens economische omstandigheden zijn werkzaamheden als zelfstandig gezelschap voorlopig stopgezet. Hij stelde zijn expertise als programmaleider nu in dienst van De Blauwe Roos, wat inhield dat hij wekelijks een cabaretavondje organiseerde. Ex-Blauwlanders als Peter Krul en Peter Siers zongen daar een liedje en tapten een mop. Af en toe grepen ze terug naar het revuerepertoire van Demets, maar gelachen werd er steeds minder. De echo van Die Pfeffermühle was verstomd. Weldra staakte ook De Blauwe Roos haar activiteiten en ging ieder zijns weegs.

Het einde van De Blauwe Roos viel nagenoeg samen met het afscheid van Die Pfeffermühle van Den Haag. Op 16 april 1936 gaf Erika Mann in Diligentia – naar later zou blijken – de laatste van een serie voorstellingen in de residentie. Twee dagen eerder hadden Demets en zijn artiesten opgetreden. Op het programma stond toen voor het eerst zijn anti-Ter Braak-sketch. Die Pfeffermühle speelde die avond voor een uitverkocht huis, terwijl Demets vrijwel uitsluitend vrienden en bekenden mocht begroeten. Volgens de Haagsche Courant van 15 april reageerde hij nogal aanstellerig op deze ongelijk verdeelde publieke aandacht, door in zijn welkomstwoord te verklaren ‘dat de belangstelling voor andere gezelschappen zooveel grooter is, “omdat die van over de grenzen komen”’. Ongelukkigerwijs zette Demets met deze opmerking het (niet veel later door de autoriteiten daadwerkelijk gehanteerde) argument kracht bij als zou er sprake zijn van oneerlijke concurrentie door Die Pfeffermühle, nota bene het gezelschap dat hij willens en wetens van meet af aan had geïmiteerd.

Gedurende de zomer van 1936 heeft Demets nog geprobeerd Blauwland nieuw leven in te blazen. Hij schreef driftig aan een nieuwe revue en rekende op de medewerking van Krul, Hartman en Siers, maar het is nooit wat geworden. Alles bij elkaar heeft Blauwland net een halfjaar bestaan.

Opgehangen

Losgeslagen van zijn literaire vrienden en vastgeklampt door kennissen met duistere politieke denkbeelden, komt Bob Demets in de tweede helft van de jaren dertig in nationaal-socialistisch vaarwater terecht. Hij keert in 1940 terug naar Antwerpen, meldt zich bij de ss en biedt zijn diensten aan bij de leiding van de Vlaamse Omroep. Als huisauteur van de genazificeerde Zender Brussel schrijft Demets tussen 1941 en 1944 een kleine tweehonderd teksten, waaronder een groot aantal liedjes voor het wekelijkse politieke radiocabaret, zoals ‘President Rabbi’:

En dit is nog maar de eerste strofe. Schijnbaar moeiteloos verruilde Demets zijn literaire engagement voor antisemitische propaganda. Naar het blauwe land achter aarde en wolken werd niet meer verlangd. Dat sprookje was uit.

Na de oorlog werd Demets zelf niet vergeten. Volgens Rico Bulthuis zou hij door woedende onderduikers in Rotterdam aan een lantaarnpaal zijn opgehangen. In werkelijkheid werd Demets in 1947 wegens verregaande collaboratie door de Brusselse krijgsraad veroordeeld tot de doodstraf. Dat gebeurde bij verstek, omdat hij toen al drie jaar voortvluchtig was. Ook nadien werd taal noch teken meer van hem vernomen. Waar Demets zijn heenkomen heeft gezocht, is altijd onopgehelderd gebleven. Wie weet was het toch ergens in Blauwland.

Bronnen

Anoniem, ‘Vandaag is de dag. Economische broederschap als centrum van kunst en cultuur.’ In: Het Vaderland, maandag 6 mei 1935 (Avondblad).

Rico Bulthuis, De dagen na donderdag. Aantekeningen uit de crisisjaren (Amsterdam-Antwerpen 1975).

Marco Entrop en Maurits Verhoeff, ‘Een vechttijdschrift, of de absolute nul. Over Het Woord (1925-1926) van Jan Demets.’ In: De Parelduiker 2 (1997) 5 (december), p. 2-19.

Katja B. Zaich, ‘Ich bitte dringend um ein Happyend.’ Deutsche Bühnenkünstler im niederländischen Exil 1933-1945 (Frankfurt am Main 2001).

Annejet van der Zijl, Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt (Amsterdam 2002).

Archief Blauwland, collectie H.P. Demets, Amsterdam. Archief Will Wemerman, particuliere collectie.

Dossier Demets. Processtukken Zender Brussel (inv.nr. 968B/47, carton 250 B-1949), Militair Gerechtshof, Paleis van Justitie, Brussel.

In het vaarwater (4)

Joris van Casteren De gebroeders Zwagerman

Het katholieke onderwijzersgezin Zwagerman bewoonde in Alkmaar een rijtjeshuis dat aan een geluidswal was gelegen. In 1963 werd de oudste zoon geboren, Joost, en hoewel er eerder pogingen waren ondernomen, kwam pas tien jaar en negen maanden later zijn jongere broertje Alexander ter wereld. Ontwaakt uit de sluimer van zijn jongste jeugd, zag Alexander op naar zijn grote broer, die een onstuimige puberteit beleefde en na schooltijd en ’s avonds vaak op zijn jongenskamer achter een geheimzinnig ratelende schrijfmachine zat verscholen.

Regelmatig zag hij zijn broer op de fiets springen en koers zetten naar het centrum van Alkmaar. ‘Dan ging hij naar de bibliotheek,’ zegt Alexander Zwagerman (32) op een zonnige middag in zijn gerieflijke Schiedamse appartement met uitzicht op een huizenrij en een hoge schoorsteenpijp. Hij draagt een pak met stropdas, geruite kousen en glimmende schoenen. Zware bril, een nette scheiding in het haar. Op een schaaltje liggen chocoladekoekjes.

‘In de bibliotheek bekeek hij de literaire tijdschriften waar hij zijn verhalen heen wilde zenden,’ vervolgt hij. Thuis deed zijn broer de uitgetikte vellen in een grote envelop waar veel postzegels op moesten. ‘Ik kan mij goed herinneren dat die dikke enveloppen altijd teruggestuurd werden. Dan zei mijn moeder: Joost heeft weer een dikke envelop gekregen, hij zal niet blij zijn.’

Op een dag liet een literair tijdschrift weten dat een bijdrage geplaatst zou worden. ‘Joost was euforisch,’ vertelt Alexander. ‘Ik ben schrijver, ik ben schrijver, riep hij uit.’ Hij zag zijn broer naar de keuken rennen, waar mevrouw Zwagerman met iets bezig was. ‘Hij trok het raam open, buiten stonden auto’s voor het stoplicht. Hij riep: rij door, rij door, de schrijver deelt geen handtekening meer uit.’

 

Joost ging op kamers wonen. Eerst in Alkmaar-Noord, daarna trok hij naar Amsterdam. ‘De stad waar het gebeurt,’ zegt Alexander, ‘en waar je mooie vrouwen kunt zien lopen.’ In 1986 – hij zat in de hoogste klas van de lagere school – debuteerde zijn broer met het boek De houdgreep en kwam hij voor het eerst op televisie. ‘Er werd een literatuurprijs uitgereikt en hij mocht als jonge schrijver zijn mening

geven.’ In Alkmaar-aan-den-Hoef zat het gezin aan de beeldbuis gekluisterd. ‘Er waren andere schrijvers die veel meer zeiden,’ zegt hij. ‘Je zag van Joost alleen wat rook die van de zijkant van het scherm kwam; hij zat te paffen. Toch had dat een enorme impact op ons gezin.’

Meneer en mevrouw Zwagerman hadden moeite met bepaalde passages in het literaire werk van hun oudste zoon. ‘Mijn moeder zei wel eens tegen hem: Joost, moet dat nu, dat kan toch ook zonder die seks? Dan zei Joost: nee, ma, dat is een wezenlijk onderdeel.’ Zelf verslond hij de romans van zijn broer. ‘Het bezorgde mij rooie koontjes.’ Eenmaal op de middelbare school zette hij zijn broers boeken op de leeslijst. ‘Ik heb er zelfs een spreekbeurt over gehouden,’ zegt hij. De leraar Nederlands vroeg hem wat de schrijver ermee bedoeld had. ‘Dat zal ik hem binnenkort eens vragen, zei ik.’

Mevrouw Zwagerman zat in over het onzekere schrijversbestaan dat haar oudste zoon in de grote stad was gaan leiden. ‘Ze hoopte dat mijn broer alsnog iets zou vinden waar hij met een broodtrommel onder de snelbinder heen zou kunnen,’ zegt hij. ‘Had hij maar een gewone baan van negen tot vijf, zei ze, dan hoefde ik niet zo in de zorgen te zitten.’ Hij wierp tegen dat zijn broer zo’n baan nooit zou volhouden. ‘Als je hem ziet bij boekpresentaties en zo, weet je dat hij helemaal in zijn element is.’ Onaangenaam werd het als er slechte recensies verschenen. ‘Dan hing hij vloekend en tierend aan de telefoon. Mijn moeder zei dan: maar Joost, je hebt het toch zelf geschreven? Zo heb ik het toch nooit bedoeld, tierde hij dan, die eikel weet niet eens wat hij leest.’

In 1989 kwam het boek Gimmick! uit en bereikte zijn broer een groot lezerspubliek. ‘Joost was toen al een behoorlijke beroemdheid,’ zegt hij. Er verschenen interviews met zijn broer waarin hij flink afgaf op zijn jeugd. ‘Hij zei dingen over mijn moeder die ik totaal niet herkende.’ Met zijn vader en een onderwijzerscollega van zijn vader spoorde hij van Alkmaar naar Amsterdam, waar in een bekende boekhandel de presentatie van Gimmick! zou plaatsvinden. Om extra media-aandacht te genereren liet zijn broer het boek door een bekendheid in brand steken. ‘Er waren veel mensen die ik alleen van de televisie kende. En allemaal waren ze gekomen voor míjn broer.’

 

In Alkmaar rondde Alexander de havo af. ‘Ik heb een heel rustige puberteit gehad,’ zegt hij. ‘Ik was op tijd thuis en ging altijd rustig naar boven.’ Hij ging in Amsterdam aan een hogeschool voor leraar studeren. Schoolkrantmedewerkers vroegen hem of hij een artikel wilde schrijven. Hij deed interviews en waagde zich aan beschouwelijke stukken. ‘Het schrijven ging mij behoorlijk goed af,’ zegt hij. Op zoek naar een kamer in Amsterdam ontmoette hij een zekere Gijs de Kogel, een hogeschoolstudent die nog plek had voor een huisgenoot. ‘Toen hij hoorde dat ik de broer van Joost was, kon ik direct bij hem intrekken,’ zegt hij. De Kogel wilde zelf ook schrijver worden en hoopte dat de beroemde broer over de vloer zou komen.

‘Hij was verguld toen Joost hem een keer meenam naar een echte boekpresentatie.’

Voortdurend moedigde De Kogel hem aan om ook fictie te schrijven. ‘Hij beweerde dat het talent van Joost ook in mij aanwezig was,’ zegt hij. ‘Eerst dacht ik bij mezelf: doe het niet, want je zult altijd met hem worden vergeleken.’ Na lang aarzelen waagde hij het er toch op. Zijn eerste verhaal ging over de pinkstergemeente die hij, nadat hij zich begin jaren negentig had bekeerd, trouw was gaan bezoeken. In het verhaal dook een hoofdpersoon op die ondanks de kerkelijke voorschriften obsessief de seksualiteit blijft praktiseren. ‘Het proza schrijven beviel mij goed,’ zegt hij. ‘Ik denk dat het altijd al in mij heeft gezeten.’ Meer verhalen druppelden uit zijn pen. Langzaam versmolten ze tot een roman die hij De Heilige Geest noemde.

In het laatste jaar van zijn hogeschoolopleiding liep hij stage bij uitgeverij Prometheus. ‘Ik heb het manuscript in een mooie zwarte folio gestoken en aan uitgeefster Plien van Albada gegeven,’ zegt hij. Daarna bracht hij zijn broer op de hoogte. ‘Het viel heel erg mee. Joost had zoiets van: ik zal je geen strobreed in de weg leggen en maak er het beste van. Hij heeft zelfs gezegd: als je iets nieuws hebt, kun je het laten lezen als je het leuk vindt.’ Wel waarschuwde zijn broer hem voor de literaire wereld. ‘Hij merkte op dat ik mij niet thuis zou voelen in die wereld. Het is niet jouw soort mensen, zei hij.’ Daarop vertelde hij het aan zijn ouders. ‘Mijn moeder was geschokt. Dat moet je niet doen, zei ze, jij bent daar veel te lief voor.’

Van Prometheus hoorde hij lange tijd niets. ‘Mijn folio verdween naar onderen op de stapel nog te lezen werk,’ zegt hij. Hij printte zijn roman nogmaals uit en stuurde hem naar De Arbeiderspers, de uitgeverij waar ook de boeken van zijn broer verschenen. Redacteur Martin Ros reageerde direct. ‘Hij was vol lof, dolgraag wilden ze twee broers uitgeven.’ Alexander confronteerde Van Albada met dat nieuws, waarop zij ervoor zorgde dat zijn roman alsnog snel gepubliceerd werd. Bij De Arbeiderspers kon hij toen al niet meer terecht. ‘Joost had er een stokje voor gestoken. Hij zei dat het onverstandig was en inteelterig.’

 

Eigenlijk wilde hij zijn boek onder pseudoniem publiceren. ‘Plien zei dat het commercieel verstandiger was om het onder mijn eigen naam te doen.’ In 1996 rolde De Heilige Geest van de persen. Achterop stond naast zijn foto een wervende tekst: ‘Op onnavolgbare wijze weet Alexander Zwagerman een goede dosis “reliseks” te combineren met een haarscherp gevoel voor humor.’ In het uitgeverspand kreeg hij een doos met twintig exemplaren overhandigd; van een plechtige presentatie was afge-

zien ‘Ik had Joost gevraagd of hij het in ontvangst wilde nemen, maar dat leek hem bij nader inzien niet zo’n goed idee.’

Breeduit meldden de kranten dat het debuut van de jonge broer van de bekende schrijver was verschenen. ‘Het zal mij nu benieuwen of dit debuut later een eenmalige “gimmick” zal blijken te zijn geweest of inderdaad het begin van een rijk en gevarieerd oeuvre,’ schreef het Algemeen Dagblad. Vrij Nederland, De Standaard en nrc Handelsblad vonden het lang niet slecht. ‘Het is in elk geval niet niks,’ aldus vn. ‘Het reli-jargon eist regelmatig zijn gruwelijke tol,’ meende daarentegen het Nieuwsblad van het Noorden. ‘Stilistisch is het zo dor als een oudtestamentische woestijn,’ vond De Groene. Toen ook de Volkskrant negatief oordeelde, belde zijn broer hem op. ‘Hij zei: trek het je niet aan, met recensent Arjan Peters heb ik het ook vaak aan de stok gehad.’

Hij kwam op de radio en op de televisie, wat een gunstig effect had op de verkoop. ‘Als ik het onder pseudoniem had geschreven, had er misschien geen haan naar gekraaid,’ zegt hij. Toch was hij de aandacht snel moe. ‘Bij iedere inleiding kreeg ik te horen dat ik het broertje van Joost was. Het moest er altijd bij genoemd worden. De eerste keer denk je: ach. De tweede keer denk je: mwoh. De derde keer denk je: hou nou eens op.’ Hij sprak erover met zijn broer. ‘Joost zei: ik wist dat dat zou gebeuren en ik wist ook al dat je het na verloop van tijd vervelend zou gaan vinden.’

Wat later werd zijn broer in een krant geïnterviewd. Hij noemde zijn broertje

een ‘re-born christian’ en merkte op: ‘Of Alexander een echte schrijver is? Dat is nog te vroeg om te beantwoorden na één boek. Zou hij ook een boek geschreven hebben als ik niet zijn broer was geweest? Ik vraag het me af.’ In de Schiedamse woonkamer kan hij zich die uitspraak nog herinneren. ‘Ik vond het niet erg motiverend,’ zegt hij. ‘We hadden afgesproken om het niet over elkaar te hebben in de media. Ik heb het niet over jou, jij hebt het niet over mij. Toen ik hem ermee confronteerde, zei hij dat hij bedoeld had te zeggen dat je op één boek geen oeuvre kunt beoordelen.’

 

In 1997 verscheen De weddenschap, zijn tweede boek. Het ging over de burgemeester van een middelgrote gemeente die met noodlottige gevolgen een weddenschap afsluit met een jeugdvriend. Veel minder besprekingen verschenen, hij hoefde nauwelijks nog ergens aan te schuiven. ‘De actuele problematiek doet erg aan Zwagerman senior denken,’ schreef Het Parool. En: ‘Stilistisch blijft Zwagerman toch ver achter bij Zwagerman senior.’ Het jaar daarop publiceerde hij nog Het gebed, een bloemlezing klassieke gebeden.

Daarna werd het stil rondom de auteur. Tot september 2001, toen zich een incident voordeed op het cda-partijbureau waar hij na een tijdje lesgeven was gaan werken. Hij werd met veel lawaai ontslagen omdat hij een onderzoek naar het imago van cda-partijleider Jaap de Hoop Scheffer had vervalst. Er volgde zelfs strafrechtelijke vervolging, die echter niet werd doorgezet. ‘Joost was woedend,’ zegt hij. ‘Toen mijn naam eenmaal was uitgelekt, werd overal gezegd en geschreven dat ik de broer van Joost Zwagerman was. Ik zei: nou weet je ook eens hoe dat voelt. Hij zei: je wordt nu niet als schrijver beoordeeld maar als crimineel.’

 

Op de tafel in zijn Schiedamse huiskamer staat een klein computertje. Daar schrijft hij stukjes op voor ls Communicatie, een drukkerij die onder meer handzame stadsgidsen en agenda’s produceert. ‘Ik heb veel plezier in mijn huidige werk,’ zegt hij. Hij heeft een gids geschreven over publiekelijk toegankelijke kloosters en abdijen. ‘Die zou ik nog wel eens willen uitgeven.’ Literaire boeken zal hij niet meer publiceren. ‘Als je de hele tijd “het broertje van” moet zijn, heb je er naar verloop van tijd geen zin meer in.’ Anders was hij beslist doorgegaan. ‘Als ik was blijven schrijven, had ik een klein maar stabiel publiek kunnen vinden en een leuk circuit van voorleesbeurten.’ Soms baalt hij ervan dat hij niet onder pseudoniem is gaan schrijven. ‘Dan was ik meer op mijn eigen merites beoordeeld.’

Hij verorbert een chocoladekoekje. ‘Ik heb mijn broer nooit voorbij willen streven,’ zegt hij. ‘De hele tijd hebben mensen wel het idee dat je dat ambieert. Terwijl ik nooit een grachtengordelschrijver zoals Joost wilde worden.’ Op een plankje in de boekenkast prijken de boeken van zijn broer. ‘Het is waar dat ik die zekere mate van ijdelheid mis. Joost heeft meer de Sturm und Drang om zijn naam te vestigen, om die vlag te planten.’ Peinzend kijkt hij voor zich uit. ‘Al die netwerken onderhou-

den en mensen leren kennen die je niet wilt kennen, ik moet er niet aan denken.’ Wat later: ‘Ik ben blij dat ik van dat mediacircus verlost ben en van alles wat met Joost te maken had.’

 

Bij de deur overhandigt hij vijf boekjes van ls Communicatie waar hij teksten voor heeft: geschreven. Over de Euromast, de Dom en over Dokkum. Een ander boekje heet De elf en jijzelf en is bestemd voor jonge voetballertjes. ‘Beste voetballer of voetbalster,’ begint het. ‘Dit boekje gaat over waarden en normen. “Alweer,” hoor ik jullie zeggen, “daar hebben ze het op tv ook altijd over.”’ Het laatste boekje heet Kunstplu’s. ‘De opbrengst van Kunstplu’s komt ten goede aan een Rotterdams brandwondencentrum,’ licht hij toe. Er staan foto’s in van paraplu’s die door kunstenaars zijn beschilderd, en een tekst van zijn hand waarin hij de geschiedenis van de paraplu beschrijft. ‘De naam van de uitvinder van de paraplu is verloren gegaan in de geschiedenis,’ vangt het aan.