Archief: DBNL

Mathijs Sanders+
Door de zeef van vergetelheid
De ontvangst van Gide in Nederland na 1945

‘Ik ken weinig schrijvers die zich zo voortdurend weten te variëren,’ zei Paul. ‘Als je een compleet beeld van hem wilt krijgen, zul je alles moeten lezen!’

 

Wie een indruk wil krijgen van de buitenlandse literatuur die direct na de Tweede Wereldoorlog werd opgepakt door de jongere lezers van toen, doet er goed aan J.J. Voskuils sleutelroman Bij nader inzien (1963) er nog eens op na te lezen. Het repertoire van de studenten Nederlands, lichting 1946-1947, die deze roman bevolken is geheel gemodelleerd naar de literaire voorkeuren en opinies van E. du Perron en het in deze kring inmiddels legendarische Forum. Ter Braak, Du Perron, Slauerhoff, Van Schendel, Vestdijk, Malraux, Larbaud, Stendhal en Chamfort: hun namen liggen voor in de mond van Maarten Koning en vooral van diens extraverte tegenspeler Paul Dehoes, Voskuils versleutelde editie van Jaap Oversteegen, die in de roman de voornaamste leverancier is van schrijversnamen. In de vele gesprekken die in de kleine parochie op de Amsterdamse zolderkamers worden gevoerd en in de creatieve wedijver tussen Maarten en Paul, duikt de naam van André Gide herhaaldelijk op. Van Gide (of preciezer: de Gide van Du Perron) moet de creatieve impuls uitgaan die de romans en essays van de jonge schrijvers in werking zet. De voornaamste katalysatoren: Pages de journal, La porte étroite (vanwege de ‘atmosfeer’) en het vroege werk (‘verdomd mieters’). Gide moet bovendien de verklaring leveren voor Pauls wel erg snel wisselende standpunten: wat de vrienden afdoen als onbetrouwbaarheid, legitimeert Paul als de consequentie van een door Gide gepropageerd proteïsch persoonlijkheidsideaal.1

Uit de gesprekken tussen Maarten Koning, Paul Dehoes en de andere vrienden zou kunnen worden opgemaakt dat Gide anno 1947 een factor van belang was in de literaire Bildung van de naoorlogse generatie en dat de Fransman via de transportband van Forum de naoorlogse letterkunde binnenkwam. In Litterair Paspoort, een tweemaandelijks tijdschrift geheel gewijd aan buitenlandse literatuur, moest criticus Max Nord in datzelfde jaar evenwel vaststellen dat het werk van Gide, hoe inte-

ressant ook, geen uitdrukking meer gaf aan een actuele problematiek en daardoor in de vergetelheid dreigde te geraken. Was Gide voor de oorlog een intellectueel ijkpunt in het literaire denken, anno 1947 is hij ingehaald door schrijvers als Malraux, Sartre, Camus en ‘de Amerikanen’, die nauwer aansluiten bij ‘onze problemen’ dan Gide, het ‘geestelijk opperhoofd van een Fransche élite vóór den oorlog’. Waar Malraux en de existentialisten in hun maatschappelijk en politiek engagement een richting aanwijzen voor de naoorlogse mens, daar weigert Gide – voortdurend in dialoog met zichzelf – zich vast te leggen, wat mede de oorzaak is van de betreurde ‘kentering van Gide’s populariteit’.2

Het is ongetwijfeld aan de redigerende hand van Adriaan Morriën toe te schrijven dat de uiteenzetting van Nord op dezelfde pagina werd gevolgd door een beschouwing van W.F. Hermans, die in ‘De moed tot het absurde’ de lof zong over een van de vertegenwoordigers van wat Nord het ‘nieuwe schrijverstype’ noemde: Albert Camus. In het absurde universum van L’étranger en Le mythe de Sisyphe kon Hermans zich herkennen; het probleem dat Camus stelt – ‘hoe leeft hij voor wien de wereld geen zin heeft’ – ligt volgens Hermans aan de basis van een wereldbeeld ‘zoals dat voor den modernen en vooral den naoorlogsen intellectueel zonder gevoel een bewustzijnsvernauwing te ondergaan, aanvaard kan worden’.3 Gide was voor Hermans te sterk verbonden met Forum, waarin hij als ‘de grote buitenlandse heilige’ figureerde, om na de oorlog nog als actueel te kunnen gelden.4

De romanpersonages van Voskuil en de beschouwingen van Nord en Hermans roepen de vraag op naar de présence van Gide in Nederland na 1945. Welke ontvangst viel Gide ten deel in de literaire kritiek? Wie lazen en wie bespraken zijn werk en hoe viel hun oordeel uit? Welk beleid voerden Nederlandse uitgevers ten aanzien van Gide? In welke aantallen en in welk tempo gingen zijn boeken, al dan niet in

vertaling, over de Nederlandse toonbanken en uitleenbalies? Welke schrijvers zijn zichtbaar door hem beïnvloed? Hoe heeft Gide de naoorlogse culturele en literaire transformaties doorstaan? Om het receptieprofiel van Gide te schetsen zullen deze vragen beantwoord moeten worden, maar het zal duidelijk zijn dat wie de zaken systematisch wil aanpakken zich voor een omvangrijke documentaire taak gesteld ziet. Om niet te verzanden in een uitputtende opsomming van verwijzingen naar en reacties op Gide, zullen in deze bijdrage drie momenten uit de naoorlogse receptiegeschiedenis worden gesondeerd, momenten die een opleving van de belangstelling voor Gide te zien geven: de jaren direct na de bevrijding (1945-1950), Gides honderdste geboortejaar (1969) en de jaren rond de eeuwwende 2000. Het onderzoek concentreert zich op de literaire waardering voor Gide, al is die waardering vaak onlosmakelijk verknoopt met visies op Gide als politiek geëngageerd schrijver. Een tweede inperking betreft de kritische receptie van Gide. De vraag welke sporen Gide heeft getrokken door romans van schrijvers als Cola Debrot (Bewolkt bestaan) en Harry Mulisch (De verteller, De verteller verteld, Het woord bij de daad) blijft hier vooralsnog onbeantwoord; een dergelijk onderzoek behoeft een ander instrumentarium dan dat van het historisch-documentair receptieonderzoek dat hier wordt gehanteerd.

Na de oorlog

De ontvangst van Gide na 1945 moet worden gezien tegen de achtergrond van zijn wisselende receptie in Nederland. In grote lijnen had deze het volgende verloop. Vrijwel onmiddellijk na zijn debuut in boekvorm in 1891 (Les cahiers d’André Walter) werd Gide door Nederlandse critici gesignaleerd, maar de aandacht bleef decennialang marginaal. Gide bleek een writer’s writer die zijn sporen trok door werk van de literaire voorhoede. Lodewijk van Deyssels Het leven van Frank Rozelaar, geschreven in 1897-1898, verraadt diens lectuur van Les nourritures terrestres en in Leopolds cycli Verzen 1895 en In gedempten toon schemeren vermoedelijk de Cahiers d’André Walter door. Vast staat dat nieuw werk van Gide gretig werd gelezen door Diepenbrock en Van Deyssel. Uit wat Van Deyssel schreef over Gide in zijn Tweemaandelijksch Tijdschrift kan evenwel worden opgemaakt dat deze Franse schrijver – anders dan Zola, Maeterlinck, Huysmans en Bourget – niet functioneerde in diens strategische repertoire: het geheel van teksten en daarin vervatte ideeën en opvattingen die door een criticus worden ingezet ter legitimatie van zijn voorkeuren en positie in de literaire wereld.5

Gides opgang in Nederland begon pas in de jaren twintig en bereikte een hoogtepunt rond 1930, toen critici als Greshoff, Du Perron, Ter Braak, Gerard Bruning en Jef Last de Franse auteur tot ijkpunt maakten in hun recensiepraktijk en literaire positiebepaling. ‘Sinds jaar en dag slaat men elkaar, als met bijbelteksten, met citaten van Gide om de oren,’ schreef Halbo C. Kool nog in 1946.6 In de jaren twintig en dertig vond Gide in Nederland zijn verdedigers, bewonderaars en bestrijders. Tot de verdedigers moet in de eerste plaats Du Perron worden gerekend, die – als recen-

sent der recensenten – de slechte verstaanders van Gide op hun nummer zette en die zich de vroege Gide (Les cahiers d’André Walter, La porte étroite, Amyntas, Prétextes) ook creatief eigen maakte, onder andere in zijn Cahiers van een lezer.7 Tot de bewonderaars behoorde Nijhoff, een van de eerste Nederlandse vertalers van Gide, die diepgaand door hem is beïnvloed, al heeft deze invloed niet steeds even zichtbare sporen nagelaten. Verzet ontmoette Gide in deze periode vooral van katholieke zijde. Waar Van Duinkerken nog enige voorwaardelijke waardering voor zijn werk kon opbrengen, daar was voor de polemist Gerard Bruning de bestrijding van Gide een hoofd doel: in de moralist Gide ontwaarde Bruning een verderfelijk, destructief cynisme.8

Na de hoogconjunctuur in het interbellum leek Gide snel te verdwijnen uit de literaire actualiteit. Max Nord schreef in 1947 over de tanende ‘populariteit’ van Gide na de oorlog, waarbij aangetekend moet worden dat van massale belangstelling nooit sprake was geweest. In 1969 noemde Nord hem een in Nederland ‘in brede kring verwaarloosde schrijver’.9 Gide was van meet af aan ook in Nederland een schrijver die meer in de studeerkamer dan in de huiskamer werd gelezen.10 Du Perron en Greshoff benadrukten voortdurend dat Gide in Nederland geen publiek had buiten de kleine kring van schrijvende generatiegenoten, wat beiden natuurlijk op het conto schreven van het burgerlijk provincialisme dat de Hollander eigen was.11 De exacte omvang van het lezerspubliek van een auteur is moeilijk te bepalen, al kan kwantitatief onderzoek naar verkoopcijfers in boekhandels, acquisitieen uitleenfrequenties bij bibliotheken en het aanschafbeleid van leesgezelschappen het beeld preciseren. Indicatief is in ieder geval het verschijnen van Nederlandse vertalingen, die immers moeten wijzen op een door uitgevers vermoede marktbehoefte (zie bijlage). Dat het aantal vertalingen van Gide tot de jaren zestig gering was, bevestigt het beeld van Gide als een auteur voor linguïstisch competenten: wie Gide las, las Frans.12 Toen als gevolg van een samenspel van maatschappelijke veranderingen het onderwijs in de vreemde talen werd teruggedrongen, waren steeds meer lezers aangewezen op vertalingen van Gide. De vertalingen van voor 1960 lijken niet in de eerste plaats vervaardigd te zijn om Gide in Nederland grotere bekendheid te geven en hem in de literaire markt te zetten, maar moeten begrepen worden als het resultaat van de dialoog tussen Nederlandse literatoren en een auteur met wie zij zich uiteen meenden te moeten zetten. Dat geldt in ieder geval voor de vertalingen van Martinus en Netty Nijhoff en H. Marsman. Door Gide te vertalen konden zij zich deze auteur eigen maken.

Een blik op de Nederlandse vertaalgeschiedenis leert dat Gide gedurende de oorlog ondergedoken zat in het clandestiene literaire circuit. In 1944 bracht A.A.M. Stols in een oplage van 125 exemplaren Nijhoffs vertaling van Paludes uit, een tekst die in 1929 in De Stem was verschenen onder de titel Moer en die door Nijhoff voor de boekuitgave werd herzien. De uitgave werd geantedateerd ‘Brussel 1929’ en circuleerde in zeer kleine kring (in september 1944 schonk Nijhoff een exemplaar aan F.R.A. Henkels, redacteur van de clandestiene Groningse uitgeverij De Blauwe

Schuit).13 In februari 1945 verschenen bij De Bezige Bij onder de titel Over Duitschland Gides ‘Réflections sur l’Allemagne’, voor het eerst gepubliceerd in de Nouvelle Revue Française van juni 1919 en in 1944 vertaald door Max Nord, die het voorwoord signeerde als ‘P.’14 Gides tekst is een betoog tegen de verwerping van Duitsland door de Fransen en vóór de integratie van een niet door Pruisen gedomineerd Duitsland in een ‘Europeesch concert’.15 In de Asta Nigra-reeks verscheen in 1944 een verzameling stukken van Du Perron over Gide met een voorwoord van Fred Batten.16 In 1946 beschreef Halbo C. Kool hoe Gides in 1939 bij Gallimard verschenen Journal 1889-1938 in de bezettingsjaren voor velen een vurig begeerd bezit was en hoe hij via de Engelse radio vernam dat Gide door geallieerde troepen ‘sain et sauf’ was aangetroffen in Noord-Afrika.17

Gezien de aanwezigheid van Gide in de canon van Forum en in het clandestiene literaire circuit ligt het voor de hand de aanwezigheid van Gide te veronderstellen in het beschouwend proza van de literaire jongeren die direct na de oorlog van zich deden horen en van wie enkelen uit de clandestiniteit voortkwamen. In de eerste jaren na de bevrijding was het een komen en gaan van kleine en grotere literaire tijdschriften waarin schrijvers hun positie bepaalden ten aanzien van de vooroorlogse literaire kopstukken, van wie enkele groten – Ter Braak, Du Perron en Marsman – in 1940 waren gestorven. Over de vele tijdschriftjes die in deze jaren verschenen en vaak ook snel weer verdwenen, viel de slagschaduw van het legendarische trio. Wat

levert een gang door de tijdschriften uit de jaren 1945-1950 op? Heeft de toekenning van de Nobelprijs voor literatuur aan Gide in 1947 een opleving van de belangstelling voor deze schrijver met zich meegebracht? Kan de sombere diagnose van Max Nord uit dat jaar worden gerelativeerd?18

Wat meteen opvalt is dat Gide in het tijdschrift Libertinage (1948-1953), dat het meest nadrukkelijk de erfenis van Forum uitdroeg en ruim aandacht schonk aan buitenlandse literatuur, nauwelijks zichtbaar is. Zijn naam viel een enkele keer terloops en in waarderende zin, maar de dragende essays waren gewijd aan onder anderen Malraux, Sartre en De Beauvoir en in toenemende mate aan Engelstalige literatuur, vooral door de inbreng van Elisabeth de Roos. In de derde jaargang was Gide even de inzet van een dispuut tussen de classicus Jan van Gelder en redacteur W.F. van Leeuwen, naar aanleiding van de publicatie van de correspondentie tussen Gide en Claudel. In deze briefwisseling speelde de betekenis van het katholicisme een belangrijke rol. Waar Van Gelder het katholicisme van Claudel verdedigde, daar nam Van Leeuwen het op voor de agnosticus Gide.19

In het door G.A. van Oorschot geëxploiteerde weekblad De Baanbreker (1945-1946) overschaduwde de aandacht voor Malraux en het existentialisme die voor Gide. De Baanbreker was een van de vele naoorlogse tijdschriften waarin de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de schrijver werd benadrukt. In haar bijdragen over het Franse culturele leven noemde Jo Boer Gide enkele keren, maar het was Max Nord die in de tweede jaargang bewonderende stukken aan Gide wijdde. In januari 1946 bracht hij verslag uit van zijn bezoek aan dit ‘in zijn werk oneindig samengestelde wezen’ en in april 1946 vestigde hij de aandacht op het in 1939 verschenen Journal 1889-1939 van Gide, dat in zijn heldere zelfkritiek verwant is aan het Journaal 1939 van de eveneens door Nord bewonderde Ter Braak.20 Ook in Podium zou Nord van zijn bewondering voor Gide getuigen.21 In periodieken als Ad Interim, Columbus, Proloog, Parade der Profeten en Het Woord speelde Gide geen rol van betekenis. Vooral Het Woord schonk geregeld aandacht aan buitenlandse literatuur, maar ook in dit tijdschrift moest Gide het afleggen tegen Sartre, Camus, Aragon, Eluard en Joyce.

Het naoorlogse tijdschrift waarin de naam van Gide het meest valt is Criterium (1945-1948). Weliswaar verschenen ook in dit tijdschrift geen essays die geheel aan Gide waren gewijd, maar in stukken over Julien Benda, Albert Camus, E. du Perron, E.M. Forster en H. Marsman werd wel naar Gide verwezen. Uit deze verwijzingen blijkt intussen dat Gide uit de literaire actualiteit aan het verdwijnen was. Zo constateerde een sombere Jacques den Haan dat Frankrijk dreigde te worden overspoeld door literaire ‘Americana’ – gemakkelijk te consumeren verhalen van middelmatige kwaliteit voor de massa (Truman Capote) – waardoor ‘de oude namen’ als die van Gide, ‘die niet “interessant” meer is’, uit de aandacht verdwenen. Het gevolg: literaire bloedarmoede.22 In zijn essay ‘E. du Perron als leermeester’ uit 1947 merkte W.F. Hermans terloops op Du Perrons liefde voor Gide – uitgesproken in de Cahiers van een lezer, die in 1946 door Stols opnieuw werden uitgegeven – niet te de-

len.23 Maar in Criterium klonk ook een ander geluid. In zijn opstel ‘De roman als kunstwerk’ sprak de romanist S. Dresden zijn bewondering voor Gide uit.24 Dresden plaatste Gide in een traditie van romanvernieuwers en legde daarbij de nadruk op de metafictionele technieken in Les faux-monnayeurs. Een jaar later zou Dresden zijn inaugurele rede als buitengewoon hoogleraar moderne Franse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden voor een belangrijk deel wijden aan Gide als wegbereider, samen met Proust, van de moderne Franse roman, waarbij Dresden de nadruk legde op de metafictionele technieken in en het dialogische en daardoor relativerende karakter van Paludes en Les faux-monnayeurs.25 Dresdens oratie markeerde Gides naoorlogse entree in de academische literatuurbeschouwing.

De toekenning van de Nobelprijs aan Gide in 1947 resulteerde kortstondig in een opleving van de aandacht. In Litterair Paspoort noemde Fred Batten (een van de adepten van Ter Braak en Du Perron) Gide bij die gelegenheid ‘het geweten van Europa’, prees hij diens ‘menselijke zuiverheid en intellectuele onafhankelijkheid, zonder welke een cultuur ten dode gedoemd zou zijn’ en spuwde hij in navolging

van Du Perron en Greshoff en in niet mis te verstane bewoordingen zijn gal over de Hollandse onverschilligheid jegens deze auteur:

In ons land, waar een schrijver eerst groot genoemd wordt, wanneer hij er in slaagt de huiskamer met het theelichtje tot het toneel van een bloedeloos drama te maken, moet de grootheid van een auteur als Gide wel een zaak voor ingewijden lijken, voor highbrows, zoals de superieure burgerman het tegenwoordig in het Engels zegt. Het is dezelfde verachting van de halve en hele fascisten vóór de oorlog voor de intellectuelen tot wie hij niet mocht behoren.26

Ook het informerende tijdschrift Het Boek van Nu hief een lofzang aan op de prijswinnaar.27 In het jaarboek 1947-1948 van het internationale culturele tijdschrift Centaur (1945-1948) voerde de meester zelf het woord onder het opschrift ‘Mijn Nobelprijs’, een door Jef Last uit het Duits vertaalde verklaring, waarin Gide – duidelijk ingenomen met zijn naar eigen zeggen welverdiende prijs – zijn afkeer van collectivisme uitspreekt en ‘de strijd van het kleine aantal tegen de massa’ steunt.28

De bewondering van critici als Max Nord (decennialang Gides trouwste recensent in Nederland), Sem Dresden, Fred Batten en Pierre H. Dubois heeft de neergaande curve in de Nederlandse belangstelling voor Gide niet kunnen ombuigen. De inspectieronde langs de literaire tijdschriften uit de jaren 1945-1950 laat zien dat Gide algemeen als een groot schrijver werd beschouwd, maar dat zijn werk en opvattingen geen debat meer uitlokten zoals dat voor de oorlog het geval was. Gide was ook na 1945 een schrijver voor de happy few, maar functioneerde toen niet langer als ijkpunt. Dat Gide vooral onder oudere literatoren nog altijd aanzien genoot, blijkt uit de opiniepeiling uit 1955 van Pierre Brachin, ‘Een enquête over de invloed van de Franse letteren op de hedendaagse Noordnederlandse schrijvers’, waarvan de resultaten twee jaar na dato werden gepubliceerd in De Gids.29 De tweede enquêtevraag luidde: ‘Welke zijn de Franse auteurs (of afzonderlijke werken) die u het liefst leest of gelezen hebt?’ De enquête werd verstuurd naar 240 Nederlandse auteurs, van wie er 83 reageerden. Uit de afgedrukte lijst van respondenten blijkt dat het in meerderheid oudere schrijvers waren die hun antwoorden inzonden, auteurs die (ruim) voor de oorlog gedebuteerd waren. De jongste generatie ontbrak vrijwel geheel, al nam Hermans de gelegenheid te baat zijn bewondering voor Céline uit te spreken. Deze samenstelling verklaart wellicht mede de hoge score van Gide. Op de ranglijst van meest geliefde Franse auteurs behaalde Gide een negende plaats, na

de negentiende-eeuwers Baudelaire, Balzac, Flaubert, Stendhal en Rimbaud en nog ruim boven Camus, Claudel, Proust, Sartre, Valéry en Malraux.

‘Uit het verminderen van Frankrijk’s wereldmacht is automatisch het gezag ook van het Franse geestesleven geslonken voor zoverre het de massa betreft.’ Deze stelling van Greshoff, zijn antwoord op Brachins vraag naar het gezag van de Franse letterkunde in Nederland, plaatst de receptiegeschiedenis van Gide in de sfeer van wat Frans Ruiter en Wilbert Smulders het ‘aristo-modernisme’ hebben genoemd: een stroming die de moderne literatuur tot het domein van een geestelijke elite verklaarde en waarvan de vertegenwoordigers zich afkeerden van de massa en een elitaire, relativistische, sceptische houding prefereerden.30 Het is dit modernisme dat John Carey op het oog had toen hij in zijn studie The intellectuals and the masses de uitdagende stelling poneerde dat het modernisme een offensief was van een in het nauw gedreven culturele elite die zich toelegde op ontoegankelijke teksten met als doel de ontwortelde genivelleerde massa uit het domein van de hoge cultuur te weren.31 Juist binnen deze stroming – waartoe naast Greshoff ook Ter Braak, Du Perron, Marsman, Bloem en Huizinga gerekend kunnen worden en waarvan de zelfbenoemde heroïsch-individualist Lodewijk van Deyssel als voorloper kan worden beschouwd – heeft Gide vanaf zijn entree in 1891 hoge ogen gegooid, als auteur van en voor een gelijkgezinde intellectuele aristocratie in het gedrang. De boutades van Du Perron en Greshoff, die in de jaren twintig en dertig tot hun ongenoegen vaststelden dat Gide niet meer gelezen werd, moeten tegen deze achtergrond worden gelezen: als een aanklacht van een gedesoriënteerde en zichzelf isolerende elite tegen het oprukkende cultuur- en geestloze leger van Jan Rap. De opname van Gide in het repertoire van de aristo-modernisten verklaart vermoedelijk mede het beperkte aantal vertalingen van Gide dat tot de jaren zestig het licht zag: deze auteur verkocht niet en zij die Gide lazen beheersten zijn taal. Brachin schreef de neerwaartse conjunctuur van de Franse literatuur in Nederland ook toe aan de veel te hoge prijs van het Franse boek. Toen Parijse uitgevers hun canonieke auteurs in goedkopere edities gingen uitgeven, werd Nederland al overspoeld door ‘de Angelsaksische pocket-books, 6 maal goedkoper dan het gemiddelde Franse boek’. Greshoff zou ervan hebben gegruwd.

In de jaren direct na het einde van de Tweede Wereldoorlog gold Gide onder literatoren nog altijd als een gezaghebbend auteur, maar in de literaire kritiek werd hij links ingehaald door de existentialisten; de waardering van Sartre, De Beauvoir en vooral Camus voor Gide hebben zijn vrije val uit de literaire actualiteit niet kunnen breken. Ook in deze periode drong zijn werk niet door tot het grote publiek, dat ‘vertellers’ als Anne de Vries, Ina Boudier-Bakker, Herman de Man, A.M. de Jong, Antoon Coolen en Jan de Hartog prefereerde, of tot het jongere tegendraadse publiek, dat de ontluisterende romans van Hermans, Blaman en Van het Reve las en de negentiende-eeuwse naturalisten (Couperus, Coenen, Emants) herontdekte.32 Het anti-intellectualisme van deze naoorlogse auteurs stond haaks op het hoog-

intellectuele spel dat Gide in zijn teksten speelde. Toen Forum aan gezag inboette, slonk ook de belangstelling voor Gide, al bleef hij in een door Forum en Frankrijk gevormde criticus als Pierre H. Dubois en in Max Nord trouwe sympathisanten houden.33

Centenaire 1969

Ongeveer twintig jaar na de hierboven besproken periode had het Nederlandse literaire landschap een heel ander aanzien. Mede onder invloed van de bevolkingsgroei, de toenemende welvaart en het hogere opleidingsniveau, groeide het lezerspubliek explosief. In deze jaren veroverde het literaire pocketboek naar Amerikaans model de Nederlandse boekenmarkt. Hermans en (Van het) Reve, die in de jaren vijftig hun eerste spraakmakende romans publiceerden maar niet verkochten, braken via deze pockets in de jaren zestig door bij een groot publiek. Heeft Gide van deze cultuurspreiding en marktgroei kunnen profiteren?

Uit de lijst met vertalingen blijkt dat het aantal vertalingen van Gide vanaf het begin van de jaren zestig toenam. Nadere inspectie wijst evenwel uit dat het voor het merendeel herdrukken van eerder verschenen vertalingen betrof, vaak bij nieuwe uitgevers. Querido bleef in deze periode herdrukken uitgeven van De immoralist en De enge poort, andere titels verschenen bij uitgevers die na de oorlog het toneel betraden: De Bezige Bij, Bruna en Athenaeum-Polak & Van Gennep. Enkele vertalingen van Gide kregen een plaats in een van de pocketreeksen. De immoralist en De enge poort in de Salamanderreeks van Querido, Isabelle (vertaald door J.C. Bloem) in de Literaire Pocketserie van De Bezige Bij, De kelders van het Vaticaan (1967) in de reeks

Zwarte Beertjes van Bruna (dat gedomineerd werd door detectives met Georges Simenon als sterauteur, maar waarin tot 1980 ook ruimte was voor experimenteel proza waaronder de op de picareske traditie gebouwde roman van Gide) en De valsemunters in de reeks Literaire Reuzenpocket van De Bezige Bij.

De Nederlandse publicatiegeschiedenis van deze laatste roman is illustratief voor de receptiecurve van Gide vanaf de jaren zestig. De vertaling die J.A. Sandfort vervaardigde van Les faux-monnayeurs verscheen in 1948, ruim twintig jaar na de eerste Franse uitgave, bij uitgeverij De Driehoek: een kloek gebonden boekwerk dat geen herdruk beleefde. In Gides honderdste geboortejaar (1969) nam De Bezige Bij het boek (‘tweede druk’) op als nummer 317 in de reeks Literaire Reuzenpockets, terwijl Athenaeum-Polak & Van Gennep dezelfde vertaling een maand later uitbracht in een duurdere, gebonden vorm in de Grote Bellettrie Serie.34 De reeks Literaire Reuzenpocket was gestart in 1959 en bracht het werk van literaire auteurs uit binnenen buitenland in groot formaat paperback (12,5 × 20 cm) voor een lage prijs, met geplastificeerde kaft en abstracte afbeeldingen op de omslagen door Karel Beunis.35 Anbeek schrijft het succes van de lrp-formule toe aan een aantal demografische factoren: de instroom van de eerste naoorlogse generatie in het gedemocratiseerde voortgezet onderwijs, het aantreden van een jonger docentenkorps met een voorkeur voor moderne literatuur en het groeiende welvaartsniveau. Daarnaast noemt hij als succesfactor de distinctiedrang van jongere lezers, die de ‘lrp’ verkozen boven de omnibus en romans over generatieconflicten boven streekromans.36 Een andere factor van belang is de ontzuiling van de leescultuur onder jongeren in de jaren vijftig en zestig. Voor deze groeiende groep was het fonds van een ‘doorbraak-uitgeverij’ als De Bezige Bij natuurlijk aantrekkelijk.

Zowel naar boekverzorging als thematiek (het generatieconflict) was De valsemunters een potentiële seller. Een vergelijking van de drukgeschiedenis van De valsemunters met die van Albert Camus’ De vreemdeling, eveneens verschenen als Literaire Reuzenpocket na een eerste vertaling in 1949, laat echter zien dat Gide in de jaren zestig verder werd verdrongen ten gunste van de existentialisten. Van zowel Sartre als van Camus werden meerdere titels (zowel fictie als essayistiek) in de reeksen van De Bezige Bij opgenomen; naast de Literaire Reuzenpockets verschenen hun teksten ook in de Bij-reeks, BBLiterair, de Literaire Documenten Serie en de Literaire Pocketserie. De Bezige Bij liet het voor wat Gide betreft bij twee titels. Bovendien beleefden de boeken van Sartre en Camus binnen de verschillende reeksen meerdere herdrukken. Als lrp haalde De vreemdeling tot 1969 een recordoplage van 41.000 exemplaren. Van De valsemunters verscheen evenwel geen herdruk na 1969, terwijl van De vreemdeling in 1993 de vierentwintigste druk verscheen in een goedkope verzamelband met vijf boeken van Camus. De veronderstelling lijkt gerechtvaardigd dat juist op het moment dat Gide in Nederland tot een groter publiek had kunnen doordringen – via de pocketreeksen -, hij definitief werd ingehaald door de existentialisten, die zich onder andere via de genoemde reeksen een plaats verwierven

in de repertoires van het voortgezet onderwijs.

De echte liefhebbers lieten het er niet bij zitten. In 1969 besloot een klein gezelschap van schrijvers en critici een Gide-comité op te richten dat zich tot doel stelde ‘de centenaire van Gides geboorte ook in Nederland op waardige wijze te herdenken’.37 Dat het meest tastbare resultaat van deze ‘herdenking’ een speciaal aan Gide gewijde aflevering was van het literaire tijdschrift Maatstaf, sinds begin 1969 geredigeerd door het tweespan Martin Ros en Gerrit Komrij, is opnieuw een indicatie dat Gide ook in deze periode vooral en wellicht zelfs uitsluitend leefde onder schrijvers.38 Herdenken doet men bovendien auteurs die tot het verleden behoren en Maatstaf gold als een tijdschrift dat vooral belangstelling koesterde voor de literaire traditie, wat ook tot uitdrukking kwam in de bijzondere afleveringen die gewijd waren aan auteurs als A. Roland Holst (jaargang 11, nummer 2), Louis Couperus (jaargang 11, nummer 3/4), A.C.W. Staring (jaargang 15, nummer 10/11) en Multatuli (jaargang 17, nummer 11). Onder de contribuanten aan het Gide-nummer bevonden zich enkele bekende pleitbezorgers van Gide, onder wie de comitéleden Jef Last, Pierre H. Dubois en Max Nord. De bijdragen behandelden de verhouding van Gide tot schrijvende tijdgenoten als Wilde, Léautaud en Martin du Gard, de ontwikkelingen in zijn oeuvre en de actualiteit van Gide. Jef Last schonk aandacht aan Gide als verdediger van de homofilie (eerder in 1969 was in de Alphareeks van de Stichting Uitgeverij nvsh Lasts vertaling van Corydon verschenen, Gides socratische dialogen over de herenliefde, intertekstueel geënt op Vergilius’ Eclogae).39

In haar bijdrage aan het Gide-nummer ging romaniste Elly Jaffé-Freem in op Gide als voorloper van de nouveau romanciers. In 1966 was Jaffé-Freem bij S. Dresden in Leiden gepromoveerd op het werk van Alain Robbe-Grillet.40 Met zijn innovatie van de romantechniek was Gide volgens haar een wegbereider van de nouveau roman die rond 1955 in Frankrijk tot bloei kwam in het werk van Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute, Marguerite Duras en Michel Butor.41 Jaffé legde de vinger op enkele technische innovaties: het doorbreken van de eenheid van handeling, het open einde, het vervangen van één centrale held door diverse nevengeschikte personages en de metafictionele kunstgrepen (in nogal wat teksten van Gide – Les cahiers d’André Walter, Paludes, Les faux-monnayeurs – treedt een schrijver op die het boek schrijft dat de lezer (deels) onder ogen heeft), gevoegd bij het opnemen van commentaar op de wording van de roman in de roman en een bewust nagestreefde polyinterpretabiliteit.

Al deze technieken blokkeren een gemakkelijke




identificatie van de lezer met de personages en beogen de lezer tot een actieve houding aan te zetten, een doel dat Robbe-Grillet in zijn programmatische Pour un nouveau roman ook zou stellen.

Ofschoon Jaffé-Freem deze conclusie niet trok, kan uit haar beschouwing al worden opgemaakt dat Gide rond 1970 meer een schrijver voor de bibliotheek dan voor de huiskamer was. Met deze tweedeling beschrijft Anbeek het Nederlandse proza tussen 1960 en 1985.42 Naast een dominante realistische richting (Reve, Wolkers, ’t Hart, Heeresma, Cremer) onderscheidt Anbeek een stroming die vooral eind jaren zeventig zichtbaar werd en die nadrukkelijk antimimetische opvattingen in de praktijk bracht in boeken waarin woord en werkelijkheid niet langer samenvielen. In deze ‘bibliotheek’ bevonden zich schrijvers als Vestdijk, Mulisch, Polet, Brakman, Nooteboom en Kellendonk, die allen de relatie tussen fictie en werkelijkheid problematiseerden en vaak in meer dan één opzicht verwant waren aan hun Franse evenknieën rond de nouveau roman. Dat Gide echter geen rol van betekenis speelde in de repertoires van de critici en tijdschriften die op de bres stonden voor het experimentele en hoogliteraire bibliotheekproza, Raster en De Revisor, noch in het tijdschrift dat volgens zijn uitgever Geert van Oorschot de lijn van Forum en Libertinage voortzette, het internationaal georiënteerde Tirade, is een indicatie voor Gides val door de zeef van vergetelheid.43 Zijn werk werd niet langer als actueel beschouwd.

Een toekomst

De vrijwel volkomen eclips van Gide in Nederland voltrok zich na het centenaire in 1969. Terwijl de publieke kennis van het Frans als cultuurtaal snel verminderde, verschenen er nauwelijks nog nieuwe vertalingen van Gide en slechts sporadisch herdrukken van eerder vertaald werk. Gide daagde kennelijk niet meer uit tot terugschrijven en van een writer’s writer voor enkelen werd hij een naam uit een voltooid verleden tijd. Een voorstel, medio jaren negentig, van vertaalster Liesbeth van Nes en de redactie van de Franse Bibliotheek van Van Oorschot (Jef Houppermans en Paul Smith) om een nieuwe vertaling van Les caves du Vatican uit te brengen in de klassieke variant van deze serie, haalde het bij de uitgever niet: er zou geen markt meer zijn voor Gide.44 Uitgeverij Querido bracht in 1983 de zevende en laatste druk uit van De immoralist, waarna Gide uit dit fonds verdween. De algehele verschuiving van de aandacht en publieke belangstelling naar de Angelsaksische literatuur, die na 1945 begon, zette in de laatste decennia van de twintigste eeuw

versterkt door. Die verschuiving is duidelijk af te lezen aan het snel groeiende aandeel van uit het Engels vertaalde titels in de fondsen van Nederlandse uitgevers en in de eveneens groeiende aandacht voor Engelstalige literatuur in de dagbladkritiek.45

Als er vanaf de jaren tachtig in Nederland over Gide werd geschreven, was dat vrijwel steeds binnen de academische literatuurbeschouwing. In hun invloedrijke studie Het modernisme in de Europese letterkunde (1984) presenteerden Douwe Fokkema en Elrud Ibsch Gide te midden van zijn tijdgenoten James Joyce, Virginia Woolf, Valery Larbaud, Marcel Proust, Italo Svevo, Robert Musil, Carry van Bruggen, E. du Perron, Menno ter Braak en Thomas Mann, auteurs die zij rekenen tot het Europese literaire modernisme – een van realisme, symbolisme en historische avant-garde te onderscheiden stroming, die haar bloeitijd beleefde tussen ongeveer 1910 en 1940, en waarin intellectualisme, relativisme, scepsis ten aanzien van gefixeerde waarheden, traditiebewustzijn en onthechting van de dagelijkse, maatschappelijke en politieke werkelijkheid de boventoon voerden.46 De modernistische literatuur is probleemstellend, niet probleemoplossend, en betrekt de (ideale) lezer in het spel van betekenismogelijkheden.47 Het is deze Gide – de onthechte intellectuele relativist van Paludes, L’immoraliste, Les caves du Vatican en vooral Les faux-monnayeurs – die een vaste plaats heeft verworven in de academische literatuurwetenschappelijke canon.48 Het vroege werk van Gide, te verbinden met het symbolisme, en dat van de maatschappelijk geëngageerde auteur (criticaster van communisme en kolonialisme) vallen buiten dit interpretatiekader.

Het werk van enkele van de bovengenoemde modernisten staat de laatste jaren sterk in de belangstelling. Dat blijkt niet alleen uit nieuwe vertalingen en uit de essayistische en wetenschappelijke reflectie op hun werk, maar ook uit de adaptaties die er van enkele van hun teksten zijn gemaakt en uit de aandacht die de media aan hun werk en persoon schenken. De honderdste ‘Bloomsday’, de dag waarop de handeling van James Joyces Ulysses zich afspeelt, werd op 16 juni 2004 groots gevierd met onder andere een keur aan reisgidsen, feestelijke rondgangen door Dublin (al dan niet met bijbehorende, honderd jaar eerder door de personages genuttigde maaltijden) en natuurlijk de nodige aandacht in de pers. Virginia Woolf vond haar weg naar de bioscoop in verfilmingen van Golven (Annette Apon, 1982: een bewerking van The waves), Orlando (Sally Potter, 1992) en Mrs. Dalloway (Marleen Gorris, 1998). Het publiekssucces van The hours, de roman van Michael Cunningham uit 1998 (een herschrijving van Mrs. Dalloway), en de verfilming van die roman door Stephen Daldry in 2002 hebben de internationale publieke belangstelling voor leven en werk van Woolf aanzienlijk aangewakkerd.49 Als er één modernist van de herscheppingen in de jaren negentig heeft geprofiteerd, dan is dat Marcel Proust. De waardering voor zijn romancyclus A la recherche du temps perdu kwam in Nederland weliswaar laat op gang, maar sinds de jaren negentig bevindt Proust zich ook in Nederland in een hoogconjunctuur. Zijn roman is in vertaling integraal leverbaar

in zowel een gebonden editie als in een cassette met goedkope paperbacks. De stripboeken die Stéphane Heuet maakt van de Recherche vinden in Nederlandse vertaling gretig aftrek en ook de films van Volker Schlöndorff (Un amour de Swann, 1984) en Raoul Ruiz (Le temps retrouvé, 1999) over auteur en roman en de theaterproducties over de Recherche hebben een groot publiek bereikt en ruime aandacht getrokken in de media, evenals het zelfhulpboek voor levensgeluk van de Engelsman Alain de Botton, How Proust can change your life (1997).50

Proust werd in korte tijd een cultfiguur. Dat kan van Gide bepaald niet worden gezegd. Of de uitgave van twee nieuwe vertalingen door Mirjam de Veth in het voorjaar van 2006 een opleving van de aandacht voor Gide zal inluiden, is natuurlijk ongewis. De keuze van de teksten – een selectie uit het Journal in de serie Privé-domein van De Arbeiderspers en een nieuwe vertaling van Si le grain ne meurt bij Atlas – lijkt intussen een gelukkige. De belangstelling voor literaire egodocumenten in de vorm van schrijversdagboeken, autobiografieën en in meer of mindere mate versleutelde romans is immers groot. Het is te hopen dat vervolgens ook andere teksten nieuwe vertalers en uitgevers zullen vinden. Gide verdient een nieuw Nederlands lezerspubliek.

 

Pourrait être continué…

Met dank aan dr. Els Andringa, drs. Sander Bax, dr. Sjef Houppermans en prof. dr. Sophie Levie voor Kun waardevolle informatie en commentaar.

Bijlage: Nederlandse vertalingen van Gide

Onderstaande lijst bevat de Nederlandse vertalingen van Gides werk in boekvorm bij Nederlandse uitgevers, opgesteld op basis van Picarta, de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek en Brinkman’s cumulatieve catalogus. Eerste edities zijn gecursiveerd.

Jaar	Titel (druk)	Vertaler	Uitgever
1928	De terugkeer van den verloren zoon	F.J. de Jong	Van Gorcum
1931	Symphonie pastorale	P.C. Nagel	Nederlandse Uitgeversmij.
1935	De immoralist	H. Marsman	Querido
1937	Terug uit Sowjet-Rusland	E.C.M. Brugmans-Kan,	Valkhoff
		H. Brugmans
1937	De nieuwe spijzen	Jef Last	Wereldbibliotheek
1937	De enge poort	A.H. Nijhoff	Querido
1939	De levende gedachten van Montaigne	F. de Vries	Servire
1941	De terugkeer van den verloren zoon (2e)	Jef Last	De Driehoek
1944	Moer. Narrenspel	M. Nijhoff	Stols1
1944	De nieuwe spijzen (2e)	Jef Last	De Driehoek
1945	Over Duitschland	P. [J.J.M. Nord]	De Bezige Bij
1945	Vrouwenschool	Jef Last	De Driehoek
1946	De terugkeer van den verloren zoon (3e)	Jef Last	De Driehoek
1947	Oedipus en Theseus	Jef Last	De Driehoek
1947	De immoralist (2e)	H. Marsman	Querido
1948	De terugkeer van den verloren zoon (4e)	Jef Last	De Driehoek
1948	De valsemunters	J.A. Sandfort	De Driehoek
1949	De Hadjie, of verhandeling over de valse profeet	Jef Last	De Driehoek
1951	De immoralist (3e)	H. Marsman	Querido
1954	Moer (2e)	M. Nijhoff	Daamen2
1961	Vrouwenschool (2e)	Jef Last	Donker
1962	De immoralist (4e)	H. Marsman	Querido
1963	De enge poort (3e)	A.H. Nijhoff	Querido
1963	Isabelle	J.C. Bloem	De Bezige Bij
1963	Verhalend en essayistisch proza	Jef Last	De Toorts3/Nederl. Boekenclub/Heideland
1965	De immoralist (5e)	H. Marsman	Querido
1965	De enge poort (4e)	A.H. Nijhoff	Querido
1966	Vrouwenschool (3e)	Jef last	Bruna
1967	De kelders van het Vaticaan	Jef Last	Bruna
1969	De valsemunters (2e)	J.A. Sandfort	De Bezige Bij
1969	De valsemunters (2e)	J.A. Sandfort	Athenaeum-Polak & Van Gennep
1969	Corydon	Jef Last	nvsh
1970	Als de graankorrel niet sterft	P. Beek	Athenaeum-Polak & Van Gennep
1972	De kelders van het Vaticaan (2e)	Jef Last	De Boekenschat
1973	Als de graankorrel niet sterft (2e)	P. Beek	Athenaeum-Polak & Van Gennep
1979	De immoralist (6e)	H. Marsman	Querido
1981	Als de graankorrel niet sterft (3e)	P. Beek	Athenaeum-Polak & Van Gennep
1981	De enge poort (5e)	A.H. Nijhoff	Querido
1981	Pastorale symfonie	H. Visser	Het Spectrum
1982	Moer (3e)	M. Nijhoff	Bert Bakker4
1983	De immoralist (7e)	H. Marsman	Querido
1985	Vrouwenschool (3e)	Jef Last	Donker
1987	Reis naar Congo	L. Nolens	Kritak
1998	Reis naar Congo (2e)	L. Nolens	Meulenhoff/Kritak

aantekeningen

1 Eerder gepubliceerd in De Stem 9 (1929) dl. 1, p. 214-230, 321-339, 435-454.

2 In M. Nijhoff, Verzameld werk. Deel 3: vertalingen (Den Haag 1954), p. 441-514.

3 In de reeks ‘Pantheon der winnaars van de Nobelprijs voor literatuur’. Bevat door Last vertaalde fragmenten uit De pastorale symfonie, De terugkeer van de verloren zoon, Numquid et tu…?, Dindiki, De schriften van André Walter, Dagboek der valsemunters, De aardse spijzen, De nieuwe spijzen Journal 1889-1939, Journal 1939-1949, brieven uit de correspondenties met Claudel, Valéry, Jammes en ‘Varia’.

4 In M. Nijhoff, Verzameld werk. Deel 3: vertalingen. (Den Haag 1982), p. 441-514.

Max Nord+
De rijke uren met André Gide
Dagboeken van toen

Bij het zoeken naar een adres kort geleden trof ik drie totaal vergeten opschrijfboekjes van minimaal formaat met een aantal dagboekaantekeningen, gemaakt tussen 1943 en 1950. Ze zijn niet met bewonderenswaardige, mij niet aangeboren, dagelijkse of zelfs maar regelmatige discipline genoteerd, maar geven wel een beetje weer wat mij, en niet mij alleen, ondanks en tijdens de bezetting bezighield. Als een door het Journal van Gide ingeslepen gewoonte volstond ik toen met de initialen van de personen die ik noemde of aan het woord liet. Dat zou bij eventuele inbeslagname door de Duitsers natuurlijk niets geholpen hebben. Ik heb die namen dan ook nu ingevuld om niet op interessant-doenerige geheimzinnigheid betrapt te worden. Soms kan ik ze trouwens niet eens meer identificeren.

Ik heb ze niet geschreven voor latere publicatie, de lacunes van uitgescheurde blaadjes bewijzen dat ik voorzichtig genoeg was. Voor de goede orde: in 1943 woonde ik, sinds twee jaar getrouwd, nog op de Badhuisweg in Scheveningen, tegenover een villa die de acteur Max Croiset onderverhuurde. Dat jaar verhuisden we naar de binnenstad van Den Haag, waar we in de Hartogstraat samen met Wim van Norden woonden tot we eind 1944 naar Amsterdam vluchtten en op de Reguliersgracht 109 terechtkwamen, waar later Simon en Tiny Carmiggelt met de kinderen bij ons introkken en talloze betrokkenen van het toen ondergrondse Parool te gast waren.

Omdat voor deze publicatie André Gide centraal staat, maar die aantekeningen volstrekt betekenisloos zouden worden zonder de omstandigheden weer te geven waaronder ze geschreven zijn, heb ik ze tussen aantekeningen geplaatst die direct met de bezetting en mij persoonlijk te maken hebben.

1943

25 augustus – S(imon) C(armiggelt) is de meest onverstoorbare persoonlijkheid onder mijn vrienden die ik ooit gehad heb. Toen hij laatst werkelijk eens uit zijn humeur was, heeft hij zijn vrouw ervan in kennis gesteld dat hij ‘vandaag naast zichzelf leefde’ en is die dag in bed gebleven.

Naast hem voel ik mij een opgewonden standje. Hoe moet Fred Batten zich naast Simon wel voelen?

27 augustus – A. en N. hebben zijn naar Arnhem geëvacueerde ouders over en beklagen zich zeer. N. heeft het dan voortdurend over ‘onze schoonouders’… Harmonie van een huwelijk!

Rijm dat ik onlangs wrocht:

31 augustus – Amants, heureux amants vanavond herlezen in de nrf. In tijden niet zoiets boeiends tot me genomen; het was tot nu toe alsof ik niet anders dan Trotski, Rauschning, Luxembourg, Giolitti kon lezen – poëzie ging als een film aan me voorbij. Zodra ik opkeek was het alsof er nooit iets anders geweest was dan oorlog, druk, spanning, politiek. En dan, vanavond: Larbaud. In zijn licht ironische, speels-melancholieke stemming, Italië, le belle ragazze; alles leefde weer voor me, ik leefde weer voor alles.

Met m’n ondergedoken bibliotheek ben ik nu aangewezen op de uitleenbieb. Ga nu Léautaud en Gide herlezen. Onder deze omstandigheden zijn het weer nieuwe boeken, denk ik.

 

September – Waarmee beginnen bij Gide, dat is de vraag. L’Immoraliste, Les Caves du Vatican, Paludes? Ik ben afgeleid, wil proberen Une Agonie en Le Baiser van Proust te vertalen. En het toeval speelt me Passe-Temps in handen. Wat me ditmaal vooral het grote niveau-verschil tussen Léautaud en Stendhal duidelijk maakt. Bij L. klinkt toch overal bijna verbittering door, die soms rancuneus is, lang niet altijd geestig. Zijn extreme eerlijkheid is verbazingwekkend, zijn koudheid tegenover vrouwen is onthullend en stelt hem lijnrecht tegenover de eeuwig verliefde Stendhal. Hoezeer te zijnen nadele! Ik denk nu aan het verhaal waarin hij vertelt zijn partnerin vlak voor het hoogtepunt van de bijslaap te verlaten omdat hem een goede gedachte voor zijn In memoriam te binnen schoot. Dat is een ‘literaat’ waardig, zou ik haast zeggen. Stendhal had duizend goede gedachten laten liggen om langer bij zijn beminde te kunnen zijn… hij kan zich dat veroorloven. ‘Mettez-ça dans Paludes,’ dacht ik toen ik het las. Wat me terugbrengt bij Gide, altijd weer.

 

September – Simon was gisteren in goede vorm, we hebben eindelijk weer eens gepraat: het soort gesprek waarin de ander ‘partij geeft’ en niet dat nutteloos geklets. Ik noteer een paar belangrijke punten betreffende Jan Campert over wie we het gister ook hadden: 1. Late bloei van een talent (Wim Hussem in ‘Deze week in Den Haag’). Dit karakterologisch uit te werken. 2. De stimulans van het leven dat door de dood bedreigd wordt en dáárom eindelijk de moeite waard wordt. 3. Hij heeft

zijn adequate uitdrukkingsvorm nog niet gevonden, niet in de Sonnetten voor Cynara en niet in Een cel is twee meter lang. Dit waren nog niet de uiterste mogelijkheden.

Ik vertelde Simon dat ik in maart vorig jaar, toen ik bij Stols werkte, net als iedereen opgewonden was over de beslissing van Sander het veertiende sonnet uit de bundel te schrappen. ‘Rebel, mijn hart, gekerkerd en geknecht, / die aan de tralies van de al-dag rukt, / weest om ons tijdlijk lot geenszins bedrukt’; wat een regels!

Ik vond toen die bundel de belangrijkste van de oorlogsjaren, tot dan. En ik bedacht me dat ik daaglijks werkte met ‘Cynara’.

Literair, daarover waren Simon en ik het eens, staat Jan tussen Boutens en Bloem (Hussem eveneens). Via Jacques invloeden van Engelse lyriek (Wordsworth lijkt me, en Dawson natuurlijk). De klassieke ‘gedragen’ toon van Boutens die van jongs af veel, te veel invloed op hem heeft gehad. Ten laatste: met Jacques Gans waarschijnlijk de enige echte bohémien in onze literatuur.

 

8 september – 12 uur – thuis – Gli Italiani hanno capitulato! Non posso imaginarlo!

 

14 september – kantoor – Heines Deutschland herlezen. Onbetaalbaar.

 

28 september – Het is grappig bij Frank Harris te lezen dat een Londense magistraat in 1910 – dus nog geen 25 jaar voor de Duitse boekverbrandingen – 272 exemplaren van een Engelse vertaling van Les Contes Drolatiques van Balzac liet vernietigen, omdat het obsceen zou zijn. Het grote verschil met de Duitse mentaliteit, en dat zag Harris niet, is dat het in Engeland niet programmatisch, wel belachelijk maar niet gevaarlijk was. We moeten dit echter wel onthouden, evenals het feit dat de Amerikanen André Gide na zijn bevrijding onmiddellijk… gevangen lieten zetten. Gide kwam op speciale voorspraak van Giraud pas kort geleden vrij.

 

2 oktober – Jan Carmiggelt in Vugt overleden op 26 september. Juist de dag dat wij bij Loes waren. Twee dagen aan niets anders kunnen denken.

Pam [Pooters] gefusilleerd, gisteren, in de vroege morgen.

 

3 oktober – Bemoedigende en voortreffelijke conférence van Gide over L’Influence en litterature (Prétextes). Te denken dat hij deze hield in 1900. ‘L’Influence en crée rien, elle éveille.’

10 oktober – Jan C. was aan de Moerdijk te werk gesteld en is daar gestorven. Loes dapper en beheerst. Alsof zij ons door een moeilijk gesprek moest leiden en niet omgekeerd. Het is of zij het al volkomen heeft kunnen verwerken. Simon niet.

 

17 oktober – Léviathan van Green gelezen en mij afgevraagd hoe het komt dat ik dat tot nu toe heb overgeslagen. Staat zeker op het peil van de beste Franse romans van Gide, Malraux, Larbaud, Sartre. Proust is een onvergelijkbaar auteur. Vestdijks opstel hierover herlezen met belangstelling, maar het kwam me niet onthullend voor, eerder het tegendeel. Nee, sla dan Gides Journal op, wat daar staat over Green en speciaal over Léviathan is voortreffelijk. Hij schat de roman zo hoog ‘que je tenais pour preuve de valeur les défauts même de son livre’. Dat wil wat zeggen bij Gide, want hij noemt er nogal wat. De personages in het boek zijn van dezelfde stof als onze dromen, zegt hij ook. Dat dit misschien de ‘mauvaises parties’ of de ‘personnages artificiellement construits’ aanvaardbaar maken, zegt hij er niet bij.

1944

8 februari – M(ax) C(roiset) heeft een officier in huis, jurist, en praat met hem over schilderkunst. M. brengt naar voren dat het toch onhoudbaar is over kunst te pra-

ten als men eerst moet weten of de kunstenaar in kwestie wel arisch is.

– Dat is nu nog een probleem, maar straks niet meer! Over enkele jaren is alle joodse kunst opgeruimd. Dann kann man sich nicht mehr irren….

 

19 mei – K. gisteren in Den Haag doodgeschoten. Vijf gewapende Duitsers belden bij hem aan. Hij ging naar de deur, zag wie het waren en keerde rustig terug. Tegen zijn vrouw zei hij: ‘Ik ga weg, doe jij dadelijk even open.’ Hij liep de tuin in, klom over een schutting, over nog een schutting, en nog één. Toen stond hij op de Waldeck Pyrmontkade en zag kans op een rijdende lijn 3 te springen. Met één kogel werd hij eraf geschoten, dood.

Zijn vrouw hoorde schieten en had intussen de voordeur opengedaan. Zij vroeg een agent: ‘Wat is er aan de hand?’ en zag een man in de straat liggen. De agent antwoordde: ‘Ze hebben een Duitser doodgeschoten.’ Zij ging naar binnen en dacht er nog over waar haar man zou zijn. Toen ze de volgende dag in de buurt verhalen hoorde over de schietpartij, werd ze angstig en ging naar het ziekenhuis. Daar deelde men haar mee dat het inderdaad haar man was. Ze mocht het lijk zien.

K. werkte op de gemeente-distributie, hoorde ik. Of ze hém wel kwamen halen en of ze iets van hem wisten – want zijn vlucht moet toch een reden gehad hebben – ook niet. Het laat zich vermoeden. Te denken dat zijn vrouw de hele nacht rustig heeft liggen slapen, terwijl ze hem dood op straat had zien liggen!

 

20 augustus – Simon heeft, naast zoveel andere gaven, een voor mij onbegrijpelijk talent om met kinderen om te gaan. Gisteren stonden Marianne en twee vriendinnetjes een stuk taart te eten ter ere van de geboorte van Jacqueline (ze hadden uit zichzelf Eef een tuiltje bloemen aangeboden). Simon: Wat zien jullie er schoon uit, zeg. Verlegen lachen, dan Riekje, goedmoedig: Dat is omdat ze naar school gaat.

 

December – De tekst van mijn vertaling van Gides Réflexions sur l’Allemagne bij De Lange ingeleverd. Hollandse titel Over Duitschland. Hierna volgt m’n voorwoord:

Toen Gide het algemeen menschelijke van het persoonlijke verdedigde, toen hij Cervantes, Shakespeare, Dante, Voltaire en Montaigne (hoe rijk is de Fransche litteratuur dat hij daarnaast met evenveel recht Descartes en Pascal kan noemen, en zich dan nog beperkt!) en Dostojewski als bij uitstek representatief voor Spanje, Engeland, Italië, Frankrijk en Rusland noemde en zijn these aan hun universeele geldigheid waar maakte, kon hij zelf niet voorzien, dat hij ruim 25 jaar later op nog geheel andere wijze in het gelijk gesteld zou worden. Zijn aanteekeningen over Duitschland namelijk, geschreven van uit het gezichtspunt van een Duitsch-Franschen oorlog (en vooral niet omgekeerd), blijken thans nog een algemeene geldigheid te bezitten die ons Nederlanders haast verbijsterend voorkomt: deze gegevens bezaten wij dus al!

De lectuur van dezen tekst, in den vorigen oorlog geschreven voor Frankrijk (om tactische redenen publiceerde Gide zijn ‘Reflexions sur l’Allemagne’ pas in 1919, naar aanleiding van Riviere’s werk over Duitschland) en eind 1944 voor bezet Nederland nog zoo actueel, heeft echter nog een ander aspect dan het gelukkige van een goede vondst, die b.v. ook bij Heine (‘Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland’), bij Nietzsche natuurlijk en bij Burckhardt te doen is. Het heeft den afstand tot het onderwerp die wij juist nu, juist in dit stadium van den oorlog, noodgedwongen met recht, zoozeer missen en die de discussies over het hoe en waarom van na den oorlog pas vruchtbaar maakt.
Het is, om Gide’s eigen woorden te gebruiken, het bewijs en niet de oorzaak van onze decadentie dat zich in Europa tusschen 1919 en 1939 kon afspelen wat achter ons ligt ondanks het inzicht van groote Europeesche intellectueelen zooals de schrijver dezer ‘Reflexions’ er een is. Hierin het definitieve failliet van de cultureele taak der intellectueelen te willen onderkennen zou getuigen van een volkomen ongemotiveerd scepticisme. Men zou er slechts de conclusie uit kunnen trekken, dat een cultuur, om tot zijn recht te kunnen komen en zijn invloed te kunnen uitoefenen, niet kan volstaan met als onderbouw een onvolwaardig staatsbestel, doch dat harmonie tusschen cultuur en staatsbestel noodzakelijk is. Durft men deze conclusie aan, dan stelt men een verruiming van de cultureele taak der intellectueelen in het vooruitzicht, die een uitweg biedt aan wat tot een verstard specialistendom is geworden, dat met zijn denken geen weg weet.
Dat dit inzicht aanwezig is in den tekst die wij hierna laten volgen, mag op zichzelf al voldoende de uitgave van een vertaling der ‘Réflexions’ rechtvaardigen.
December ’44
P.

De Colophon vermeldt de titel van de oorspronkelijke tekst, dat die verscheen in de Nouvelle Revue Française van juni 1919 en is opgenomen in Gides bundel Incidences. Dat de vertaling voor De Bezige Bij werd gemaakt en is gedrukt in 275 exemplaren, genummerd 1 tot 250 en van i tot xxv, waarvan de laatste niet in de handel kwamen.

 

26 december – ‘Het gaat er niet om wat wij waren, het gaat erom wat wij zijn’ (Gide:

Réflexions sur l’Allemagne). Mij lijkt echter dat het erom gaat wat wij worden. Wat wij zijn is verleden tijd op het moment dát wij zijn, en blijft dus hoogstens traditie die men al of niet voor de toekomst in het geding wil brengen. Maar misschien is ook de toekomst slechts een academisch begrip (…is het moment dat op mij toeschuift terwijl ik dit schrijf, zegt Marsman in zijn boekje over Ter Braak ergens). Ik ben dus niet (al of niet omdat ik denk), noch zal ik zijn, maar ik was, en ik word.

 

Ongedateerd – Ondanks de wezenlijke en essentiële verschillen die hem van Gide scheidden, heeft Ter Braak zich tot het laatst met bewondering met hem beziggehouden. Met jaloezie ook, bekent hij in zijn Journaal 1939: met de jaloerse bijgedachte ‘dat deze man te veel vrije tijd had en te veel geld’. Maar hij onderkent dat direct als ressentiment bij zichzelf en daarmee als humoristisch (het laatste ontgaat mij).

Net als Gide noemt hij bijna nooit namen van levenden voluit, gebruikt hij Gr. voor Greshoff, J. voor Jany (Roland Holst) en Du P. of E. du P. voor Du Perron. Maar het kan ook zijn dat het gemakzucht is: zijn eigen Politicus zonder Partij kort hij af tot Pol.z.P.; hij heeft het over Van Gogh en Multatuli voluit en even later over v.G. en M. Onduidelijk dus of de initialen afkomstig zijn uit het Journal van Gide, dat hem wel degelijk van tijd tot tijd irriteert ‘door het al te persoonlijke’. Hij heeft soms de indruk, schrijft hij, ‘dat het dagboekschrijven bij Gide de functie heeft van het dagelijks werk bij andere mensen’. Dit lijkt me het overwegen waard, al doet Ter Braak weer afbreuk aan zijn eigen opvatting door het te karakteriseren als ‘bezigheden die niet de litteraire vormgeving betreffen’. Maar het onvervangbare en onuitputtelijk rijke Journal ontleent toch wel degelijk zijn waarde juist aan die ‘litteraire vormgeving’. De samenstelling alleen al, de omissies. Niets over zijn huwelijk bijvoorbeeld. Em. komt nauwelijks voor in dit verslag van een bestaan.

Maar er is niet alleen verschil tussen Ter Braak en Gide: ‘En désaccord avec son temps – c’est là ce qui donne à l’artiste sa raison d’être.’ En: ‘J’ai toujours aimé le travail et trouvé volupté dans l’effort’ (Journal, 1 en 7 juli 1937). Dat is ook van toepassing op Menno ter Braak.

1945

4 december, Parijs – Chez Mahieu. Reis vanaf Brussel met twee Canadezen uit Apeldoorn, een Hollander in Amerikaanse dienst en een Fransman. Vanmorgen geslapen. Boeken onbetaalbaar, prijzen tussen 115 en 300 francs. Handschoenen 955 francs! Hoeden dito. Heb een kamer voor 90 frs, 20 sigaretten 100 frs. Quartier Latin veel veranderd. En toch niet.

 

6 december – Gide gesproken, heel kort. Ik sprak met zijn secretaresse toen hij binnenkwam. Kleiner dan ik dacht (kleiner dan ik), minder streng gezicht dan de foto’s doen vermoeden. Hij had een slappe bruine hoed op, had een kameelharen jas aan en droeg een bril met witte rand. Was uiterst vermoeid en zeer nerveus. Hij excuseerde zich en vroeg of ik ‘questions précieuses’ had, nodigde mij toen uit hem zondagochtend te telefoneren. Ondanks z’n vermoeidheid straalde zijn hele wezen warmte uit, zijn handdruk was prettig: niet sterk en niet te slap. Ik ging snel weg, had het gevoel dat ik te veel was – tegelijk of ik mijn doel bereikt had.

Espoir gezien, dinsdagavond, een aangrijpende film, en gisteren Les enfants du paradis, prachtig gespeeld door Jean-Louis Barrault. Parijs is weer de wereld.

 

11 december – A.G. zondag gesproken. Een kort gesprek, ongeveer een kwartier. Zeer zakelijk, van mijn kant geremd, onhandig ook. Gide droeg een ‘huishoedje’ en bleef gedurende het hele gesprek staan.

Zaterdagavond met Sjeu van Schendel, die ook toevallig net nu, voor het Rijksmuseum, in Parijs is, La sauvage van Jean Anouilh gezien, niet bijzonder. Zondagavond Caligula van Camus, prachtig stuk, gespeeld door een 22-jarige acteur, buitengewoon. Prettig gesprek met Jacques Héber tot na afloop.

Tentoonstelling, samen met Sjeu, in het Louvre met prachtige Raphaels, Da Vinci, een paar voortreffelijke dessins van Guys.

 

***

 

Op 6 december 1945 noteerde ik m’n bezoek aan Gide met een korte indruk. De aantekeningen die ik maakte, waren bestemd voor een artikel dat ik had toegezegd aan het weekblad De Baanbreker van Van Oorschot. Dit artikel, verschenen in het nummer van 5 januari 1946 onder de titel ‘De onbekende schrijver die men kent’, draagt een aantal kenmerken van de dagboeknotities. Ik citeer enkele passages, die op deze manier een passende afsluiting vormen van deze rijke uren met Gide in benarde omstandigheden.

 

***

 

Het werden vrij zakelijke gesprekken met hem, een korte discussie over Malraux,

van wien hij L’Espoir hoger schat dan La Condition Humaine en ik met vuur het omgekeerde. Ik had mij natuurlijk een complete voorstelling van Gide gemaakt. Zijn strenge, Frans-protestantse kop, zoals de foto’s die lieten zien, met de rechtlijnige mond, die volgens Wilde ‘niet liegen kon’ (sprak hij niet van ‘een streep’?), zijn wilskrachtige, geenszins zozeer ‘artistieke’ handen, zijn in-zichzelf-gekeerdheid, zijn reizen naar Afrika, Italië, Rusland, het Nabije Oosten, zijn ontmoetingen met Rathenau (vooral), d’Annunzio, Valéry, zijn huiselijk leven met het voorlezen van de boeken, die hij las (wat had ik gegeven om dat te kunnen bijwonen!) en waaraan Denis de Rougemont de muzikaliteit van zijn taal toeschrijft, zijn liefde voor de Engelse literatuur, voor de muziek, zijn hoofdpijnen en vermoeidheden, ja, vraagt men zich af, wat is mij eigenlijk niet bekend van hem?

Deze ongewone bekendheid met iemand, die men niet kent, ervoer ik op de meest verrassende wijze in de gesprekken die ik met hem had. Ik vertelde hem b.v., dat het illegale Parool gepubliceerd had dat hij na de bevrijding van Afrika door de Amerikanen was gearresteerd en pas op voorspraak van generaal Giraud was vrijgekomen. ‘Mais ça,’ was zijn verbaasde antwoord: integendeel, hem was onmiddellijk aangeboden een grote reis door de States te maken, wat hij niet gedaan had, omdat hij geen speciale voorkeur voor Amerika koesterde.

 

[…]

 

Was Gide oud? Oud? Neen, zeker niet in de betekenis, die men eraan hecht. Hij heeft noch aan felle belangstelling, noch ook maar in het minst, lijkt mij, aan ‘wording’ ingeboet. Hij is levendig, beslist, zakelijk zelfs. Zijn gezicht, en ook zijn gebaren, zijn minder streng, minder rechtlijnig dan men op grond van de bekende foto’s vermoeden zou. Zijn stem is diep, warm en muzikaal. Aangezien het koud was en de verwarming schaars in Parijs, liep hij met een hoedje op in huis, dat hem een ‘puntig’ voorkomen gaf. Ik zag hem niet zonder hoed.

 

[…]

 

Het tweede gesprek, waarvoor wij een afspraak hadden gemaakt, ik wist het van te voren, deed er voor mij eigenlijk niet zoveel meer toe, het zou gedwongener zijn, omdat het vooraf beraamd was, en dat was het ook, zijn handdruk, zijn onderzoekende blik en het korte gesprek over Holland, dat wij hadden, had mij overtuigd dat Monsieur Gide, adres en telefoon zo en zo André Gide was, zoals ik hem kende en dat geen dagelijkse omgang daar meer iets toe of af kon doen.

Frits Bolkestein+
De partij en de waarheid
André Gide en het communisme

1

Geboren in een protestantse familie in 1869, bekeerde André Gide zich in de jaren dertig van de vorige eeuw tot het communisme. Hij besefte dat de mens zonder God was gedoemd tot falen en wanhoop, tenzij hij God kon vervangen door een ander idee. Zijn bekering was dan ook godsdienstig van aard. In zijn dagboek schreef hij: ‘Ik voel mijzelf slechts de broeder van hen die tot het communisme zijn gekomen uit liefde.’1 In 1932 zag hij geen reden waarom het individualisme strijdig zou zijn met het communisme. ‘Waarom verlang ik naar het communisme? Omdat ik geloof dat wij de hoogste cultuur erdoor zullen kunnen bereiken en omdat het communisme een nieuwe en betere vorm van beschaving kan – ja moet – bevorderen.’2 In datzelfde jaar schreef hij in zijn dagboek: ‘Als mijn leven noodzakelijk zou zijn voor het succes van de Sovjet-Unie, zou ik het graag en onmiddellijk geven.’3

In juni 1935 had het beroemde (door de communistische partij geregisseerde) congres ‘Voor de verdediging van de cultuur’ plaats in het gebouw van de Mutualité in Parijs. De eerste zitting werd voorgezeten door Gide en Malraux. Volgens L’Humanité hadden zich de grootste schrijvers van veertien landen verzameld, hoewel Boris Pasternak ertegen had gewaarschuwd: ‘Organiseer u niet. Organisatie is de dood van de kunst. Het enige wat telt, is de persoonlijke onafhankelijkheid.’ Ook de surrealisten protesteerden tegen de ‘systematische verstikking’ van het congres.4

2

Een jaar later, in juni 1936, bezocht Gide de Sovjet-Unie op uitnodiging van de Bond van Sovjetschrijvers. Van die reis deed hij verslag in zijn Retour de l’urss, verschenen in november van dat jaar. Dat boek sloeg in als een bom, niet alleen in Frankrijk maar ook elders.

In het eerste hoofdstuk van Retour de l’urss toont Gide zich nog de volmaakte gelovige. Overal werd hij voorgesteld als vriend. De tranen stonden hem daarbij in de ogen. Nergens was zijn bezoek voorbereid. En wat waren de kinderen mooi! Elke stad had een cultuurpark waar men zich ingetogen gedroeg. Er werd zelfs niet geflirt! Overal zag men een natuurlijke houding die eerlijkheid, fatsoen en waardigheid uitstraalde. Het volk was bewonderenswaardig en het ‘Feest van de Jeugd’ in Moskou fantastisch. Nergens had men zozeer een gevoel van menselijkheid als in de Sovjet-Unie.

De Bond van Sovjetschrijvers had hem en andere schrijvers (onder wie Jef Last) een zeer gerieflijke treinwagon ter beschikking gesteld, met een aparte salon voor de maaltijden. De wagon erachter was gevuld met Komsomoljeugd. Daar zat men bovenop elkaar. Het was een bijzonder hete dag. De jongens en meisjes stikten zowat. ‘C’était charmant,’ vond Gide.5

 

Maar in het tweede hoofdstuk begint de twijfel te knagen. In een maatschappij zonder klassen leek iedereen dezelfde behoeften te hebben. De kledij was eentonig en Gide vreesde dat het met de geesten niet anders zou zijn, zozeer zelfs dat men niet van de mensen zou moeten spreken maar van de Sovjetmens tout court. Er was geen concurrentie, dus de kwaliteit liet te wensen over. Bovendien was de smaak kleinburgerlijk. De sloomheid maakte de ongelijkheid der lonen en salarissen als stimulans noodzakelijk. Wie gelukkig wilde zijn, moest zich conformeren. Gide hield nu alle ongecontroleerde informatie voor verdacht.

En zo ging het verder. Over alles bestond maar één mening. De mensen werden

ervan overtuigd dat ze zo gelukkig waren als maar mogelijk was. Dat kon alleen als er geen communicatie met de buitenwereld was. Het geluk was dus gebaseerd op hoop, vertrouwen en onwetendheid. Buiten de Sovjet-Unie was het nacht. In Frankrijk bestonden scholen, maar daar werden de kinderen geslagen. Men vond het vooral belangrijk te weten of Gide en zijn metgezellen hen wel voldoende bewonderden.

Wat men nu nodig had, waren werken die iedereen onmiddellijk kon begrijpen. Gide moest niet redeneren als een bourgeois. Een artiest moest bovenal de partijlijn volgen, anders riskeerde hij een beschuldiging van formalisme. Formalist was iedereen die de vorm liet prevaleren boven de inhoud. Schoonheid was toch een burgerlijke waarde?

Als de geest zo werd vervormd, vreesde Gide, dat zij niet meer op de instructie hoefde te wachten om eraan te voldoen, verloor zij zelfs het besef van haar eigen slavernij.

Maar de kunst die zich onderwerpt aan een orthodoxie is verloren, zo besloot hij zijn boek. Sommige schrijvers die eerst werden veronachtzaamd – Rimbaud, Keats, Baudelaire, Stendhal – zouden later de grootsten blijken te zijn.

3

Het verschijnsel van de fellow-travellers, de met het communisme meeliftende intellectuelen – Lenins ‘nuttige idioten’ -, is uitvoerig beschreven. Voorbeelden zijn: David Cautes The fellow-travellers uit 1973 (heruitgave 1988); Paul Hollanders Political

pilgrims uit 1981; en in het bijzonder voor Nederland A. Aarsbergens Verre paradijzen uit 1988.6 Deze boeken bevatten talloze voorbeelden van intellectuelen die zich belachelijk hebben gemaakt door voor de totalitaire verleiding te vallen (Jean-François Revel) dan wel zich op de platste wijze een oor te hebben laten aannaaien. Aan deze voorbeelden wil ik een anekdote toevoegen die niet algemeen bekend is.

Shirley Maclaine zat aan de hoofdtafel, tezamen met president Reagan en de Chinese leider Deng Hsiaoping. Het was diens normalisatiebezoek aan Washington. De beroemde actrice verhaalde van haar reis, enige jaren daarvoor, naar een Chinees dorp. Wat zij zo fantastisch had gevonden, was dat hoogleraren daar naast boeren werkten. Eerst hadden zij het bestaan moeilijk gevonden, zeiden zij, maar door hard werken waren zij erin geslaagd zich met het leven van de boer te identificeren. Daar vonden zij veel bevrediging in. ‘Zij logen,’ was Dengs commentaar.7

Voorbeelden zijn leerzaam, onthutsend of bizar (Anja Meulenbelt: ‘De Chinese vrouwen zijn lesbischer dan de Westerse’), maar vormen op zichzelf geen verklaring. Het lijkt ook niet wel mogelijk één verklaring te vinden die alle voorbeelden past. Daarvoor zijn de omstandigheden te verschillend. Toch zijn pogingen gedaan een dergelijke algemene verklaring te geven.

De eerste is van François Furet. In de woorden van Meindert Fennema: ‘De bolsjewieken slaagden er in hun revolutie te presenteren als de voortzetting van de Franse Revolutie, waardoor zij zich met de mantel der Verlichting konden bekleden.’

De tweede is van Jean-François Revel. Omdat intellectuelen het meest weten, vinden ze dat ze ook de dienst moeten uitmaken en denken ze dat dit na de revolutie ook het geval zal zijn. Dat zij zich daar deerlijk in vergissen – denk aan Majakowski – is een andere zaak.

De derde is van Vaclav Havel: ‘Intellectuelen geven vaak toe aan de verleiding te proberen de wereld als één geheel te vatten, om haar in haar geheel te verklaren en universele oplossingen voor haar problemen voor te stellen. Geestelijk ongeduld en een verscheidenheid van intellectuele shortcuts zijn er gewoonlijk de oorzaken van dat intellectuelen ertoe neigen holistische ideologieën te bedenken en toe te geven aan de verleidelijke kracht van holistisch social engineering.’8

Deze verklaringen zijn zeker treffend, maar kunnen niet algemeen gelden. De eerste is te francocentrisch, de tweede te platvloers en de derde te rationeel. Wat ontbreekt, is de eenzaamheid die de werkelijke intellectueel kenmerkt, maar waarvoor velen terugschrikken. Die eenzaamheid doet hen zoeken naar ankers.

Door de deconfessionalisering is voor velen doel en betekenis aan het moderne westerse leven komen te ontvallen. Wie de uitwerking van de ontzuiling op de universiteiten van Tilburg en Nijmegen en op de vu heeft waargenomen, zal beamen dat een emotioneel vacuüm er in zeer veel gevallen om vroeg te worden gevuld met het geloof in een aards paradijs.

Bovendien is het schuldbesef inherent aan het protestantisme. Het christen-

dom moge voor velen hebben afgedaan, het schuldbesef blijft. Aan het slot van Het woord bij de daad schrijft Harry Mulisch: ‘Zelfs wanneer […] de [Cubaanse] samenleving zou veranderen in een politiestaat, dan zal dat onze schuld zijn, zoals het onze schuld was dat de Russische revolutie stalinistisch misging.’9

4

Zoals hierboven vermeld, groeide Gide op in een protestants gezin. Toen hij vijftien was, onderging hij gedurende enige tijd een godsdienstig enthousiasme. In de jaren twintig getuigde hij van de excessen van het Franse kolonialisme: Voyage au Congo [1927], Le retour du Tchad (1928). Hij voelde zich toch al schuldig vanwege zijn rijkdom. Verontwaardiging over deze excessen kwam daarbij. Het communisme compenseerde het verlies van zijn christelijke geloof. Het leek hem tegemoet te komen aan zijn sociale kritiek.

De Britse journalist Malcolm Muggeridge, die met vrienden in de jaren dertig enige tijd in Moskou verbleef, verhaalt in zijn vermakelijke Chronicles of wasted time hoe zij elkaar punten toekenden voor goedgelovige westerse intellectuelen, die zij een evident onwaarschijnlijk verhaal op de mouw konden spelden. Zo werd de Franse premier Herriot wijsgemaakt dat het tekort aan melk werd veroorzaakt door de grote hoeveelheid die aan moeders van pasgeboren baby’s was toegekend.

Alleen dominees en ander godsdienstig personeel telden niet mee, vonden zij. Daarvan waren er te veel en zij geloofden alles. Het was werkelijk te makkelijk om hen zich thuis te laten voelen in een atheïstisch museum.10

5

Men bewijst de Sovjet-Unie de beste dienst door zonder veinzen en onomwonden te spreken, schreef Gide in zijn voorwoord. Zijn vergissing moest hij zo snel mogelijk toegeven, want hij voelde zich verantwoordelijk voor hen die door zijn fout zouden worden meegesleurd.

Zijn conclusie was dat nergens ter wereld – zelfs niet in Hitlers Duitsland – de geest minder vrij, meer geterroriseerd, meer geknecht was dan in de Sovjet-Unie. Het werd tijd dat arbeiders buiten de Sovjet-Unie beseften dat ze door hun communistische partij werden misleid.

Boris Souvarine schreef vóór de Tweede Wereldoorlog een biografie van Stalin, waarin hij diens misdaden aan de kaak stelde.11 Op 7 mei 1939 publiceerde hij een artikel in Le Figaro waarin hij een pact tussen Sovjet-Unie en nazi-Duitsland voorspelde, vier maanden voordat Molotov en Von Ribbentrop tot overeenstemming zouden komen. ‘Stalin heeft altijd een pact met Hitlers Duitsland willen sluiten,’ schreef hij. Bevreesd voor de goede verhoudingen met de Sovjet-Unie heeft het Franse Ministerie van Buitenlandse Zaken druk op Le Figaro uitgeoefend. Die krant heeft nooit meer een artikel van Souvarine opgenomen.12

Dat was het klimaat waarin Retour de l’urss uitkwam.

6

Onlangs is de correspondentie bekend geworden tussen André Gide en Jacques Schiffrin, die 28 jaar beslaat (1922-1950). Schiffrin was de van oorsprong Russische uitgever die in 1923 de beroemde serie van de Pléiade begon. Tezelfdertijd raakte hij bevriend met Gide, een vriendschap die zijn leven lang zou duren. Gide heeft hem (en enige anderen) Retour de l’urss vóór de publicatie voorgelezen. Daarover schreef Schiffrin hem: ‘De Spaanse Burgeroorlog is net begonnen en de keuze is die tussen fascisme en communisme.’ Schiffrin vreesde een verzwakking van het antifascistische kamp. Ook André Malraux schreef Gide met het verzoek de publicatie te laten wachten.13 Maar Gide plaatste de waarheid boven de partij.

Nawoord

Twee persoonlijke herinneringen. In de jaren vijftig heb ik een toespraak bijgewoond van Theun de Vries. Die ging over het communisme en de literatuur. Natuurlijk kwam André Gide ter sprake. De reden voor diens ontgoocheling, meende

De Vries, was dat Gides homoseksualiteit in de Sovjet-Unie strafbaar was. De voetnoot op pagina 63 van Retour de l’urss vermeldt inderdaad dat homoseksuelen werden beschouwd als contrarevolutionairen, want zij conformeerden zich niet aan de heersende seksuele moraal en verdienden dus een straf van vijf jaar verbanning (te verlengen bij recidive). De opmerking van De Vries ging natuurlijk totaal langs Gides kritiek heen en getuigde slechts van intellectuele oneerlijkheid.

In zijn eerste hoofdstuk schrijft Gide hoezeer hij van het Feest van de Jeugd in Moskou onder de indruk was. Die passage deed mij denken aan het Wereld Jeugd Festival, dat ik in augustus 1959 in Wenen heb bijgewoond. Niet alleen was ik aanwezig in het stadion waar met veel nadruk ‘Frieden-Freundschaft’ – afgewisseld door ‘Mir i Droezhba’ – werd gescandeerd. Ook is mijn herinnering levendig aan een vergadering waarin een zekere resolutie werd besproken. Die begon als volgt: ‘Deze vergadering besluit unaniem…’ Bij de stemming bleek de resolutie een meerderheid te hebben. ‘Dan wordt aldus besloten,’ zei de voorzitter met een klap van zijn hamer. Ik heb toen toch maar opgemerkt dat een meerderheid niet hetzelfde was als een unanimiteit, welk woord daarop werd verwijderd. Het was een aardige inleiding tot de communistische vergadertechniek.

Laagwater

Pieter Jan Smit
L’Ami Hollandais

Jef Last en André Gide leren elkaar kennen op 23 oktober 1934 in Parijs, tijdens een bijeenkomst over Sovjetliteratuur in de Salle de la Mutualité. In het tijdschrift Regards staat een fotootje met sprekers van die avond: Ehrenburg, Last, Malraux en Gide.

In april 1935 gaan Last en Gide met z’n tweeën op vakantie naar Marokko. Ze nemen in juni deel aan het schrijverscongres ‘Voor de verdediging van de cultuur’ in Parijs, dat hun tegenspeler, de Sovjetjournalist Mikhaïl Koltsov, financiert en organiseert. Op zijn uitnodiging maken ze gedurende de zomer van het volgende jaar een beroemd geworden reis door de Sovjet-Unie – met als medereizigers de schrijvers Eugène Dabit (Hôtel du Nord), Louis Guilloux (Le sang noire), Pierre Herbart en uitgever Jacques Schiffrin (La Pléiade, Pantheon Books). Onmiddellijk na zijn thuiskomst, in september 1936, gaat Last om – zoals Gide het noemt – zijn ‘brevet de pureté’ te halen als oorlogsvrijwilliger naar Spanje. Hij onderscheidt zich als soldaat in een communistische eenheid bij de verdediging van Madrid en klimt op tot kapitein; geen mietje dus.

Onder invloed van Gide en het verslag dat deze publiceert van hun reis door de Sovjet-Unie, Retour de l’urss, valt Last van zijn communistische geloof. Hij ontkomt ‘aan kogels van voren en van achteren’, en verlaat Spanje in oktober 1937.

 

Over de relatie en belevenissen van deze twee bijzondere personages heb ik de afgelopen jaren een film gemaakt. Foto’s en archiefmateriaal waar de personages op staan, worden begeleid door dialogen die ik uit dagboeken en brieven heb geconstrueerd; de (off-screen) stemmen zijn van Cas Enklaar, Hans Goedkoop en Gerardjan Rijnders. Plaatsen die Last en Gide bezochten in de voormalige Sovjet-Unie en ook elders zijn in beeld gebracht. En Femke Last vertelt over haar jeugd en haar vader.

 

***

 

Als Gide wordt verleid naar de Sovjet-Unie te komen, is het Front Populaire op zijn hoogtepunt: de samenwerking tussen Franse socialisten en communisten die leidt tot een regering onder een vriend en oudklasgenoot van Gide, Léon Blum. Met een beetje fantasie is het hele Front Populaire te beschouwen als een opzetje, een constructie van Stalin.

Op een wat andere schaal is ook in

Amsterdam de hand van Stalin te zien. Femke Last vertelt in de film over het kindertheater van haar moeder Ida Last-ter Haar, De Vrolijke Brigade, waar ook de broertjes Van het Reve speelden. Volgens Gerrit Oorthuys maakte vooral Karel van het Reve als agent grote indruk op hem.

In de Tuinstraat voerden ze allerlei stukken op over de werkloosheid en tegen de oorlog, maar ook De weg naar het Leven – over kinderopvang in de Sovjet-Unie – en Tcheliuskin, over het schip dat in februari 1934 in het poolijs van de Tsjoektskjenzee was komen vast te zitten en waarvan de bemanning, vlak voordat het gekraakte schip onder het ijs verdween, door heldhaftige Sovjetpiloten was gered. Het was een propaganda-aangelegenheid van de eerste orde. In de hele Sovjet-Unie werd deze gebeurtenis door kinderen nagespeeld, en dus ook tot in de Amsterdamse Jordaan toe.

 

***

 

Het gaat wel eens mis als schrijvers zich met politiek bemoeien. De toneelschrijver George Bernard Shaw, Nobelprijsdrager, ging Gide voor. Hij hielp Stalin de hongersnood van 1932 te verdoezelen. Zo ook Henri Barbusse (Le feu). De grote pacifist, een soort Mient Jan Faber van die jaren, hielp Stalin de vredesbeweging te controleren en schreef diens geautoriseerde biografie. Barbusse bleek iets te fanatiek om te dienen als het

menselijk gezicht tegenover de buitenwereld en werd afgedankt. Midden in de zomer van 1935 stierf hij in de Sovjet-Unie aan een longontsteking.

Met de uitnodiging aan Gide wil Stalin de wereld tonen dat iedereen in het vaderland van de arbeiders welkom is, en stilzwijgend ook leden van een vervolgde minderheid. Hoewel Gide verklaard pederast is (Corydon), wordt het onderwerp in het openbaar volstrekt doodgezwegen. Homoseksualiteit was net weer terug in het Sovjetstrafrecht (1934) en dat was voor Last en Gide natuurlijk een van de belangrijke gespreksonderwerpen. Maksim Gorki had naar aanleiding van de Nacht van de Lange Messen, waarin Hitler met Ernst Röhm en de sa afrekende, al opgemerkt: ‘Roei de homo’s uit en het probleem van het fascisme is ook opgelost.’ Ideologisch schraagt hij dat door homoseksualiteit te verklaren als uitwas van het verdorven Westen, tegengesteld aan de pure Sovjetmens. Pikant is dat Gide op het Rode Plein de grafrede voor Gorki uitspreekt en daarbij de verbondenheid van de schrijver met het Sovjetregime prijst! Last vertelt (in Mijn vriend André Gide) dat ze in Moskou de filmregisseur Eisenstein ontmoeten en dat die vanwege zijn homoseksualiteit niet in Moskou mag overnachten. In de communistische mythologie is Rinus van der Lubbe een door de nazi’s gechanteerde homo.

Als Gides reisverslag geen loflied blijkt, gebruiken de communisten zijn homoseksualiteit dan ook als argument tegen hem. In Nederland doet Nico Rost (Het geval Jef Last) het in opdracht van de Partij ten aanzien van zijn oude vriend Last nog eens dunnetjes over.

 

***

 

Ondanks de zeer behulpzame ‘Amis d’André Gide’ (www.gidiana.net) en Gides welwillende dochter Catherine heb ik in Frankrijk meerdere blauwtjes gelopen. Ik kreeg een

goed contact met de oude dame en ze stelde voor om mij ten behoeve van de film een paar familiefotootjes van haar vader toe te sturen. Toen de bekende uitgeverij waar diens boeken verschijnen daar lucht van kreeg, stak die daar onmiddellijk een stokje voor. Op basis van een onwaarschijnlijke tarieflijst kwam per foto een prijs op de proppen die in geen enkele verhouding stond tot het budget van de film. Toen ik in de onderhandelingen voorzichtig probeerde aan te geven dat de aanstaande publicatie van twee (!) vertalingen van Gides werk zou samenvallen met het uitkomen van de film en beide daar publicitair voordeel van zouden kunnen genieten, kreeg ik ten antwoord dat het werk van Gide mijn film niet nodig heeft en zo ook wel gelezen wordt.

Ik heb toen van gebruik van deze kiekjes maar afgezien. Ik hoop niet dat Catherine Gide nu allerlei foto’s die ik bij mijn research vond en haar gestuurd heb, ook bij deze uitgeverij terecht laat komen. De oude dame verontschuldigde zich later. Ik heb met haar te doen; ze is de zeggenschap over haar eigen familiefoto’s kwijt, ze kan er niet eens zelf over beschikken.

De uitgeverij heeft mij ook omtrent het gebruik van citaten uit het werk van Gide en de dagboeken van Maria van Rysselberghe, zijn huisgenote, behoorlijk in de tang genomen door mij buitengewoon lang in onzekerheid te laten en gewoon niet te reageren. Tot het laatste moment wilde men geen uitsluitsel geven over de financiële verlangens. Uiteindelijk heb ik zoveel mogelijk geschrapt en is van de negen citaten die overbleven elk woord betaald. Het was een nachtmerrie; deze mensen zijn alleen in geld geïnteresseerd.

De film is gefinancierd met geld uit België en Nederland. Cruciaal in de totstandkoming is de steun geweest van de Franstalige Belgische televisie, de rtbf. In Frankrijk is het niet gelukt iemand mee te krijgen. Waarom? Moet ik als Nederlander van hun schrijvers afblijven, ben ik als niet-Fransman sowieso geen gesprekspartner, ligt de nadruk niet genoeg op het Franse aspect?

 

***

 

Nu ik dit schrijf is mijn film bijna klaar. Waarom ben ik er ooit aan begonnen? Voor een vorige film was ik bezig met een stad in de Oeral, Magnitogorsk, en de film Lied van de Helden, die Joris Ivens daar begin jaren dertig maakte. Ik kwam de naam Jef Last tegen, die daar in 1932 als proletarisch schrijver met Louis Aragon (Hourra l’Oural, La mise à mort) en Elsa Triolet rondreisde en daarover het propagandistische Het stalen fundament (1933) schreef. Nog zo’n stalinist, dacht ik, maar in tegenstelling tot Ivens, die zijn hele leven uit de ruif van Stalin en diens opvolgers heeft gegeten, bleek Last al in 1938 van zijn geloof gevallen. Ik werd geraakt door zijn Brieven uit Spanje:

Lange tijd heb ik de waarheid gesproken, maar niet de vólle waarheid, uit angst dat haar onaangename zijde door onze vijanden misbruikt zou kunnen worden.

Dit is een echo van wat zijn vriend Gide kort daarvoor had gezegd en gedaan, door zijn kritisch verslag van hun gezamenlijke reis door de Sovjet-Unie te publiceren, ondanks grote druk dat niet te doen. Het boek sloeg in als een bom en was een ongekend succes.

Voor vele tijdgenoten kwam deze kritiek uit onverdachte hoek. Het boek vormde een waterscheiding in het denken over de Sovjet-Unie. Maar Retour de l’urss werd in kringen van Europees ‘links’ ook als verraad of in ieder geval inopportuun gezien, omdat de Sovjet-Unie, naast Mexico, het enige land was dat de Spaanse republiek in de strijd tegen de fascisten van Franco steunde. Stalin had het antifascisme al aardig voor zijn karretje gespannen. ‘Wie niet met ons is, is tegen ons!’ Last, strijdend in een communistisch regiment in de loopgraven van Madrid, begreep toen dat hij niet vocht voor een vrij Spanje, maar ter meerdere eer en glorie van de chef in Moskou.

 

Hoe vorm je een zelfstandige mening, en bestaat zoiets eigenlijk wel, een zelfstandige mening?

 

Pieter jan Smits film L’Ami Hollandais. Jef Last & André Gide, een productie van Digna Sinke (Studio Nieuwe Gronden), is op 28 november 2005 tijdens het International Documentary Festival Amsterdam in première gegaan. In 2006 zal de film in de Nederlandse filmhuizen gaan rouleren.

Laagwater

Marco Entrop
Een 5 voor Gide

Als toneelschrijver behaalde André Gide in de laatste jaren van zijn leven nog een paar aardige successen. De schrijfster Jo Boer was voor Vrij Nederland speciaal naar Parijs gereisd om hem hierover te interviewen. ‘Het Parijse toneelseizoen,’ begon zij haar verslag in het nummer van 4 januari 1947, ‘staat in het teken van André Gide. Niet alleen dat zijn Hamletvertaling en adaptatie weken van te voren is uitverkocht, maar thans wordt ook Franz Kafka’s werk door hem ten tonele gebracht en wel “Het proces” en “Het Kasteel”. Tevens opent het Theater du Maine met een Gide-vertaling van Rabindranath Tagore’s “De brief van den Koning” en te verwachten valt, dat ook de Comédie Française, het Franse Staatstheater, in de loop van de winter nog enkele voorstellingen zal geven van “Anthony and Cleopatra”, eveneens in de Gide-vertaling.’

Kafka werd door Gide onder handen genomen in nauwe samenwerking met Jean-Louis Barrault, sinds zijn rol van de mimespeler Baptiste in Marcel Carnés filmklassieker Les enfants du paradis een alom bekend acteur. Gezamenlijk hadden zij ook de bewerking van Hamlet gedaan. Barrault kwam in de eerste week van mei 1947 met een speciale Baptiste-act naar Nederland om voorstellingen te geven in Utrecht, Den Haag en Amsterdam. Hij zou aanvankelijk Hamlet spelen, maar dat optreden ging ‘met té veel moeilijkheden en met té veel geldelijke bezwaren gepaard’, gaf hij in Vrij Nederland van 3 mei 1947 tegenover Jo Boer toe. Daarmee liet dé acteur dé kans liggen om Gide hier op het toneel te introduceren. Van zijn kwaliteiten als schrijver, vertaler en bewerker van toneelstukken was in Nederland tot dan toe niets te zien of te lezen geweest. Uit Gides dramatisch oeuvre is overigens nog steeds geen enkele titel in het Nederlands beschikbaar.

Jef Last was dichter bij een primeur. Voor de eerste naoorlogse pinksterconferentie van de Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale (vcjc) bewerkte hij de novelle Le retour de l’enfant prodigue tot een toneelstuk. Dat wil zeggen: hij dramatiseerde de vertaling die hij al in 1941 voor uitgeverij De Driehoek had gemaakt en schreef er zelf twee nieuwe bedrijven bij. Op 16 mei 1948, pinksterzondag, werd De terugkeer van de verloren zoon onder regie van Abraham van der Vies door een groep enthousiaste vcjc-leden opgevoerd in het openluchttheater van Ommen. Meer dan vierduizend jongeren, afkomstig uit alle delen van het land, waren getuige van

deze (eenmalige) voorstelling, die over het geheel genomen toch meer het geesteskind was van Last dan van Gide.

Een jaar na de dood van Gide kwam het er dan toch nog van. Op donderdag 4 december 1952 gaf het Delftsch Studenten Tooneel Gezelschap (dstg) in de Stads Doelen een uitvoering van Les caves du Vatican, een toneelstuk naar Gides gelijknamige schelmenroman uit 1914.

Het dstg stond erom bekend bij zijn jaarlijkse gala-uitvoering voor de dag te komen met opmerkelijke stukken in een even opmerkelijke opvoering. Daarnaast liet het een voorkeur blijken voor eigentijds Frans drama. In 1949 was Le bal des voleurs van Anouilh opgevoerd, in 1950 La machine infernale van Cocteau en in 1951 Ondine van Giraudoux. Gide paste dus in een traditie. Zijn ‘Farce en trois actes (dix-neuf tableaux)’,

zoals de ondertitel luidde, was bovendien een van de hoogtepunten van het Parijse theaterseizoen 1950-1951 geweest. De Comédie-Française speelde Les caves du Vatican in de door Gide zelf voor het toneel bewerkte versie, in de regie van Jean Meyer en met een piepjonge Jeanne Moreau in de rol van de prostituee Carola Venitequà. Het was ook meteen Gides laatste toneeltriomf, binnengehaald op de valreep. Twee maanden na de première overleed hij.

Het succes van Les caves du Vatican op het Parijse toneel heeft waarschijnlijk de doorslag gegeven bij de keuze voor dit stuk. In de race voor de galavoorstelling van 1952 waren ook nog Roger Vitracs Le sabre de mon père en Vogue la galère en Lucienne et le boucher, allebei van Marcel Aymé. Maar nadat het dstg op 17 oktober 1952 bij Le Figaro de in die krant verschenen artikelen over de opvoering door de Comédie-Française had opgevraagd, was de kogel door de kerk. De Stichting Doneto (Documentatie in Nederland op Toneelgebied) regelde met de rechthebbenden in Frankrijk dat Les caves du Vatican in Delft op de planken mocht worden gebracht, waarna het dstg aan de slag kon.

Het stuk moest nog wel worden vertaald. Dat gebeurde inderhaast, op basis van de toneeltekst die in 1950 bij Gallimard in boekvorm was uitgegeven. Een getypt exemplaar van de vertaling bevindt zich in de collectie van het Theater Instituut Nederland. Wie het stuk in het Nederlands heeft vertaald, wordt uit de beschikbare gegevens niet duidelijk. Waarschijnlijk kwam de vertaling met vereende krachten tot stand, zoals bij het dstg wel vaker het geval was. De Franse titel werd gehandhaafd; die kon in elk geval op meer herkenning bij het publiek rekenen dan De kelders van het Vaticaan. Gides roman was nog niet in het Nederlands verschenen. Die kwam pas uit in 1967, in de vertaling van Jef Last.

Via een intekenlijst konden leden van het dstg zich aanmelden voor een rol in het toneelstuk. Voor de invulling van de vrouwenrollen richtte het bestuur de blik naar Leiden. Zoals ieder jaar werden de actrices gerekruteerd uit de gelederen van de Tooneelclub van Vrouwelijke Studenten te Leiden.

Op 25 oktober 1952 kwam iedereen in de boveneetzaal van de studentensociëteit Phoenix bijeen voor de eerste repetitie. De 27-jarige acteur Luc Lutz, oud-Delftenaar en verbonden aan de Haagsche Comedie, was gevraagd de regie te doen. Het betekende zijn debuut als regisseur.

Lutz stond voor de niet eenvoudige opdracht het als ingewikkeld bekend staande toneelstuk te ensceneren tot een begrijpelijke en vlotte voorstelling. Behalve ingewikkeld was het ook nog eens een tamelijk moeizaam stuk. De dubbele intrige vergde nogal wat dramaturgische behendigheid. De eerste intrige is die waar de beroepsoplichter Protos een goedgelovige katholieke familie een poot uittrekt door haar wijs te maken dat de paus door vrijmetselaars gevangen is genomen. De tweede intrige speelt zich af rond de jonge bastaardzoon Lafcadio, die een moord zonder motief pleegt en daarmee wegkomt.

In het programmaboekje stelde Lutz de toeschouwers een boeiende uitvoering in het vooruitzicht. Zij die Gide kenden als de auteur van La porte étroite of La symphonie pastorale, zouden nu een andere Gide leren kennen, ‘wiens superieur schrijverstalent tussen deze uitersten zijn veelzijdigheid bewijst.’ Daarom alleen al vond hij het een

verdienste dat het dstg had besloten Les caves du Vatican op te voeren. Het getuigde ook van moed, volgens de preses van de Amsterdamsche Studenten Tooneel Vereeniging. Hetzelfde stuk was lange tijd ‘candidaat-object’ voor hún lustrumspel van 1952. Zij hadden een opvoering echter niet aangedurfd. Dat hun vrees niet onterecht was geweest, zou weldra blijken.

Dit keer hadden de Delftse studenten te hoog gegrepen. De welwillendste recensenten gaven Gide hiervan de schuld, zoals de criticus van de Delftsche Courant (5 december 1952): ‘De verantwoordelijkheid voor de matige waardering die deze voorstelling vermag weg te dragen berust niet in de eerste plaats bij spelers of regisseur, maar bij de auteur.’ Gide was een magistraal literair talent, maar een toneelstuk schrijven kon hij niet.

De Telegraaf (5 december 1952) en Het Vaderland (6 december 1952) waren eveneens van mening dat Gide een onspeelbaar stuk had afgeleverd. De studenten deden weliswaar hun best, maar het lag ver boven hun krachten er iets goeds van te maken. ‘Er werden te veel lesjes opgezegd en vrijwel geen rol kwam los van de leestoon,’ oordeelde de Haagsche Courant (5 december 1952) over de acteerprestaties. ‘Innerlijk een tekst beleven was iets dat niet voorkwam.’ Beroepsspelers zouden met dit stuk ook moeite hebben, troostte nog De Telegraaf, die de voorstelling maar langdradig en onbeholpen had gevonden.

Regisseur Luc Lutz werd door de kritiek

gespaard. Gezien de omstandigheden had hij er nog het beste van weten te maken. Het stuk was door hem uitstekend in scène gezet, maar hij had kennelijk niet kunnen voorkomen dat tussen de vele taferelen – van de oorspronkelijke negentien waren er al twee geschrapt – langdurige changementen noodzakelijk bleken. Naar het schijnt was de voorstelling, die om half negen begon, omstreeks half twee ’s nachts pas afgelopen. Te laat voor de recensent van de Nieuwe Rotterdamse Courant in ieder geval die, om de trein te kunnen halen, de laatste vijf taferelen moest missen. Wat zal Anne Teenstra van Het Vaderland hem hebben benijd; zij snakte na een paar scènes al naar het einde. Haar oordeel over Les caves du Vatican was dan ook vernietigend: een regelrechte mislukking.

Vriendelijker woorden waren er na afloop van collega-verenigingen. Traditiegetrouw woonden vertegenwoordigers van andere corpora de jaarlijkse gala-uitvoering bij. In hun bedankbrieven lieten zij zich echter vooral lovend uit over het aansluitende souper dansant in de Stads Doelen. Over de toneelvoorstelling van die avond hulde men zich over het algemeen in beleefd stilzwijgen.

Voor het dstg was het even slikken en weer doorgaan. Op de rol stond alweer een nieuw stuk, dat de viering van het xxi ste lustrum in 1953 luister bij moest zetten. Maar van Gide waren de studenten nog niet helemaal af.

Met het oog op een internationaal festival van het studententoneel, dat in het kader van het Holland Festival zou worden gehouden, was een commissie van deskundigen in het leven geroepen die de prestaties van het Nederlandse studententoneel moest beoordelen. Deze bracht vervolgens advies uit over de voorstellingen die voor een opvoering tijdens dat festival in aanmerking konden komen. De commissie bestond uit de dichter Eric van der Steen en de toneelcritici Pieter Verdoes (nrc) en Ben Stroman (Algemeen Handelsblad). Eind augustus 1953 deden zij verslag van hun bevindingen, na het bijwonen van dertien toneeluitvoeringen.

De toeschouwers die het boek van Gide niet hadden gelezen, zullen er weinig van begrepen hebben, rapporteerde Verdoes over Les caves du Vatican: ‘Een trage, vele uren durende voorstelling zonder veel contact met het publiek, voor zover het de 17 taferelen heeft uitgezeten.’ Ongeschikt voor een festival, luidde dan ook zijn conclusie.

Van der Steen zette zijn beoordeling kracht bij met een cijfer. De Delftenaren gaf hij een 5. Ze hadden veel te hoog gegrepen, ‘voor zo ver men naar kelders te hoog kan grijpen,’ voegde hij er lollig aan toe. Alleen het optreden van de Utrechtsche Studenten Tooneel Vereeniging werd door hem nóg lager gewaardeerd. Dat kreeg een 3.

De gala-uitvoering van 1952 was er een die het dstg maar het beste snel kon vergeten. Gide was niet zijn fort geweest. Van geen enkel toneelgezelschap trouwens, want voorzover bekend heeft niemand zich in Nederland daarna nog aan Gide gewaagd. De studenten uit Delft waren de eersten en bleven de eersten, toch een prestatie om geboekstaafd te worden. Ere wie ere toekomt tenslotte.

 

De brieven en documenten die voor dit artikel zijn gebruikt, bevinden zich in het Archief van het Delftsch Studenten Tooneel Gezelschap, 1881-1970, Regionaal Historisch Centrum Delft (inventaris nr. 498). Met dank aan ir. E.J. Vles (Rhoon), oud-preses dstg.

Karel van het Reve
Parijs

Als er Zaterdagavond en Zondagmorgen repetitie was bleef ik wel eens slapen bij de Lasten. Zo zaten we op een morgen te ontbijten en het gesprek kwam op Parijs, waar dat jaar, 1937, een Wereldtentoonstelling werd gehouden. Daar zou jij eigenlijk naar toe moeten, zei Ied tegen mij. Er waren in Parijs een aantal mensen, vertelde ze, die zich samen ‘De vrienden van Jef Last’ noemden, en daar zou ze eens aan schrijven, of er niet iets georganiseerd kon worden. ‘Dan kan je Fem wel meekrijgen’ zei ze zakelijk, hoewel ze toch wel geweten moet hebben, dat ze mij daarmee een groot en ongeloofbaar geluk in het vooruitzicht stelde. Ik was toen 16 en Fem 13 jaar oud.

Toen ik thuis over deze plannen begon zagen ze me met scheve ogen aan. De ‘vrienden van Jef Last’ in Parijs waren waarschijnlijk mensen uit de omgeving van Gide, en Gide had juist zijn ‘Retour de l’urrs’ uitgegeven. Mijn vader was bang dat ik daar, politiek en moreel, in een verkeerde omgeving terecht zou komen, en pas toen ik verzekerde dat we met Gide niets te maken zouden hebben kreeg ik met hangen en wurgen toestemming. Kort voor we vertrokken ging moeder zelfs naar Ied toe om eens te informeren, hoe alles nu eigenlijk in elkaar zat en wie die Hans van Norden was die, als volwassene, met ons mee zou gaan. Maar dit alles is niet zo interessant als onze reis zelf.

Wij vertrokken met een autobus op een woensdagmorgen in eind Juli. We hadden een retour, de volgende woensdag moesten we weer terug. De reis was prachtig, vooral in Frankrijk, waar we door een met rijp graan begroeid heuvelland heenreden. We zaten de hele dag in de bus, van ’s morgens 7 tot ’s avonds 10 à 11 uur denk ik. In Brussel pauzeerden we en in St. Quentin, in Frankrijk. Wij hadden ons vergist met het adres waar de bus aankwam, dus toen we in Parijs uitstapten was er niemand om ons af te halen. We hadden het adres van Femke’s gastvrouw, Yvonne Davet, en daar gingen we met een taxi heen. Ik geloof dat ik bij de uitgang van de Metro voor het eerst een Fransman aansprak en naar de weg vroeg. Hij was heel duidelijk en vriendelijk. Tenslotte kwamen wij waar we wezen moesten, wij traden de kamer van Yvonne Davet binnen en Hans zei: ‘Nous voici’. Hij sprak een afschuwelijk Frans en scheen zijn eigen uitspraak helemaal niet te horen, maar ik schaamde mij elke keer als hij zijn mond open deed. Fem en ik zeiden haast nooit

iets. Yvonne woonde in een huis met een




portier beneden, zoals iedereen in Parijs, en in een kleine kamer met een klein optrekje er naast. In de kamer stond een bureau met een portret van Gide, en een boekenkast, met een portret van Gide, en geloof ik, een opklapbed, ook met een portret van Gide. Zij gaf ons druiven en vertelde dat zij en Gide ons vergeefs op een ander punt van de stad gewacht hadden. Deze nacht, zei ze, konden Hans en ik wel bij Gide slapen, morgen zou er een goedkoop hotel voor ons gevonden worden. Fem sliep, zoals was afgesproken, bij Yvonne. Wij namen afscheid van Fem en begaven ons met een taxi naar Gide. Het was niet druk op straat en de verlichting was niet zo overvloedig als in Amsterdam.

Gide was iemand met een groot kaal gezicht. Hij was heel vriendelijk voor ons, ik herinner me dat hij zijn arm om mijn schouder legde en vroeg: Qui est cet enfant? Hij slofte door zijn huis heen en weer, waarbij hij vaak ‘Bien, bien’ zei en met zijn neus een stotend geluid maakte. Zijn werkkamer was een groot vertrek met een hoge zoldering en veel boeken, hoog tegen de muren. Ik bekeek ze, allerlei boeken door elkaar. Verloren tussen andere boeken herkende ik het Buch der Lieder. Een trapje leidde naar een soort optrekje, waar een bed stond. Daarin zou Hans slapen. In een andere hoek stond ook een bed, daar sliep ik die nacht. ’s Morgens ging Hans een bad nemen in de badkamer. We ontbeten met Gide in een andere kamer. Er liep ook een soort huishoudster rond. Hans sprak aan één stuk door met Gide, die zich bitter beklaagde over de beledigingen die hij van de franse communisten te verduren had, hij zei zoiets van: ‘Cachin beweert zeker te weten, que j’ai touché un million du Gestapo’. ‘C’est affrayant’ zei hij een paar keer. In het algemeen kon ik het gesprek goed volgen, dat door Hans met veel grote hoofdknikken en Oui Oui gevoerd werd. Zij spraken ook over Jef. Gide veronderstelde dat de Spaanse communisten Jef wegens zijn vriendschap voor Gide zeker zouden doden. Hij vertelde hoe hij hem naar de trein had gebracht deze winter, toen Jef naar het front terugging, en hoe Jef beloofd had weer terug te komen. Hij schudde bedroefd zijn hoofd. ‘Nous ne le reverrons plus’ zei hij. Hij liet ons een brief lezen van Jef. Ik herinner mij nog Cher André, aan het begin, en aan het eind: ‘On annonce trois avions de bombardement, s’ils passent sans nous tuer j’espère de t’ envoyer cette lettre’ stond er ongeveer. De brief was aan het front met een schrijfmachine ge-

schreven. Gide sprak vertederd over Jef’s frans. ‘Il fait des fautes si charmantes’.

Ik weet niet of ik in die dagen ‘Retour de l’urrs’ al gelezen had. Wel was ik met de inhoud ongeveer bekend door de citaten in de kranten. De fascistische, burgerlijke en sociaal democratische pers – niet zo verschillend van elkaar – hadden dit boekje allen even enthousiast ontvangen en het werd zelfs in het Hollands vertaald. Van alles wat er in stond herinner ik me nog maar een paar dingen. Ergens in een kleine plaats had Gide een telegram willen sturen aan Stalin, om hem te bedanken voor de gastvrijheid die de Sowjet-Unie hem bewezen had. De man van het postkantoor wilde het telegram echter niet verzenden als er aan ‘Stalin’ niet een of ander epitheton werd verbonden, zoals ‘leider der volkeren’. Ook had Gide in Moskou mensen gesproken die niet wilden geloven dat er in Parijs ook een métro was. Verder herinner ik me een verhaal over een student, met wien Jef in een Zuidrussische stad vriendschap gesloten had. Deze student vertelde dat hij al zo en zo veel jaar studeerde en dat zijn staats-toelage niet groot genoeg was om van te trouwen. Hier knoopte Gide beschouwingen aan vast over de sexuele nood der Russische jeugd: als zo’n student nu nog geen geld genoeg had om te trouwen, dan zouden er onder de jeugd wel veel sexuele onregelmatigheden, onanie etc. voorkomen. En tenslotte: ergens in ZuidRusland hadden Gide, Jef Last en de rest van het reisgezelschap de eerste berichten over de oorlog in Spanje gehoord. De Russische kranten brachten deze berichten eerst zonder veel ophef en zonder een bepaalde houding aan te nemen zoals later. Op een feestmaaltijd stelde een van Gide’s gezelschap een toast voor op de spaanse kameraden, die tegen het fascisme vochten. Er kwam maar weinig applaus: men wist niet goed welke houding men aan moest nemen tegenover Spanje: De partij had haar standpunt nog niet bepaald. Hier knoopte Gide beschouwingen aan vast over het gebrek aan vrije meningsvorming en meningsuiting in de ‘uurs’, zoals de fransen de Sowjet-Unie noemen. Dit alles had niet nagelaten indruk op mij te maken, want wat de dingen betrof die hij schreef meegemaakt te hebben twijfelde ik niet aan zijn oprechtheid.

Niet lang na het ontbijt arriveerden Yvonne en Fem. Gide was zeer verheugd Fem te zien. ‘Setzen Sie sich’ herinner ik me dat hij zei. Femke zei natuurlijk niet veel. Je vader heeft me veel over je verteld, zei Gide. Wat zou hij dan wel verteld hebben? dacht ik. Wat zou Jef van Fem weten? Yvonne had bloemen voor Gide meegebracht.

Zo begon ons leven in Parijs.

[…]

Yvonne Davet was een klein zeer mager vrouwtje, die met een violist getrouwd was geweest. Ze kon heel aardig fotograferen. Ze liet ons o.a. een mooie foto zien van Barbusse, die ze op een vergadering gemaakt had. In haar boekenkast stonden veel boeken van Gide. Hans zei dat ze op Gide verliefd was. Hans zei ook: We zullen Gide maar niet vertellen dat je de zoon bent van de leider van de vrienden van de su in Holland. Hij zei ook dat Gide volkomen gelijk had gehad met ‘Retour de l’urrs’ te

schrijven, wat ik ten scherpste bestreed. Yvonne had ook een zeer luxueuse uitgave van ‘Charmes’ van Paul Valéry, die ik met veel eerbied bekeek. Ik begreep er niet veel van. Er was niet veel plaats in haar kamer en Fem en ik zaten meestal op de grond, en dan was Yvonne steeds bezorgd voor Fem’s witte jurk. De laatste avond brachten we daar door. We aten gewoon brood met boter en koffie, erg lekker, en na het eten lazen Hans en ik om de beurt voor uit ons ‘journal’ waarbij we onder het lezen weleens in het Frans moesten vertalen. Tot afscheid schonk ons Yvonne ieder een boek. Fem kreeg [ruimte opengelaten]; en Hans en ik ‘Les Nouvelles Nourritures’ van Gide. Op weg naar Amsterdam las ik er in, maar ik kon er niet wegwijs in worden. Alleen het begin vond ik mooi, en het is een goed citaat om aan het eind te zetten van mijn Parijse herinneringen:

‘Toi qui viendras lorsque je n’entendrai plus les bruits de la terre et que mes lèvres ne boiront plus sa rosée – toi qui, plus tard, peut-être me liras – c’est pour toi que j’écris ces pages; car tu ne t’étonnes peut-être pas assez de vivre; tu n’admires pas comme il faudrait ce miracle étourdissant qu’est ta vie. Il me semble parfois que c’est avec ma soif que tu vas boire, et que ce qui te penche sur cet autre être que tu caresses, c’est déja mon propre désir.’

Lieneke Frerichs
Karel van het Reve op bezoek bij Gide

In de oorlogsjaren oefent de jonge Karel van het Reve zich in het schrijverschap door het noteren van ‘memoiren’, herinneringen aan wat hij in zijn jeugdjaren heeft beleefd. Een van de voltooide stukken is getiteld ‘Femke’. Van het Reve – dan 23 jaar – kijkt daarin terug op zijn omgang met de familie Last en zijn vriendschap met dochter Femke Last, die hij had leren kennen in de toneelgroep ‘De Vrolijke Brigade’ van Ida Last. Hij vertelt onder meer hoe hij als 16-jarige jongen een week in Parijs doorbrengt samen met de 13-jarige Femke. De latere schilder Hans van Norden, die toen een 18-jarige student aan de Rijksakademie was en decors voor ‘De Vrolijke Brigade’ maakte, gaat mee als begeleider.

De hierna volgende twee fragmenten uit het manuscript ‘Femke’, geschreven in 1944, zijn afkomstig uit het hoofdstuk ‘Parijs’. Veel van deze vroege stukken zullen worden opgenomen in het Verzameld werk van Karel van het Reve. De voorbereidingen daarvan zijn onlangs begonnen. Er is een Stichting Karel van het Reve opgericht, er is een redactie gevormd met daarin Elma Drayer, Lieneke Frerichs als hoofdredacteur en Nop Maas, er is een uitgever, Van Oorschot, en er is een groep enthousiaste vrijwilligers. De bedoeling is om alle boeken op te nemen plus een ruime keuze uit de gepubliceerde maar niet gebundelde stukken en uit de manuscripten. Dat is veel, en het zal dus nog enige tijd duren voor het eerste deel kan verschijnen.

 

Karel van het Reve heeft enkele van deze herinneringen aan Gide gepubliceerd in het Hollands Maandblad van 1966 (gebundeld in Ik heb nooit iets gelezen). Daarin schrijft hij de beschuldiging aan Gide over het opstrijken van geld van de Gestapo niet aan Marcel Cachin toe, maar aan Maurice Thorez. En hij laat Gide bovendien (‘Et puis – ça’) het bekende handgebaar maken om aan te geven dat ook zijn homoseksualiteit tegen hem werd uitgespeeld. Ongeveer hetzelfde staat in Hollands Maandblad 1989 (opgenomen in De ondergang van het morgenland).

Rudi Wester+
Een spel der misverstanden
De vriendschap tussen André Gide en Jef Last

‘Ik heb alles opgeschreven wat ik mij herinner van de beste vriend die ik op de wereld heb gehad gedurende de twintig jaren van onze vriendschap, de vriend die mij vaak behoed heeft voor wanhoop, die mijn werk gestimuleerd en bevrucht heeft en wiens vertrek een leegte liet die nooit geheel gevuld kan worden,’ schrijft Jef Last aan het eind van zijn boek Mijn vriend André Gide. Ondanks de vele slordigheden en enkele verfraaiingen van de werkelijkheid, is het een goed boek. Niet zozeer om alles te weten te komen over hun vriendschap, maar omdat het intelligent en met de nodige zelfkritiek is geschreven over hetgeen die twee zeer tegenstrijdige karakters, die Jef Last (1898-1972) en André Gide (1869-1951) waren, bond. En scheidde.

De historische ontmoeting tussen de dan 65-jarige Gide en de 36-jarige Last vindt plaats op 23 oktober 1934 tijdens een bijeenkomst van de ‘Association des Ecrivains et Artistes Révolutionnaires’ in het Palais de la Mutualité in Parijs. De kennismaking staat al meteen in het teken van de misverstanden die hun hele vriendschap zullen kenmerken. Jef Last, sinds 1932 hartstochtelijk lid van de Communistische Partij Holland (cph), denkt dat de grote schrijver André Gide het communisme even hartstochtelijk is toegedaan als hij en daarom dit congres leidt. André Gide denkt als Last hem in de pauze, nog voordat hij zijn redevoering heeft gehouden, even aanschiet met de vraag of Gide een kwartiertje voor hem over heeft, dat hij een van die gestaalde communisten is die alleen maar conventionele partijpraat kunnen uitslaan en waarvan hij al enkele staaltjes heeft gehoord. Nee dus, niks kwartiertje.

Maar Gide draait als een blad aan de boom om na de vurige, geïmproviseerde toespraak van Last over de losgeslagen jongeren die hij in Duitsland had leren kennen en het sombere lot van de Duitse vluchtelingen voor wie Last onderdak zocht in Nederland, België en Frankrijk. Geen partijpraat maar een toespraak recht uit het hart, zoals Last altijd sprak. Het leidt tot een ontmoeting die door Jef Last in zijn boek over Gide als volgt is beschreven: ‘Ik had juist een mannetje in Parijs afgele-

verd en wachtte op de man die ik mee terug moest nemen, toen de partij mij opdroeg te spreken op een internationale vergadering van schrijvers in de Salle Pleyel [Last vergist zich in de plaats, R.W.]. De vergadering bedoelde een voorbereiding te zijn van het al-Russische schrijverscongres in Moskou en de voorzitter was André Gide. Dat was in de lente [nu ja, de herfst. R.W.] van 1934.’1 En Gide memoreert van zijn kant in een brief aan Claude Mauriac de grote indruk die Last op hem had gemaakt tijdens deze eerste ontmoeting, een Last ‘die vanaf het moment dat ik hem zag tijdens de openbare bijeenkomst, mij buitengewoon sympathiek overkwam. Wat een bijzondere jongen! […] Wat een toewijding! Wat een vuur! Wat een generositeit! Hij heeft nooit een cent, hoewel zijn boeken in Nederland heel goed verkopen, omdat hij altijd kameraden zonder onderdak om zich heen heeft aan wie hij te eten geeft en die hij onderdak brengt. Hij heeft alle beroepen uitgeoefend. Hij kent alle talen.’2 Ook de trouwe verslaggeefster van het dagelijks leven van Gide in de 1 bis rue Vaneau in Parijs, Maria van Rysselberghe, noteert in Les cahiers de la Petite Dame over haar eerste kennismaking met Last: ‘Nederlandse zeeman, schrijver, opwindend, amusant, ironisch in een onmogelijk Frans.’3 Die ‘zeeman’ hoort weer bij het spel der misverstanden in de vriendschap tussen Jef Last en André Gide. Jef Last had inderdaad gevaren, op vissersschepen en als matroos bij de marine, maar zeeman is hij allang niet meer als hij Gide ontmoet. Maar Gide beeldt zich graag in ‘in mij tenminste één proletarische vriend te ontmoeten’,1 zodat hij in zijn Franse intellectuele milieu met deze ‘eenvoudige matroos’ kan pronken.

Een laatste interessante beschrijving van hun ontmoeting vermeldt Jef Last in zijn memoires.4 Hij schreef en dicteerde zijn herinneringen omstreeks 1970 en begon toen al wat onsamenhangend te worden, nog verergerd door zijn gebruikelijke minachting voor juiste data en feiten. Hij had in 1934 in Parijs, al vóór zijn ontmoeting met Gide, enige vreugdevolle avontuurtjes met jongens beleefd, waarvoor hij overigens bijna in het gevang belandde, en schrijft daarover: ‘Pas toen heb ik ontdekt wat ze in Nederland blijkbaar een paar honderd jaar vergeten waren, dat dit contact tot de gelukkigste ogenblikken van de mensheid kan behoren, dit contact van de naakte huid tegen de naakte huid. […] En zoiets, zoals ik dat dus in Parijs beleefd heb, dat is natuurlijk mede een van de oorzaken geweest van mijn contact met André Gide. De hemel beware me, als u denkt dat dat mijn opzet was, toen ik gevraagd werd om op een vergadering te spreken waarvan Gide voorzitter zou zijn. […] Het was de periode waarin Gide zich verplicht achtte om, in plaats van aan zijn kunst te werken, op alle mogelijke vergaderingen als een soort reclamepop te verschijnen.’ De dag na de bijeenkomst mag hij om 10 uur in de rue Vaneau komen: ‘Dat is dan die ochtend dat ik inderdaad om tien uur gekomen ben en om elf uur weg wou gaan, maar hij heeft me gehouden en we zijn samen gaan eten in een chauffeurscafeetje, als ik me goed herinner, en ik ben ’s avonds bij hem gebleven, en een paar weken later had ik de sleutel van de bovenverdieping van zijn huis en kreeg ik een invitatie van hem om met hem mee te gaan naar Marokko.’

Zwervende rebel

De ontmoeting in 1934 kwam




voor beiden op een juist moment in hun leven.

André Gide lag, literair gezien, een beetje stil en was nog te zeer geschokt door de gebeurtenissen in zijn leven om te kunnen werken. Hoewel hij zijn homoseksuele gevoelens al vroeg had onderkend, was hij toch getrouwd met zijn nicht Madeleine Rondeaux omdat, zoals een bevriende arts hem aanraadde, zijn homoseksuele tendensen wel zouden overgaan door een huwelijk; een algemeen verbreide opvatting in die tijd. Toen Madeleine achter zijn avonturen met jongens was gekomen, had Gide het huis verlaten en zich, na diverse omzwervingen, in 1928 in de rue Vaneau geïnstalleerd. Hij schreef wat voorwoorden en begon zich steeds meer voor het communisme en Stalin te interesseren. Hij was toe aan iets nieuws, iets geheel anders dat zijn literaire vacuüm enigszins moest opvullen. Gide was zichzelf daarvan bewust, want hij schreef op 15 april 1933 aan zijn vriend Roger Martin du Gard5: ‘Dit alles is, welbeschouwd, het indirecte en verre resultaat van een tekortschieten, een ontbreken van een vis poetica.’

Ook Jef Last zat, literair gezien, wat op een dood spoor. Hij was zeker geen slechte schrijver, maar al zijn gedichten en romans hadden vooral in het licht gestaan van de propaganda voor een betere wereld die zou ontstaan als men maar geloofde in de idealen van, eerst, de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (sdap) en later het communisme. Mooi schrijven hoefde niet, mocht zelfs niet in zijn strenge opvattingen, als de boodschap maar overkwam. Hij zwierf toen al over de hele wereld, was een eeuwige rebel en individualist, een oprecht geëngageerd schrijver en journalist. Ook Jef Last was getrouwd, in 1923, met de vijf jaar oudere Ida ter Haar die evenals hijzelf de socialistische idealen zeer was toegedaan en deze ook in de praktijk bracht. Ze deed dat eerst met het kindertheater ‘De Vrolijke Brigade’, waar Jordaanjeugd en kinderen van communistische intellectuelen en kunstenaars deel van uitmaakten, en later met de oprichting van kindercircus Elleboog, dat improvisatie door de kinderen hoog in het vaandel had. Zij kregen tussen 1923 en 1927 drie dochters, Femke, Ankie en Mieke, van wie er twee in Nederland wonen en een naar Amerika is geëmigreerd. ‘Tante Iet’ was een sterke vrouw die heel nuchter dacht over hun huwelijk (‘een merkwaardige combinatie’) en over de veelvuldige uithuizigheid van haar echtgenoot, zoals blijkt uit een interview in 1968: ‘Feest was het als ie terug kwam, maar als hij weg was maakten we er even goed feest van. Hij is onberekenbaar. Als hij afscheid nam voor het leven, zoals wij dat wel noemden, was

hij soms de volgende dag terug en als hij om de hoek een pakje sigaretten ging halen bleef hij bijvoorbeeld drie dagen weg. Ik heb me er nooit zo druk over gemaakt. Als hij weg was, ging ik gewoon mijn eigen gang.’6 Toch begon ook Last begin jaren dertig met zijn homoseksuele geaardheid te worstelen en koesterde hij, evenals Gide, grote schuldgevoelens ten opzichte van zijn vrouw.

In dit vacuüm in hun beider leven ontmoetten ze elkaar. En het was meteen raak.

Of het, om maar direct de meest gestelde vraag te beantwoorden, ook een seksuele relatie is geweest, is niet duidelijk maar hoogst onwaarschijnlijk. Last heeft in diverse geschriften steeds aangegeven dat Gide vooral geïnteresseerd was in jongens tot ongeveer zeventien jaar: jongens van een leeftijd waarop zij nog ‘puur’ en ‘onschuldig’ waren en in elk geval niet in staat moesten zijn een intelligent gesprek te voeren, want dat doodde alle lust in hem. En Last was niet speciaal geïnteresseerd in oudere mannen, zoals André Gide toen al was. Hoewel, roem erotiseert en beroemd wás Gide.

Intens onbegrip

In elk geval was het voor beiden een zeer belangrijke vriendschap, zoals blijkt uit hun correspondentie die meteen na hun ontmoeting in 1934 begon en die eindigde toen Jef Last, na moeilijke jaren in Nederland, in 1950 naar Indonesië vertrok op uitnodiging van Mohammed Hatta. Voor drie maanden, maar het zouden drie jaren worden. Gide schreef in zijn laatst bekende brief aan Last, gedateerd 18 september 1950: ‘Bien cher Jef, wat een vreugde bracht me jouw brief, die ik vanochtend kreeg! En wat een gelukkige verrassing om je eindelijk onder wat minder sombere luchten te weten! Ik dacht alleen nog maar met droefheid aan je en durfde je bijna niet meer te schrijven! En nu is het aan mij om joú te benijden. Ach! hoe gaarne zou ik je daar opzoeken als mijn leeftijd en mijn vermoeid-

heid het niet beletten! Wat een vreugde, avonturen en plezierig werk wens ik je toe!’ Dat was vijf maanden voor zijn dood.

Deze vriendschap was voor Jef Last duidelijk wel veel belangrijker dan voor André Gide, zo schrijft ook C.J. Greshoff in zijn uitstekend ingeleide en geannoteerde uitgave van hun correspondentie.7 Of liever gezegd, hij werd voor Last in de loop der tijd belangrijker, terwijl Gide steeds meer afhaakte. Ook daarin school een misverstand. Voor Last was Gide een ‘onvervangbare’ vriend, voor Gide was Last één van de velen. Dat blijkt ook wel uit het aantal brieven: 126 van Last, tegen 61 van Gide. Tenminste, voorzover bekend. Want allereerst zijn alle brieven van André Gide aan Jef Last uit de periode oktober 1934-maart 1938 tijdens de Tweede Wereldoorlog bij een huiszoeking bij Last, die toen ondergedoken zat en aan het illegale maandblad De Vonk meewerkte, door de Duitsers in beslag genomen en verloren gegaan. En ten tweede verhuisde Last heel vaak en sprong hij bovendien slordig om met zijn spullen, zodat op die manier waarschijnlijk ook heel wat brieven zijn verdwenen.

Greshoff lost het ontbreken van Gides brieven uit die voor de vriendschap zeer belangrijke periode 1934-1938 op vakkundige wijze op. Hij schrijft over deze tijd in de vertellende vorm, waarbij hij zich baseert op de brieven van Last – die hij soms in extenso weergeeft -, op de notities van ‘La Petite Dame’ en op de andere correspondenties van Gide met bevriende auteurs als Claude Mauriac, Pierre Herbart en Roger Martin du Gard. Zo ontstaat toch een duidelijk beeld van de intense vriendschap tussen twee schrijvers die in hun literaire opvattingen zó verschilden dat Greshoff schrijft: ‘Merkwaardig dat twee schrijvers die gemáákt waren om elkaar niet te begrijpen, zulke vrienden waren,’ maar die elkaar in veel andere opzichten heel wel verstonden.

Voor een goed begrip van de verschillen en overeenkomsten tussen Gide en Last en van de vriendschap die hen in meer of mindere mate toch zestien jaar verbond, is het interessant de correspondentie tussen de twee heren én het boek van Jef Last over Gide als een echo of commentaar op elkaar te laten horen. Beiden beschouwden als belangrijkste momenten in hun vriendschap hun gezamenlijk verblijf in Marokko in het voorjaar van 1935, hun reis door de Sovjet-Unie in 1936 en, in aansluiting daarop, hun bemoeienissen met Spanje, eenieder op zijn eigen wijze. De Tweede Wereldoorlog scheidde hen letterlijk. Daarna was hun vriendschap niet meer dezelfde, met als laatste opleving hun gezamenlijk optreden op het Jugendtreffen in München in 1947, een optreden dat in hun correspondentie nauwelijks voorkomt maar waarover Last in zijn boek over Gide uitvoerig verhaalt.

De echte grond voor hun vriendschap was, hoezeer zij ook in leeftijd verschilden, een mateloze nieuwsgierigheid, naar mensen, naar hun drijfveren (Gide meer dan Last), naar hun politieke opvattingen (Last meer dan Gide), naar verre landen, naar jongens c.q. mannen. En de zaken waarover zij het meest discussieerden en schreven waren, in volgorde van belangrijkheid, hun biseksualiteit, het commu-

nisme, hun schrijverschap en hun geloof in de jeugd die alles beter zou maken.

Waar Jef Last, in zijn literatuur althans, nog niet ‘uit de kast’ was gekomen, had Gide zich in zijn geschriften, voorzover in die tijd mogelijk was, al openlijk homoseksueel verklaard. Maar beiden waren bang voor het verdriet dat zij hun naasten ermee aandeden; en voor het schandaal uiteraard. Last beschouwde in dit opzicht Gide als zijn leermeester die zijn twijfels en angsten al zo prachtig literair verwoord had. Die kant moest hij ook op, hij moest meer aandacht aan zijn stijl schenken en het schrijven niet alleen meer zien als wapen in de klassenstrijd. Zo verklaarde Last in een interview in 1969: ‘Als ik iets van Gide geleerd heb, is het: eerlijkheid […]. Totdat ik Gide leerde kennen was ik een bekend sociaal bewogen schrijver en weet ik wat. Na Gide heb ik gebroken met de zwart-wit schrijverij en heb ik telkens twee kanten laten zien,’ om verder te gaan met: ‘Gide en ik kwamen in veel overeen. Niet in de laatste plaats omdat we allebei getrouwd en biseksueel waren. En sex is heel belangrijk. Het was een groot probleem. Ik heb mijn homoseksuele component jarenlang weten te sublimeren. Door mijn geloof in de communistische partij. In Marokko heeft Gide me geleerd dat sex niet alleen iets plechtigs is met orgelspel en kinderen.’8 Nu overdrijft Last hier zijn belangstelling voor het communisme als louter een vorm van sublimatie – hij was wérkelijk begaan met de arbeiders, al was voor hem het communisme uiteindelijk niet de heilsleer die hij erin zag en ging hij later over naar een vorm van humanistisch socialisme waarbij liefde het belangrijkste was -, maar Marokko was voor hem, in seksueel en literair opzicht, inderdaad een keerpunt, een bevrijding.

Keerpunt in Marokko

Gide en Last verblijven in april 1935 ongeveer drie weken in Marokko. De bundel gedichten die Last meteen daarna publiceert, heet dan ook De bevrijde Eros. Een ketter in Moorenland en andere gedichten (1936), en André Gide vindt ze zo goed – Last had de gedichten oorspronkelijk in het Frans geschreven – dat hij op grond daarvan Last een beter dichter dan romancier noemt en liefdevol schrijft: ‘Last is dichter niet alleen in zijn geschriften, maar ook in zijn manier van optreden, in zijn wezen, even egoïstisch uit verstrooiing als buitengewoon genereus in zijn gedachten en daden.’9

Ook Gide is weer aan het schrijven geslagen; zijn korte novelle Acquasanta draagt hij op aan ‘mon compagnon Jef Last’. Maar vooral op het persoonlijke vlak is hun verblijf een succes. Hier wordt hun vriendschap hecht aaneen gesmeed. Aan Roger Martin du Gard bericht Gide over ‘die drie fantastische weken die ik doorgebracht heb in Fez’ en over de ‘ongehoorde gelukzaligheid’ die hij daarbij had gevoeld. Last, van zijn kant, schrijft op 16 juni 1935 aan Gide: ‘In Marokko was ik gelukkiger dan ooit, eraan te denken brengt mij in een roes’ en, bijna een jaar later: ‘Ah! Jij zult nooit weten wat Marokko voor mij heeft betekend.’

Terug in Nederland wordt Jef Last, als De Groene Amsterdammer hem verzoekt om een reportage over de drooglegging van de Zuiderzee, verliefd op een Urker visser;

over deze beide gebeurtenissen gaat zijn eerste ‘literaire’ roman Zuiderzee (1935). André Gide, die uitgeverij Gallimard adviseert over publicaties, zorgt ervoor dat er een Franse uitgave van komt. Maar literair? Omdat de correspondentie daarover verloren is gegaan, putte Last later uit zijn geheugen. ‘De zware en modderige stijl,’ zo schreef Gide ongeveer, ‘is misschien te verontschuldigen door het onderwerp en draagt ertoe bij een zekere atmosfeer te scheppen, maar ik heb ernstige bedenkingen tegen de overvloed van cijfers en exacte gegevens die een groot deel van je roman verlaagt tot journalisme.’1 Toch was hij vóór een publicatie bij Gallimard geweest, omdat hij, nog steeds volgens Last, de verhouding tussen de twee hoofdpersonen, de Urker vissers Teun en Auke, als ‘normaal’ beschreven vond, terwijl hij alle Duitse homoseksuele literatuur te sentimenteel vond en ‘de Franse literatuur zich geen homoseksuelen kon denken zonder een bepaalde vorm van criminaliteit’.

Nee, over stijl en literatuur konden André Gide en Jef Last het niet echt eens worden. Bovendien moest Last, in tegenstelling tot Gide, vaak onder de druk der omstandigheden – geldgebrek – boeken publiceren waarvan hij zelf zag dat ze te haastig of te slordig geschreven waren. Zoals De Vliegende Hollander (Gide: ‘Ik vergeef het je niet als je dit boek verpest’) en het boek over Van der Lubbe Kruisgang der jeugd (1939). Zijn dochter Femke daarover: ‘De verdiensten van mijn vader waren altijd zeer wisselvallig en meestal had hij geen cent. Want dan had hij het voorschot al op voordat er maar één letter gepubliceerd was en dan was het altijd een hele zenuwentoestand. Want het boek moest af en het geld was al op. Gelukkig heeft mijn moeder altijd heel zelfstandig haar leven geleid, dat was heel goed voor ons.’10 Wie Last goede Franse schrijvers vond – toen hij Gide ontmoette, had hij maar één à twee boeken van hem gelezen, maar dat haalde hij als een razende in -, zoals Pierre Loti of Anatole France, vond Gide helemaal niks, terwijl Last Gides favoriet Paul Valéry ‘te moeilijk’ vond en niets begreep van zijn verering voor Balzac en Stendhal. En hun gezamenlijke lievelingsauteurs als Dostojevski, Ibsen, Goethe en Walt

Whitman kende Gide weer veel grondiger dan Last. Daar stond tegenover dat Last al die schrijvers in hun oorspronkelijke taal las – hij beheerste dertien talen min of meer, waaronder het Chinees en Japans – en Gide alleen maar Duits en Engels sprak, wat overigens al veel is voor een Fransman.

Maar ze vonden elkaar weer wel in hun belangstelling voor het communisme en de jeugd. Last was een échte communist met, zeker in het begin, een oprecht geloof in een proletarische revolutie die de hele wereld zou veranderen. Gide was meer een oprecht amateur. Wat Last in Gide geïntrigeerd moet hebben is ‘dat Gide drie dingen leek te kunnen verenigen die voor hem ieder op zich al problematisch waren: schrijverschap, communisme en aanvaarde homoseksualiteit’.11 En Jef Last analyseerde in zijn boek over Gide heel scherp wat deze vooral in Last aantrok toen hij hem tijdens dat fameuze congres in 1934 hoorde praten over de Duitse Tippelbrüder: ook Gide was geïnteresseerd in ‘méchants garçons’, maar de theorie erachter, over het hoe en waarom, had hij zich niet echt eigen gemaakt. Volgens Last was Gide ‘de proletarische mentaliteit volkomen vreemd’, en: ‘Gide kan een strijd begrijpen om beginselen als “de klassenloze maatschappij”, “tegen de uitsluiting”, “voor de nieuwe mens” of “tegen de oorlog”, maar niet een staking voor loonsverhoging of een collectief contract of ouderdomsverzekering.’1 En tijdens hun reis naar Marokko, toen ze uitstapten in Madrid waar Last zich hevig opwond over ‘de infame arbeiderswijken’, reageerde Gide koeltjes met: ‘Ach, mijn jongen, wat wil je? Het is heus niet voor niets dat ik communist ben geworden. Dat alles moét veranderen. Toch kan je niet ontkennen, dat het erg pittoresk is…’1

De rijke estheet tegenover de arme proletariër, ook al kwam Last zelf ook uit de gegoede burgerij, zo voelde Last het. En het zou in zijn ogen nooit wat worden met Gides communisme, zoals voor veel Franse schrijvers in die tijd het geëngageerd zijn met de arbeidersklasse een intellectueel spel was dat meer diepgang gaf aan hun literatuur. Toen Gide in Marokko met Last over de opzet van zijn stuk Robert ou l’Intérêt général sprak, dat hij als een soort geschenk aan de Sovjet-Unie wilde geven, reageerde Last ontzet: ‘Hoewel hij [Gide] beweerde maandenlang vlijtig op Marx te hebben geblokt, kan ik alleen maar constateren dat hij er niets van had begrepen. Gide miste volkomen de gave om politiek of economisch te denken. Zijn voorstelling van de arbeiders berustte in wezen nog op wat zijn vader en moeder dachten van hun bedienden en hun pachters.’1 Gide nam de adviezen die Last hem over het stuk gaf gretig over. In die zin hadden ze destijds veel invloed op elkaars werk en leven.

Werdegang

Die invloed vindt zijn hoogtepunt tijdens hun reis door de Sovjet-Unie. In hun correspondentie van september 1935 spreken ze nog van een gezamenlijke reis, maar opeens ziet Gide ervan af. Hij voorziet allerlei rampen in de vorm van verplichte diners, verplichte toespraken en voortdurende controle. Last is het wel met hem eens, maar denkt dat Gide toch ‘redelijk incognito’ zal kunnen

reizen, zal ‘genieten’ en ‘zich jonger zal voelen dan ooit’. Hoe vergiste hij zich, of liever: hij maakte een grove inschattingsfout, zoals hij wel vaker deed als hij zich door zijn enthousiasme liet leiden. Toch besluit Gide om half juni 1935 naar Rusland te gaan, maar dan in veel groter gezelschap: hijzelf en Last uiteraard, verder andere communistisch angehauchte schrijvers als Pierre Herbart, Eugène Dabit en Louis Guilloux en de uitgever Jacques Schiffrin. Gide en Herbart gaan eerst, zodat Gide in Moskou nog een redevoering kan afsteken ter gelegenheid van de dood van Maksim Gorki, in aanwezigheid van Stalin. Last, die door ziekte aan bed was gekluisterd, en de anderen vertrekken later.

De reis wordt een ramp, precies zoals Gide had voorspeld. Op elk station en in elke stad worden ze plechtig ontvangen met het spelen van de Marseillaise, met eindeloze toespraken en met diners van negen uur ’s avonds tot twee uur ’s morgens, terwijl Gide noch van kaviaar noch van wodka houdt maar wel van vroeg slapen. Gide gruwt van ‘die geënsceneerde hartelijkheid’1 en krijgt de ene driftaanval na de andere. De anderen kunnen zich iets meer aan het protocol onttrekken, maar Gide, als beroemd schrijver en paradepaardje van het communisme, is de klos. Notities kunnen Gide en de anderen niet maken, want alles wat ze schrijven wordt gecontroleerd door de kgb. Last tuint er nog vaak in, in die opgeklopte praatjes, al begint ook hij nattigheid te voelen. Pierre Herbart en Eugène Dabit zitten alleen maar op te scheppen over hun veroveringen. Gide is razend.

Ze reizen toch nog heel Rusland door, een buitengewoon vermoeiende reis voor de toch al 67-jarige Gide. Batoem is het dieptepunt. Ze willen zelfs hun reis afbreken om via Turkije naar Frankrijk terug te keren, maar dat wordt hun niet toegestaan. Louis Guilloux is de eerste die het opgeeft en vertrekt. Als Dabit ook nog ziek wordt, gaan Gide, Herbart en Schiffrin terug naar Moskou, een angstige Jef Last – omdat hij Russisch spreekt – achterlatend bij Dabit. Maar het lukt zelfs Last

niet aan diens ziekbed te komen en Dabit sterft onder geheimzinnige omstandigheden. ‘Ik herinner me niet of we het bericht van Dabits dood nog in Moskou hebben gekregen. Al mijn gedachten waren bij Spanje. Ik voelde reeds dat ik daarheen zou moeten.’1 Als het gezelschap uit Moskou vertrekt, wordt er geen Marseillaise gespeeld.

Spanje, het woord is gevallen. Want terwijl het gezelschap in de Sovjet-Unie rondreist, is de Spaanse Burgeroorlog uitgebroken. Een groot aantal monarchisten en fascisten heeft, samen met enkele generaals, de wapens opgenomen tegen de links-republikeinse regering die onofficieel wordt gesteund door de communisten. Jef Last voelt het als zijn plicht tegen het fascisme te strijden en zo de grote wereldrevolutie, waar de communisten naar streven, mogelijk te maken.

Maar dat is niet de enige reden om naar Spanje te willen. Uit zijn briefwisseling met Gide blijkt dat hij zich, terug in Nederland, voor een groot dilemma geplaatst ziet. Hij moet voor partijleden en andere geïnteresseerden enthousiaste verhalen over zijn reis door de Sovjet-Unie afsteken, maar hij kan het niet. Je kunt veel over Last zeggen, maar dom was hij zeker niet. Ook hij heeft natuurlijk de ellende in Rusland gezien, het falen van het communisme, de toenemende bureaucratie en de terreur. Wel gelooft hij nog vaag dat het allemaal goed zal komen.

Hartstochten

Last vertrekt op 20 september 1936 naar Parijs, waarna hij via André Malraux in Madrid terechtkomt en zich meldt bij de Spaanse milicias, het Vijfde Regiment onder de later beroemd geworden Enrique Lister. In een eerste brief aan Gide schrijft hij op 29 september: ‘Het hele leven in Spanje is van een ongehoorde schoonheid en heldendom. De eenvoud van de kameraden in de kaserne, hun goedheid, hun enthousiasme en hun moed zijn het wonderbaarlijkste op aar-

de. Leven en strijden met hen is zo’n geluk




dat er niets meer te wensen overblijft […]. Lieve André, help dit volk met al je hartstocht en al je invloed. Nooit was een ander volk dit zo waardig.’

Maar Gide heeft iets anders aan zijn hoofd. Hij denkt erover zijn Retour de l’urss te publiceren, waarin hij zijn teleurstelling over de zegeningen van het communisme breed uitmeet. Jef Last heeft er in Parijs al gedeelten van gelezen en is het, gezien zijn eigen ervaringen, wel eens met publicatie ervan. Maar dan besluit de Sovjet-Unie op 23 oktober 1936 officieel wapens te gaan leveren aan de Spaanse republikeinen. Last stuurt onmiddellijk een telegram naar Gide met het wanhopige verzoek de publicatie uit te Stellen. Hij ziet de strijd in Spanje als ‘het begin van een definitieve strijd tussen het communisme en het fascisme’ en het boek zou tegen de Sovjet-Unie kunnen worden gebruikt en dus tegen de goede zaak waarvoor hij vecht. Gide overtuigt hem kennelijk van de noodzaak het wél te publiceren, want Last schrijft hem op 14 november 1936 terug: ‘In het algemeen geloof ik dat je gelijk hebt, deze propaganda die alleen maar gebaseerd is op leugens, moet gestopt worden.’

Als hij in december voor een paar dagen verlof in Parijs bij Gide is, leest hij nog meer fragmenten. Naderhand stuurt hij vanuit Amsterdam zijn eerste indrukken. Hij vindt dat Gide best wat positiever over de Sovjet-Unie had kunnen zijn, vooral over de ‘niet te ontkennen progressie van de massa’ en de ‘ongelooflijke vooruitgang op het gebied van de productie’. Hij blijft erbij dat ‘op dit moment elke aanval op de Sovjet-Unie tegelijkertijd de positie van Spanje verzwakt’. Last raakt pas echt in paniek als hij hoort dat Gide ook nog de Retouches à mon retour de l’urss gaat publiceren, want daarmee is er geen houden meer aan. Op het ‘Congrès des Intellectuels pour la Défense de la Culture’, in juli 1937 in Madrid, moet hij eigenlijk beide boeken van Gide in het openbaar verketteren. Hij redt zich er handig uit door te zeggen dat hij de boeken in Spanje niet heeft kunnen lezen, maar zijn dagen zijn geteld. Op advies van, weer, Malraux ontvlucht hij Spanje en zegt begin maart 1938 zijn lidmaatschap van de partij op. André Gide is de enige die hem ermee feliciteert. Van communistische kant wordt hij, zoals gebruikelijk, in de jaren erna met afschuwelijke schotschriften en scheldpartijen overladen.

Gide blijft hem steunen in deze moeilijke jaren, zoals hij zich ook volledig inzet om Lasts vrienden, die Spanje eveneens ontvlucht zijn, financieel en met zijn grote

invloed als beroemd schrijver te helpen waar hij kan. Maar Jef Last heeft het zwaar, zo alleen en zonder zijn oude vrienden van de partij. Hij wordt stuurloos, raakt in een diepe depressie. Daarom nodigt hij Gide uit naar Nederland te komen. Na lang aarzelen besluit Gide dan maar van 10 tot 17 juni 1938 te gaan. Last heeft in Epe een zomerhuisje gehuurd van een zekere Marx (nomen est omen) en verheugt zich er geweldig op om weer samen met Gide te zijn en samen te werken. Het wordt een groot fiasco en ook in dit geval manifesteert zich weer het spel der misverstanden. Want Last schrijft aan Gide op 28 juni: ‘De dagen dat je hier was, waren de enige gelukkige in al die afschuwelijke maanden in Nederland,’ terwijl Gide al op 18 juni aan Roger Martin du Gard bericht: ‘Stel je onze arme vriend voor, midden in een vlak, zandachtig stuk land, binnengehouden door de regen in een van die demontabele huisjes die je wel eens op tentoonstellingen ziet en waarin je alleen kunt leven als je twintig jaar bent en de zon je naar buiten noodt. Geen mogelijkheid om te werken en zelfs niet om te lezen. Kortom, een verloren week, al had ik het genoegen Jef Last weer te zien en enkele Nederlandse dorpen te bewonderen.’

Hart(s)problemen

De tussenpozen in hun briefwisseling worden steeds langer. Last blijft maar vragen om hulp voor zijn vrienden, om boeken van hem en van anderen en om geld, voortdurend geld. Gide blijft aardig en geduldig en doet wat hij kan. Zo zorgt hij er ook voor dat Jef Lasts Lettres d’Espagne, diens brieven vanuit de loopgraven van Spanje die door menigeen op dezelfde hoogte worden gesteld als George Orwells Homage to Catalonia, in 1939 bij Gallimard verschijnen. Maar een van hun gezamenlijke interesses, die voor het communisme, is voorgoed weggevallen. Zo schrijft Gide in 1939 aan Claude Mauriac: ‘In mijn neiging tot het communisme werd ik grotendeels geleid door het verlangen mijn vrienden die ik bewonder, niet teleur te stellen. Jef Last in het bijzonder.’2

Last vertaalt in die tijd veel werk van Gide en zal dat tijdens de oorlog blijven doen, al schrijft hij zelf ook aan nieuwe romans. In zijn eerste brief aan Gide na de oorlog vertelt hij hoe hij deze heeft doorgebracht, dat hij ook ‘enkele weken’ in het

verzet heeft gezeten: dat ‘was amusanter dan de redactie en de illegale vergaderingen, een beetje als in Spanje, mooi als een film.’ Maar ja, hij wil zo snel mogelijk naar China, want hij heeft schoon genoeg van Europa. En, klassiek, hij vraagt weer aan Gide: ‘Ga je met me mee?’ Op 16 augustus 1945 antwoordt Gide dat hij het een groot geluk vindt weer iets van hem te horen, maar dat hij zich te oud voelt om naar China te gaan. Wel gaan ze in juli 1947 nog samen naar het ‘Jugendtreffen’ in München, waarvoor Gide is uitgenodigd ‘om het contact te herstellen tussen de Duitse jeugd en een aantal der belangrijkste geestelijke leiders van de vrije wereld’1 en waar ook Jef Last als spreker is gevraagd. Beiden zijn gelukkig weer in elkaars gezelschap te zijn en gezamenlijk op te treden. Zo meldt de Wiesbadener Kurier van 9 juli 1947: ‘Veel goede gedachten werden op deze hete zomerdag in woorden gevat, zodat André Gide, met een verheugde blik in de richting van Jef Last kon zeggen: ‘Cette journée m’emplit de joie’ (‘Deze dag vervult mij met vreugde’).1

Het is hun laatste gezamenlijk optreden, de laatste opleving van hun vriendschap. Gide laat het steeds meer afweten. Hij vindt duidelijk dat Last te veel is en te veel van hem vraagt. Hij kán al die toewijding niet meer beantwoorden, al blijft hij trouw in zijn vriendschap. Last begint zich verongelijkt te gedragen: ‘Ik voel me altijd een beetje die jonge Nederlandse barbaar van wie je de zenuwen krijgt maar van wie je toch houdt, zoals van je zwarte chauffeur. Maar ik begrijp heel goed dat de zwarte, als hij oud geworden is, niet meer dezelfde gevoelens van liefde oproept.’ En als Gide in november 1947 de Nobelprijs voor literatuur in Zweden ontvangen heeft en niets van zich heeft laten horen aan Last, is de boot aan en wordt Last, naast pathetisch, zelfs enigszins venijnig. In zijn brief aan Gide van 1 december zegt hij dat hij gehoopt had Gide op Schiphol even te ontmoeten, maar helaas. ‘De gedachte dat ik je op een dag zal verliezen, is een nachtmerrie voor mij, want die dag zal ik pas echt alleen zijn,’ schrijft hij, om te vervolgen met: ‘Ik verwacht alleen maar een ansichtkaart met jouw naam erop van je, een klein teken dat je me niet vergeten bent in je

roem en geluk.’ En die arme Gide, verpletterd door alle drukte rondom de prijs, antwoordt hem nog heel zoet op 9 december uit Neuchâtel, waar hij wegens oververmoeidheid en hartproblemen wordt verpleegd, dat Last ‘zijn trouwe vriend blijft’.

Maar de ongelijkheid in hun verhouding, de aandacht die Last maar steeds van Gide vraagt en die deze niet meer kan, niet meer wil geven komen pijnlijk tot uiting in een brief van Last aan Gide van 2 augustus 1948. Daarin schrijft hij dat hij jaloers is op alle mensen die voor Gide van veel groter belang zijn geweest dan hijzelf, terwijl hij zich toch zo verwant weet met Gide: ‘Het idee dat ik voor jou nooit meer dan een sympathieke vreemdeling zal zijn en dat jij misschien sterft voordat je ooit zult weten dat iemand, die niet als Fransman is geboren, zich op een mystieke manier dichter bij jou voelt dan hij ooit aan jou heeft durven bekennen, dat idee is mij vrijwel onverdraaglijk.’

Ze blijven corresponderen, maar de liefde komt nog slechts van één kant, die van Last, al blijft Gide even hoffelijk als altijd. Als Gide in februari 1951 overlijdt, hoort Last het als terloops op Bali, waar hij als onderwijzer werkt. Daarmee eindigt een mooie vriendschap tussen twee schrijvers die beiden grote individualisten waren, maar die elkaar gevonden hadden in hun afkeer van conformisme en hun behoefte aan liefde. Die beiden echter ook weer te veel van elkaar verschilden om een gelijkwaardige vriendschap mogelijk te maken. Maar vriendschap wás het.

 

De Nederlandse vertaling van de citaten uit de (Franse) correspondentie Gide-Last en overige Franse citaten is van de hand van de auteur.

Francis Bulhof+
Gide in Polderland
Immoralist of kameleon met ethische bezorgdheid?

‘Tiens! Tu travailles?’
Je répondis: ‘J’écris Polders…’
(André Gide, Paludes)

Op 19 oktober 1922 stond de dichter Martinus Nijhoff zich in hemdsmouwen op te frissen in het Parijse ‘Hôtel des Grands Hommes’ vlakbij het Panthéon, toen daar opeens op de deur werd geklopt door ‘een stevig heer van middelbare lengte, met een glimlachend lang-ovaal gezicht, in een lange grauw-groene pellerien’. Zo stapte André Gide op een herfstachtermiddag de Nederlandse literatuur binnen.

Nog trillend van opwinding schreef Nijhoff meteen aan zijn vrouw A.H. Nijhoff-Wind hoe hartelijk en eenvoudig de onverwachte bezoeker was geweest.1 Nijhoff had schriftelijk belet bij hem gevraagd, maar omdat Gide toch in de buurt moest zijn, was hij zijn antwoord persoonlijk komen afgeven. Nijhoff geneerde zich dood, kleedde zich snel aan en even later liepen de heren druk pratend samen tot aan de St. Sulpice. Er werd een afspraak gemaakt voor een volgende dag. De aanleiding voor de ontmoeting was stellig de vertaling van La porte étroite (1909), waaraan Nijhoffs echtgenote werkte en die als De enge poort overigens pas in 1937 verscheen.2 Van dit ‘buitengewone boek’, dit ‘kleine maar volmaakte werkje’3 was Nijhoff zeer onder de indruk. Misschien is ook zijn vertaling van Paludes (1895) ter sprake gekomen, die hij trouwens pas in de loop van 1929 in het tijdschrift De Stem kon plaatsen.4

Ontdekkingen

Eerder in het wonderjaar 1922 had Eddy du Perron, kersvers in Europa, zich met enkele verzorgers aan een culturele Ronde van Frankrijk gezet. In februari stapte hij in Biarritz een boekwinkel binnen en afgaande op een tip van een andere klant kocht hij uit balorigheid Gides in 1910 verschenen Oscar Wilde, de enige titel die ze op voorraad hadden. Van Gide had Du Perron toen nog nooit gehoord, zo valt uit zijn relaas op te maken. Die plaquette beviel hem niet erg, maar

toch kocht hij tien dagen later, toen de karavaan in Nice was aangekomen, La porte étroite en Isabelle (1911).5 Ook die romans vond de jonge Indischman niet geweldig. Pas in 1924 vond hij naar eigen zeggen de weg naar Gide via zijn literaire mentor Pascal Pia, die hem klaarstoomde voor Les nourritures terrestres. Toen was hij voorgoed gewonnen, zo herinnerde hij het zich zeven jaar later.6

Misschien meer nog dan op de rol van Pascal Pia moet hier op die van de jonge Brusselse boekhandelaar en uitgever Raoul Simonson gewezen worden, die trouwens niet alleen Du Perron op het goede spoor bracht maar ook zijn collega-uitgever A.A.M. Stols. Du Perron woonde destijds in Brussel en liep regelmatig de boekhandels af. Sander Stols werkte nog vanuit Maastricht, maar was al wel doende zijn naam als drukker en uitgever te vestigen, ook van Franse titels. Simonson gaf op een relatief vroeg tijdstip een fraai vormgegeven bibliografie van het werk van André Gide uit, waarvan het ‘achevé d’imprimer’ is gedateerd op 5 oktober 1924. Deze bibliografie werd gedrukt bij Boosten en Stols in Maastricht.7 Het contact tussen de uitgever en de drukker was uiteraard gelegd door de bibliofiel Sander Stols.

Er moet in Simonsons boekhandel, eerst in de Bergstraat (waar Multatuli ruim zestig jaar tevoren zijn Max Havelaar had samengesteld) en later in de Wildewoudstraat even verderop, veel over Gide zijn gediscussieerd en Du Perron was daar zeker

bij. Simonson was enthousiast over Gide. In het avantpropos




van zijn Gide-bibliografie noemde hij hem ‘un des plus grands écrivains d’aujourd’hui’. Die geestdrift vond een rijke voedingsbodem bij de jonge Du Perron, die de boekhandelaar daarop als uitgever van zijn eenmansdrukwerken engageerde. Zo kwam in de tweede helft van 1925 Du Perrons Filter bij hem uit, in 1926 gevolgd door Bij gebrek aan ernst. In april 1926 liet Simonson Het bozige boekje bij Stols drukken. Naar Simonsons invloed verwees Du Perron ook zelf (niet met name, want hij had intussen een aanvaring met hem gehad) in de Cahiers van een lezer: ‘in’ ’25 en ’26 was ik in Brussel bevriend met een belezen boekhandelaar die een prachtige eigen bibliotheek bezat […] ik dank hem enige heerlijke ontdekkingen: Jean de Tinan, Léautaud’ (vw ii, p. 176). In dat rijtje hoort ook de naam van André Gide thuis.

Op 3 november 1925 maakte Du Perron in de winkel van Simonson kennis met de kwaliteitsdrukker Stols. Het was het begin van een uiterst vruchtbare samenwerking die in hoge mate bijdroeg aan de verbreiding van Nederlands en Vlaams literair talent. Maar de Maastrichtenaar Stols vergat de Franse literatuur niet. Hij onderhield goede relaties met Paul Valéry en Valery Larbaud. In 1926 dineerde hij met Gide in Parijs. Dit contact leidde tot enkele verzorg de Franse uitgaven: een herdruk van Le voyage d’Urien in 1928; een herdruk van La symphonie pastorale in 1930; en een buitengewoon mooi gedrukte Paludes, eveneens in 1930. Tijdens de oorlog volgde clandestien Nijhoffs herziene Paludes-vertaling (met de titel Moer, 1944).8

Van 19 juli 1925 tot 31 mei 1925 maakte Gide een reis door Afrika, waar hij talloze koloniale misstanden kreeg te zien en te horen, die hij vastlegde in Voyage au Congo (1927) en Le retour du Tchad (1928). In mei 1928 hield hij daar in Brussel een voordracht over, waarbij ook Marc Allégrets Congo-film werd vertoond. Stols en Du Perron waren onder de toehoorders. In de aantekeningen die Du Perron op 23 mei 1928 van die bijeenkomst maakte was hij niet onkritisch over de persoon Gide: ‘merkbaar geïntimideerd […] een Gide die zich dwingen moet moedig te zijn’ (vw ii, p. 88-91). Maar dat had met zijn waardering voor Gides oeuvre niets te maken. Na deze Congo-presentatie reisde Stols met Gide door naar Amsterdam, waar deze in het Koloniaal Instituut zijn reis naar Nieuw-Guinea wilde voorbereiden (van die reis is niets gekomen).9 Net als tegenover Nijhoff was Gide tegenover Stols ‘bijzonder hartelijk en spraakzaam’.10

Dominees

In de jaren twintig verbreidde Gides roem zich langzaam over Europa.

Een vroeg voorbeeld daarvan is het onnavolgbare essay dat Ernst Robert Curtius schreef voor een Duits publiek dat juist vier jaar lang in een verbitterde oorlog met de Franse erfvijand verwikkeld was geweest.11 Het blijft het beste overzicht van de eerste periode van Gides schrijverschap.

Ook in het neutraal gebleven Nederland, dat de Eerste Wereldoorlog buiten de deur had weten te houden en waar de culturele aandacht sterk op Frankrijk gericht was gebleven, groeide de belangstelling voor Gide. Wij hadden dan geen Ernst Robert Curtius, maar op 29 mei 1923 promoveerde de fijnzinnige Sybrandi Braak, al meer dan twintig jaar docent Frans aan het gymnasium te Winschoten, op André Gide et l’âme moderne.12 De ook in de Duitse en Engelse literatuur zeer belezen Braak zag in Goethe de grote voorganger van Gide. Zijn visie op Gide wortelt in de Duitse romantiek, die door de gebroeders Schlegel als ‘modern’ tegenover het classicisme was geplaatst. Kenmerken van de moderne ziel zijn de interne worstelingen tussen rede, geloof en schoonheidservaring. Interessant aan deze Duits-romantisch gekleurde visie is dat het daardoor mogelijk wordt om een aantal van Gides ook langere teksten (Isabelle, La symphonie pastorale) te herlezen als passend in de Duitse novelletraditie. Deel daarvan is het ‘Stimmungs’-element tegenover de karaktertekening, die in de Franse romantraditie overheerst. Du Perron noemt dit verschijnsel ‘atmosfeer’, meent dat het heel ongewoon is in de Franse literatuur, maar herkent het in L’immoraliste, in La porte étroite, in de hele Isabelle en vooral in Amyntas (vw ii, p. 189).

Sybrandi Braak beklemtoont ook het protestantse karakter van Gides denkwereld, waarin de bijbel in talloze citaten, tot in de boektitels toe, een hoofdrol blijft spelen. Ook is het domineesgehalte vrij hoog in zijn oeuvre, wat voor de Franse lezers een exotisch verschijnsel moet zijn geweest, maar in Nederland een herkenbaar aspect. In Gides sluimerend maar nooit slapend schuldgevoel is de calvinistische traditie van het ouderlijk huis permanent aanwezig. Van zijn eigen domineesland heeft Gide nooit echt afscheid genomen. Het lag voor de hand dat toen zijn werk hier te lande doordrong, het calvinistische aspect van met name de romans La porte étroite (1909) en La symphonie pastorale (1920) de volle aandacht kreeg. Midden jaren dertig, bij het verschijnen van Jef Lasts vertaling van Les nouvelles nourritures (1935), liet Menno ter Braak zijn gevoel van verwantschap merken. Voor hem was

Gide ‘noch een cynicus noch de principiële negativist,




waarvoor men hem wel eens verslijt. Hij is veeleer een Christen van de protestantse nuance, die, zoals van iedere protestant eigenlijk gevergd kan worden, de christelijke overlevering (de historie, de kerkvaders, de traditie, de dogmata) telkens opnieuw toetst aan de Evangeliën.’13

Met geen woord rept Sybrandi Braak in zijn dissertatie van de tien jaar tevoren verschenen groteske Les caves du Vatican (1914), misschien omdat hij zich geen raad wist met een tegen een christelijk-kerkelijk complex gerichte boutade. Les caves du Vatican zou (met zijn komische nevenintrige van een door vrijmetselaars gevangengenomen paus) in tijden van pausverkiezing verplichte lectuur moeten zijn. Vanzelfsprekend ontbreekt eveneens Les faux-monnayeurs, dat immers pas in 1926 uitkwam. De ingewikkelde Droste-cacaoblikstructuur14 van deze roman (op het blik staat een verpleegster die een dienblad draagt met daarop een cacaoblik waarop een verpleegster die een dienblad draagt met daarop een cacaoblik enzovoort…) leverde een blijvende bijdrage aan het literaire discours. Het is een van de spaarzame klassieke romans van de twintigste eeuw geworden.

Uiteraard kon Braak nog niet kennis nemen van Gides Journal. Dat werd pas in de jaren dertig bij stukjes en beetjes gepubliceerd. De Pléiade-uitgave ervan dateert van 1939. Vooral dankzij dit Journal en de talrijke literaire kritieken, die sinds 1903 (Prétextes) en 1911 (Nouveaux prétextes) werden gebundeld, bereikte Gide langzamerhand de status van een twintigste-eeuwse Goethe. Daarnaar streefde hij met dezelfde standvastigheid als zijn generatiegenoot Thomas Mann. Helder, klassiek, intelligent, zelfverzekerd, dat zijn de trefwoorden die hij ook op zichzelf van toepassing achtte.

Dilemma’s

Aangezien Les faux-monnayeurs en het Journal nog niet verschenen waren toen Braak promoveerde, kan men zijn dissertatie prematuur noemen. Zijn aanstekelijk enthousiasme bewijst niettemin dat het werk van Gide al spoedig na de Eerste Wereldoorlog in Nederland weerklank had gevonden. Een belangrijk element daarvan was, zoals eerder betoogd, Gides protestantse achtergrond. De Zwitserse dominee die in La symphonie pastorale zichzelf in gewetensnood bracht, was in Nederland een van zijn hoogst gewaardeerde scheppingen. La symphonie pastorale werd zelfs tientallen jaren als schoolboek uitgegeven door de firma Meulenhoff.15 Verweven in het conflict tussen Eros en caritas van de zondigende dominee is de in-

burgeringscursus van de blinde, spraakloze, verwaarloosde, vervuilde, dierlijke Gertrude, die in enkele maanden (tussen 26 februari en 30 mei, volgens de dateringen in de tekst) leert spreken, leert zien en leert onderscheiden. Haar innerlijk conflict (misschien ook door Gide als belangrijker beschouwd dan dat van de dominee) tussen blindheid en inzicht dwingt haar tot een narcisseske zelfmoordpoging die haar dood ten gevolge heeft.

Gide had in principe het project van L’aveugle – zoals La symphonie pastorale aanvankelijk heette – al sedert 1893 in portefeuille. Die voorlopige titel duidt erop dat hij niet de dominee maar Gertrude als de kern van zijn novelle zag. Ook de film die in 1946 van La symphonie pastorale met Michèle Morgan werd gemaakt, beklemtoont het ethische dilemma van de dominee, maar problematiseert het aanpassingsproces van Gertrude nauwelijks. Gide is dan ook niet zeer diep op het probleem van Gertrudes bewustwording ingegaan. Niet alleen was het Angelsaksische prototype Laura Bridgeman (1829-1904) geen Engelse, zoals hij (Romans, p. 887) suggereert, maar hoorde ze als Amerikaanse thuis in de New England-traditie van Alexander Graham Bell, Ann Sullivan en Helen Keller. Ook lijkt Gide het probleem te onderschatten als hij Gertrude in korte tijd tot subtiel nuancerend spreken en denken weet te brengen. Kan iemand die op de normale leeftijd niet heeft leren praten nog aansluiting vinden bij de taal? Dat wordt nu ernstig betwijfeld. Zo het al mogelijk is, is het een proces van jaren.16

De voorstanders van Gides werk werden aangetrokken door de ernst waarmee hij levensproblemen vanuit een nieuwe optiek bezag. Zij waren onder de indruk van de eerlijke strijd die Gide voerde voor de bevrijding uit het burgerdom. Zij apprecieerden ook zijn ‘sincérité’ (oprechtheid) en ‘disponibilité’ (het openstaan voor nieuwe ideeën) als levenshouding. Telkens opnieuw bleek hij bereid zijn standpunt te verleggen. Dat bracht hem op latere leeftijd in (en uit) de buurt van het stalinisme. Niet onbelangrijk was dat hij een proza schreef dat soms schools aandeed, in het bijzonder door een archaïsche woordenschat en door frequent gebruik van de achterhaalde ‘imparfait du subjonctif’, maar dat overtuigde door zuiverheid en precisie.

Er waren ook tegenstanders, die in de jaren twintig even sterk de overgeleverde normen en waarden verdedigden als heden ten dage in sommige politieke kringen wordt gedaan. Gide is daarom uiterst actueel. Deze tegenstanders keerden zich met weerzin af van Gides moeizaam verworven persoonlijke vrijheid, en dan ging het steevast om zijn steeds openlijker beleden homofilie. Het was destijds gebruikelijk om dit thema onbesproken te laten of te verbloemen. Oscar Wilde, Thomas Mann, Marcel Proust, Louis Couperus deelden Gides seksuele oriëntatie en getuigden er in hun werk ook wel van, maar het verschil is dat Gide zich in de jaren twintig met Corydon opwierp als de grote voorvechter van de seksuele emancipatie. Dat zette kwaad bloed bij de fatsoensidealisten. Omdat hier de receptie van Gides werk in Nederland, en dan voornamelijk in het interbellum, het thema is, kan die weer-

stand niet onbesproken blijven. Met een andere invalshoek kan bijvoorbeeld S. Dresden in een voetnoot verklaren: ‘Noch bij [Gide] noch bij Proust zal ik aandacht besteden aan pedofilie, homoseksualiteit enzovoort,’17 (waarbij men zich onwillekeurig afvraagt hoever dit ‘enzovoort’ moet worden doorgetrokken), – in die gelukkige omstandigheid verkeren wij niet. Met literaire discussie heeft dat niets te maken. Enkele van Gides tegenstanders gaven volmondig toe dat hij waardevolle, stilistisch hoogstaande literaire werken voortbracht, maar waren van mening dat daarin dodelijk gif aan de lezer werd toegediend.

Mooi, beau, bello

In Gides vroegste werk bleef het homofiele element beperkt tot nauwelijks herkenbare details (in Paludes bijvoorbeeld) en vage stemmingen, maar in L’immoraliste (1902) kon niemand er meer omheen. Zeker is de roman te lezen als de Nietzscheaanse zelfbevrijding van de narcistische Michel uit zijn burgerlijk geleerdenbestaan tot de aanvaarding van het volle, ‘gevaarlijke’ leven. Alle winst is verlies. Michels openlijke zelfaanvaarding als homofiel verdoezelt zijn fundamentele oneerlijkheid tegenover zijn echtgenote. De Marceline uit L’immoraliste is een al even onaantastbaar, engelachtig en absoluut zuiver wezen als de Emmanuèle uit Les Cahiers et les Poésies d’André Walter (1891) of de Alissa uit La porte étroite. Dresden ziet in deze figuren symbolistische verschijningen,18 maar het ligt voor de hand parallellen te zoeken in Gides biografie: zijn twee jaar oudere nicht Madeleine Rondeaux, die veel op Gides moeder leek, trouwde met hem in 1895. Het was een ‘mariage blanc’ waarvan de uiterst complexe gevoelsstructuur in het postuum verschenen Et nunc manet in te (maar niet alleen daar) is opgetekend. De tegenstem van Madeleine Rondeaux wordt in deze tragedie jammer genoeg niet of nauwelijks gehoord.

Omdat L’immoraliste in de Nederlandse discussie inzake Gide zo’n centrale plaats inneemt, vatten we hier het verhaal kort samen. Op zijn huwelijksreis naar Noord-Afrika met Marceline blijkt Michel aan tuberculose te lijden. De nabije dood opent hem de ogen voor het leven. Zijn vrouw verpleegt hem trouw tijdens een langdurige reconvalescentie, waarin hij zijn belangstelling ontdekt voor Algerijnse jongens die als ‘mooi’ worden aangeduid, bijvoorbeeld: ‘Moktir, beau comme peu, voleur et pipeur comme aucun’ (Romans, p. 427). Er ontbreekt overduidelijk iets in de huwelijksrelatie, maar daarover wordt gezwegen. Michel geneest en het echtpaar reist terug via Italië. Daar brengt een absurde vechtpartij met een Italiaanse koetsier Michel tot grote opwinding. Het komt hierna tot een eerste seksueel contact tussen Michel en Marceline. Op een andere manier is Michels mededeling: ‘je possédai Marceline’ (Romans, p. 405), niet te interpreteren. Zij raakt zwanger, maar heeft een miskraam. Nu de levensdriften bezit van hem hebben genomen, doet Michel afstand van zijn filologenbestaan en geniet van het buitenwerk op zijn landgoed in Normandië. De vreugden van het landleven van Michel vormen een hoogtepunt in L’immoraliste. Zijn voorkeur verplaatst zich nu van Algerijnse diefjes naar Norman-

dische stropersjongens. Hun vergrijpen ziet hij maar al te graag over het hoofd. Het is dit afwijzen van de burgerlijke normen en waarden dat hem in de eerste plaats tot immoralist maakt. Zijn homofiele belijdenis is daarbij niet meer dan een bijverschijnsel, dat echter bij een tweede absurde incident met weer een Italiaanse koetsier nadrukkelijk naar de voorgrond wordt geschoven: ‘Anche tu sei bello, ragazzo, répondis-je; et, comme j’étais penché vers lui, je n’y pus tenir et, bientôt, l’attirant contre moi, l’embrassai’ (Romans, p. 462). De op allertreurigste wijze verwaarloosde echtgenote Marceline sterft uiteindelijk in het Noord-Afrikaanse Touggourt (Romans, p. 470). Haar tragedie is Gide door veel lezers, die het grootste belang konden hechten aan het motief van de zelfbevrijding, maar zich stoorden aan het openlijk uitspreken van ongewone gevoelens en Michels liefdeloze, oneerlijke houding tegenover Marceline, uiterst kwalijk genomen.

Deze homofiele tendentie, waar te nemen in vrijwel alle prozawerk van Gide – misschien minder in Isabelle en La symphonie pastorale, maar duidelijk aanwezig in Les caves du Vatican en Les faux-monnayeurs – mondt uit in zijn apologie van de pederastie (zo noemde Gide zijn geaardheid zelf19): het beroemde, in 1924 in de openbaarheid gebrachte Corydon,20 een datum in de geschiedenis van de homo-emancipatie. Sinds die publicatie is Gide in kerkelijke en burgerlijke kringen geen persona grata meer.

Paradox

Tussen Winschoten en Brussel ligt de stad Utrecht. Bij de receptie van het werk van Gide is duidelijk onderscheid te maken tussen de lezers voor wie de Corydon-kant geen beletsel vormde en hun moreel verontruste tegenstrevers. In het niet strak aan de kerkelijke leer gebonden tijdschrift De Gemeenschap overheersten de negatieve reacties. In dat Utrechtse kamp kon men letterkundigen zoals Henri en Gerard Bruning, Albert Kuyle, Jan Engelman en ook Henny Marsman aantreffen, die onconventionele katholieke denkers zoals Léon Bloy en Jacques Maritain bewonderden. Deze laatste was namens enkele bezorgde ethici op 14 december 1923 bij Gide op bezoek gekomen om hem af te brengen van het publiceren van Corydon.21 Maritain wilde de Franse jeugd niet blootstellen aan deze morele gevaren. Het bezoek was voor Gide een reden te meer om de publicatie van Corydon te bespoedigen. Een belangrijke trait d’union tussen deze Franse en de Nederlandse katholieken was Pieter van der Meer de Walcheren, wiens levensloop enigszins parallel liep met die van Maritain. Langs deze weg moet men bij De Gemeenschap van Maritains stap geweten hebben. In Utrecht is men contra Gide, bij Simonson in Brussel is men langs een heel andere lijn pro.

In De Gemeenschap publiceerde in 1926 de jonggestorven Nijmeegse essayist Gerard Bruning een reeks van vier bijdragen onder de titel ‘Van André Gide tot André Breton’.22 Typerend voor de intelligentie van Gerard Bruning is dat hij op het in zijn groep zo urgente zedelijke probleem niet ingaat, ook al wijst hij Gides ‘giftige folie très méditée’ met Gideaanse ambivalentie af als ‘cynische oprechtheid’ (p. 59). Zoals het spel met de voornamen van de titel al losjes aanduidt, betoogt Bruning dat

de oorsprong van de Dada-beweging en van het surrealisme in Les nourritures terrestres moet worden gezocht. Bruning heeft Dostojevski en de Dostojevski-kritiek van Gide in zijn artikel verwerkt, lijkt minder belangstelling te hebben voor Nietzsche, die toch zeker in deze hoek thuishoort, maar hij heeft in ieder geval de Nourritures aandachtig gelezen en concludeert onder meer: ‘Geheel de literaire werkzaamheid van André Gide kenmerkt zich door een ethische bezorgdheid, luisterend naar de gewaande aanstaande verwerkelijking eener nieuwe wereldorde en moraal en deze ethische bezorgdheid is niet alleen karakteristiek voor Gide, maar in gelijke mate voor de Dada-periode’ (p. 129). Die conclusie mag met het perspectief van vandaag betwijfeld worden, maar Bruning die Gide kwalificeert als ‘giftig’ en ‘cynisch’ kent hem tegelijkertijd een ‘ethische bezorgdheid’ toe. Geen wonder dat Du Perron in zijn commentaar hierop ‘de strekking van dat tweeslachtige artikel [was] vergeten’ (vw ii, p. 181). Menno ter Braak, die nu eenmaal de paradox hoog in het vaandel had staan, wist echter, nog voor hij vriendschap sloot met Du Perron, Brunings haat tegen Gide tot liefde te herleiden: ‘Als men Bruning zijn liefde voor Gide voorhoudt, is dat geen beschuldiging van dubbelzinnigheid; neen, Bruning moest Gide zo liefhebben om hem zo te kunnen haten.’23

Het onvatbare

In 1927 werden Les faux-monnayeurs en het erbij horende Journal des faux-monnayeurs in De Gids zo vernietigend besproken24 dat men zich kan afvragen of de redactie, onder wie Nijhoff en Roland Holst, niet even had zitten dommelen. De auteur ervan was de Parijse componist Matthijs Vermeulen, de tegenvoeter van Willem Mengelberg en alles wat voos en Duits was, en gewoonlijk een alleszins raisonnabel recensent. Tien bladzijden lang spuwde Vermeulen zijn gal uit over de belangrijkste roman van ‘den loozen, fuyanten’ André Gide. De reflectieve spanning tussen tekst en commentaar, zowel binnen als buiten de roman, met daarbij de zogenoemde mise en abyme, is aan Vermeulen niet besteed, de ‘Lacedemonische Eroos’ al evenmin. Hij meent dat in de Faux-monnayeurs ‘het intellectueele niveau

véél te laag’ wordt gehouden. Gide had zich tot taak gesteld alom verontrusting teweeg te brengen: ‘inquiéter, tel est mon rôle,’ noteerde hij op 29 maart 1925 in het Journal des faux-monnayeurs.25 Niets in dit boek kan echter verontrusting wekken, aldus onze recensent, behalve de ‘scabreuze en crapuleuze zijden’ van het knapendom. Vermeulen besluit na talloze kritische opmerkingen: ‘Op deze negatieve wijze kan elke pagina van Le Journal des Faux-Monnayeurs bekanttekend worden. Doch ik wil den lezer Gide’s methode beter toepassend dan Gide, niet onderschatten. En het spijt mij werkelijk dat ik zooveel vat op hem heb. Ook het Journal behoort tot de valsche munterij’ (p. 466).

Als door een wesp gestoken reageerde Du Perron al op 20 november 1927 op deze ‘volmaakt idiote boekbespreking of erger’ (vw ii, p. 41). Hij prees Gide aan het begin van het ‘Tweede Cahier van een Lezer’ als ‘mogelijk de intelligentste en zeker de gevarieerdste figuur onder de levende Fransen’ (ibid.) en ontkrachtte met retorisch geweld zowat alle argumenten van Vermeulen. Dat is niet onvermakelijk om te lezen, maar van een discussie is toch eigenlijk geen sprake.

In 1929 ontwikkelt zich dan toch iets dat boven de eenvoudige polemiek uitstijgt. In Den Gulden Winckel verschenen twee positieve artikelen. In het eerste, ‘Gide als Proteus en apostel’,26 noemde de Parijse correspondent H. van Loon hem een oprecht man die tegen zijn eigen hoogmoed ingaat. Gide is misschien geen geboren kunstenaar en hij erkent de geijkte waarden niet. Hij moet vooral getuigen, zoals hij heeft gedaan met zijn reisverslagen over de koloniale misstanden in donker Afrika.

In het tweede artikel, ‘Gide zestig jaar: zijn werk dialectisch belicht’,27 hekelde

Jo Otten, die in 1927 een halfjaar bij de Nouvelle Revue Française had gewerkt, veel dwaze meningen over Gide. Men stoot zich aan zijn seksuele oriëntatie, men heeft geen vat op deze Proteus met zijn verbijsterende veelzijdigheid (dit lijkt direct gericht tegen Matthijs Vermeulen). In Gides diversiteit steekt geen gekweld wezen, maar iemand die al in 1894 wilde ‘assumer le plus possible d’humanité’.28 Otten prijst Gides klare, beheerste stijl en gebruikt de rest van zijn plaatsruimte om de aandacht te vestigen op de studie van Charles du Bos: Dialogue avec André Gide.

Beide stukken kunnen worden gezien als een reactie op wat Marsman op 8 juni 1929 in de Nieuwe Rotterdamsche Courant over Gide had geschreven in zijn recensie van Du Perrons Poging tot afstand. Daarin verweet hij Du Perron zijn bewondering voor Gide, ‘dien ik detesteer en die, voorzover hij verwantschap heeft met Stendhal, deze alleen vertoont in zijn a-moralisme, zijn eveneens al of niet echte a-moraliteit’.

Du Perron vatte deze woorden op als een oorlogsverklaring. Ze dwongen hem de voorlopige balans op te maken in ‘André Gide en de Hollandsche kritiek’, dat in november 1929 is geschreven.29

Dat Gide door Dirk Coster onoprecht genoemd werd, dat Vermeulen Gides voorliefde voor schurken en schavuiten immoreel vond, en dat Marsman zich vroeger in dit koor had gemengd door Gide ‘de bron van bijna alle kwaads’30 te noemen, dat was al erg genoeg. Erger vond Du Perron dat Marsman nu van de kwetsbare roman L’immoraliste eenvoudig niets had begrepen door Gides ‘zoogenaamde immoralisme’ af te wijzen als ‘iets ongelooflijk kinderachtigs en bêtes niet alleen, maar vooral als iets zeer burgerlijks en philistreus; een poging om zichzelf nog meer dan zijn lezers te overtuigen van en te imponeeren door een overigens zeer betrekkelijk en zeer tam immoralisme’.31

Op deze woorden van Marsman reageerde Du Perron beheerst en overtuigend: ‘Wat Marsman dus niet begrepen schijnt te hebben […] is: dat dit zogenaamde immoralisme voor Gide zelf inderdaad zeer “zogenaamd” is; […] Michel is een oprecht man die zich op een gegeven ogenblik in zijn bestaan van een al of niet zogenaamde abnormaliteit in zijn constitutie rekenschap geeft, en die zich veroorlooft daar verder naar te leven’ (EdP, vw ii, p. 183). In de rest van zijn betoog geeft Du Perron als zijn mening dat het Gide gaat om het omstoten van waarden en dat vinden zijn tegenstrevers een ontheiliging of een ramp. Gide wenst nu eenmaal te worden tegengesproken, hij vraagt om bestrijding, dat ontmoedigt de mensen. Gides rusteloze pogingen om zichzelf te vernieuwen, het ‘vluchtende’, het ‘onvatbare’, is zijn grootste kracht als schrijver. Men mag hem cerebraal vinden, dat is hij ook, maar Du Perron vindt hem tevens een eersterangs schrijver. Heeft men naast die cerebraliteit ook oog voor zijn artisticiteit, dan is ook L’immoraliste vanuit het standpunt van de zuivere kunst een geslaagde roman (vw ii, p. 184-189).

Kameleontisch of gewetenloos

Gelijktijdig met deze felle polemiek, namelijk gedateerd 13 december 1929, publiceerde de zachtmoedige Jacob Hiegentlich in

De Nieuwe Gids zijn artikel over Gide,32 dat de argumenten pro nog eens op een rijtje zet. In het licht van de lopende discussie is zijn opinie dat ‘in Holland, in tegenstelling met Duitschland, Engeland en Scandinavië, het interesse niet meer dan gering [is]’, op dat moment niet meer vol te houden. Hiegentlich was nog jong (hij was net 22), hij kwam openlijk uit voor zijn homofilie, hij was bovendien joods en zou in de meidagen van 1940 een einde aan zijn leven maken. Hij was iemand die in de gelederen van Forum thuishoorde, maar daar totaal niet werd geaccepteerd en vooral door Du Perron werd vernederd. Gide was voor Hiegentlich een ‘kameleontisch’ schrijver van een ‘ontroerende oprechtheid’, dit hoewel Gide door Pieter van der Meer de Walcheren tegenover hem als ‘de ignobelste man van Frankrijk’ was gekenschetst.

Bij de discussie speelde zeker ook het negatieve oordeel mee van Du Perrons ‘bête noire’ Dirk Coster, die Gide ‘onoprecht’ had genoemd en L’immoraliste een voorbeeld van ‘kunstmatig-roofdierlijk barbarisme’ (EdP, vw ii, p. 319). Van deze antipathie is in Costers Verzamelde werken niet zo heel veel meer terug te vinden, maar in een na de Tweede Wereldoorlog geschreven of herschreven dialoog, ‘En hier is André Gide’,33 somt hij zijn opgeblazen bezwaren op. Gide is volgens hem tweederangs als schrijver, zeker vergeleken bij Sartre. In de ‘acte gratuit’ van Lafcadio begint niets meer of minder dan de verwoesting van Europa van binnenuit. Het voortdenderende requisitoir wordt met costerlijke overdrijving als volgt besloten: ‘Ik heb geconstateerd dat met hem en zijn acte gratuit, de moedwil van het intellect heeft ingezet, ik heb geconstateerd dat hij het geweten van de mens uitgeschakeld heeft en dat die gewetenloosheid in de verdere halve eeuw tot een ontzettende kracht is uitgegroeid en die wellicht straks de aarde zal verwoesten, – ik heb geconstateerd dat hij het smartelijk-ernstig probleem der homosexualiteit heeft willen verkleinen tot een pervers en erkend spel, ik heb geconstateerd dat hij de eerbied voor de grote tradities, die bij de ouderen berusten, in de jonge generaties heeft helpen verwoesten, ik heb geconstateerd dat hij de eerbied voor het leven heeft helpen verminderen. – van hem als van Nietzsche kan men het bittere woord zeggen: het zou volgens onze menselijke inzichten beter geweest zijn als deze mens niet geleefd had.’34 Het is een verschrikkelijke, een onmenselijke conclusie van de algemeen als zo menselijk beoordeelde Dirk Coster, waarin naast Gide ook en passant Nietzsche op de vuilnishoop der geschiedenis wordt geveegd.

Menselijker was in ieder geval de wijze Meia Albarda, lerares aan Kees Boekes Werkplaats, die op 19 november 1942 in Groningen promoveerde op de dissertatie André Gide et son journal.35 Het is een thematische compilatie waaruit de volgende stellingen Albarda’s eigen kijk op het dagboek resumeren: ‘De eenige constante kracht in het leven van Gide is de muziek’ (Stelling iii) – wat zeker een onderbelicht thema in de Gide-kritiek is geweest – en: ‘De geringe aandacht die Gide schenkt aan Freud berust op een weerstand’ (Stelling vi [= iv]). Daar zat Gide al een tijdje mee: ‘Freud. Le freudisme… Depuis dix ans, quinze ans, j’en fais sans le savoir […] Parbleu! Il est

grand temps de publier Corydon,’ noteerde hij




in zijn Journal op 4 februari 1922, ongeveer het moment waarop Du Perron de boekwinkel in Biarritz binnenstapte.36

In hun Het modernisme in de Europese letterkunde (1984) verduidelijken Douwe Fokkema en Elrud Ibsch hun aparte opvatting van het modernisme aan de hand van tien Europese prozaschrijvers, onder wie Gide.37 Voor de sociaal-ethische problematiek en de genderaspecten hebben beide auteurs geen belangstelling. Zij concentreren zich volledig op de structuur van Les caves du Vatican en vooral van Les faux-monnayeurs. Dat maakt het hun mogelijk de polemiek tussen Vermeulen en Du Perron te beschrijven als de botsing tussen het realistische en het modernistische wereldbeeld. Du Perron heeft genoeg geleerd van Gide en weet dat de tekst ‘geen absolute geldigheid pretendeert en een voor iedereen aanvaardbare beschrijving van de werkelijkheid ook niet mogelijk is’,38 terwijl daarentegen Vermeulen in de traditionele werkelijkheidsopvattingen gevangen blijft. Zo is Gide weer volop het literaire discours binnengebracht en krijgt hij een nieuwe kans om een Nederlands lezerspubliek te bereiken.

Menselijk

‘Vijftig jaar geleden stierf André Gide. Is hij vergeten?’ Die vraag stelde Aart van Zoest in een met grote waardering geschreven ‘Gide, maître à penser’.39 Het artikel is bedoeld als aankondiging van het in 2001 verschenen Pléiade-deel Souvenirs et voyages, dat geannoteerde herdrukken bevat uit het eerder verschenen Pléiade-deel Journal 1939-1949 Souvenirs (1954) met de verslagen van Gides reizen door donker Afrika en de Sovjet-Unie. Het zijn vooral uitingen van zijn stijgende weerzin tegen het koloniale project en zijn voorbijgaand enthousiasme voor het communisme. Zijn jongelingsreizen door een lichter Afrika hadden een ander controversieel thema in zijn leven onderstreept, dat in Si le grain ne meurt autobiografisch is verwerkt. Volgens Van Zoest konden Gides anti-Sovjetteksten vanwege het linkse intellectuele klimaat in het naoorlogse Frankrijk geen plaats vinden in Journal 1939-1949 Souvenirs, maar de antikoloniale Afrika-teksten wel. Van deze laatste levert het nieuwe Pléiade-deel een rijkelijk van aantekeningen voorziene valsemuntersdoublure. Met Aart van Zoests symbolisch geladen slotzin kan men het eens zijn: ‘Deze door en door menselijke man blijft tot het einde toe huid aan huid met de dierbare werkelijkheid.’

André Gide was ongetwijfeld de meest controversiële figuur in het Franse intellectuele leven in de eerste helft van de vorige eeuw. Er waren natuurlijk meer grote schrijvers, men hoeft slechts te denken aan Jules Romains, Romain Rolland, Paul Claudel, Paul Valéry of Marcel Proust, maar als animator van de Franse letterkunde stond hij op eenzame hoogte. Daarnaast was Gide al vroeg in zijn publicaties internationalist. Terwijl sommigen van zijn meest begaafde generatiegenoten in een heilloos nationalisme ondergingen (Maurras, Barrès) of zich beperkten tot een minutieuze beschrijving van de Franse samenleving (Jules Romains met zijn Les hommes de bonne volonté is hiervan het duidelijkste voorbeeld), introduceerde Gide het werk van Tagore en Kafka. Hij schreef over Shakespeare, Blake, Conrad, Whitman, Dostojevski en Poesjkin, iets wat in die jaren in de sterk op zichzelf gerichte narcistische Franse cultuur bepaald een uitzondering was. Wat blijft van zijn omvangrijk oeuvre is in de eerste plaats zijn Journal, daarnaast zijn diepgravende autobiografische analyses Si le grain ne meurt en Et nunc manet in te, als documenten van een vroeg-twintigste-eeuws gevoelsleven. Deze bekentenissen (in de zin van Rousseaus Confessions of Stendhals Henry Brulard) worden gesecondeerd door twee uiterst leesbare romans: Les caves du Vatican en Les faux-monnayeurs. Dat is geen geringe oogst.

Aan het einde van zijn leven vielen Gide veel eerbewijzen ten deel: hij weigerde een zetel in de Académie Française, maar aanvaardde wel de Nobelprijs voor letterkunde in 1947. Het hoogtepunt kwam vlak na zijn dood in 1952, toen zijn volledig werk door het Vaticaan op de lijst van verboden boeken, de zogenoemde Index, werd geplaatst.

Wendbaar

Afkomstig uit de symbolistische kring rond Mallarmé, werd Gide in en na de Eerste Wereldoorlog een toonaangevend moralist in Frankrijk. Toen pas kreeg Les nourritures terrestres (1898) de lezers die het verdiende. Toch was hij ook in de tussentijd zeer actief als letterkundige. In 1909 stichtte hij samen met enkele anderen de Nouvelle Revue Française waaraan hij lange tijd leiding bleef geven. Zijn eerste roman, L’immoraliste (1902), was geen succes, maar met La porte étroite (1909) bereikte hij een groot lezerspubliek.

In zijn jonge symbolistische jaren ontsnapte Gide aan de wurgende greep van het naturalisme, dat triomfen vierde in de romans van Zola. Gides romans40 waren tegen deze trend in altijd gericht op de innerlijkheid van zijn personages. De maatschappij speelt daarin nauwelijks een rol, het mechanisme van erfelijkheid of ‘race, milieu, moment’ al evenmin. In Gides proza gaat het om de ideeën, en het geweten en de zelfreflectie van zijn personages en uiteindelijk van hemzelf.

Misschien is dat naturalistisch te verklaren vanuit Gides congenitale meervoudige minderheidssituatie. Om te beginnen was zijn familie welgesteld, zodat hij zich nooit echt op een werkkring heeft hoeven voorbereiden. Dat hielp hem de maatschappij op een afstand te houden en het opende de weg naar de literatuur. Daarnaast was hij van protestantsen huize, wat in het enerzijds katholieke, ander-

zijds humanistisch-laïcistische Frankrijk van zijn tijd een grote uitzondering was. Dat hij zijn homofiele geaardheid steeds duidelijker uitsprak, vervreemdde hem van de wereld van normen en waarden. Zo bleef hij, bij alle sociale vaardigheid, eenling tot het einde.

In politiek opzicht was Gides wendbaarheid opmerkelijk. Nadat hij zich in de jaren negentig van de negentiende eeuw had uitgeleefd in Biskra en Algiers, waar zijn positie als blanke heerser handelingen mogelijk maakte die het helle daglicht niet verdroegen, keerde hij zich in de verslagen van zijn Afrika-reizen tegen allerlei koloniale misstanden in het donkerste deel van dat continent. De afkeer van het meegekregen burgerdom (‘familles, je vous hais!’) dreef hem korte tijd in de armen van de communistische partij, die hij uiteraard even snel verliet als hij was binnengekomen.

De conclusie mag zijn dat hij is geëerd als bevrijder van traditionele waarden en is verguisd omdat hij de jeugd in het verderf stortte, dat de discussie hier te lande helaas jarenlang door L’immoraliste is beheerst, dat hij protestants en muzikaal is geïnterpreteerd, dat hij als groot stilist en als vernieuwer van de romankunst is erkend, dat men hem nooit onder een hoedje heeft kunnen vangen, en dat hij dus ook in Nederland ten slotte niet onbegrepen is gebleven.