Archief: DBNL

Ivan Sitniakowsky
Lichtvoetige herinneringen
Dertig jaar bij de krant van wakker Nederland

ivan sitniakowsky (1944) was van 1971 tot 2000 literatuurrecensent van De Telegraaf.

Najaar 1971, ik was zevenentwintig jaar, werd ik door De Telegraaf benaderd met de vraag of ik boekbesprekingen voor ze wilde gaan schrijven. Ik werkte bij nrc Handelsblad, dat een jaar eerder ontstaan was uit de fusie tussen de nrc en het Algemeen Handelsblad. Aangezien literatuur mijn grote passie was en ik toch al bij nrc Handelsblad zou ‘afvloeien’, hoefde ik niet lang na te denken. Bert Poll, chef van de kunstredactie, en hoofdredacteur André Spoor reageerden gepikeerd en probeerden mij op andere gedachten te brengen. De Telegraaf: het was toch ondenkbaar dat je dáár naar toe ging. Zelfs toen de kogel al door de kerk was deed een bezorgde collega nog een allerlaatste poging om mij te behoeden voor de rampspoed die mij bij het ochtendblad te wachten stond. ‘Over een paar jaar ben je een echte Telegraafjournalist geworden,’ voorspelde hij somber. Toen ik Jan Blokker eens tegen het lijf liep veegde hij mij meteen de mantel uit: ‘Wat jij gedaan hebt kan niet. Je gaat niet bij De Telegraaf werken. Dat is not done.’ Hij herhaalde het nog een keer. ‘Dat is not done’. Ik vond dat onzin en probeerde, toen ik hem bij toeval aan de bar van De Balie aantrof, daarover een gesprek met hem te beginnen. Maar dat wimpelde hij af. Bij nrc Handelsblad was Henk Hofland de enige bij wie ik begrip voor mijn overstap had gevonden. ‘Als ik zo’n kans kreeg zou ik het zeker doen,’ had hij gezegd. Misschien klinkt ‘gekregen had’ en ‘had gedaan’ hem wat veiliger in de oren. Ook goed. Hij deed in elk geval niet mee met het verketteren van alles wat met De Telegraaf te maken had. In café Scheltema zocht hij contact met Jacques Gans, die altijd alleen aan een tafeltje zat en door iedereen werd geboycot. Daar ben ik ook met Gans in contact gekomen en leende ik hem de Snikken en grimlachjes van Piet Paaltjens. Hofland heeft nog een prachtig stuk geschreven voor de heruitgave van Gans’ roman Liefde en goudvissen. Echt geholpen heeft het niet. Ook ditmaal belandde het boek bij De Slegte.

Wat het boycotten van De Telegraaf betreft: natuurlijk merkte ik dat. Het blijft hinderlijk voor fascist te worden uitgemaakt, van iemand te horen: jouw krant heeft mijn moeder vermoord (die moeder was in Auschwitz omgekomen), en van L.Th. Lehmann op een bijeenkomst van De Bezige Bij zomaar een vuistslag in mijn

gezicht te krijgen nadat hij mijn naam had genoemd en daar ‘De Telegraaf’ aan had toegevoegd, als verklaring voor zijn uitval.

Uitgevers die principieel geen recensie-exemplaren stuurden waren er in die jaren volop. De omgang met collega’s van andere kranten stokte. Dit alles deed je beseffen hoe waardevol vriendschappen waren die wel stand hielden. Ik zal hun namen hier niet noemen, maar het waren niet de minsten onder de vaderlandse schrijvers die mij hiermee een hart onder de riem staken. Bij mijn overstap had ik mij voorgenomen niet te bezwijken voor druk van binnenuit of van buitenaf. Ik bespeurde bij mijn nieuwe werkgever een zeker wantrouwen jegens mij. In hun ogen was ik waarschijnlijk te links, terwijl ik buiten de krant ongetwijfeld werd beschouwd als iemand die zijn ziel aan het grootkapitaal had verkocht. Waarbij het dan weer verbazing wekte, dat schrijvers van naam zich desondanks met mij inlieten. Maar dat gebeurde later.

 

Een van degenen die mij nauwlettend in het oog hielden was mijn oude hoofdredacteur Henk Hofland. Hij vond dat hij mijn geheugen moest opfrissen toen ik, zonder zijn naam te noemen, een uitspraak van hem citeerde. Goed schrijven is onthouden worden, had hij ergens opgemerkt. ‘Ja, maar hoe lang en door wie,’ voegde ik daar een beetje plagerig aan toe. Hij stuurde mij ook eens een in tien punten vervatte aanklacht die ik jammer genoeg ben kwijtgeraakt. Ik weet nog wel dat hij mij ervan beschuldigde C. Buddingh’ in het kielzog van W.F. Hermans een trapje na te hebben gegeven in mijn bespreking van Buddingh’s dagboeknotities. Hofland wist niet dat ik al veel eerder, zo omstreeks 1970, in Soma de draak had gestoken met Buddingh’s notities.

 

Toen ik Jacques Gans in café Scheltema leerde kennen wist ik nog niet wat ik zou gaan doen als ik bij nrc Handelsblad weg was. Daar maakte ik mij wel zorgen over, want ik wilde niet zonder werk komen te zitten. En freelancen voor de nrc, zoals Spoor suggereerde, was geen optie. Maar het probleem loste zich vanzelf op. Nadat Gans in een Telegraaf-column mijn naam had genoemd zocht de kunstredactie contact met mij en mocht ik bij wijze van proef voor het ochtendblad naar de Frankfurter Buchmesse. Daarmee begon een werkverband dat bijna dertig jaar zou duren.

Het tijdperk van de schrijfmachine liep al op zijn eind, maar voor Gans moest het nog beginnen. Hij schreef zijn kopij nog met de hand. Daar werd niet altijd zorgvuldig mee omgesprongen. Postuum verscheen er in De Telegraaf een reeks terugblikken onder de titel ‘Souvenir’. De originelen schijnen verloren te zijn gegaan. Ik had Gans, nadat ik bij De Telegraaf was begonnen, nauwelijks meer gesproken. Maar ik heb nog wel over hem geschreven: over de nieuwe editie van Liefde en goudvissen, en over een recente studie die was gewijd aan een door hem opgezet blad over Franse literatuur. Het heette Ce vice impuni, la lecture, en leidde een moeizaam

bestaan. Mijn stukken over Gans werden altijd lekker groot opgemaakt. Daar hoefde ik niet om te vragen, dat gebeurde automatisch. Als ik een foto van Gans uit het archief haalde, kwam die in de krant. Hans van Straten heeft het in zijn memoires over boeken en schrijvers, De omgevallen boekenkast, ook over Gans. Toen ik dat boek besprak, liep ik weer naar het fotoarchief. En hup, daar stond hij weer in onze bladen. Jacques Gans was zo’n beetje het literaire alibi van De Telegraaf. Thomas Lepeltak, de man achter het Stan Huygensjournaal, deed nogal dik met hem en noemde hem steevast: mijn vriend.

 

Eerlijk gezegd had ik geen flauw idee wat mij bij De Telegraaf te wachten stond. Mijn eerste ontmoeting met hoofdredacteur Goeman Borgesius duurde niet lang. ‘Wat vind je van De Telegraaf,’ wilde hij weten. ‘Er staan weleens suggestieve koppen in,’ antwoordde ik. ‘Geef eens een voorbeeld,’ zei hij met zijn zware stem. Ik: ‘Jannen vegen Dam schoon’ (naar aanleiding van de mariniers die de hippies met geweld van het Nationaal Monument op de Dam verjoegen). Hij: ‘Maar zo was het toch ook.’ Bij een andere gelegenheid stelde hij voor dat ik mij regelmatig op de kunstenaarssociëteit De Kring zou gaan ophouden om nieuwtjes te vergaren. Ik reageerde daar niet eens op. Hij is er nooit op teruggekomen.

 

Ik was nog maar net in mijn nieuwe functie begonnen toen uitgeverij Elsevier belde. ‘U bent dus de opvolger van Dolf Koning,’ hoorde ik. ‘Wij hadden er op gere-

kend dat u meteen contact met ons zou opnemen. Wij waren gewend om regelmatig met uw voorganger te overleggen welke stukken er op de boekenpagina zouden komen. Maar totnogtoe hebben wij niets van u gehoord.’ Ik zei dat ik niet van plan was op de oude voet door te gaan, en dat ik zelf uitmaakte waarover ik ging schrijven. Dat meende ik ook. Maar zo eenvoudig als ik in mijn onschuld dacht dat het zou gaan ging het niet. Ik zat met een erfenis opgescheept. Om te beginnen was daar Willem Brandt, een geharnaste reactionair wiens opinies over het voormalige Nederlands-Indië steeds minder bijval vonden. Hij schreef al geruime tijd voor De Telegraaf en nodigde mij bij zich thuis uit, om te zien wat voor vlees hij in de kuip had. Hij dacht dat ik gedichten schreef en verwarde mij met Riekus Waskowsky. Trots wees hij mij zijn collectie bibliofiele uitgaven van de stichting De Roos aan, en hij waarschuwde mij voor de opvattingen van Rudy Kousbroek. Toen hij mij vroeg of hij de grote literatuurgeschiedenis Oost-Indische spiegel van Rob Nieuwenhuys mocht bespreken, bracht hij mij in een lastig parket, omdat de directeur van Querido, Reinold Kuipers, mij met klem had gevraagd dat boek niet door Brandt te laten recenseren. Wat te doen? Ik overwoog dat ik niet alleen niet in dienst was bij Elsevier, maar ook niet bij Querido. Dus liet ik Willem Brandt toch een recensie schrijven. De man was ruim tweemaal zo oud als ik. Had ik hem voor het hoofd moeten stoten en zeggen: ‘Nee, dat mag u niet, dat doe ik zelf?’ Misschien wel.

 

Er was mij voorgespiegeld dat ik volledig vrij zou zijn in de keuze van mijn onderwerpen, maar in de praktijk ging dat anders. Er waren uitgevers die van oudsher nauwe banden met de krant hadden, en hun uitgaven vermeld wilden blijven zien in de kolommen van De Telegraaf. De krant had ook zijn eigen imprint: Teleboek, waar Henk van der Meyden zijn Privéverhalen bundelde. Met succes. Teleboek kon dat goed gebruiken. Het grossierde in onduidelijke eendagsvliegen waarvoor per advertentie in de boekenrubriek aandacht werd gevraagd. Drie maal heb ik op verzoek zo’n Teleboek-uitgave besproken. Die stukken waren niet onverdeeld positief Met name Leo Derksen, de kampioen van het gezond verstand, had, al zeg ik het zelf, reden om zich mijn kritiek aan te trekken. De streekromans van Arie van der Lugt gingen aan mijn neus voorbij; maar leesvoer was er genoeg, en de buitenlandse producenten daarvan kwamen regelmatig naar Nederland om hun meesterwerken te promoten. En als ze dat niet deden kon ik ze nog altijd in hun eigen biotoop komen verrassen.

 

Regelmatig werden er bij De Telegraaf besprekingen gevoerd over bestsellerlijsten. Daar was ik zelf nooit bij. Er kwam een Bruna top-tien in de krant, de boekenrubriek werd om de haverklap gerestyled en heette dan opeens ‘Lekker lezen’. In het oude gebouw aan de Nieuwezijds stond ik in de lift naast de toenmalige directeur Brandt. Hij vroeg mij mee te gaan naar zijn werkkamer, waar hij mij de les las over Gerard Reve, aan wie ik volgens hem veel te veel aandacht besteedde. Op de werk-

vloer van de redactie werd ik toegesproken over de zogenaamde leesboeken. Besefte ik wel hoe groot het marktaandeel van dit genre was? En dat met name onze lezers ze vraten, de boeken van Margreet van Hoorn en anderen? Ik luisterde en dacht: ga jij je leesboekenschrijvers zelf maar interviewen. Maar daarmee was ik niet uit de problemen. Je had ook nog avonturenromans, detectives en thrillers. Thrillers interesseerden mij wel. Maar als ik in mijn eentje ook nog de Nederlandse literatuur wilde bijhouden, had ik een dubbele dagtaak. Ik deed wat ik kon, en maakte even vrolijk interviews met Frederick Forsyth en P.D. James als met Couperusbiograaf Bastet en W.F. Hermans. Ik sprak ook met Hella Haasse, Karel van het Reve, A. Alberts, en de twee Maartens, afgezien van de vele buitenlandse coryfeeën die ik ontmoette, onder wie Germaine Greer, Marilyn French en Chaim Potok.

Eenmaal mocht ik in het kader van de Boekenweek een speciale bijlage maken. Ik schreef een stuk over de memoires van Céleste Albaret, de huishoudster van Proust. Er was verder ook een stuk over de Mozartbiografie van Hildesheimer. Het geheel was van een behoorlijk niveau. Het jaar daarop was de beurt aan een ander. Ik mocht wel een stuk inleveren. Daarvan knipte die ander de eerste alinea’s weg en verving die door een overbodige inleiding van eigen makelij. Meer plezier beleefde ik aan een interview met Konsalik. Ik sprak met de Duitse bestsellerauteur op de Frankfurter Buchmesse, waar ik ieder jaar naar toe ging. Meer dan tien jaar later stond er weer een interview met Konsalik in De Telegraaf. Nieuwsgierig begon ik te

lezen, maar na een paar alinea’s dacht ik: maar dat héb ik al gelezen. Sterker nog: ik had het zelf geschreven. Ik haalde mijn oude stuk tevoorschijn en ja hoor: sommige passages waren letterlijk overgeschreven, zonder bronvermelding. De redacteur die verantwoordelijk was voor de betreffende pagina had zijn antwoord al klaar: ‘Ik mag met jouw kopij doen wat ik wil,’ zei hij, ‘want het copyright berust niet bij jou, maar bij de krant.’ Van de hoofdredactie kreeg ik een geruststellend schouderklopje. De plagiaatpleegster werd aan de tand gevoeld, maar dat gebeurde buiten mij om. Via via hoorde ik dat zij in alle toonaarden had ontkend zich door mijn stuk te hebben laten inspireren. ‘Het was een heel ander artikel dat ik heb gebruikt,’ verklaarde zij. Ik was kennelijk dubbel geplagieerd.

 

Van oktober 1971 tot mei 1975 werkte ik freelance voor De Telegraaf, en kreeg ik per stuk betaald. Een vetpot was dat niet. Ik zie mij nog zitten aan een bureau met de chef kunst en de boekhouder, die bedragen invulde van 75 en 125 gulden voor artikelen waar ik ik weet niet hoe lang mee bezig was geweest. Het schrijven ging mij niet gemakkelijk af. En als ik weer eens een paar vellen papier uit de schrijfmachine had getrokken en daar proppen van had gemaakt, die niet zelden naast de prullenbak terechtkwamen, waren de spottende opmerkingen niet van de lucht. ‘Als jij nou eens naar het café gaat, maak ik je verhaal wel af. Tien minuten, oké?’ Bij mij moest de eerste zin van een stuk perfect zijn. Anders kon ik niet verder. Vaak prevelde ik binnensmonds zo’n eerste zin voor mij heen, om te zien of die wel liep. Ook dat vonden mijn collega’s een lachwekkende vertoning.

 

W.F. Hermans, die ik drie maal in Parijs heb geïnterviewd, wilde eens weten wie mijn favoriete schrijvers waren. Ik noemde meteen Karel van het Reve, waarop hij zei: ‘Maar die is communist geweest.’ ‘Ja, maar dat is lang geleden,’ antwoordde ik. Hij ging er verder niet op in, maar niet lang daarna typeerde Hermans hem als ‘een alleszins niet verwerpelijk persoon’.

 

Kort nadat Karel van het Reve de P.C. Hooftprijs voor zijn essays was toegekend zocht ik hem thuis op. Hij vertelde geamuseerd dat hij een reporter en een cameraman van het nos-Journaal op bezoek had gehad. Er moest een nieuwsitem over hem gemaakt worden. Of hij zo vriendelijk wilde zijn zijn eigen boeken aan te wijzen. Karel wees toen op een rijtje in de boekenkast, waarop de verslaggever zei: ‘Dat is ook niet veel’. Daarna stelde hij voor Karels oeuvre plat op tafel te leggen. Er volgde een snelle blik door de lens, gevolgd door een geruststellend: ‘Zo lijkt het nog heel wat.’

 

Met Jan Wolkers was de verstandhouding van meet af aan slecht. Mulisch’ uitspraken wilde ik nog wel eens bekritiseren, maar over zijn theaterroman Hoogste tijd was ik vol lof. En ook Reve, die mij met zijn gedram over jongensheuvels vaak verveelde,

had zijn uitschieters, waarbij je zijn archaïserende stijl (zoude en zeide) voor lief nam. Maar met Wolkers was het na Turks fruit bergafwaarts gegaan. Zelf vond ik Turks fruit al op het randje van de kitsch, maar Poll was zeer enthousiast. Ik werkte toen nog bij het Algemeen Handelsblad. Het eerste boek dat ik van Wolkers in De Telegraaf besprak was Werkkleding, dat op mij nogal rommelig overkwam. Zijn roman De walgvogel had enkele aardige passages, maar het daaropvolgende De kus, zijn verslag van een reis naar Indonesië, was bar oninteressant. Op mijn bespreking reageerde hij met onfris gescheld. Of gebeurde dat later pas? In elk geval werd ik met verbale drek overgoten. Hopelijk luchtte hem dat op. De krant vond die schermutselingen wel leuk, en kondigde mijn bespreking van een volgend boek aan op de voorpagina. Maar daar bleef het bij.

Er is mij nooit gevraagd om iets onvriendelijks over Wolkers te schrijven. Er is mij überhaupt niet gesuggereerd dat ik over Wolkers moest schrijven. Martin van Amerongen was voorzitter van de jury die Wolkers bekroonde met de P.C. Hooftprijs. In het juryrapport werd zijn oeuvre in alle toonaarden geprezen. Toen Van Amerongen een draai van 180 graden maakte en in een nuchtere lezer veranderde, werd mijn commentaar op deze ommezwaai niet op de voorpagina aangekondigd. Het was trouwens maar een klein stukje.

Gerrit Komrij kende ik al heel lang. Theo Sontrop, die toen bij Meulenhoff werkte, gaf mij Komrij’s bundels Alle vlees is als gras en Ik heb goddank twee goede longen cadeau. Ik was onder de indruk van zijn veelzijdigheid. Op een dag kwam de chef van de kunstredactie naar mij toe en zei: ‘Ivan, we weten dat je een goed contact hebt met Gerrit Komrij. Wij zijn al een tijdje op zoek naar een columnist. Eigenlijk hadden we Joost Zwagerman willen hebben, maar die voelde er niet voor. Wil jij, als je Komrij weer eens ziet, vragen of hij belangstelling heeft? We kunnen duizend gulden per stuk betalen.’ Ik beloofde de boodschap over te brengen. De eerstvolgende keer dat ik Komrij sprak zei ik: ‘Gerrit, ik zet nu even mijn dienstpet op, want ik moet je namens De Telegraaf vragen of jij columns voor ons zou willen schrijven.’ En ik noemde het honorarium. Komrij begon te lachen en zei: ‘Ivan, ik heb al een krant waar ik columns voor schrijf, al twintig jaar. Die geven mij ook duizend gulden als ik een keer niet schrijf.’ Niet lang daarna begon hij sonnetten in het ad te publiceren. De eerste stond pontificaal op de voorpagina. Met een collega zat ik daarnaar te kijken toen adjunct-hoofdredacteur Kees Lunshof voorbij liep. Misprijzend keek hij naar de voorpagina van de concurrentie en zei: ‘Een gedicht op de één, dat is belachelijk. Dat kan toch helemaal niet.’ Kennelijk waren de druiven zuur. Het idee Komrij als medewerker aan te trekken was vermoedelijk van hem afkomstig. Gerrit vertelde mij later dat het ad er een copieuze lunch in het Excelsior voor over had gehad om hem te strikken. Bij De Telegraaf kwamen ze niet op die gedachte.

Met W.F. Hermans was mij eerder iets dergelijks overkomen. Goeman Borgesius wilde hem wel als columnist hebben en vroeg mij of ik Hermans wilde polsen. Ik was inmiddels op goede voet met de grote schrijver komen te staan. Borgesius kon echter niet garanderen dat elk woord dat Hermans schreef ook in de krant zou komen. En over geld werd al helemaal niet gepraat. Misschien zou Hermans voor een vorstelijk honorarium zijn bezweken, maar nu ik ook daarover geen harde toezeggingen kon doen moest hij wel nee zeggen. ‘Ik zou dan een soort Jacques Gans worden,’ zei Hermans hardop nadenkend over het wel erg vrijblijvende voorstel.

 

Fouten worden overal gemaakt, en het verwisselen van foto’s komt ongetwijfeld vaker voor. Toch stond ik verbaasd te kijken toen mijn bespreking van het Album Gerard Reve in de krant stond. Ik had aangegeven welke foto van de jonge Reve bij mijn stuk moest komen te staan. Maar in plaats daarvan keek ik naar een portret van Gerards broer Karel. Wat was er gebeurd? De opmaakredacteur die het stuk in de krant moest zetten reageerde verstoord op mijn vraag. ‘De foto die jij had aangewezen – ik dacht dat dat een meisje was!’

Nagenoeg hetzelfde overkwam mij toen ik een foto van Jan Emmens nodig had. Ik had alleen een foto waar hij samen met de dichter Chris J. van Geel op stond. Ik legde uit wie van de twee Emmens was. Natuurlijk stond bij mijn stuk over Emmens’ gedichten en aforismen de volgende dag Van Geels portret in de

krant. Ik kreeg een boze brief van de oude Van Oorschot, waarop ik mijn spijt betuigde voor de gemaakte vergissing. Maar ik kon het niet laten hem er op te wijzen dat ook de beste uitgever weleens een steekje liet vallen. Had hij niet zelf het zojuist door mij besproken deel 1 van Emmens’ verzameld werk uit de handel moeten nemen toen bleek dat er een heel katern aan ontbrak?

 

Over een interview met André Brink kreeg ik het aan de stok met hoofdredacteur Hans de Haas. Woedend kwam hij op een ochtend naar mij toe, en wijzend naar mijn stuk dat ik aan het overlezen was zei hij: ‘Jij maakt propaganda voor het anc.’ ‘Hoe kom je daar bij,’ zei ik. ‘Ik heb een interview gemaakt met een van de meest vooraanstaande Zuid-Afrikaanse schrijvers van dit moment. En ik heb zijn mening opgeschreven, en niet de jouwe of die van iemand anders.’ Boos liep hij weg. Ik had moeten begrijpen dat ik dit interview nooit had mogen maken.

 

Augustus 1991 werd bij mij de ziekte van Parkinson vastgesteld. Ik zat drie maanden thuis. Personeelszaken stuurde mij een droogboeket met de beste wensen en verder bleef het stil. Van de redactie belde niemand. De hoofdredactie zweeg eveneens in alle talen. Toen ik weer op de krant verscheen zei mijn chef: ‘Wat kom je doen?’ Hij was druk bezig de poten onder mijn stoel vandaan te zagen. Achter mijn rug om schreef hij een brief aan een aantal uitgevers waarin hij suggereerde dat het niet meer nodig was om mij van persinformatie en recensie-exemplaren te voorzien. De hoofdredacteur die ik hierover aansprak vroeg; ‘Héb jij die brief?’

Toen ik ja zei stond hij op en beende weg, richting koffieautomaat. Ik was bij de duivel te biecht geweest.

Dit gebeurde enkele jaren nadat ik met een fotograaf een reportagereis naar Japan had gemaakt. De krant ging een speciale Japanbijlage maken waarvoor wij het culturele gedeelte voor onze rekening zouden nemen. In Tokio ontmoette ik Pieter van Gulik, een van de zoons van de legendarische schrijver, geleerde en diplomaat Robert van Gulik, die wereldberoemd werd met zijn Rechter Tie-romans. Pieter haalde allerlei herinneringen op aan zijn excentrieke vader, maar mijn stuk werd door de al genoemde chef botweg geweigerd. Tien jaar later werd mij gevraagd of ik een stuk over Van Gulik kon schrijven voor de thrillerbijlage. ‘Toevallig heb ik nog een stuk liggen,’ zei ik, en ik vertelde dat het destijds was geweigerd. Er was inmiddels een nieuwe chef gekomen die geen bezwaar had tegen plaatsing. En dat gebeurde.

Nee, van die ene chef ging weinig bezieling uit. Hij maakte het zich zo gemakkelijk mogelijk. Toen hij een culinaire rubriek begon, adviseerde ik hem een paar klassiekers op kookgebied in te kijken, zoals Brillat-Savarin, maar hij weerde mijn suggestie meteen af. ‘Waarom zou ik,’ zei hij, ‘ik ben toch niet van plan het lang te doen.’ Maar hij doet het nog steeds… En in een bui van mededeelzaamheid liet hij zich ook ontvallen dat hij zijn tienerzoons had aangeraden op school niet te vertellen dat hun vader bij De Telegraaf werkte. Uitgerekend zo iemand schreef mij de wet voor.

 

Joop van Tijn verraste mij eens voor café Welling met de mededeling ‘ik hoor dat je Renate hebt gepakt’. ‘Nou, gepakt…’ zei ik. Ik had in De Telegraaf Niets te verliezen en toch bang besproken, Renate Rubinsteins boekje over haar echtscheiding, en Van Tijn verwaardigde zich mij te laten weten dat hij a) hiervan op de hoogte was, b) mijn stuk niet had gelezen omdat c) hij De Telegraaf niet las. Met ‘gepakt’ gaf hij te kennen dat mijn bespreking vooringenomen was geweest. Dit alles in zeven woorden! Maar ik liep ook Renates ex-echtgenoot Jaap van Heerden tegen het lijf. Die vertelde mij dat ik de enige recensent was geweest die op de eenzijdigheid van haar relaas had gewezen. Het draaide bij haar alleen om háár sores, háár emoties. Renate was zo ontstemd over mijn bespreking dat zij een bevriende schrijver te hulp riep die mij eens flink de oren moest wassen. Dat was Rudy Kousbroek. Hij vroeg mij hem de bewuste recensie te sturen. Ik hoorde er niets meer over. Ik geloof dat hij mij later heeft verteld dat hij tegen Renate had gezegd het helemaal eens te zijn met wat ik geschreven had.

 

Toen ik twintig jaar in vaste dienst bij de krant was werd mij het zilveren Telegraaf-speldje uitgereikt door de hoofdredacteur/directeur mr. Johan Olde Kalter. Op het moment dat de plechtigheid een aanvang zou nemen zei ik tegen hem: ‘Johan, maak het kort’. Onze verstandhouding liet al te wensen over, maar zou nog slechter

worden, en uiteindelijk werd ik via de wao gedumpt. Maar goed, een andere keer kwam ik met hem in botsing toen er twee recensies van een en hetzelfde boek bleken te zijn: een van mijzelf en een van de nieuwe medewerkster die zonder dat ik dat wist op mijn stoel was geparachuteerd. Ik zei tegen Olde Kalter: ‘Johan, je hebt nu de keuze uit twee stukken. Ik stel voor dat je het beste kiest en dat in de krant zet. Mocht het niet mijn stuk zijn, dan wil je mij vast wel vertellen waarom.’ Olde Kalter ging daar niet op in.

Wij botsten al eerder toen hij mij in zijn kamer liet komen en op de briefwisseling van Alexander Cohen wees die op zijn bureau lag. Hij wilde weten waarom ik dat boek nog niet besproken had. Voordat ik kon antwoorden zei hij laatdunkend: ‘Of weet je niet wie Alexander Cohen is?’ Ik bleef beleefd en gaf hem uitvoerig antwoord, maar dacht ondertussen: kerel, waar heb je het over. Ik had In opstand al voor mijn twintigste gelezen. Dat die briefwisseling mij nooit ter recensie is toegezonden komt misschien wel door die brief van mijn chef aan de uitgevers.

Maar het kon nog erger. Er stond een boek op punt van verschijnen van Mensje van Keulen over de travestieneigingen van Maarten ’t Hart. De titel was Geheime dame. Ik maakte een dubbelinterview met hen dat paginagroot in een voordrukkatern zou komen met een foto in kleur van ‘Maartje’ erbij. Alles leek goed te gaan, totdat ik de gedrukte pagina in handen kreeg en constateerde dat er door een stommiteit van de feature-redacteur een stuk tekst was weggevallen, waardoor de vragen en antwoorden niet meer met elkaar correspondeerden. De maandag daarop ging ik naar Olde Kalter. Hij luisterde, of deed alsof, en sprak de onvergetelijke woorden; ‘O ja? Laat eens kijken.’ Hij had mijn stuk niet eens gelezen, deed geen moeite om dat te verbergen, en toonde daarmee hoe groot zijn belangstelling voor literatuur wel was.

 

In café De Brakke Grond ontmoette ik een paar jaar geleden een collega van Het Parool, die mij lof toezwaaide voor mijn werk. Daar werd ik een beetje verlegen van. ‘Je opvolgster is minder scrupuleus,’ zei hij. ‘Die vertelt in het openbaar dat ze niet zo heel erg haar best doet, omdat het toch maar De Telegraaf is waarvoor zij schrijft.’ Het verklaart in elk geval haar ontdekking van een opmerkelijke roman van een achtenzeventigjarige. De schrijver was L.Th. Lehmann en werd, in navolging van de flaptekst, vergeleken met Cissy van Marxveldt. De titel van het boek luidde De pauwenhoedster. Dat boek was echter niet nieuw, maar verscheen al in 1955, zoals de colofonpagina ook aangeeft. Ik kocht het omstreeks 1962 in de opruiming bij boekhandel Veenstra voor, ik meen, drie gulden negentig.

 

‘Het leven heeft me veel geleerd, zegt de oue sok’ – Nescio.

[2006/5]

Egbert Barten
‘Good companions’
De vriendschap tussen Stefan Zweig en H.G. Cannegieter

egbert barten (1960) is historicus. Hij studeerde in 1987 af aan de Vrije Universiteit op een scriptie over de geschiedenis van de Nederlandse filmkritiek tussen 1923 en 1945.

In het zonnige najaar van 2006 doken, na een toevallige samenloop van omstandigheden, een aantal brieven op van vooraanstaande Nederlandse en buitenlandse schrijvers aan de Haarlemmer H.G. Cannegieter. Er waren brieven bij van Willem Elsschot, F. Bordewijk, Marianne Philips, een bedankbriefje van Sigmund Freud en drie tot nu toe onbekende brieven van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig, die hier voor het eerst worden gepubliceerd.1 Wie was deze Cannegieter en hoe kwam hij in het bezit van deze bijzondere brieven?

Hendrik Gerrit Cannegieter (1880-1966) werd geboren in het Friese plaatsje Tzum (gemeente Franekeradeel).2 Zijn moeder was Trijntje Catharina Cundagunda Leesekamp, zijn vader Dominicus Cannegieter, een notaris met veel kennis van de historie van de streek waarover hij ook publiceerde. Hendrik Gerrit ging naar het gymnasium in Leeuwarden en studeerde daarna theologie aan de Groninger Universiteit. Na zijn afstuderen werd hij, net als zijn overgrootvader en zijn grootvader van moeders zijde, predikant. Achtereenvolgens werd hij beroepen in Jelsum (1906-1911), Lutjebroek (1911-1914) en Uitgeest (1914-1919). Vanwege zijn sociaal-democratische sympathieën raakte hij bekend als ‘rode dominee’. Over zijn predikantenbestaan publiceerde hij in 1909 zijn eerste boek, toen nog onder pseudoniem.3 Hij schreef als eerste in het Nederlands een studie over de Friese Beweging.4 In 1910 vroeg de Nieuwe Rotterdamsche Courant hem te gaan schrijven voor de rubriek ‘Geestelijk leven’. Kort na het einde van de Eerste Wereldoorlog besloot hij het predikantenambt, dat nooit bij zijn aard en opvattingen had gepast, neer te leggen en zich volledig op het schrijven toe te leggen. Op 9 juni 1919 – hij was nog geen 39 – ging dominee Cannegieter met emeritaat.

Van 1919 tot 1921 was Cannegieter redacteur van het tijdschrift Eigen Haard – hij vertrok er na een conflict over de redactionele onafhankelijkheid.5 Het zou zijn laatste vaste baan zijn, vanaf die tijd ging hij freelancen. Cannegieter was een veelschrijver. Zijn artikelen zouden op vele plekken te lezen zijn, onder andere in de nrc en in tal van andere kranten, maar via de oceaanpost ook op de mailboot naar

Nederlandsch-Indië en in tijdschriften als Morks’ Magazijn. Voor De Socialistische Gids schreef hij vanaf de jaren dertig over film en literatuur. Zijn literatuurrecensies uit dit blad stuurde hij aan de schrijver. Zo kwam hij aan de fraaie bedankbrieven van Elsschot en Bordewijk. Daarnaast publiceerde hij regelmatig in boek- en brochurevorm: essayistisch werk, romans, historische werken (onder andere over zijn vader en grootvader) en kindertoneelstukken. Rond 1930 was Cannegieter een schrijver die er toe deed, getuige het Boekenweekgeschenk van 1932. Voor dit allereerste boekenweekgeschenk was hem gevraagd een bijdrage te leveren. Cannegieter ‘figureert’ in dit inmiddels zeldzame boekje tussen – destijds populaire – auteurs als Antoon Coolen, A. den Doolaard, Jan Greshoff, Van Deyssel en Top Naeff.6

Stefan Zweig

Anno 1932 stond Stefan Zweig (1881-1942) op het hoogtepunt van zijn Europese roem. Als tweede zoon van de Boheemse textielfabrikant Moritz Zweig en de in Italië geboren en opgegroeide bankiersdochter Ida Brettauer was hij, samen met zijn twee jaar oudere broer Alfred, in Wenen opgegroeid.7 Hij studeerde filosofie aan de universiteit van Wenen en maakte, na zijn promotie in 1904, een reis door Europa. In die tijd moet hij ook in Nederland en België zijn geweest, maar dat bezoek heeft geen sporen nagelaten.8 Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte Zweig eerst in het Oorlogsarchief te Wenen om daarna stelling te nemen tegen de oorlog in diverse publicaties. Na de Wapenstilstand zou hij – op zoek naar de rust om te schrijven – zich vestigen in een fraai landhuis op de Kapuzinerberg in Salzburg.

Zweig was sterk op de Europese gedachte geconcentreerd, maar ook de Vlaamse literatuur en kunst interesseerden hem zeer. Aan het begin van de vorige eeuw vertaalde hij werk van de Vlaamse maar in het Frans schrijvende dichter Emile Verhaeren (1855-1916). Zweig beschouwde Verhaeren als de Europese Walt Whitman, voor wie hij een breder Europees podium wilde vinden. Ook onderhield Zweig contacten met de Vlaamse kunstenaar Frans Masereel (1889-1972), die enkele werken van Zweig van houtsneden zou voorzien.9

Zweig en Cannegieter waren dus tijdgenoten en bovendien vrijwel even oud. Hun weg tot de journalistiek en de literatuur was echter niet dezelfde: Cannegieter ontdekte het schrijven op de universiteit, maar moest zich eerst losmaken van zijn theologische achtergrond. Zweig schoolde zich als filosoof, maar vond op de universiteit zijn poëtisch werk en zijn essayistische activiteiten al belangrijker dan de studie. Er waren ook overeenkomsten: beiden hadden zeer moderne opvattingen over psychologie, seksualiteit en het huwelijk en beiden waren sociaal-democratisch georiënteerd.

 

Half maart 1929 was Stefan Zweig in Nederland om lezingen te geven in Utrecht en Den Haag over de Europese gedachte in de literatuur. Op 19 maart signeerde de schrijver in de Haagse boekhandel Dijkhoffz.10 Of Cannegieter een lezing van

Zweig heeft bijgewoond is niet bekend, maar ook niet ondenkbaar. Bij die gelegenheid kan hij met de schrijver hebben kennisgemaakt. Ruim een jaar later vond er zeker een ontmoeting plaats. In de eerste weken van juni 1930 maakte Cannegieter een reis naar Oostenrijk met als einddoel een bezoek aan Stefan Zweig in Salzburg. Van die reis heeft Cannegieter een dagboek bijgehouden, een curieus en fraai document, voorzien van ingeplakte landkaartjes, knipsels, adressen, valutaen tijdtabellen, waardoor de schrijver-journalist vrij nauwkeurig op zijn weg te volgen is.11

Naar Salzburg

Cannegieter vertrok in gezelschap van zijn (tweede) vrouw Gerarda Wijnanda Kop (Gerty) op zondag 1 juni uit Haarlem per trein naar Keulen, de eerste etappe. Zij kwamen daar ’s avonds aan met nog genoeg tijd om een hotel te vinden en een rondrit door de stad te maken, met de tram, die natuurlijk eindigde met de bezichtiging van de Dom. De volgende dag werd de reis ’s middags vervolgd langs Frankfurt en Würzburg naar Neurenberg waar ze ’s avonds laat aankwamen. Het paar verbleef in Hotel Rother Hahn, waarover Cannegieter aantekende dat Goethe er ‘in 1786 […] gelogeerd’ zou hebben.12 Dinsdag 3 juni werd besteed aan de bezichtiging van Neurenberg, dat rond 1930 (voor de komst van de nazi-partijdagen en de bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog) een van de mooiste ste-

den van Duitsland moet zijn geweest. Hier werd onder andere de tinnensoldaatjesfabriek van Ernst Heinrichsen bezocht en werden de eigenaars geïnterviewd voor een artikel dat Cannegieter in september 1930 in Op de Hoogte zou publiceren. Op woensdag werd verder gereisd per spoor naar Linz, waar het paar een prachtig hotel wist te vinden met uitzicht op de Donau. De volgende dag werd de reis per boot over de Donau voortgezet, zodat de Cannegieters te langen leste op donderdag 5 juni om 19.00 uur in Wenen arriveerden.

Volgens de aantekeningen van Cannegieter was het erg warm in die junidagen in Wenen. Hij combineerde er werkbezoeken met vakantieactiviteiten, bezocht diverse theaters (onder andere het Johann Strauss Theater en de opera, waar ze een voorstelling bijwoonden van de Meistersinger). Maar Cannegieter sprak ook met dr. Joseph K. Friedjung van het aanstaande Wereldcongres voor sexuele hervorming, dat van 13 tot 20 september 1930 in Wenen zou plaatsvinden en waarover Cannegieter, op basis van de stukken die Friedjung hem toestuurde, in De Socialistische Gids zou publiceren.13 Verder ontmoette hij prof. dr. K.F. Wenkebach, een vermaard medicus, die hij interviewde voor Morks’ Magazijn. Op maandag 9 juni stond hij op de stoep bij Arthur Schnitzler, die helaas in het buitenland bleek te verblijven: ‘Wingerdrank uit zijn tuin. Woont in dure wijk met éénfamilie-huizen (villa’s)’.14 Gelukkig had hij de zaterdag daarvoor al wel een gesigneerd boek van Schnitzler te pakken weten te krijgen, inclusief een aantal andere boeken die een goede indruk geven van Cannegieters literaire belangstelling: ‘Inkoopen gedaan: boek Therese van Arthur Schnitzler met eigen handteeken[ing]. Ook Wilh. Stekel woont te Wee-

nen. Ook ’t nieuwste boek van Hesse: Narcis und Goldmund gekocht en van Zweig: Kronik […] In de Weensche boekhandel kent men slechts als “Hollanders” de Vlamingen Ernest Claes De Witte vertaald als Flachskopf en Timmermans. Dat Holland en België gescheiden zijn, wist men niet, voor hen is Holland het gansche complex.’15

Op vrijdag 13 juni reisde het paar Cannegieter’s ochtends vroeg per trein vanuit Wenen naar Salzburg. Die middag vond de ontmoeting met Zweig plaats. ’s Avonds reisden ze door naar München, waarvandaan langzaamaan de terugreis naar Haarlem werd aanvaard. Van het bezoek maakte Cannegieter uitvoerige aantekeningen in zijn reisdagboek. Op basis van die notities publiceerde hij op 10 juli 1930 een verslag van zijn ontmoeting met de schrijver in de nrc.16

Tot nog toe had ik gemeend, dat de Helicon louter in beeldspraak bestaat. Maar deze snikhete middag in Salzburg heeft me geleerd, dat het beklimmen van den berg der muzen een wel zeer concreet karwei is. Mozart, de musicus, maakt het zijn vereerders gemakkelijk; zijn geboortehuis staat tenminste gelijkvloers. Het wordt thans bewoond door Klais Schlimmerl, een snijder.
Maar om tot den dichter te gaan, moet men hooger stijgen. Bij een oud poortje houdt de begane grond op en de welwillende taxi-chauffeur is door geen fooi te vermurwen, zijn vehikel het vermolmde plankier op te stuwen, dat naast de steenen treden als een houten looper ligt uitgespreid. Dit splinterig dek is uitsluitend bestemd om den Kapucijnen daarboven per handkar hun nooddruft te bezorgen of om het gesprokkelde hout uit de bosschen naar beneden te slieren.
Voor menschelijk vervoer dienen de treden; 225 in getal. Zij leeren het schepsel nederigheid jegens zijn Schepper en brengen hem den smartelijken weg van den grootste hunner in herinnering. Om de zooveel treden verademend, ziet hij de beelden der staties verwijtend hem aanblikken; welk een kleinigheid is dit trappengeklim in de hitte bij hetgeen de Heer op den kruisweg wel lijden moest!
Er komt geen eind aan de hardsteenen trappen, en als de ravijnweg eindelijk onder een tunnel door in de vrije natuur uitmondt en de wandelaar staat verrukt van het uitzicht over de stad en de bergen, is hij het doel van zijn tocht momenteel vergeten. Maar het is waar, hij moet verder. Zou hij reeds niet te ver zijn gegaan? Er staan nergens huizen; alleen om de zooveel pas de kapelletjes van den Kruisweg, welker heiligen hem onderweg allengs vertrouwd zijn geworden. Zou de behanger, wien hij daar beneden in de laatste gore woning den weg heeft gevraagd, hem dan tòch verkeerd hebben gewezen?
Gelukkig krijgt hij gezelschap. Een oud moedertje, vlug als een klipgeit, haalt hem in. Ja, hij is goed geloopen. Nog een trede of vijftig, en dan zal hij de villa van den Herr Doctor ontwaren. Hij krijgt goeden raad van het moedertje. Hij zal een traliedeur vinden en daar moet hij bellen. Als hij zoo maar den tuin binnenloopt, kunnen er vreeselijke dingen gebeuren. Want der Herr Doctor houdt honden: drie groote patrijshonden.

Honden nog wel! De Helicon is niet gemakkelijk. Maar het drietal, dat luid blaffend den tuin doordartelt, blijkt ongevaarlijk. Het is langharig en langharige honden zijn vriendelijk. Het gevaar komt alleen van die gluiperige gladders.
Omstuwd door het dartele drietal klimt de bezoeker thans verder. Want wel zijn de hardsteenen trappen voorbij en de statie-kapelletjes, maar het klimmen zet zich in onverminderde mate voort. De ruime tuin van den dichter heeft verticale gazons, waarop de boomen horizontaal staan. Maar het einde is nu spoedig in ’t zicht.
Reeds meldt de dienaar mij aan. Dit is in stijl. Een Oostenrijksche dichter houdt er een dienaar op na. Arthur Schnitzler had slechts een meid. Een meid en een huishoudster, maar misschien was de dienaar met hem op reis. Arthur Schnitzler was niet thuis, maar Stefan Zweig is tehuis.
Nog een paar klimpartijen – thans binnenshuis – en ik zit tegenover hem in zijn indrukwekkende bibliotheek. Voordat hij binnentrad, had ik het vertrek opgenomen. Het is altijd een zonderlinge gewaarwording, in het geboortevertrek van groote gedachten te staan. Men voelt er zich als ongewijde ietwat gegéneerd. Zooiets als een Philistijn in het heiligdom. En ook ietwat teleurgesteld. Het is een gewone vulpen, waarmee deze groote gedachten worden geschreven. Het is een gewoon schrijfbureau, een gewone stoel.
Met gewoon bedoel ik niet: ordinair. Heel deze omgeving had iets vorstelijks. Ik kon me verbeelden, dat ik nog in Schönbrunn gebleven was; deze vertrekken waren het verlengstuk van de verblijven, waarin Maria Theresia en Frans Josef gewerkt hebben en waarin de hertog van Reichstadt gestorven is. De Oostenrijksche dichters wonen aristocratisch; ook het huis van Arthur Schnitzler was een vorstenverblijf.
Het huis van Schnitzler was nieuw, maar het huis van Zweig is oud. Het oudste gedeelte dateert uit de zestiende, het nieuwste uit de zeventiende eeuw. Het is oorspronkelijk een jachtslot geweest van den Oostenrijkschen adel.
Wat mij trof in de werkkamers was de bizondere stiptheid. Slechts het onwetend

publiek stelt zich dichters en romanschrijvers voor als een ordelooze bende. Dit misverstand komt op rekening van de artiesten, die ‘doen alsof’ en die den bohémien spelen, wanende daardoor artist te zijn. Er is geen arbeid, die grooter accuratesse vergt dan die van den schrijver. Stefan Zweig schudt zijn biografieën niet uit de mouw. Wat zou er van zijn arbeid terecht komen, als zijn documentatie over Dickens en Tolstoi, over Stendhal en Casanova, over Balzac en Dostojefski in chaotischen zwier over stoelen en tafels doorééngewaaid lag?
De uiterste punctualiteit belichaamde zich in deze vertrekken, in de opgeruimde tafels, de regelmatig zich rijende boeken, de kaartendoozen en loketkasten. Toch had deze keurigheid niets schoolmeesterachtigs: natuurlijke distinctie had er haar bekoring over uitgespreid.
Met Oostenrijksche hoffelijkheid kwam de dichter mij tegemoet. Men kan in het Zuiden groot wezen, zonder ongenaakbaar te zijn. Op een bescheiden klop vliegen daar deuren open van beroemdheden, wier minderen ten onzent beleedigd zouden zijn, zoo men als vreemde hen lastig viel.
Men is daar minder stemmig, ook in zijn kleeding. Stefan Zweig droeg het costuum van zijn land: een groen en geel geruit jasje met Schiller-kraag; kort leeren broekje met bloote knieën. Merkwaardig, hoe gracieus een dergelijk pak een Oostenrijker zit; bij ons maakt zoo’n kampeerders-tenue gewoonlijk zoo lomp. Mozart’s opvolger schijnt als snijder even geniaal te zijn als zijn voorganger geniaal was in de muziek.
Er zijn menschen, van wier ontmoeting men beter wordt, reeds voordat zijn hebben gesproken. Van Zweig gaat zulk een weldadige werking uit. Uit zijn levensblij, harmonisch gelaat straalt een ziel, die de wereld heeft overwonnen. Zweig heeft met zijn persoonlijke ervaring als burger van een vernederd land, met zijn tot in de diepste détails doordringende historische en biografische studie, met zijn fijn-psychologische dichters-intuïtie de smarten van ’s menschenbestaan en de maatschappelijke ellende doorproefd en is desondanks een onvoorwaardelijk optimist gebleven. Desondanks? Of daardoor?! Is het niet het voor geen duister terugdeinzend heroïsme, dat het licht ontdekt?
Een gesprek met Stefan Zweig is een loutering. Men kan jegens dezen werkelijkheidszoeker en waarheidsvorscher zijn hart uitstorten omtrent de nachtmerries, waar van de wereld droomt. Crisis, ontaarding, toekomstige oorlog. Zijn glimlachend gelaat, zijn diepe oogen, zijn zachte stem tooveren de spookbeelden weg. Zweig gelooft in den morgen, in de zon, in de eindelooze wedergeboorte der wereld.
Het is waar, mijn gastheer geeft toe, dat het, inzonderheid op finantieel gebied, overal onzekerheid is. Men kan nergens op rekenen en weet niet, wat er na tien jaar zal zijn. Daarom is sparen dwaasheid geworden en kapitaliseert men niet meer. Men is los van zijn geld en lichtzinnig. Men profiteert van het oogenblik en ziet, hoort en geniet hierdoor veel meer dan vroeger. Een tikje lichtzinnigheid is noodig om naar behooren te leven en de ongewisheid van thans heeft bevruchtend en bevrijdend gewerkt op den geest.

‘Er gebeurt iets groots met de menschheid,’ zegt Zweig, en in de donkere valkenoogen schittert profetisch vuur. De volkeren ontwaken: de Balkan, Indië, Rusland, het geheimzinnige China… Er heerscht onrust over de wereld en onrust is de onmisbare voorwaarde voor scheppingswerk. Daarom produceert het jonge Duitschland zoo goede kunst, omdat het onrustig is en ontevreden. Tevredenheid doodt. Het is de artistieke en geestelijke vloek van Holland en Zwitserland, dat het hun te goed is gegaan. Dit belet hun, belangrijke literatuur voort te brengen.
Er gebeurt iets groots met de menschheid. De jeugd is ontwaakt en de vrouw; het gezin en de sexe bevrijden zich uit vernederende banden. Er blijkt kameraadschap te kunnen bestaan in volledige vrijheid; de ban van de preutschheid is verbroken; in open strijd tast men den geesel der geslachtsziekten aan en men regelt het kindertal en de geslachtelijke betrekkingen als welbewuste menschen. Ook in dit opzicht heeft de democratie onrecht hersteld; de hypocritische maatschappij van vroeger stond heimelijk den rijken toe wat het voor de armen tot zonde verklaarde; terwijl de vrouwen der gegoeden in een sanatorium haar zwangerschap lieten stuiten, eischten zij in naam van den godsdienst, dat haar onvermogende zusters een dozijn kinderen grootbrachten.
Het arbeidersgezin heeft het recht om te leven veroverd, – en met trots sprak de dichter van Weenen, waar de wending in het harde lot der huurkazernebewoners is aangevangen, waar ieder zijn woning heeft in het massale complex en waar kindertuinen en volksbaden het voorbeeld geven aan gansch de wereld. Aan de twee volksziekten, de tuberculose en de venerische ziekten, heeft het nieuwe bewind krachtdadig een einde gemaakt.
‘Toch haalt de Weensche arbeiderswoning nog niet bij die ten uwent,’ bekende mijn gastheer. ‘De opzet is bij ons nog te massaal en blijkbaar is die massaliteit met politieke oogmerken ontworpen: om ’t socialistische kiezerscorps onder één gemeenschappelijke suggestie bijeen te houden. Dit is het bewonderenswaardige in de Hol-

landsche architectuur: dat zij de zelfstandige familiewoning tot grondslag neemt.’
Er gebeurt iets groots, ook in Rusland. Al kan men niet alles doorzien en niet alles waardeeren, dat er onder alle afbraak iets positiefs zal te voorschijn komen, staat ook voor Zweig vast. Het zelfbewustzijn van den mensch wordt erkend ook in het vrije beschikkingsrecht van de vrouw over haar lijf en leven. Dat de vrouw met haar huwelijk haar naam verliest, is een schandelijk atavisme. Zulke anachronismen behoort men onverbiddelijk op te ruimen in den naam eener nieuwe moraal.
Inzonderheid de afschaffing van den Zondag acht Zweig een groote verbetering. Het vreeselijke van den verplicht gestelden gemeenschappelijken rustdag is, dat men met zijn vrijen tijd niets kan uitrichten. Ook de rijken achten den Zondag veelal een verloren dag, maar zij hebben hun vrije middagen in de week om rustig te winkelen of zich te vermaken en te ontwikkelen. Wanneer de arme vrij krijgt, zit, wederom in naam van den godsdienst, het geheele maatschappelijke apparaat dicht. Ook dit is onrecht en hypokrisie.
‘Maar zal,’ vroeg ik, ‘de komende wereldoorlog aan al deze vooruitzichten geen eind maken?’
Zweig gelooft niet in den nieuwen oorlog; als deze komt, zal hij in elk geval komen na deze generatie, die beter voorbereid staat dan in 1914. Toen achtte men oorlog een hersenschim, nu houdt men er rekening mee. Het is waar, de industrieelen werken de bewapening en daarmee den oorlog in de hand, maar zij beseffen, dat een uitbarsting hun op binnenlandsche omwenteling zal komen te staan. Bovendien liggen Rusland en Indië gereed, om van een oorlog te profiteeren en de vrees voor deze beide groote machten houdt Europa van oorlog terug.
‘Ik ben geen communist,’ aldus Zweig, ‘maar ik zeg: God zegene Rusland, omdat het bij de oorlogszuchtige elementen zulk een weldadigen angst verwekt.’
Toen ik afscheid wilde nemen, hield mijn gastheer mij terug. ‘Ik moet u eerst nog mijn heiligdom laten kijken,’ zei hij. En hij voerde mij door een reeks vertrekken en hallen naar de met oude gobelins bespannen muziekzaal, waar een prachtige vleugel stond. Maar in den hoek aan de overzijde stond nog een meubelstuk, dat er bescheidener uitzag. Met eerbied ging Zweig op dit eenvoudige meubel toe: het was de secretaire van Beethoven, waaraan de grootmeester zijn composities geschreven had.
Dit heilig reliek openend, toonde de gelukkige eigenaar mij de viool en den strijkstok van Beethoven, het geldkistje van Beethoven, twee miniaturen, welke men na den dood van den meester in deze lade gevonden had en die de portretten voorstelden van zijn beide geliefden. Tal van andere curiosa, waaronder een medaillon met een haarlok van Beethoven en een ganzepen van Goethe, lagen hier zorgvuldig bewaard. Ook stond op de secretaire het lessenaartje, dat Beethoven vóór zijn dood op zijn ziekbed bij het componeeren van zijn laatste werken van dienst was geweest.
Ondanks mijn tegenstand dreef de dichter zijn hoffelijkheid zoover, dat hij den heelen weg naar beneden, dien hij straks in de hitte weer op moest, met mij afdaalde. Hij hield van die trappen, zei hij, want zij waren de materialisatie van de psychologi-

sche juistheid der Katholieke geloofspraktijk. Telken dage ontmoette hij daar eenvoudige vromen, die door dezen zwaren gang, knielend op elke trede, hun dagelijksche zonde boeten. ‘Het is,’ merkte hij op, ‘een voorrecht, aldus van het onvermijdelijk terugkeerend kwaad periodiek, en dan tevens radicaal te mogen worden verlost.’
Beneden op den beganen grond gaf hij mij over aan den wachtenden taxi-chauffeur. Toen we den hoek omreden en ik nog eens achterom keek, zag ik hem in vertrouwelijk gesprek met een paar eenvoudige lieden uit deze volksbuurt, waarin Herr Doctor Zweig, naar mij uit de begroetingen na onze nederdaling was gebleken, zeer populair is. Hoe kan het ook anders bij zoo’n beminnelijken mensch!

Na hun ontmoeting zijn Zweig en Cannegieter met elkaar in contact gebleven, zij het niet intensief of regelmatig. Ze stuurden elkaar hun publicaties toe en er zijn brieven gewisseld. Hoe omvangrijk hun correspondentie precies is geweest, is niet bekend. Er zijn in elk geval geen brieven of doorslagen daarvan van Cannegieter aan Zweig teruggevonden. In de nalatenschap van Cannegieter bevinden zich drie (getypte) brieven van Zweig aan hem, alledrie uit het najaar van 1930.

De brieven

1.

‘Salzburg Kapuzinerberg 5 am 22. September 1930

Hochverehrter Herr Cannegieter!

Herr Fuchs hat mich sehr erfreut durch die Nachrichten von Ihnen und ich bin sehr zufrieden, dass durch die angekündete Bekanntschaft ich Gelegenheit haben werde, einiges von Ihnen in deutscher Sprache zu lesen. Wir wollen dann alles Er-

denkliche tun, dass ein oder das andere Buch in Deutschland Unterkunft findet. Ich selbst kann Ihnen vorläufig nur erst für die Sendung selbst danken, leicht wirds mir ja nicht, das Holländische zu lesen, obwohl ich einmal Flämisch zu studieren begonnen habe. Da wird mir die Uebersetzung sehr wichtig sein. Mich beschäftigen jetzt ganz ähnliche Probleme in einem Aufsatz über Freud, den ich Ihnen sobald er fertig ist, vielleicht schon vor dem Erscheinen in Buchform übermitteln werde. Ich hätte auch dieser Tage an dem Sexualkongress in Wien teilnehmen sollen, die Arbeit geht aber unbedingt voran.

Der Gedanke Ihrer guten Gesinnung ist mir sehr wertvoll und seien Sie überzeugt, dass ich sie auf das herzlichste erwidere. Hoffentlich ergibt sich einmal Gelegenheit längeren Zusammenseins hier oder dort, ich freue mich schon herzlich darauf.

Met den besten Grüssen

Stefan Zweig’17

 

2.

‘Salzburg Kapuzinerberg 5 am 15. November 1930

Verehrter Herr Cannegieter!

Ich kam nicht recht dazu Ihnen zu schreiben, es gab viel Arbeit und gibt sie noch. Ausserdem waren die Zeiten bewegt. Wie Sie wahrscheinlich gelesen haben, ist die schwertse [schwerste] Gefah[r] einer faschistischen Reaktion für Oesterreich

glücklich überwunden und Spannungen besonderer Art kaum mehr zu befürchten. Aber die Gefahr war wirklich gross und wir können froh sein sie überwunden zu haben. Ihr Buch über den Faschismus hat mich sehr interessiert, ich habe in diesem Zusammenhange jüngst einen kleinen Aufsatz geschrieben, in dem ich die Neigung der Jugend zum Radikalismus zu erklären suchte. Die Schuld liegt hauptsächlich beim Völkerbund und in der alten Diplomatie welche die wirklichen europäischen Fragen auf die raffinierteste und dümmste Weise verzögert. Seit zwölf Jahren schwätzen diese alten Gesellen über Abrüstung, und den Friedensvertrag herum ohne das geringste positive Resultat. Kein Wunder, dass die Jugend ungeduldig wird, die alten Leute zum Teufel schicken will und ihr Geschick selbst in die Hand nehmen. Der Radikalismus ist eine Antwort auf das dilatorische Verfahren der europäischen Staatsmaschinerie, eine Revolte gegen die Verlangsamungs anstalt in Genf. Dazu kommen noch viel psychologische Motive, vor allem dass die Jugend, die selbst nicht den Krieg mitgemacht hat, gegenüber der Frontgeneration als heldisch erscheinen will und sich darum gern militärisch kostümiert. Und schliesslich, nicht zum letzten, die allgemeine ökonomische Unzufriedenheit.

Ihren Roman habe ich in der Uebersetzung von Fuchs gelesen und sehe mit Vergnügen, dass er sich bemüht ihn zu plazieren. Leicht wird es nicht sein im Augenblick, weil die Verleger zur Zeit keine Seide spinnen, aber wir wollen, seien Sie desen gewiss, uns in herzlichster Weise bemühen. Mein Buch ist jetzt bald fertig und ich freue mich schon, es Ihnen dann übermitteln zu können.

Grüssen Sie Ihre verehrte Frau und das glückliche Holland, von Ihrem ergebenen

Stefan Zweig’18

 

3.

‘Salzburg Kapuzinerberg 5 am 10. Dezember 1930

Lieber verehrter Herr Cannegieter!

Erst heute kann ich Ihnen für Ihre Liebenswürdigkeit danken. Erst musste ich mein holländisch zusammenraffen, um zu erkennen, wie freundlich Sie meines Stückes gedacht, das übrigens in Deutschland ausgiebig danebenverstanden worden ist. Deutschland ist jetzt besessen von Politik, sieht nur rot oder schwarz, rechts oder links und gerade meine Bemühungen mit der Neu[r]tralität im Geiste bleiben völlig aussichtslos. Ich habe manchmal das Gefühl, als müsste sich da eine Krankheit erst wirklich herausfiebern und geistige Arznei sei völlig überflüssig solange die Krise noch im Gange ist. Man tut vielleicht besser, sich innerlich abzuwenden.

Meine Essay Trilogie ist jetzt glücklich fertig, der letzte Teil, Freud, hat mir viel Schwierigkeiten gemacht. Über einen Lebenden zu sprechen, den man verehrt, heisst manche Wahrheiten abdecken, und manche Kritik in Watte hüllen, und an-

derseits wieder bringt man gerade dem Lebenden nicht jenes Pathos der Ueberzeugung entgegen. Es war recht schwer.

Könnte ich Ihnen doch heute schon etwas Gutes über das Schicksal Ihres Buches berichten, aber zur Zeit ist in Deutschland alles grau.

Wir denken Ihrer oft und herzlich und freuen uns sehr auf ein Wiedersehen.

Ihr

Stefan Zweig’19

Good companions

Ook na deze brieven is er kennelijk nog wel contact geweest, want in Cannegieters bibliotheek is een door Zweig in 1931 gesigneerd exemplaar aangetroffen van het feestboek Bibliographie der Werke von Stefan Zweig dem Dichter zum fünfzigsten Geburtstag dargebracht vom Insel Verlag (Leipzig am 28. November 1931). Zweig schreef er ‘hoffentlich auf bald!’ in. Maar van een ontmoeting tussen de twee is het niet meer gekomen, hoewel Zweig in 1930 tegenover Cannegieter te kennen had gegeven weer naar Holland te zullen komen (‘In Holland interesseert hem de sluis bij IJmuiden en de Zuiderzee’).20 De boeken van Cannegieter zijn uiteindelijk niet in het Duits uitgegeven.

In De Socialistische Gids van oktober 1933 schrijft Cannegieter nog eenmaal over Zweig, over de verfilming door Robert Siodmak van de in 1913 verschenen novelle Brennendes Geheimnis.21 In de oorlogsjaren benoemde Cannegieter Zweig tot een van zijn Good Companions: ‘Toen ook werd in Franekeradeel [zoals hij zijn werkkamer in Haarlem noemde, eb] het vertrouwenwekkend college van de “Good Companions” (geïnspireerd op een titel van [J.B.] Priestley) gesticht, en de portretten van hen werden op de boekenkasten geprikt. Humanisten als Erasmus, Montaigne, Schweitzer, pedagogen als Pestalozzi en Maria Montessori, leermeesters als [Gerard] Heymans, vrienden als Thijsse en Van Eeden, politici als Troelstra en Roosevelt, dichters en schrijvers als Dickens, Goethe, Stefan Zweig, Walt Whitman, Pirandello en Henriëtte Roland Holst behoorden tot de Good Companions.’22

Wist Cannegieter, toen hij zijn fotoportret opprikte, dat Zweig niet meer in leven was? Stefan Zweig pleegde, samen met zijn tweede vrouw Lotte, in 1942 op de vlucht voor de nazi’s in Brazilië zelfmoord. ‘Ich grüsse alle meine Freunde!’, schreef hij op 22 februari 1942 ten afscheid. ‘Mögen sie die Morgenröte noch sehen nach der langen Nacht! Ich, allzu Ungeduldiger, gehe ihnen voraus.’23

Cannegieter zou Zweig nog bijna een kwarteeuw overleven. Ook hij had het in de oorlogsjaren niet gemakkelijk, omdat hij weigerde lid te worden van de Kultuurkamer en dus niet kon publiceren.24 Na de oorlog hervatte hij zijn journalistieke en literaire werk en schreef hij onder andere Vier schoten voor een vrouw (Amsterdam 1959), een roman over de befaamde Groningse moordzaak-IJje Wijkstra. Regisseur Pieter Verhoeff maakte over deze historie in 1980 de film Het teken van het beest.

Omgeven door de portretten van zijn Good Companions sleet Cannegieter zijn laatste dagen in zijn studeervertrek Franekeradeel. Hij zou er op 28 maart 1966 overlijden.

 

De 125ste geboortedag van Stefan Zweig werd in Duitsland afgelopen november uitgebreid herdacht met veel nieuwe publicaties, waaronder twee nieuwe biografieën en de uitgave van de complete briefwisseling met zijn eerste vrouw Friderike.25 Zweigs hier gepubliceerde brieven aan Cannegieter zijn – hoe bescheiden ook – een bijdrage aan die herdenking, een feit dat overigens vrijwel geheel aan Nederland voorbij is gegaan.

 

Met dank aan mevrouw A.C. van Hall-Cannegieter, Diederick Cannegieter, Rob Hartmans en Koos van Weringh.

[2006/5]

Egbert Barten
‘Good companions’
De vriendschap tussen Stefan Zweig en H.G. Cannegieter

egbert barten (1960) is historicus. Hij studeerde in 1987 af aan de Vrije Universiteit op een scriptie over de geschiedenis van de Nederlandse filmkritiek tussen 1923 en 1945.

In het zonnige najaar van 2006 doken, na een toevallige samenloop van omstandigheden, een aantal brieven op van vooraanstaande Nederlandse en buitenlandse schrijvers aan de Haarlemmer H.G. Cannegieter. Er waren brieven bij van Willem Elsschot, F. Bordewijk, Marianne Philips, een bedankbriefje van Sigmund Freud en drie tot nu toe onbekende brieven van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig, die hier voor het eerst worden gepubliceerd.1 Wie was deze Cannegieter en hoe kwam hij in het bezit van deze bijzondere brieven?

Hendrik Gerrit Cannegieter (1880-1966) werd geboren in het Friese plaatsje Tzum (gemeente Franekeradeel).2 Zijn moeder was Trijntje Catharina Cundagunda Leesekamp, zijn vader Dominicus Cannegieter, een notaris met veel kennis van de historie van de streek waarover hij ook publiceerde. Hendrik Gerrit ging naar het gymnasium in Leeuwarden en studeerde daarna theologie aan de Groninger Universiteit. Na zijn afstuderen werd hij, net als zijn overgrootvader en zijn grootvader van moeders zijde, predikant. Achtereenvolgens werd hij beroepen in Jelsum (1906-1911), Lutjebroek (1911-1914) en Uitgeest (1914-1919). Vanwege zijn sociaal-democratische sympathieën raakte hij bekend als ‘rode dominee’. Over zijn predikantenbestaan publiceerde hij in 1909 zijn eerste boek, toen nog onder pseudoniem.3 Hij schreef als eerste in het Nederlands een studie over de Friese Beweging.4 In 1910 vroeg de Nieuwe Rotterdamsche Courant hem te gaan schrijven voor de rubriek ‘Geestelijk leven’. Kort na het einde van de Eerste Wereldoorlog besloot hij het predikantenambt, dat nooit bij zijn aard en opvattingen had gepast, neer te leggen en zich volledig op het schrijven toe te leggen. Op 9 juni 1919 – hij was nog geen 39 – ging dominee Cannegieter met emeritaat.

Van 1919 tot 1921 was Cannegieter redacteur van het tijdschrift Eigen Haard – hij vertrok er na een conflict over de redactionele onafhankelijkheid.5 Het zou zijn laatste vaste baan zijn, vanaf die tijd ging hij freelancen. Cannegieter was een veelschrijver. Zijn artikelen zouden op vele plekken te lezen zijn, onder andere in de nrc en in tal van andere kranten, maar via de oceaanpost ook op de mailboot naar

Nederlandsch-Indië en in tijdschriften als Morks’ Magazijn. Voor De Socialistische Gids schreef hij vanaf de jaren dertig over film en literatuur. Zijn literatuurrecensies uit dit blad stuurde hij aan de schrijver. Zo kwam hij aan de fraaie bedankbrieven van Elsschot en Bordewijk. Daarnaast publiceerde hij regelmatig in boek- en brochurevorm: essayistisch werk, romans, historische werken (onder andere over zijn vader en grootvader) en kindertoneelstukken. Rond 1930 was Cannegieter een schrijver die er toe deed, getuige het Boekenweekgeschenk van 1932. Voor dit allereerste boekenweekgeschenk was hem gevraagd een bijdrage te leveren. Cannegieter ‘figureert’ in dit inmiddels zeldzame boekje tussen – destijds populaire – auteurs als Antoon Coolen, A. den Doolaard, Jan Greshoff, Van Deyssel en Top Naeff.6

Stefan Zweig

Anno 1932 stond Stefan Zweig (1881-1942) op het hoogtepunt van zijn Europese roem. Als tweede zoon van de Boheemse textielfabrikant Moritz Zweig en de in Italië geboren en opgegroeide bankiersdochter Ida Brettauer was hij, samen met zijn twee jaar oudere broer Alfred, in Wenen opgegroeid.7 Hij studeerde filosofie aan de universiteit van Wenen en maakte, na zijn promotie in 1904, een reis door Europa. In die tijd moet hij ook in Nederland en België zijn geweest, maar dat bezoek heeft geen sporen nagelaten.8 Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte Zweig eerst in het Oorlogsarchief te Wenen om daarna stelling te nemen tegen de oorlog in diverse publicaties. Na de Wapenstilstand zou hij – op zoek naar de rust om te schrijven – zich vestigen in een fraai landhuis op de Kapuzinerberg in Salzburg.

Zweig was sterk op de Europese gedachte geconcentreerd, maar ook de Vlaamse literatuur en kunst interesseerden hem zeer. Aan het begin van de vorige eeuw vertaalde hij werk van de Vlaamse maar in het Frans schrijvende dichter Emile Verhaeren (1855-1916). Zweig beschouwde Verhaeren als de Europese Walt Whitman, voor wie hij een breder Europees podium wilde vinden. Ook onderhield Zweig contacten met de Vlaamse kunstenaar Frans Masereel (1889-1972), die enkele werken van Zweig van houtsneden zou voorzien.9

Zweig en Cannegieter waren dus tijdgenoten en bovendien vrijwel even oud. Hun weg tot de journalistiek en de literatuur was echter niet dezelfde: Cannegieter ontdekte het schrijven op de universiteit, maar moest zich eerst losmaken van zijn theologische achtergrond. Zweig schoolde zich als filosoof, maar vond op de universiteit zijn poëtisch werk en zijn essayistische activiteiten al belangrijker dan de studie. Er waren ook overeenkomsten: beiden hadden zeer moderne opvattingen over psychologie, seksualiteit en het huwelijk en beiden waren sociaal-democratisch georiënteerd.

 

Half maart 1929 was Stefan Zweig in Nederland om lezingen te geven in Utrecht en Den Haag over de Europese gedachte in de literatuur. Op 19 maart signeerde de schrijver in de Haagse boekhandel Dijkhoffz.10 Of Cannegieter een lezing van

Zweig heeft bijgewoond is niet bekend, maar ook niet ondenkbaar. Bij die gelegenheid kan hij met de schrijver hebben kennisgemaakt. Ruim een jaar later vond er zeker een ontmoeting plaats. In de eerste weken van juni 1930 maakte Cannegieter een reis naar Oostenrijk met als einddoel een bezoek aan Stefan Zweig in Salzburg. Van die reis heeft Cannegieter een dagboek bijgehouden, een curieus en fraai document, voorzien van ingeplakte landkaartjes, knipsels, adressen, valutaen tijdtabellen, waardoor de schrijver-journalist vrij nauwkeurig op zijn weg te volgen is.11

Naar Salzburg

Cannegieter vertrok in gezelschap van zijn (tweede) vrouw Gerarda Wijnanda Kop (Gerty) op zondag 1 juni uit Haarlem per trein naar Keulen, de eerste etappe. Zij kwamen daar ’s avonds aan met nog genoeg tijd om een hotel te vinden en een rondrit door de stad te maken, met de tram, die natuurlijk eindigde met de bezichtiging van de Dom. De volgende dag werd de reis ’s middags vervolgd langs Frankfurt en Würzburg naar Neurenberg waar ze ’s avonds laat aankwamen. Het paar verbleef in Hotel Rother Hahn, waarover Cannegieter aantekende dat Goethe er ‘in 1786 […] gelogeerd’ zou hebben.12 Dinsdag 3 juni werd besteed aan de bezichtiging van Neurenberg, dat rond 1930 (voor de komst van de nazi-partijdagen en de bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog) een van de mooiste ste-

den van Duitsland moet zijn geweest. Hier werd onder andere de tinnensoldaatjesfabriek van Ernst Heinrichsen bezocht en werden de eigenaars geïnterviewd voor een artikel dat Cannegieter in september 1930 in Op de Hoogte zou publiceren. Op woensdag werd verder gereisd per spoor naar Linz, waar het paar een prachtig hotel wist te vinden met uitzicht op de Donau. De volgende dag werd de reis per boot over de Donau voortgezet, zodat de Cannegieters te langen leste op donderdag 5 juni om 19.00 uur in Wenen arriveerden.

Volgens de aantekeningen van Cannegieter was het erg warm in die junidagen in Wenen. Hij combineerde er werkbezoeken met vakantieactiviteiten, bezocht diverse theaters (onder andere het Johann Strauss Theater en de opera, waar ze een voorstelling bijwoonden van de Meistersinger). Maar Cannegieter sprak ook met dr. Joseph K. Friedjung van het aanstaande Wereldcongres voor sexuele hervorming, dat van 13 tot 20 september 1930 in Wenen zou plaatsvinden en waarover Cannegieter, op basis van de stukken die Friedjung hem toestuurde, in De Socialistische Gids zou publiceren.13 Verder ontmoette hij prof. dr. K.F. Wenkebach, een vermaard medicus, die hij interviewde voor Morks’ Magazijn. Op maandag 9 juni stond hij op de stoep bij Arthur Schnitzler, die helaas in het buitenland bleek te verblijven: ‘Wingerdrank uit zijn tuin. Woont in dure wijk met éénfamilie-huizen (villa’s)’.14 Gelukkig had hij de zaterdag daarvoor al wel een gesigneerd boek van Schnitzler te pakken weten te krijgen, inclusief een aantal andere boeken die een goede indruk geven van Cannegieters literaire belangstelling: ‘Inkoopen gedaan: boek Therese van Arthur Schnitzler met eigen handteeken[ing]. Ook Wilh. Stekel woont te Wee-

nen. Ook ’t nieuwste boek van Hesse: Narcis und Goldmund gekocht en van Zweig: Kronik […] In de Weensche boekhandel kent men slechts als “Hollanders” de Vlamingen Ernest Claes De Witte vertaald als Flachskopf en Timmermans. Dat Holland en België gescheiden zijn, wist men niet, voor hen is Holland het gansche complex.’15

Op vrijdag 13 juni reisde het paar Cannegieter’s ochtends vroeg per trein vanuit Wenen naar Salzburg. Die middag vond de ontmoeting met Zweig plaats. ’s Avonds reisden ze door naar München, waarvandaan langzaamaan de terugreis naar Haarlem werd aanvaard. Van het bezoek maakte Cannegieter uitvoerige aantekeningen in zijn reisdagboek. Op basis van die notities publiceerde hij op 10 juli 1930 een verslag van zijn ontmoeting met de schrijver in de nrc.16

Tot nog toe had ik gemeend, dat de Helicon louter in beeldspraak bestaat. Maar deze snikhete middag in Salzburg heeft me geleerd, dat het beklimmen van den berg der muzen een wel zeer concreet karwei is. Mozart, de musicus, maakt het zijn vereerders gemakkelijk; zijn geboortehuis staat tenminste gelijkvloers. Het wordt thans bewoond door Klais Schlimmerl, een snijder.
Maar om tot den dichter te gaan, moet men hooger stijgen. Bij een oud poortje houdt de begane grond op en de welwillende taxi-chauffeur is door geen fooi te vermurwen, zijn vehikel het vermolmde plankier op te stuwen, dat naast de steenen treden als een houten looper ligt uitgespreid. Dit splinterig dek is uitsluitend bestemd om den Kapucijnen daarboven per handkar hun nooddruft te bezorgen of om het gesprokkelde hout uit de bosschen naar beneden te slieren.
Voor menschelijk vervoer dienen de treden; 225 in getal. Zij leeren het schepsel nederigheid jegens zijn Schepper en brengen hem den smartelijken weg van den grootste hunner in herinnering. Om de zooveel treden verademend, ziet hij de beelden der staties verwijtend hem aanblikken; welk een kleinigheid is dit trappengeklim in de hitte bij hetgeen de Heer op den kruisweg wel lijden moest!
Er komt geen eind aan de hardsteenen trappen, en als de ravijnweg eindelijk onder een tunnel door in de vrije natuur uitmondt en de wandelaar staat verrukt van het uitzicht over de stad en de bergen, is hij het doel van zijn tocht momenteel vergeten. Maar het is waar, hij moet verder. Zou hij reeds niet te ver zijn gegaan? Er staan nergens huizen; alleen om de zooveel pas de kapelletjes van den Kruisweg, welker heiligen hem onderweg allengs vertrouwd zijn geworden. Zou de behanger, wien hij daar beneden in de laatste gore woning den weg heeft gevraagd, hem dan tòch verkeerd hebben gewezen?
Gelukkig krijgt hij gezelschap. Een oud moedertje, vlug als een klipgeit, haalt hem in. Ja, hij is goed geloopen. Nog een trede of vijftig, en dan zal hij de villa van den Herr Doctor ontwaren. Hij krijgt goeden raad van het moedertje. Hij zal een traliedeur vinden en daar moet hij bellen. Als hij zoo maar den tuin binnenloopt, kunnen er vreeselijke dingen gebeuren. Want der Herr Doctor houdt honden: drie groote patrijshonden.

Honden nog wel! De Helicon is niet gemakkelijk. Maar het drietal, dat luid blaffend den tuin doordartelt, blijkt ongevaarlijk. Het is langharig en langharige honden zijn vriendelijk. Het gevaar komt alleen van die gluiperige gladders.
Omstuwd door het dartele drietal klimt de bezoeker thans verder. Want wel zijn de hardsteenen trappen voorbij en de statie-kapelletjes, maar het klimmen zet zich in onverminderde mate voort. De ruime tuin van den dichter heeft verticale gazons, waarop de boomen horizontaal staan. Maar het einde is nu spoedig in ’t zicht.
Reeds meldt de dienaar mij aan. Dit is in stijl. Een Oostenrijksche dichter houdt er een dienaar op na. Arthur Schnitzler had slechts een meid. Een meid en een huishoudster, maar misschien was de dienaar met hem op reis. Arthur Schnitzler was niet thuis, maar Stefan Zweig is tehuis.
Nog een paar klimpartijen – thans binnenshuis – en ik zit tegenover hem in zijn indrukwekkende bibliotheek. Voordat hij binnentrad, had ik het vertrek opgenomen. Het is altijd een zonderlinge gewaarwording, in het geboortevertrek van groote gedachten te staan. Men voelt er zich als ongewijde ietwat gegéneerd. Zooiets als een Philistijn in het heiligdom. En ook ietwat teleurgesteld. Het is een gewone vulpen, waarmee deze groote gedachten worden geschreven. Het is een gewoon schrijfbureau, een gewone stoel.
Met gewoon bedoel ik niet: ordinair. Heel deze omgeving had iets vorstelijks. Ik kon me verbeelden, dat ik nog in Schönbrunn gebleven was; deze vertrekken waren het verlengstuk van de verblijven, waarin Maria Theresia en Frans Josef gewerkt hebben en waarin de hertog van Reichstadt gestorven is. De Oostenrijksche dichters wonen aristocratisch; ook het huis van Arthur Schnitzler was een vorstenverblijf.
Het huis van Schnitzler was nieuw, maar het huis van Zweig is oud. Het oudste gedeelte dateert uit de zestiende, het nieuwste uit de zeventiende eeuw. Het is oorspronkelijk een jachtslot geweest van den Oostenrijkschen adel.
Wat mij trof in de werkkamers was de bizondere stiptheid. Slechts het onwetend

publiek stelt zich dichters en romanschrijvers voor als een ordelooze bende. Dit misverstand komt op rekening van de artiesten, die ‘doen alsof’ en die den bohémien spelen, wanende daardoor artist te zijn. Er is geen arbeid, die grooter accuratesse vergt dan die van den schrijver. Stefan Zweig schudt zijn biografieën niet uit de mouw. Wat zou er van zijn arbeid terecht komen, als zijn documentatie over Dickens en Tolstoi, over Stendhal en Casanova, over Balzac en Dostojefski in chaotischen zwier over stoelen en tafels doorééngewaaid lag?
De uiterste punctualiteit belichaamde zich in deze vertrekken, in de opgeruimde tafels, de regelmatig zich rijende boeken, de kaartendoozen en loketkasten. Toch had deze keurigheid niets schoolmeesterachtigs: natuurlijke distinctie had er haar bekoring over uitgespreid.
Met Oostenrijksche hoffelijkheid kwam de dichter mij tegemoet. Men kan in het Zuiden groot wezen, zonder ongenaakbaar te zijn. Op een bescheiden klop vliegen daar deuren open van beroemdheden, wier minderen ten onzent beleedigd zouden zijn, zoo men als vreemde hen lastig viel.
Men is daar minder stemmig, ook in zijn kleeding. Stefan Zweig droeg het costuum van zijn land: een groen en geel geruit jasje met Schiller-kraag; kort leeren broekje met bloote knieën. Merkwaardig, hoe gracieus een dergelijk pak een Oostenrijker zit; bij ons maakt zoo’n kampeerders-tenue gewoonlijk zoo lomp. Mozart’s opvolger schijnt als snijder even geniaal te zijn als zijn voorganger geniaal was in de muziek.
Er zijn menschen, van wier ontmoeting men beter wordt, reeds voordat zijn hebben gesproken. Van Zweig gaat zulk een weldadige werking uit. Uit zijn levensblij, harmonisch gelaat straalt een ziel, die de wereld heeft overwonnen. Zweig heeft met zijn persoonlijke ervaring als burger van een vernederd land, met zijn tot in de diepste détails doordringende historische en biografische studie, met zijn fijn-psychologische dichters-intuïtie de smarten van ’s menschenbestaan en de maatschappelijke ellende doorproefd en is desondanks een onvoorwaardelijk optimist gebleven. Desondanks? Of daardoor?! Is het niet het voor geen duister terugdeinzend heroïsme, dat het licht ontdekt?
Een gesprek met Stefan Zweig is een loutering. Men kan jegens dezen werkelijkheidszoeker en waarheidsvorscher zijn hart uitstorten omtrent de nachtmerries, waar van de wereld droomt. Crisis, ontaarding, toekomstige oorlog. Zijn glimlachend gelaat, zijn diepe oogen, zijn zachte stem tooveren de spookbeelden weg. Zweig gelooft in den morgen, in de zon, in de eindelooze wedergeboorte der wereld.
Het is waar, mijn gastheer geeft toe, dat het, inzonderheid op finantieel gebied, overal onzekerheid is. Men kan nergens op rekenen en weet niet, wat er na tien jaar zal zijn. Daarom is sparen dwaasheid geworden en kapitaliseert men niet meer. Men is los van zijn geld en lichtzinnig. Men profiteert van het oogenblik en ziet, hoort en geniet hierdoor veel meer dan vroeger. Een tikje lichtzinnigheid is noodig om naar behooren te leven en de ongewisheid van thans heeft bevruchtend en bevrijdend gewerkt op den geest.

‘Er gebeurt iets groots met de menschheid,’ zegt Zweig, en in de donkere valkenoogen schittert profetisch vuur. De volkeren ontwaken: de Balkan, Indië, Rusland, het geheimzinnige China… Er heerscht onrust over de wereld en onrust is de onmisbare voorwaarde voor scheppingswerk. Daarom produceert het jonge Duitschland zoo goede kunst, omdat het onrustig is en ontevreden. Tevredenheid doodt. Het is de artistieke en geestelijke vloek van Holland en Zwitserland, dat het hun te goed is gegaan. Dit belet hun, belangrijke literatuur voort te brengen.
Er gebeurt iets groots met de menschheid. De jeugd is ontwaakt en de vrouw; het gezin en de sexe bevrijden zich uit vernederende banden. Er blijkt kameraadschap te kunnen bestaan in volledige vrijheid; de ban van de preutschheid is verbroken; in open strijd tast men den geesel der geslachtsziekten aan en men regelt het kindertal en de geslachtelijke betrekkingen als welbewuste menschen. Ook in dit opzicht heeft de democratie onrecht hersteld; de hypocritische maatschappij van vroeger stond heimelijk den rijken toe wat het voor de armen tot zonde verklaarde; terwijl de vrouwen der gegoeden in een sanatorium haar zwangerschap lieten stuiten, eischten zij in naam van den godsdienst, dat haar onvermogende zusters een dozijn kinderen grootbrachten.
Het arbeidersgezin heeft het recht om te leven veroverd, – en met trots sprak de dichter van Weenen, waar de wending in het harde lot der huurkazernebewoners is aangevangen, waar ieder zijn woning heeft in het massale complex en waar kindertuinen en volksbaden het voorbeeld geven aan gansch de wereld. Aan de twee volksziekten, de tuberculose en de venerische ziekten, heeft het nieuwe bewind krachtdadig een einde gemaakt.
‘Toch haalt de Weensche arbeiderswoning nog niet bij die ten uwent,’ bekende mijn gastheer. ‘De opzet is bij ons nog te massaal en blijkbaar is die massaliteit met politieke oogmerken ontworpen: om ’t socialistische kiezerscorps onder één gemeenschappelijke suggestie bijeen te houden. Dit is het bewonderenswaardige in de Hol-

landsche architectuur: dat zij de zelfstandige familiewoning tot grondslag neemt.’
Er gebeurt iets groots, ook in Rusland. Al kan men niet alles doorzien en niet alles waardeeren, dat er onder alle afbraak iets positiefs zal te voorschijn komen, staat ook voor Zweig vast. Het zelfbewustzijn van den mensch wordt erkend ook in het vrije beschikkingsrecht van de vrouw over haar lijf en leven. Dat de vrouw met haar huwelijk haar naam verliest, is een schandelijk atavisme. Zulke anachronismen behoort men onverbiddelijk op te ruimen in den naam eener nieuwe moraal.
Inzonderheid de afschaffing van den Zondag acht Zweig een groote verbetering. Het vreeselijke van den verplicht gestelden gemeenschappelijken rustdag is, dat men met zijn vrijen tijd niets kan uitrichten. Ook de rijken achten den Zondag veelal een verloren dag, maar zij hebben hun vrije middagen in de week om rustig te winkelen of zich te vermaken en te ontwikkelen. Wanneer de arme vrij krijgt, zit, wederom in naam van den godsdienst, het geheele maatschappelijke apparaat dicht. Ook dit is onrecht en hypokrisie.
‘Maar zal,’ vroeg ik, ‘de komende wereldoorlog aan al deze vooruitzichten geen eind maken?’
Zweig gelooft niet in den nieuwen oorlog; als deze komt, zal hij in elk geval komen na deze generatie, die beter voorbereid staat dan in 1914. Toen achtte men oorlog een hersenschim, nu houdt men er rekening mee. Het is waar, de industrieelen werken de bewapening en daarmee den oorlog in de hand, maar zij beseffen, dat een uitbarsting hun op binnenlandsche omwenteling zal komen te staan. Bovendien liggen Rusland en Indië gereed, om van een oorlog te profiteeren en de vrees voor deze beide groote machten houdt Europa van oorlog terug.
‘Ik ben geen communist,’ aldus Zweig, ‘maar ik zeg: God zegene Rusland, omdat het bij de oorlogszuchtige elementen zulk een weldadigen angst verwekt.’
Toen ik afscheid wilde nemen, hield mijn gastheer mij terug. ‘Ik moet u eerst nog mijn heiligdom laten kijken,’ zei hij. En hij voerde mij door een reeks vertrekken en hallen naar de met oude gobelins bespannen muziekzaal, waar een prachtige vleugel stond. Maar in den hoek aan de overzijde stond nog een meubelstuk, dat er bescheidener uitzag. Met eerbied ging Zweig op dit eenvoudige meubel toe: het was de secretaire van Beethoven, waaraan de grootmeester zijn composities geschreven had.
Dit heilig reliek openend, toonde de gelukkige eigenaar mij de viool en den strijkstok van Beethoven, het geldkistje van Beethoven, twee miniaturen, welke men na den dood van den meester in deze lade gevonden had en die de portretten voorstelden van zijn beide geliefden. Tal van andere curiosa, waaronder een medaillon met een haarlok van Beethoven en een ganzepen van Goethe, lagen hier zorgvuldig bewaard. Ook stond op de secretaire het lessenaartje, dat Beethoven vóór zijn dood op zijn ziekbed bij het componeeren van zijn laatste werken van dienst was geweest.
Ondanks mijn tegenstand dreef de dichter zijn hoffelijkheid zoover, dat hij den heelen weg naar beneden, dien hij straks in de hitte weer op moest, met mij afdaalde. Hij hield van die trappen, zei hij, want zij waren de materialisatie van de psychologi-

sche juistheid der Katholieke geloofspraktijk. Telken dage ontmoette hij daar eenvoudige vromen, die door dezen zwaren gang, knielend op elke trede, hun dagelijksche zonde boeten. ‘Het is,’ merkte hij op, ‘een voorrecht, aldus van het onvermijdelijk terugkeerend kwaad periodiek, en dan tevens radicaal te mogen worden verlost.’
Beneden op den beganen grond gaf hij mij over aan den wachtenden taxi-chauffeur. Toen we den hoek omreden en ik nog eens achterom keek, zag ik hem in vertrouwelijk gesprek met een paar eenvoudige lieden uit deze volksbuurt, waarin Herr Doctor Zweig, naar mij uit de begroetingen na onze nederdaling was gebleken, zeer populair is. Hoe kan het ook anders bij zoo’n beminnelijken mensch!

Na hun ontmoeting zijn Zweig en Cannegieter met elkaar in contact gebleven, zij het niet intensief of regelmatig. Ze stuurden elkaar hun publicaties toe en er zijn brieven gewisseld. Hoe omvangrijk hun correspondentie precies is geweest, is niet bekend. Er zijn in elk geval geen brieven of doorslagen daarvan van Cannegieter aan Zweig teruggevonden. In de nalatenschap van Cannegieter bevinden zich drie (getypte) brieven van Zweig aan hem, alledrie uit het najaar van 1930.

De brieven

1.

‘Salzburg Kapuzinerberg 5 am 22. September 1930

Hochverehrter Herr Cannegieter!

Herr Fuchs hat mich sehr erfreut durch die Nachrichten von Ihnen und ich bin sehr zufrieden, dass durch die angekündete Bekanntschaft ich Gelegenheit haben werde, einiges von Ihnen in deutscher Sprache zu lesen. Wir wollen dann alles Er-

denkliche tun, dass ein oder das andere Buch in Deutschland Unterkunft findet. Ich selbst kann Ihnen vorläufig nur erst für die Sendung selbst danken, leicht wirds mir ja nicht, das Holländische zu lesen, obwohl ich einmal Flämisch zu studieren begonnen habe. Da wird mir die Uebersetzung sehr wichtig sein. Mich beschäftigen jetzt ganz ähnliche Probleme in einem Aufsatz über Freud, den ich Ihnen sobald er fertig ist, vielleicht schon vor dem Erscheinen in Buchform übermitteln werde. Ich hätte auch dieser Tage an dem Sexualkongress in Wien teilnehmen sollen, die Arbeit geht aber unbedingt voran.

Der Gedanke Ihrer guten Gesinnung ist mir sehr wertvoll und seien Sie überzeugt, dass ich sie auf das herzlichste erwidere. Hoffentlich ergibt sich einmal Gelegenheit längeren Zusammenseins hier oder dort, ich freue mich schon herzlich darauf.

Met den besten Grüssen

Stefan Zweig’17

 

2.

‘Salzburg Kapuzinerberg 5 am 15. November 1930

Verehrter Herr Cannegieter!

Ich kam nicht recht dazu Ihnen zu schreiben, es gab viel Arbeit und gibt sie noch. Ausserdem waren die Zeiten bewegt. Wie Sie wahrscheinlich gelesen haben, ist die schwertse [schwerste] Gefah[r] einer faschistischen Reaktion für Oesterreich

glücklich überwunden und Spannungen besonderer Art kaum mehr zu befürchten. Aber die Gefahr war wirklich gross und wir können froh sein sie überwunden zu haben. Ihr Buch über den Faschismus hat mich sehr interessiert, ich habe in diesem Zusammenhange jüngst einen kleinen Aufsatz geschrieben, in dem ich die Neigung der Jugend zum Radikalismus zu erklären suchte. Die Schuld liegt hauptsächlich beim Völkerbund und in der alten Diplomatie welche die wirklichen europäischen Fragen auf die raffinierteste und dümmste Weise verzögert. Seit zwölf Jahren schwätzen diese alten Gesellen über Abrüstung, und den Friedensvertrag herum ohne das geringste positive Resultat. Kein Wunder, dass die Jugend ungeduldig wird, die alten Leute zum Teufel schicken will und ihr Geschick selbst in die Hand nehmen. Der Radikalismus ist eine Antwort auf das dilatorische Verfahren der europäischen Staatsmaschinerie, eine Revolte gegen die Verlangsamungs anstalt in Genf. Dazu kommen noch viel psychologische Motive, vor allem dass die Jugend, die selbst nicht den Krieg mitgemacht hat, gegenüber der Frontgeneration als heldisch erscheinen will und sich darum gern militärisch kostümiert. Und schliesslich, nicht zum letzten, die allgemeine ökonomische Unzufriedenheit.

Ihren Roman habe ich in der Uebersetzung von Fuchs gelesen und sehe mit Vergnügen, dass er sich bemüht ihn zu plazieren. Leicht wird es nicht sein im Augenblick, weil die Verleger zur Zeit keine Seide spinnen, aber wir wollen, seien Sie desen gewiss, uns in herzlichster Weise bemühen. Mein Buch ist jetzt bald fertig und ich freue mich schon, es Ihnen dann übermitteln zu können.

Grüssen Sie Ihre verehrte Frau und das glückliche Holland, von Ihrem ergebenen

Stefan Zweig’18

 

3.

‘Salzburg Kapuzinerberg 5 am 10. Dezember 1930

Lieber verehrter Herr Cannegieter!

Erst heute kann ich Ihnen für Ihre Liebenswürdigkeit danken. Erst musste ich mein holländisch zusammenraffen, um zu erkennen, wie freundlich Sie meines Stückes gedacht, das übrigens in Deutschland ausgiebig danebenverstanden worden ist. Deutschland ist jetzt besessen von Politik, sieht nur rot oder schwarz, rechts oder links und gerade meine Bemühungen mit der Neu[r]tralität im Geiste bleiben völlig aussichtslos. Ich habe manchmal das Gefühl, als müsste sich da eine Krankheit erst wirklich herausfiebern und geistige Arznei sei völlig überflüssig solange die Krise noch im Gange ist. Man tut vielleicht besser, sich innerlich abzuwenden.

Meine Essay Trilogie ist jetzt glücklich fertig, der letzte Teil, Freud, hat mir viel Schwierigkeiten gemacht. Über einen Lebenden zu sprechen, den man verehrt, heisst manche Wahrheiten abdecken, und manche Kritik in Watte hüllen, und an-

derseits wieder bringt man gerade dem Lebenden nicht jenes Pathos der Ueberzeugung entgegen. Es war recht schwer.

Könnte ich Ihnen doch heute schon etwas Gutes über das Schicksal Ihres Buches berichten, aber zur Zeit ist in Deutschland alles grau.

Wir denken Ihrer oft und herzlich und freuen uns sehr auf ein Wiedersehen.

Ihr

Stefan Zweig’19

Good companions

Ook na deze brieven is er kennelijk nog wel contact geweest, want in Cannegieters bibliotheek is een door Zweig in 1931 gesigneerd exemplaar aangetroffen van het feestboek Bibliographie der Werke von Stefan Zweig dem Dichter zum fünfzigsten Geburtstag dargebracht vom Insel Verlag (Leipzig am 28. November 1931). Zweig schreef er ‘hoffentlich auf bald!’ in. Maar van een ontmoeting tussen de twee is het niet meer gekomen, hoewel Zweig in 1930 tegenover Cannegieter te kennen had gegeven weer naar Holland te zullen komen (‘In Holland interesseert hem de sluis bij IJmuiden en de Zuiderzee’).20 De boeken van Cannegieter zijn uiteindelijk niet in het Duits uitgegeven.

In De Socialistische Gids van oktober 1933 schrijft Cannegieter nog eenmaal over Zweig, over de verfilming door Robert Siodmak van de in 1913 verschenen novelle Brennendes Geheimnis.21 In de oorlogsjaren benoemde Cannegieter Zweig tot een van zijn Good Companions: ‘Toen ook werd in Franekeradeel [zoals hij zijn werkkamer in Haarlem noemde, eb] het vertrouwenwekkend college van de “Good Companions” (geïnspireerd op een titel van [J.B.] Priestley) gesticht, en de portretten van hen werden op de boekenkasten geprikt. Humanisten als Erasmus, Montaigne, Schweitzer, pedagogen als Pestalozzi en Maria Montessori, leermeesters als [Gerard] Heymans, vrienden als Thijsse en Van Eeden, politici als Troelstra en Roosevelt, dichters en schrijvers als Dickens, Goethe, Stefan Zweig, Walt Whitman, Pirandello en Henriëtte Roland Holst behoorden tot de Good Companions.’22

Wist Cannegieter, toen hij zijn fotoportret opprikte, dat Zweig niet meer in leven was? Stefan Zweig pleegde, samen met zijn tweede vrouw Lotte, in 1942 op de vlucht voor de nazi’s in Brazilië zelfmoord. ‘Ich grüsse alle meine Freunde!’, schreef hij op 22 februari 1942 ten afscheid. ‘Mögen sie die Morgenröte noch sehen nach der langen Nacht! Ich, allzu Ungeduldiger, gehe ihnen voraus.’23

Cannegieter zou Zweig nog bijna een kwarteeuw overleven. Ook hij had het in de oorlogsjaren niet gemakkelijk, omdat hij weigerde lid te worden van de Kultuurkamer en dus niet kon publiceren.24 Na de oorlog hervatte hij zijn journalistieke en literaire werk en schreef hij onder andere Vier schoten voor een vrouw (Amsterdam 1959), een roman over de befaamde Groningse moordzaak-IJje Wijkstra. Regisseur Pieter Verhoeff maakte over deze historie in 1980 de film Het teken van het beest.

Omgeven door de portretten van zijn Good Companions sleet Cannegieter zijn laatste dagen in zijn studeervertrek Franekeradeel. Hij zou er op 28 maart 1966 overlijden.

 

De 125ste geboortedag van Stefan Zweig werd in Duitsland afgelopen november uitgebreid herdacht met veel nieuwe publicaties, waaronder twee nieuwe biografieën en de uitgave van de complete briefwisseling met zijn eerste vrouw Friderike.25 Zweigs hier gepubliceerde brieven aan Cannegieter zijn – hoe bescheiden ook – een bijdrage aan die herdenking, een feit dat overigens vrijwel geheel aan Nederland voorbij is gegaan.

 

Met dank aan mevrouw A.C. van Hall-Cannegieter, Diederick Cannegieter, Rob Hartmans en Koos van Weringh.

Seinpost
Koos van Weringh
De magie van Joseph Roth

barcelona / keulen – El Pais, die uitstekende Spaanse krant, die onmiddellijk na de dood van Franco in 1975 begon te verschijnen, heeft de rubriek ‘El libro de la semana’. Eind augustus op bezoek in Barcelona constateerde ik tot mijn verrassing wat het boek van die week was: Crónicas berlinesas, een bundel uit het Duits vertaalde artikelen die Joseph Roth (1894-1939) in de jaren twintig aan Berlijn gewijd heeft. Tien jaar eerder was die bundel verschenen bij Kiepenheuer & Witsch in Keulen onder de titel: Joseph Roth in Berlin. Ein Lesebuch für Spaziergänger. De Spaanse uitgave verschijnt als zestiende deel in de serie ‘Paisajes narrados’ (Editorial Minúscula, Barcelona). Vóór Roth verschenen daarin boeken van Nikolai Gogol, Egon Erwin Kisch, Honoré de Balzac, Ernst Weiss en Alexander Poesjkin, om enkele schrijvers te noemen. En ook twee van Marisa Madieri, de aan kanker overleden echtgenote van Claudio Magris, waaronder Wassergrün, haar aangrijpende verhaal van de gedwongen ‘verhuizing’ in 1945 van de Italiaanse stad Fiume (daarna Rijeka, Joegoslavië, nu Kroatië) naar Triëst. Trouwens, het eerste deel in de serie is ook van Roth en wel de reportages van zijn reis in de jaren twintig door het zuiden van Frankrijk, Die weissen Städte (Las ciudades blancas).

Wat Roth over Berlijn schrijft laat ik hier verder buiten beschouwing, met uitzondering van de ene zin, waarin hij zijn visie op die stad tot uitdrukking brengt: ‘In Berlin friert man schon bei plus 15 Grad Celsius’. Waarom het mij hier gaat is dat het werk van Roth in de Spaanstalige wereld een zeer grote belangstelling geniet. Bij een reis naar Buenos Aires, Santiago de Chili en Montevideo, enkele jaren geleden, stelde ik vast dat zo goed als alle boeken van Roth verkrijgbaar waren. En nu ook in Barcelona: Joseph Roth is present. Het volgende deel in de serie is een bundel met de artikelen die hij schreef toen hij in de Sovjet-Unie was (1926-1927), Reise durch Russland.

Boven het artikel in El Pais staat als kop: ‘reportero del asfalto’. Daarmee wordt gezinspeeld op de boekverbrandingen op 10 mei 1933 in Berlijn. Boeken van Alfred Kerr, Karl Kraus, Joseph Roth, Kurt Tucholsky en vele anderen werden door studenten in de vlammen geworpen, omdat het hier ‘asfaltliteratuur’ zou betreffen: ‘Wider den undeutschen Geist’.

Roth wordt in het artikel beschreven als de kroniekschrijver die de ellende die het Derde Rijk zou veroorzaken heeft zien aan-

komen. En dat is ook zo. In 1928 voorspelt hij op een avond bij uitgever S. Fischer, waarbij ook Alfred Döblin, George Gross en Ernst Toller aanwezig zijn, dat binnen tien jaar Duitsland in oorlog is met Frankrijk, dat ‘wij als emigranten in Zwitserland leven, als we geluk hebben’ en dat op de Kurfürstendamm joden in elkaar worden geslagen. Dat laatste duurde geen vijf jaar meer. Trouwens, ook in zijn eerste roman, Das Spinnennetz, die in 1923 in afleveringen in de Weense Arbeiterzeitung verscheen (pas in 1967 in boekvorm) wordt al duidelijk wat Duitsland te wachten staat.

 

In het artikel wordt de criticus Marcel Reich-Ranicki geciteerd die Roths Radetzkymarsch beschouwt als ‘una de las mejores escritas en alemán de todos los tiempos’. Uit de pen van deze beroemd-beruchte criticus, veelal als de Duitse ‘Literaturpapst’ aangeduid, is dat een compliment dat gelijk staat aan de Nobelprijs.

Reich-Ranicki, die het tot grote bekendheid bracht met het tv-programma Das literarische Quartett (de definitief laatste uitzending was deze zomer gewijd aan Bertolt Brecht, die vijftig jaar geleden overleed) heeft een voorwoord geschreven bij een fraaie heruitgave van de herinneringen aan Roth van de filmregisseur Géza von Cziffra, Der heilige Trinker (Berenberg Verlag, Berlijn 2006). Achter in het boek wordt weliswaar vermeld dat het eerder en wel in 1989 als Ullstein Taschenbuch is verschenen, maar al in 1983 schafte ik de ‘Original Ausgabe’ aan, een Taschenbuch bij Bastei Lübbe.

Reich-Ranicki betreurt het dat het boek van Von Cziffra door de Duitse kritiek doodgezwegen is en hoopt dat deze nieuwe uitgave ertoe zal bijdragen Roth nog bekender




te maken dan hij al is. De belangstelling voor Roth omschrijft hij als ‘een postuum succes’ en een ‘late triomf’. Roth had het ongeluk dat zijn hoofdwerk, Radetzkymarsch, op het ongunstigst denkbare tijdstip verscheen: 1932, aan de vooravond van de Machtübernahme.

Wat in de herinneringen van Von Cziffra waarheid of verbeelding is kan niet eenvoudig worden vastgesteld. Hij werpt zich op als een van de grootste vrienden van de schrijver, geeft gesprekken tussen hen letterlijk weer, maar twijfel lijkt mij hier gerechtvaardigd. In het namenregister van het door Hermann Kesten bezorgde boek met brieven aan en van Roth komt hij in het geheel niet voor. En dat is ook het geval in de vuistdikke biografie die de Amerikaanse germanist David Bronsen aan hem gewijd heeft.

Bij uitgeverij Kiepenheuer & Witsch in Keulen verschijnen regelmatig boeken van Roth, in paperback en ook gebonden. De romans Radetzkymarsch, Hiob en Hotel Savoy zagen als fraai gebonden ‘Sonderausgaben’ het licht. In de zomer van dit jaar verscheen Sehnsucht nach Paris, Heimweh nach Prag. Ein Leben in Selbstzeugnissen, bezorgd door de germanist Helmut Peschina, die eerder bundels met werk van Roth samenstelde, o.a. over het Derde Rijk: Die Filiale der Hölle auf Erden.

Peschina heeft uit het totale oeuvre van Roth passages bij elkaar gezocht, waarin de schrijver het over zichzelf heeft, als kind, scholier, gymnasiast, student, aankomend journalist en schrijver van romans. De samensteller wijst erop dat bij Roth ‘Wahrheit und Dichtung’ veelal door elkaar lopen. Over zijn achtergronden verspreidde hij soms de meest uiteenlopende gegevens. Hij kan doorgaan voor conservatief, maar ook voor progressief, voor jood, maar ook voor katholiek, voor monarchist, maar ook voor fervent republikein, dat hing ervan af. Op 30 mei 1939 waren aanhangers van al deze richtingen aanwezig op het kerkhof Thiais, zuidoostelijk van Parijs, om hún Roth te begraven. Peschina citeert een zin van Roth die hem kenmerkend lijkt voor zijn bestaan: ‘Ich habe keine Heimat, wenn ich von der Tatsache absehe, dass ich in mir selbst zu Hause bin’.

 

Joseph Roth in Nederland, hoe staat het daarmee? Van een permanente belangstelling op hoog niveau lijkt mij geen sprake te zijn, het gaat meer om kleine golfbewegingen. In het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw leek er een grote doorbraak aan te komen, maar die bleef uit. Aan het begin van de nieuwe eeuw begon uitgeverij Atlas in Amsterdam met de publicatie van nieuwe vertalingen. Verschenen zijn: Het spinnenweb, De Kapucijner crypte, Het sprookje van de 1002de nacht, Het valse gewicht, Hotel Savoy en Radetzkymars. Die hebben het weliswaar niet tot de lijsten met de bestsellers gebracht, maar het initiatief is en blijft prijzenswaardig. In voorbereiding zijn vertalingen van Die Rebellion, Hiob en Joseph Roth in Berlin.

Het begin van het Atlas-initiatief was een avond in De Balie in Amsterdam: ‘De magie van Joseph Roth’ (18 juni 2001). Een betere titel had, wat mij betreft, niet gekozen kunnen worden. Voor mijn eindexamen middelbare school in 1952 meende de lerares Duits, mevr. drs. L.J. Schripsema, dat ik Buddenbrooks van Thomas Mann zou moeten lezen. Ik haalde het uit de Openbare Leeszaal, destijds nog aan de Vismarkt in Groningen. Maar het boek was aan de toen zeventienjarige niet besteed (later wel). Als alternatief stelde de lerares Radetzkymarsch van Joseph Roth voor. Het resultaat kan slechts met een cliché beschreven worden: in een adem uitgelezen. En daarna volgde al het andere van zijn oeuvre – en dat telkens opnieuw. Een schrijver kan een lezer verslaafd maken. Ik denk nog vaak aan mijn lerares.

J.M.A. Biesheuvel
Elsschot is de grootste

j.m.a. biesheuvel (Schiedam 1939) was op 14 februari 1983 de gastspreker op de tentoonstelling ‘Willem Elsschot 1882-1960. Beeldverhaal, foto’s en documenten’ in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel. Zijn openingstoespraak verscheen eerder in het Vlaamse literaire kwartaalschrift Kruispunt van juni 1983 en werd niet gebundeld.

Dames en Heren,

 

‘Un stout, un’ en ‘comment dit-on seigneur en français?’, ‘grote lantaarn, maar klein licht’, ‘tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren’ zijn haast gevleugelde woorden in Nederland.

Karel van het Reve, Anton Korteweg, Frits Mulder, Simon Carmiggelt, ik en vele anderen beschouwen Elsschot als de grootste schrijver die het Nederlandse taalgebied heeft voortgebracht. Ik begrijp niet wat er toch aan de hand is, waarom kent u Vlamingen en wij Nederlanders elkaar niet wat beter, we spreken toch allen krek dezelfde taal? En, vraag ik me af, waarom moet een Noord-Nederlander deze opening doen? Nu ja, ik zie het in ieder geval als een grote eer. Op mijn een en twintigste, na mijn diensttijd, ben ik echt begonnen met lezen. Tot nu toe moet ik ongeveer drie- à vierduizend boeken gelezen hebben. Mijn lievelingsschrijvers zijn Kafka, Flaubert, Tsjechov, Somerset Maugham, Melville, Joseph Conrad, Vladimir Nabokov en Willem Elsschot. Het merkwaardige is dat al die schrijvers wereldberoemd zijn en Elsschot niet. Toch doet hij allerminst onder voor geen van de schrijvers die ik genoemd heb, hij is groot, zeer groot en zijn oeuvre is klein. Op zijn beklemmendst en meeslependst is Elsschot in zijn gedichten. Ik beschouw iemand als een ongevoelig stuk hout bij wie de tranen bij het horen van het volgende gedicht niet in de ogen springen:

Spijt

Aan zulk een hevigheid van uitdrukken, aan zulk een smart, aan zulk een dwingend rijm en metrum kan zelfs Baudelaire niet tippen! Ik weet nu al dat Elsschot altijd mijn lievelingsschrijver zal zijn en ja, wat zou ik blij zijn geweest zo’n vader te hebben gehad, hoewel hij geen erg gezellige man schijnt te zijn geweest. Ik ben in ieder geval blij hem mijn geestelijke vader te kunnen noemen. Ik geloof dat hij tijdens zijn leven erg eenzaam was. Maar als je hem leest zie je dat hij een grote begaanheid en naastenliefde uitstraalt. Ik geloof dat hij de kinderlijke verbazing over alles en nog wat met alle grote schrijvers gemeen heeft, maar ook de melancholie, een gruwelijke eenzaamheid, onbegrepenheid. Toen ik een paar jaar geleden trouwde, ik kende mijn vrouw al drie en twintig jaar, kwam de ambtenaar, de dag voor het huwelijk, naar me toe met een groot boek, het stond vol met gedichten die

sloegen op een huwelijk of een bruiloft. Ik vond het allemaal rommel. Tientallen gedichten heb ik bekeken en ik kon niets vinden. Ik dacht: ‘Laat ik eens zien of er ook wat van Elsschot instaat.’ En God allemachtig, ik vond Het huwelijk. Nu zie ik liever gruwelijke ellende in prachtig dwingend rijm en metrum gegoten dan zoetgevooisde liefelijkheid in rammelende en slechte verzen. Mijn kennissen, vrienden en familie heb ik zwaar gechoqueerd toen de ambtenaar bij de huwelijkssluiting op het stadhuis van Schiermonnikoog de volgende verzen voorlas. Ik denk dat men zich afvroeg: ‘Moet die arme Maarten Biesheuvel op die manier met zijn Eva Gütlich door het leven?’

Getuigen van mijn huwelijk waren Karel van het Reve, Maarten ’t Hart, Renate Rubinstein, Huib Drion, Mensje van Keulen en ik meende dat Willem Elsschot hier niet mocht ontbreken, wat voor droevigs hij me ook voorspelde!

 

Nu zou ik het eigenlijk over Een Ontgoocheling, de cognossementen, rosa in plaats van dominus en Kareltje moeten hebben. Dit verhaal is echter zo ontroerend en mooi dat iedere wetenschappelijke benadering erop plat zou slaan. Er valt maar een ding over te zeggen: ‘Men kan een novelle niet beter schrijven dan Elsschot Een Ontgoocheling heeft geschreven.’ Laten we hopen dat zijn geest hier nog rondzweeft en dat hij me kan verstaan. Welnu dan, ik roep tegen hem: Alfons, ik heb je lief, met je Laarmans, Boorman, Pol, Kips, Kareltje, Madame Gendron, Grünewald, Van Tiggelen, mevrouw Lauwereyssen en al die andere personen en helden die je zo volkomen levend voor ons hebt neergezet.

 

Tot slot waag ik het, dames en heren, om u te laten horen op welke manier iemand schrijft die heel erg van Elsschot houdt. Mijn verhaal heet:

De Merel

Een paar maanden geleden zat ik met een verhaal waar ik maar niet uitkwam. Ik had het idee in mijn hoofd, ook de dialogen maar ik kon de sfeer niet tekenen. Ik begon veertien keer achter elkaar aan hetzelfde verhaal. Toen kwam mijn vrouw op mijn kamer om te vragen of ik het avondeten wilde gebruiken. Wat mij anders nooit overkomt gebeurde nu: ik was woedend. ‘Wat eten?’, riep ik, ‘dat is onzin: er moet gewerkt worden en keihard, ik zal niet eerder eten voor ik dit verhaal af heb. Nietsnutten verdienen geen eten!’ Mijn vrouw hield aan, ze probeerde me vriendelijk te overreden. Dat werkte nog meer op mijn zenuwen. Ik wierp van woede de schrijfmachine op de grond, greep mijn vrouw en sprak ontzet: ‘Ik kan het niet meer, nu heeft het leven ook geen zin meer voor me’. ‘Je schrijft nu al tien jaar achter elkaar’, merkte mijn vrouw op, ‘je neemt nooit tijd voor vakantie. Zo raak je ook helemaal op. Jij moet er eens uit, misschien dat er dan een frisse wind door je geest gaat waaien, want zo raak je helemaal in een denkkramp. Als je zo doorgaat word je nog krankzinnig. Jij bent gewoon bezeten van schrijven’. Ik aarzelde aanvankelijk en toen begon ik naar haar te luisteren. Ik moest mezelf bekennen dat ik inderdaad een wonderlijke kluizenaar was geworden, somber en melancholiek, altijd maar op mijn kamertje. Tijdens het eten gaf ik haar gelijk en ik besloot te gaan reizen. ‘Je moet net zolang wegblijven tot je weer helemaal de oude bent’, zei mijn vrouw, ‘ik zal je missen en voor de poezen en hond Mikkie is het ook niet leuk, maar het is beslist het beste voor jou’. Drie dagen later vertrok ik naar Engeland. Ik logeerde bij een vriend in Norfolk en fietste daar vijf à zes uur per dag. Het was een heerlijk rustig landschap met weggetjes zonder auto’s. Ik zag hazen, konijnen, fazanten, egels en patrijzen en licht glooiende velden vol gerst en koren. Ik fietste overdag en las des avonds. Ik at er goed van en genoot van mijn leven. Dat hield ik twee weken uit. Toen ging ik naar een vriend in Brussel. Ik bleef daar een week en ging twee avonden naar de bioscoop en een andere keer naar een uitvoering van werken van Brahms in de kathedraal van Leuven. Voor de rest zat ik op terrasjes en praatte met mijn vriend en zijn vrouw. Ik was jaren niet in het buitenland geweest. Amerika, bijvoorbeeld, had ik nog nooit gezien en zo vloog ik een week later naar New York. Ik zag dat daar het wegdek slecht was en dat er hier en daar stoom uit het asfalt op straat kwam, ik kocht veel boeken en langspeelplaten, ik zag op mijn hotelkamer televisieprogramma’s, ik schaakte in het park met Amerikanen en zag de twaalfduizend gele taxi’s op het eiland Manhattan rijden. Ik danste en genoot van het nachtleven. Ik wandelde de hele dag en bezichtigde minstens twaalf musea. Op het hoogste punt van de stad telefoneerde ik met mijn vrouw, ze moest ervoor uit bed komen. Ze haalde Mikkie aan de lijn en via de satelliet praatte ik, met uitzicht over de nieuwe wereld en de Oceaan, met mijn hond, dat was ontroerend. Ik at er Chinees, Mexicaans,

Braziliaans, Italiaans en Amerikaans. Ik zocht kennissen op en leerde heel wat uitdrukkingen. Ik kwam eenvoudig niet meer tot schrijven. Soms dacht ik aan mijn gebruikelijke leven: tien jaar had ik dag in dag uit op mijn kamer gezeten, achter die vermaledijde schrijfmachine, proberende om verhalen te verzinnen. Ik had inderdaad recht op vakantie en het mocht wel wat geld kosten. Toen ik New York had gezien, de wolkenkrabbers en de duizenden mensen, de warenhuizen en de bibliotheken, ging ik naar Wenen. Daar wandelde ik en genoot volop. Ik probeerde me te ontspannen. Ik luisterde in de concertzaal naar Mozart en Schubert die ik allebei bewonder. Ik dronk wijn op de terrasjes en rookte sigaren. Daarna wandelde ik twee weken op Schiermonnikoog, ik lag er op het strand en las in een luie stoel Nabokov en Gombrowicz. Om het programma vol te maken toog ik naar Madrid. Daar zag ik het Prado en woonde voor het eerst van mijn leven een katholieke kerkdienst bij. Ik was onder de indruk van de belletjes en de wierook tijdens de mis, het gregoriaanse gezang was prachtig. Op het balkon van mijn kamer, de deuren naar mijn opengeslagen bed stonden open, dronk ik ’s avonds Campari en whisky en zag de Madrilenen in de zoele avondlucht over de boulevards flaneren.
Op een nacht, ongeveer om drie uur, werd ik wakker en hoorde buiten op een prachtige manier een vogel zingen. Ik meende dat het een nachtegaal was. De rillingen liepen over mijn lijf. Zo vaak had ik gelezen over de nachtegaal, ik had hem geschilderd gezien en op foto’s, maar nooit had ik hem gehoord. Wat een loopjes, wat een trillers. De tranen stonden in mijn ogen. ‘God, wat is het heerlijk om te leven’, dacht ik, ‘maar in wat voor raar klein kamertje ben ik en wat hangen hier voor schilderijen? Ik ben hier nog nooit geweest. Het is niet New York, niet Norfolk, niet Brussel, niet Schiermonnikoog, niet Wenen, niet Madrid. En wat een vreemd bed. En wat ruikt het hier merkwaardig, ik heb die lucht wel eens meer geroken. Het is een parfum van iemand die ik goed moet kennen. Waar ben ik toch?’ Steeds hoorde ik de nachtegaal en het was mij wonderlijk te moede. Ik voelde vaag dat ik in een stad was en dat er honderden mensen om mij heen sliepen, zich waarschijnlijk niet bewust van het gezang van de nachtegaal. Ik probeerde in het donker te ontwaren wat er op de schilderijen stond, het bed beviel mij wel, ik richtte mij half op om uit te maken waar ik nu eigenlijk was en daarbij beroerde ik een slapend vrouwenlichaam. Lag ik ineens ergens met een vreemde vrouw in bed? Ik glipte het bed uit en ging de gang op. Wat een rare smalle gang. Ik deed twee deuren open en struikelde in het donker over een poes. Ik knipte het licht aan en merkte dat ik dit keer niet in Santiago, maar gewoon thuis was. De klok tikte vertrouwd en opeens schoot het door mijn hoofd: ‘Vijftien augustus, vandaag is moeder precies vier jaar dood, nu mag ik haar opbellen’. Ik nam de telefoon van de haak en draaide het nummer. ‘Met de beheerder van begraafplaats Schiedam’, zei een stem. ‘Mag ik

mijn moeder spreken?’, vroeg ik, ‘toestel 1545’. ‘Een ogenblik’, zei de man, ik hoorde iemand met papieren ritselen en vervolgens mompelde de man: ‘Het is inderdaad vier jaar geleden; ik verbind u door’. Er was wat gekraak in de lijn en toen kwam de hese stem van mijn moeder door. ‘Hallo?’, vroeg ze, ‘wie is daar?’ Buiten zong de nachtegaal. ‘Ik ben het, uw zoon Maarten’, zei ik met van ontroering verstikte stem, ‘hoe gaat het met u, moeder?’. ‘Ben jij het?’, vroeg ze, ‘ik wist wel dat jij het eerst zou bellen’. ‘Hoe is het om dood te zijn?’, vroeg ik. ‘Je ligt maar’, zei ze, ‘het is donker, je wisselt klopsignalen met andere doden uit. Af en toe valt er een druppel water van het deksel op mijn ogen. Ik denk na over het leven. Hoe lang zou het nog zo doorgaan?’. ‘Maar waar wacht u dan op?’, vroeg ik verbaasd. ‘Dat weet jij heel goed’, zei ze, ‘je doet wel net of je het niet weet, maar in je hart ben je wél wijzer’. ‘Tja’, mompelde ik, ‘nu ja’. ‘Ik neurie een psalm en ik dommel’, ging ze door, ‘ik droom, het is donker, maar bang ben ik niet. Ben je al eens op mijn graf geweest om rozen te brengen?’. ‘Nee’, zei ik beschaamd, ‘maar morgen ga ik het beslist doen’. ‘Het is fijn als er nog eens aan je gedacht wordt’, zei ze, ‘maar nu hang ik op, ik ben moe, doe je je best?’. ‘Ja moeder’, zei ik, ‘ik heb lang gereisd maar nu ga ik weer schrijven. Adieu en vaarwel’. ‘Je naaste liefhebben, je niet aanstellen en nooit jaloers zijn, daar draait het om’, zei ze ten slotte, ze kuchte en hing op. Ik aaide de poezen en gaf mijn hond een poot, ik liet me door hem likken. Toen dook ik het echtelijke bed weer in. ‘Het leven heeft soms heel prachtige en ontroerende momenten’, dacht ik, ‘nu lig ik bijvoorbeeld weer naast mijn vrouw en leef’. Ik maakte haar wakker en vroeg of ze ook de nachtegaal hoorde Over het gesprek met mijn moeder repte ik niet, sommige dingen hou je nu eenmaal voor jezelf. ‘Ja, ik hoor een vogel mooi zingen’, zei ze, ‘maar dat is een merel, geen nachtegaal, jij overdrijft altijd’. Ik legde een arm en een been over haar heen en een kwartier later sliep ik in.

Ik laat het aan de literatuurwetenschappers over om uit te maken wat nu het verschil is tussen dit verhaal en het oeuvre van Elsschot, en hiermede open ik de Elsschottentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel. Ik dank u voor uw aandacht.

Jos van Waterschoot
Willem Elsschot als stripheld

jos van waterschoot (1965) is beheerder van het Strip Documentatie Centrum Nederland (sdcn), onderdeel van de Bijzondere Collecties van de ub Amsterdam, secretaris van Het Stripschap en conservator van het Multatuli Museum te Amsterdam.

Staand voor de werktafel van de schrijver Kamiel Vanhole kijk je in de verte uit op de abdij van Vlierbeek. Het is een imposant gebouw dat wordt omgeven door bossen en landouwen. We bevinden ons in Leuven, deelgemeente Kessel-Lo. Terwijl ik van het uitzicht geniet, zoekt de schrijver zelf tussen de vele stapels boeken en andersoortig bedrukt en beschreven papier naar dat ene grote pakket. Als hij het gevonden heeft haalt hij er een stapel tekeningen uit. Ze zijn op groot formaat, groter nog dan a 3. Het gaat om een stripverhaal, maar een heel bijzonder. De eerste tekening toont een straattafereel. Het bijschrift luidt: ‘Op 7 mei 1882, in een van de eerste huizen op de Antwerpse De Keyzerlei, wordt Alfons Jozef De Ridder geboren.’ Deze Alfons Jozef De Ridder zou later bekend worden als Willem Elsschot en wat Vanhole zojuist tevoorschijn heeft gehaald is een biografie van de vermaarde Vlaamse auteur in stripvorm.

 

Voor het verhaal achter deze strip moeten we terug naar 1983. Op 14 februari om 19 uur ’s avonds vindt in de hal van het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel de opening plaats van de tentoonstelling ‘Willem Elsschot 1882-1960, beeldverhaal, foto’s en documenten’. Bij de vermelding van het tentoonstellen van foto’s en documenten zal niemand raar hebben opgekeken, maar ‘beeldverhaal’ wordt als eerste genoemd en dat intrigeert. Want niet veel mensen zullen Elsschot en zijn werk associëren met een beeld- of stripverhaal. Toch was dat het geval. Op een bij de tentoonstelling uitgedeelde folder wordt een en ander verduidelijkt: ‘Voor de tentoonstelling “Willem Elsschot 1882-1960” is de biografie van Alfons De Ridder – Willem Elsschot door Kamiel Vanhole (scenarist) en Dirk Geets (tekenaar) bewerkt tot een eigen-zinnig stripverhaal. In tegenstelling met een “ernstige”, doortimmerde biografie worden leven en werk niet steeds van elkaar gescheiden: autobiografische elementen uit Elsschots werk vullen, waar passend, strikt feitelijke gege-

vens aan. Een groot aantal foto’s, documenten en markante citaten kunnen de waarachtigheid van deze benadering slechts bevestigen.’

Het is waar, Vanhole laat vooral de eer aan Elsschot zelf. Hele pagina’s zijn letterlijke citaten uit Elsschots werk, zoals de pagina’s 2 en 3 en de pagina’s 11 tot en met 15. De ingevoerde lezer zal hierin de avonturen herkennen van de romanfiguur Kareltje die in Een Ontgoocheling (1921) figureert.

 

Het idee voor de verstripping van Elsschots biografie was blijkens een bericht in Het Laatste Nieuws van 16 februari 1983 afkomstig van de Vereniging ter Bevordering van de Nederlandstalige Literatuur in België, de initiatiefnemer en organisator van de tentoonstelling. Vanhole voegt daar desgevraagd nog aan toe dat het meer specifiek om de persoon Paul Buekenhout ging als bedenker van het plan. Hij wilde 101 jaar na de geboorte van Elsschot op een ludieke manier aandacht besteden aan een van de grootste Nederlandstalige auteurs uit de Belgische geschiedenis.

‘Leven en werk van Elsschot lopen dooreen in zwart-wittekeningen aan de muur. Een eigenzinnige strip met knipoogjes naar Elsschotkenners, maar daar blijft het dan ook bij,’ aldus Laatste Nieuws-reporter Frieda Joris die klaarblijkelijk niet erg enthousiast was over de biografie in stripvorm. Dat was ze ook niet over de eregast die was uitgenodigd om de opening te verrichten en de avond op te vrolijken, de Nederlandse schrijver J.M.A. Biesheuvel. ‘Waarom moest ik, een Hollander, komen spreken, terwijl de Vlaming Elsschot de grootste schrijver van het Nederlands taalgebied is?’ vroeg Biesheuvel zich af. En Frieda Joris vervolgt: ‘Als eerbewijs aan zijn “geestelijke vader” liet Biesheuvel drie jaar geleden tijdens zijn trouwplechtigheid het “Huwelijk” van Elsschot door de ambtenaar van Schiermonnikoog voorlezen. Tot afgrijzen van zijn familie.’ Aan het einde van de bijeenkomst las Biesheuvel het verhaal ‘De Merel’ van eigen hand voor. Dat doet de reporter verzuchten: ‘De man heeft gelijk. Elsschot is de grootste.’ Aanvankelijk was Simon Carmiggelt, die Elsschot vrij goed had gekend, uitgenodigd om de opening van de tentoonstelling te komen verrichten. Hij moest echter voor de eer bedanken. Walter Mees, een van de oprichters van het florerende Willem Elsschot Genootschap, herinnert zich zijn ontmoeting die avond met Biesheuvel. ‘Quasi niemand interesseerde zich voor die vreemde Hollander Biesheuvel. Ik heb enige tijd met hem op een trap gezeten en een erg leuk gesprek met hem gehad.’ (Wie zelf wil oordelen of de sceptische reporter gelijk heeft, verwijzen we naar de openingstoespraak van Biesheuvel die na dit artikel in extenso is afgedrukt.)

 

Terug naar de die avond ingewijde biografie in stripvorm. Wie Geets’ tekeningen bekijkt kan niet ontkennen dat hij kan tekenen, al is het niet in de meest toegankelijke stijl. Geets studeerde aan het befaamde Sint-Lukasinstituut te Brussel waar zo’n beetje alle bekende Belgische striptekenaars het vak hebben geleerd. Dirk Geets herinnert zich: ‘Eigenlijk ben ik het werk begonnen op het einde van het

laatste schooljaar (Sint-Lukas in Brussel, afdeling toegepaste grafiek). Het Paleis van Schone Kunsten Brussel zocht een tekenaar om een Elsschotstrip te maken voor een tentoonstelling, de scenarist hadden ze toen al.’ Vanhole was in 1983 werkzaam als scenarist bij een tekenfilmstudio en had dus wel enige ervaring met het schrijven van scenario’s die vervolgens in beeld werden omgezet. Zo publiceerde hij in het jaar van de Elsschotbiografie samen met striptekenaar Jacques Faton L’ascension pneumatique de Michel Goffinard, een stripverhaal dat bij de grote stripuitgeverij Casterman verscheen. Later zou hij ook theaterstukken, al weer in beeld gebrachte tekst, en proza gaan schrijven. Vorig jaar verscheen zijn nieuwste roman Bea bij uitgeverij Atlas.

Scenarist en tekenaar vonden elkaar snel. ‘Kamiel heeft mij toen uitgekozen, aangetrokken door mijn nogal “zwarte” tekeningen,’ aldus Geets. ‘Het klikte meteen. Het maken van de strip heeft dan nog wel ongeveer een jaar geduurd na mijn studies.’ En over de werkwijze: ‘We zaten constant samen om ideeën te spuien en ook om informatie, foto’s en locaties te zoeken en te bezoeken. Ik meen me te herinneren dat veel ervan op café gebeurde. De verhaallijn werd door Kamiel bepaald, de grafische invulling ervan was meer mijn taak. Maar eigenlijk viel daar niet echt een strakke lijn door te trekken.’

 

Vanhole las voor zijn deel van het werk alles wat hij van en over Elsschot te pakken kon krijgen. Ook ging hij samen met Geets op bezoek bij Elsschots zoon Walter De Ridder en kleinzoon Jan Maniewski (Tsjip) om het plan voor te leggen. Dirk Geets:

‘Wat tot dan toe enkel literatuur voor mij was geweest, werd werkelijkheid. Ik mocht de drempel overschrijden van de familie van Elsschot. En dat was tegelijkertijd een ervaring en een ontgoocheling. Ik herinner mij een groot, donker, deftig, indrukwekkend huis en dat de familie niet zo was te vinden voor de combinatie strip en Elsschot. In die tijd werden strips nog niet zo hoog ingeschat!’ De familie stemde er ten slotte mee in. Vervolgens zette Vanhole een scenario in elkaar Elsschot waardig.

Het verhaal zit vol knipogen en fictie en realiteit werden op speelse wijze vermengd. Geets zette het weldoordachte scenario daarna om in beelden. Zo zien we bijvoorbeeld al meteen op het allereerste plaatje waar in het bijschrift de geboorte van Elsschot wordt aangekondigd een kar rijden met de tekst ‘Kaas’ achterop. De tekeningen zijn zwart-wit en stralen een wat sombere sfeer uit. Maar ze zijn ontegenzeglijk sfeervol en passen uitstekend bij het verhaal. Het geslaagde experiment van scenarist en tekenaar kreeg een vervolg in het striptijdschrift A suivre (Wordt vervolgd). Daarin publiceerden Vanhole en Geets de licht absurdistische strip Potscherven. Na deze strip maakten ze er nog een, maar die is nimmer verschenen. Hierna zette Dirk Geets een punt achter zijn stripcarrière en werd ontwerper. Naar eigen zeggen kan men zijn werk nu vooral in de supermarkt bewonderen, als verpakking van allerlei producten. Hij is aldus toch nog een beetje in de voetsporen van de reclameman Alfons De Ridder getreden.

Vanhole en Geets hebben er geen echte verklaring voor waarom hun Elsschot-biografie in strip nooit gepubliceerd is. De meest waarschijnlijke verklaring is dat uitgevers er toen niets in zagen omdat het verhaal in stripvorm was en dat stripuitgevers er niets in zagen omdat het te literair was. Inmiddels zijn we bijna vijfentwintig jaar verder. In de tussentijd verschenen de stripverhalen van Art Spiegelman over de holocaust, werd de graphic novel onder aanvoering van tekenaars als Will Eisner steeds populairder en verstripte Dick Matena in Nederland met succes Reves De Avonden en Wolkers’ Kort Amerikaans. Aardig te weten is dat Matena na Kort Amerikaans de novelle Kaas van Elsschot zal gaan uitbeelden. Strips en literatuur zijn blijkbaar ook in Nederland en België naar elkaar toegegroeid. De Amsterdamse uitgeverij De Buitenkant heeft inmiddels het voornemen in 2007, als Antwerpen de 125^ste geboortedag van Elsschot viert, de onder het stof vandaan gehaalde Elsschotstrip in albumvorm uit te brengen. Het zal de eerste biografie van een Nederlandstalige schrijver in stripvorm zijn.

Lucebert
Lezing voor de Kunstnijverheidsschool, 1949

Met klem vraag ik mijn aandachtige toehoorders, er genoegen mee te nemen dat ik in de nu te houden lezing, geen oratorische voorzorgen heb getroffen. Het is mij zéker niet mogelijk te spreken over een zo aangrijpend onderwerp als de moderne poëzie in het algemeen is, en in het bijzonder ikzelf ben als modern dichter, zonder hier en daar de grenzen der welvoegelijkheid te overschrijden. U begrijpt, ik die moeite doe een weldenkend mens voor te stellen kom door deze machteloosheid t.a.z.v. onze gemeenschappelijke grenzen in conflict met mijzelf, een typisch grensconflict dus. Ik ben er inderdaad geheel en al van doordrongen, dat een spreker rekening dient te houden met de ideologische of ethische inzichten zijner toehoorders en met de daarmee verbonden speciale gevoeligheden. En vooral voor een heterogeen gezelschap als, naar ik veronderstel, u allen hier op dit ogenblik vormt, dient de min of meer officiële spreker zich helemáál op de vlakte te houden. Ik vind het jammer voor u, dat u geen leerlingen bent van de huishoudschool hiernaast. Door mij met tomaten, kropsla of puddingvla te bewerken had u dan op amusante wijze mijn lezing zo nu en dan kunnen onderbreken. In de hier heersende omstandigheden verzoek ik u dringend het in mijn richting werpen van tekenpennen, puntige passers en dergelijken achterwege te laten.

‘Een surrealist is iemand die het bierglas van zijn vriend volpist en hem dat dan laat leegdrinken’, deze in elk opzicht walgelijke uitspraak van de Amerikaanse schrijver Henry Miller is typisch amerikaans en ik meen dat ze niet op de europese11 surrealist slaat. Deze laat niet zijn vriend het glas met liederlijke inhoud leegdrinken, maar doet dit zelf Alvorens ik mij nader verklaar druk ik u op het hart toch vooral de eerste door Miller geschetste [en] de tweede door mij gewijzigde handeling, symbolisch op te vatten.

Miller’s surrealist heeft een eenzijdige, ongenuanceerde psyche, hij is kennelijk alleen maar sadistisch van aanleg. De europese surrealist is gecompliceerder. Hij is sadist en masochist. Hij kwelt de vriend met zijn eigen zelfkwelling. Hij is de man die een gezellige familievisite verstoort door braakmiddelen in te nemen.

Het surrealisme, dat weet u, is een beweging van half artistiek, half wereldbeschouwelijk karakter en begon zich kort na de 1^ste wereldoorlog, om precies te zijn,

in 1924, als een welgeorganiseerd door allerlei maatschappelijke verschijnselen, wetenschappelijke vondsten en 19^de eeuwse filosofieën voorbereide omwenteling, vanuit Frankrijk over nagenoeg de hele wereld te bewegen.

Maar over dit, door tijd, plaatsfactoren bepaald surrealisme wilde ik niet spreken. Het surrealisme dat ons nu bezighoudt is het europees surrealisme dat zo oud is als de europese cultuur zelf. Dit surrealisme brengt niet altijd kunstwerken voort die surrealistisch zijn in formalistische zin, maar wel in wezenlijke zin.

Nu beriepen zich de surrealisten van 1924 op vele historische voorgangers en zij noemden dan o.a. Empedokles, de Heilige Theresia, Jeroen Bosch, Pascal, Lautréamont, Dostojewski, Nietzsche. Inderdaad, genoemde figuren hadden allen een levenshouding die men met recht de surrealistische mag noemen. Deze levenshouding of, het ware beter te zeggen, levensbeweging is moeilijk te omschrijven. Ik wil u echter niet met een kluitje in het riet sturen en zal het dus toch proberen, maar niet met de overtuiging u een volledig beeld te kunnen geven. De levenshouding van de geniale europese mens is die van de met natuur en maatschappij in onmin verkerende individualist. Luister goed! Ik zei: een individualist die in onmin met natuur en maarschappij verkèèrt, d.w. dus zeggen: hij was aanvankelijk helemaal [niet]12 zo chagrijnig gestemd. Elke kunstenaar creëert vanuit de warme, slijmzachte, veilige, zwarte baarmoeder, of liever, hij begint daarvanuit. Het is niet toevallig dat aan het begin van onze europese beschaving een dichterlijk genie, ik bedoel Homerus, blind was. Hij was blind als het ongeboren kind in het moederlijf. Hij zag, wat iedere dichter ziet, dat wat zich voor de geboorte en na de dood af-

speelt. Maar nu; de europese cultuur is niet gevormd door artistieke en ook niet religieuse mensen alleen, kunst en religie zijn in europa nooit oppermachtig geweest. De westerse mens is anti-artistiek, a-religieus, maar wel zeer staatkundig en zeer agressief en zeer technisch ingesteld. Er bestaat voortdurend in de ontwikkeling der europese cultuur een scheiding en conflict tussen staatsgodsdienst en persoonlijke, religieuse overgave, tussen kunstnijverheid en kunst. In andere beschavingen bestond deze scheiding (dus ook dit conflict) niet of nauwelijks. Daar was dan ook, vooral op artistiek gebied, het geïsoleerd optreden van uitzonderlijke eenlingen onmogelijk en ook niet noodzakelijk. De uitzonderlijken gedragen zich eerst dan uitzonderlijk als de gemeenschap zich gaat verzetten tegen het wonder, het onbegrijpelijke, het irrationele, het niet über und über organisierte of met andere woorden: de kunstenaar wordt individualist, de religieuse mens een weltverneiner wanneer in de hem omringende maatschappij een anti-artistieke, a-religieuse tendens overheerst.

De geniale europese mens dus keert zich van de gemeenschap af, feitelijk wordt hij door de gemeenschap in zijn innerlijk teruggeworpen. Hij mag daar niet uitkomen. Hij stikt in zichzelf. Wanhopig zet hij zich er toe een nooduitgang binnenwaarts te graven. En aan het uiteinde van deze gang, op het eindeloos terrein van zijn onderbewustzijn? Daar ontmoet hij opnieuw natuur en wereld, maar dan verminkt, gedrochtelijk, gevaarlijker dan voorheen. Tussen de uiterste buitenwereld en de uiterste binnenwereld die in zoverre aan elkaar identiek zijn dat de binnenwereld het door de waarnemende eenling vertekende spiegelbeeld van de buitenwereld is, tussen de ene en de andere vijandelijke macht dus beweegt zich de eenling, heen en weer – en steeds opnieuw teruggeworpen.

Maar de creatieve mens wil zich uiten, hij wil geven, uitdelen, hij wil zich met de wereld, als een minnaar met zijn meisje, verbinden. Hij is niet de burgerlijke individualist die zich tussen de buitenwereld en binnenwereld achter de eerste de beste partij, onafhankelijke, of clerikale krant verschanst. De verleiding en het gevaar is dus groot dat de geniale europese mens zich zelf met zijn creativiteit uit wanhoop vernietigt. En inderdaad, daar is hij voortdurend op uit. Tussen noodgedwongen wereldverovering en zelfvernietiging ligt zijn werkzaamheid. En deze werkzaamheid wordt paradoxaler, naarmate de zelfvernietiging gepaard gaat mèt wereldverovering. En dit is het geval bij de volstrekt surrealistische houding, de tegendraadse genialiteit van de europeaan die als een generaal de wereld verovert door zijn meest geperfectioneerd troepenmateriaal te laten verdrinken.

Het werk waarmee Nietzsche zichzelf in de waanzin13 dreef, – waanzin die al groeiende op haar beurt het werk van constructie deconstrueert tot niet te berekenen onberekenbaar organisme – heeft de wereld veroverd, en voor u, op het gebied van de beeldende kunst werkzaam zijnde, is Van Gogh’s invloed hier als voorbeeld van de door mij bedoelde surrealistische levenshouding misschien nog treffender. Maar laten wij nu eindelijk eens de poëzie gaan aansnijden.

Er werd mij gevraagd deze lezing zo eenvoudig mogelijk te houden. Dat ik u gevoerd heb in een wat ingewikkelde en hier en daar abstracte bespiegeling, dat moet u mij maar vergeven. Ik ben bang dat vooral mijn aanvallige luisteraarsters zich bijzonder aan mij geërgerd hebben. Ze hebben groot gelijk, wanneer ze het theoretische verafschuwen, vooral ten aanzien van de poëzie.

Poëzie is een moeilijk nader te definiëren begrip. Een gedicht, vooral een modern gedicht is een akelig ongewoon en onbegrijpelijk ding. Toch is het een feit dat vrouwen heel gemakkelijk tot goede verstaanders en begrijpers van poëzie kunnen worden opgeleid. Het is n.l. zo dat wanneer een vrouw met een poëet eens te bed is geweest, zij voor heel haar verdere leven een juist begrip heeft voor poëzie, ook voor de moeilijkste poëzie. Hoe de Heren nader tot poëzie te brengen, dat weet ik niet. Er zijn onder de dichters maar weinig homo-sexuelen.

 

Toen ik nog een min of meer indifferent knaapje was, schreef ik gedichten die ik zong. Ik had weinig studiezin, leefde geestelijk van de hand in de tand. Dit doe ik vandaag den dag nog, alleen niet meer met zoveel argeloosheid als toendertijd. Want toen bezat ik bij de drang om te schrijven, een spontaniteit, die mij nu vrijwel ontbreekt en waaraan ik nu met een tikkeltje weemoed, de weemoed van de ouderdom, zou ik haast zeggen, terugdenk. De allereerste gedichten die ik schreef, zo ongeveer op mijn 15^de jaar, waren niet veel meer dan imitaties van dichters die ik toen las14. Dat ik mij aangetrokken voelde tot degenen die toendertijd nog met zoiets als experimenteel werden gekwalificeerd, dat was reeds een veeg teken.

Vooral de verzen van Marsman uit diens duyts-expressionistische periode waren mijn voorbeelden die ik dan ook natuurgetrouw volgde. Maar aan het eind van deze epigonistische periode, zo omstreeks mijn 21^ste, 22^ste levensjaar kwam de ware aap uit mijn mond. Iets van dat wat ik toen voortbracht zal ik zometeen laten horen. Maar eerst nog enige opmerkingen voor de goede verstaanders onder U. Die Unschuld des Werdens, waar ik zoëven over sprak, deze onschuld is natuurlijk nooit helemaal zuiver geweest. Het was als het ware een kinderogenonschuld met de erfzonde als verklikker er achter. Er is zeker ook heden tendage nog wel een jeugd mogelijk die zich alleen en uitsluitend met Danny Kaye of met de boterbloemen in de wei vermijt, maar het is even zo zeker dat ik zulk een jeugd niet heb genoten. Mijn vroege belangstelling voor gevaarlijke en verderflijke lectuur b.v. of mijn flirt op 14 jarige leeftijd met de bolsjewistische partij15, ik bezocht toen c.p. vergaderingen en stond er met gebalde vuist de internationale te zingen, de oproerige geschriften die ik toendertijd, dat was kort voor de oorlog, in het geheim des nachts op schuttingen en muren plakte, al deze neigingen wijzen op een conflictstof waarmee geen mens zich puur naïevelijk kan bezig houden. Wanneer ik dus zeg dat het nu voor te lezen gedicht met zijn vorm en zijn inhoud een spontane, argeloze geesteshouding verbeeldt, dan dien ik hier aan [toe] te voegen dat die argeloosheid en spontaniteit uit een niet volkomen doordrongen zijn van een gecompliceerd wereld- en tijdsbeeld voortkomen, alhoewel dit wereld- en tijdsbeeld zich in de vorm van het gedicht, als artistiek tijdverschijnsel, het expressionistische n.l., al reeds wel aandient.

= Zonnerijzedans =

Degenen die wanhopig naar de zin, de betekenis van dit lied vragen, kan ik gauw uit de brand helpen. Het heeft de betekenis van het geschreeuw der maartse katers, het gebrul der bronstige ossen. Het spijt mij wel, maar dit is zelfs voor het blote verstand niet veel.

Nadat ik de officiële letterkundigen, oftewel de officiële letterkunde beoefenende schrijvers ontmoet had verdween zienderoog, of liever, hoorderoor het spontane, epidemische, spermatozoïsche geluid uit mijn werk. Tenallentijde was, is, en zal zijn het contact tussen kunstenaars onderling van het hoogste belang voor een ieder afzonderlijk. Helaas leggen en onderhouden niet alle kunstenaars contact met elkaar uit loutere artistieke overwegingen. Dit is altijd wel min of meer het geval geweest, maar ik geloof dat vooral in deze tijd de concurrentiestrijd op artistiek gebied erg groot is. Groot, maar niet groots. Een onderlinge wedijver voortkomend uit een jalousie de métier kan grootse dingen tot stand brengen, maar een enghartige, voorzichtige, baantjesjagerige roddelpolitiek zoals die heden door vele overigens achtenswaardige kunstenaars tegen de vermeende concurrent-collega’s bedreven wordt, is natuurlijk funest, funest niet alleen voor de bedrijvers en slachtoffers van deze politiek, maar ook voor degenen die zich om de een of andere reden buiten dit geharrewar mogen kunnen willen of moeten houden. In een maatschappij levend, die hem als parasiet, luilak of in het gunstigste geval als een geaffecteerde clown beschouwt, heeft de oprechte kunstenaar alle reden om ten aanzien van zijn tijd pessimistisch te zijn, wanneer hem naast de onverschilligheid der gemeenschap ook nog een volkomen sjagger- en schund sfeer toewaait vanuit de kleine gemeenschap zijner collega’s waarvan hij toch zeker begrip en belangstelling voor zijn streven en persoonlijkheid mocht verwachten. Maar in deze versplinterde zich in dualismen [verterende?] 20^ste eeuw zijn ook de artiesten versplinterd, niet bij machte een eenheid te vormen, de eenheid die hen toch als het ware door de onverschillige, ja zelfs vaak vijandige buitenwereld wordt opgedrongen.

Met het bewustzijn, dat men in zulk een onsamenhangende en dientengevolge hi[ër]archieloze en toch zorgvuldig de anarchie mijdende tijd, toch als dichter door middel van het woord invloed moet uitoefenen op de medemens, want daarvoor heeft de dichter een stem gekregen en daardoor is de poëzie een onderdeel van de magie, zingt de thans levende dichter niet meer, maar hij brult, krijst, blaft of miauwt.

 

Geachte toehoorsters en toehoorders,

In een tijd dat ik een onbewoonbaar verklaard huis bewoonde17, moeite had de luizen te onderhouden, kwam ik zo nu en dan in een kroegje, alwaar souteneurs, klaplopers, aspirant hoeren, krampachtig de genialiteit zoekende schilders, hun avondlijk vermaak zochten. Ik zelf behoorde tot de categorie klaplopers. Met een jonge niet zeer oude vrouw, een apenharen schilder, een valse trekker van horosco-

pen, een verlopen kunstzinnige tandarts e.a. zat ik op zekere avond in dit kroegje drinkende op de zak van de horoscopentrekker. Een uit het ouderlijk evenwicht geslagen kantoormeisje zei op een gegeven ogenblik dat ik wel eens mee zou kunnen doen aan de Passiespelen. ‘Als Christus’, zei ze. ‘Ik dacht dat Christus wit was’ zei de jonge niet zeer oude vrouw. Deze vrouw nu, om kort te gaan, had twee kinderen, niet geëchte kinderen, zoals dat wel eens heet. Ze had zeven jaar op de vader dezer kinderen gewacht. ‘Als hij nu op kwam dagen sodommieterde ik hem de trappen af’, zei ze me op een keer in een vertrouwelijk kwartiertje. Deze mededeling en het achteloos uitgesproken zinnetje ‘Ik dacht dat Christus wit was’, waren deels in mijn onderbewustzijn, deels in mijn bewustzijn de gegevens voor een gedicht. De zin: ‘ik dacht dat Christus wit was’ is overigens op zichzelf hoogst poëtisch. De vrouw wilde er mee zeggen: ik heb me altijd Christus als een oude witharige man voorgesteld. Merkwaardig is dus dat zij de figuur van Jezus van Nazareth, de Zoon en de 2^de persoon der Hl. Drieëenheid versmolt met de figuur van God de Vader, de 1^ste persoon de Hl. Drievuldigheid.

Het gedicht Christuswit nu werd voltooid binnen een tijd die nodig is om het over te schrijven. En toch is er qua spontaniteit een grote afstand, een groot temperatuursverschil tussen dit vers en de Zonnerijzedans van zoëven.

= Christuswit =

Een oppervlakkige inhoudsanalyse van dit gedicht brengt al aan het licht dat er geen eenvoudige natuurlyriek in zit. Ja, men zou zelfs mogen veronderstellen, dat er in het gehéél geen natuur in zit. Ook geen menselijke natuur? Het is toch bedoeld als de stem van een mens, die klaagt over een verloren liefde! Dit is op zichzelf heel natuurlijk. Maar toch; de menselijke natuur in dit gedicht is in zoverre gedenaturaliseerd, dat ze niet meer in staat is, op geen enkele wijze, ook niet in de herinnering, zelfs niet in het verlangen, een emotionele verbintenis aan te gaan met de ander. De mens die zegt: ‘ik zie en doe niet anders meer dan als een huid zijn van mijn passen’ en zegt van een vroegere beminde: ‘je maakte je ogen open met mijn valse sleutels’ en bovendien nog bevestigt: ‘ik naaide voor jou in mijn toegeplakte kamer langzaam liefde het werd een moeizaam tafelkleed voor éne beker’, zulk een mens is niet verlaten, zelfs niet eenzaam, maar hij is een gevangene. Maar een gevangene in vrijheid. En hierin ligt het onnatuurlijke van ons huidig menselijk bestaan. Wij zijn gevangen in het zelfgevoel en aldus geïsoleerd, maar genieten de vrijheid van het andere, de buitenwereld, zus of zo of zozus of ziezo te denken. Indachtig de voorgenomen eenvoud wil ik hier niet al te diep op in gaan, en ik zou het misschien ook niet kunnen, per slot van rekening sta ik hier niet als psycholoog maar als dichter, in ieder geval blijkt uit het zoëven gelezen gedicht welke menselijke toestand van vereenzaming ik bedoel. De over de verloren geliefde klagende verlatene voelt de geliefde niet, zij denkt hem, kan hem alleen

nog maar denkende, alleen via de ratio in haar herinnering benaderen. Het werkwoord ‘denken’ wordt dan ook in het gedicht op velerlei wijze gebruikt: ‘ik dàcht dat christus wit was’, ‘ik dàcht dat hij ons wit zou zitten’, ‘dat was bedacht als leliën groei en zo gezaaid’, ‘ik dacht jij stond portaal moskeeën teder’, ‘ik spelde, ik dacht, ik spelde de cactussen achterdocht’, en tenslotte weer ‘Ik dacht dat christus altijd maar gewoon mij wit was’.

Over het rythme nog een enkel woord. In het gedicht ‘Christuswit’, is een eenheid van rythme nauwlettend gehandhaafd. Deze eenheid overkoepelt als het ware de innerlijke gespletenheid, de splitsing tussen denken en voelen, tussen het zelf en de ander, en daardoor schijnt het alsof dit vers qua inhoud, qua stemming zich geheel en al aansluit bij de traditionele poëtische liefdesklacht.

Een ander vers waarin dit schijnbaar verzoenende rythme misschien nog sterker spreekt dan in christuswit, is in Rome geschreven. Vandaar misschien dat dit gedicht metrisch en rythmisch beschouwd, welhaast antiek aandoet. Rome is een verbijsterende stad. Men denkt aanvankelijk: dit ìs geen stad binnenlands gelegen, dit is een havenstad, want alleen in grote havensteden heerst zoveel spanning en lawaai als in Rome. De hele westerse cultuur ligt er op straat, te grabbel. In deze stad, waar, naar het heet, de plaatsvervanger van Christus, de vredesvorst, zetelt, is nergens vrede te vinden. Half vergane Romeinse tempels liggen kreunend tegen de gezwollen lijven van barokke tempels, een processie met het sakrement des altaars kruist een communistische betoging, de vreselijkste armoede is ondergebracht in renaissancistische patriciërswoningen. Ik kwam er, in een ristorante economico in aanraking met een ondergrondse fascistische organisatie. De chef van deze beweging vroeg me of ik in Holland voor hem de verzamelde werken van Nietzsche kon opscharrelen. Ik bleef uiterst beleefd. Per slot van rekening was ik een, in alle binnenlandse politieke en filosofische verwikkelingen gedesinteresseerde vreemdeling. De ondergrondse chef was ook alleen maar een miezerig kantoorklerkje die armzalige moeite deed soldatesk te schijnen. Hij resideerde in een spekflets pensionkamertje en gaf engelse les aan net zulke piep-mannetjes als hij er een was. Ik heb met de belofte dat ik het oeuvre van signore niëtzsche zo spoedig mogelijk op zou sturen, alleen maar cigaretten gebietst, veel cigaretten. Ik heb n.l. de gewoonte van weinig geld te bezitten en ook in Rome stond ik onder de macht van die gewoonte. Een heel andere gewoonte is die der kantoorklerken, de gewoonte te dromen van macht te bezitten over wereldrijken. Het avondland, het occident, hinkt op de horrelvoeten van het burgerlijk ressentiment, de wrok tegen schoonheid en waardigheid, naar de afgrond. In Rome, temidden van de uiterste vulgarisatie der romeinse-christelijke levenswijze, schreef ik […]19 liefdesgedichten met latijns evenwichtig rythme, maar met in de inhoud maar heel weinig latijnse matigheid.

Helaas, ik kon daarginds niet meer doen dan spreken over de enige toestand waarin het huidig bestaan gerechtvaardigd schijnt: n.l. de toestand van levenloosheid, van niet meer te bestaan. Ik geef toe, dit is defaitisme, maar, het is een romantisch defaitisme. Zolang ons defaitisme nog romantisch is, zolang hebben wij moed, een moed waarmee we ons distantiëren van de slapheid welke wij gewoonlijk aan het defaitistisch karakter hebben toe te schrijven.

Liefdeslyriek, sexuele symbolen, antiek hedonisme, actueel cultuurpessimisme worden in het hier volgend gedicht dooreengehaspeld zoals de radio’s van buurman 1-2 en 3 hoog wel eens tegelijkertijd ‘Good night my love’, politiek weekoverzicht en die Hohe Messe ten gehore brengen.

= 1^ste Romeinse elehymne =

U heeft misschien wel eens gehoord of gelezen over een zgn. aards en hemels dichterschap. Deze begrippen hebben een geruime tijd in het litterair-kritisch jargon rondgespookt. Er was voor de oorlog, niet alleen elders, maar ook hier te lande een behoefte de poëtische ontroering op anecdotische wijze uit te drukken. Het ging er niet uitsluitend om gewone alledaagse zaken en dingen in het gedicht te betrekken, dit toch deden de anti-anecdotische, hemelse dichters ook wel, maar de alledaagsheid werd gezocht als aanleiding tot en onderwerp van het gedicht, de alledaagsheid werd doel, en was niet zoals bij de zgn. hemelse dichters middel om aldus aan de hand van het betrekkelijke sneller tot het met niets meer in betrekking

staande te komen. In het aards dichterschap overheerste het sociale sentiment, in het hemels dichterschap als van ouds wel een gevoel van universele verbondenheid en eenheid, maar zeker geen overheersende sympathie voor een groep, een klasse, ja, zelfs geen min of meer nauwkeurige liefde voor de mensheid.

Deze begrippen: aards en hemels met al hun wereldbeschouwelijke inhoud en achtergronden raken als kwalifikaties niet en nooit het wézen der poëzie. Dit doet trouwens geen enkele kwalifikatie. Het goede anecdotische vers, een vers dat bijv. Tante Trui en haar ouwe koeien als onderwerp en zin heeft, is en blijft een stuk poëtisch gevoel, ook al vind[t] men het onderwerp volslagen ridicuul, banaal of ondichterlijk.

Toch moet men op louter gevoelsgronden, en op déze alleen, tot de erkenning komen dat in verhouding tot het hemelse genre, de zgn. aardse poëzie een smalle, weinig krachtige, en helemaal geen overweldigende indruk maakt. Typisch aardse dichters zijn bijv. Ed. Hoornik en J. van Hattum, hemelse: A. Roland Holst en Gerrit Achterberg. Welnu, tegen Roland Holst en Achterberg staan Hoornik en van Hattum als twee kopjes thee tegen twee wereldzeeën. Niet omdat de laatsten minder intelligente en minder oprechte mensen en dichters zouden zijn dan de eerstgenoemden. Maar doordat zij als dichterlijk geaarde mensen wel de wind van de verre bron der poëzie door de haren voelden waaien, maar als redelijk ingerichte staatsburgers de fata morgana’s die genoemde wind met zich voert, niet voor waar wilden en konden houden. Dit doet de hemelse dichter wel, en met recht.

‘Dromen zijn bedrog’ constateert men. Maar waarom dan niet tevens vaststellen dat de bedrieger, die achter dat bedrog schuilgaat, vandaag den dag ontelbare mensenlevens vernielt. Alleen de psychiaters varen wel bij de dromen die eens door zijn patiënten voor bedriegingen en spielereien waren aangezien.

Ik stel voor de formule hemels-aards dichterschap te completeren met het helse. De sterkste representanten van de hedendaagse dichtkunst kan men gerust een hels dichterschap toedichten. Hun sentiment is niet dat van de hemelse dichter, dat van het verlangen, van de heimwee naar het paradijs, het Elysium20, is ook niet het sentiment van de aardse dichter, dat van de burgerlijke berusting in of verontwaardiging over klein bezit en klein verlies, maar het is het gevoel van angst, foltering, van aards of hemels georiënteerd, zowel voor het een als het ander ontluisterd te zijn door een hels bestaan. Dit inzicht, dat zowel de hemelse, de hogere, ideële wereld als de aardse, gewone, normale wereld in de hel niet alleen ontluisterd kan worden, maar daar zelfs haar laatste bestaansmogelijkheid kan verliezen, dit inzicht wordt in onze tijd dubbel en dwars, dwarser en dubbeler dan ooit gemeden. Maar waar is en wat is deze hel? Het is onze duistere kant, het ligt aan de andere kant van ons verlicht bewustzijn dat redeneert, organiseert, indeelt en dat alle ongeregeldheden, de oerdriften, de instincten, de a-sociale neigingen, het geslachtelijke, de moordlust, de doodsdrift op de duistere kant werpt, en het daar maar een hel laat worden, een hel bevolkt met Hitlers, u-bommen, impotentie,

coca-cola, Nobel-prijzen, afgekloven nagels, stenografische verslagen, worstelkampioenen, schoenen-fixaties, bevolkt met de hele sante-kraam waar niemand, met de hand op het hart, meer een stuiver voor geeft maar waaraan een ieder zich ophangt als waren we allemaal prijsworsten, te verkrijgen op het volgende schuttersfestijn.

Geachte toehoorsters en toehoorders, zoals u allen gewaar is geworden: De riolen zijn uitgebreider dan de w.c.’s, de w.c.’s zijn kleiner dan de huiskamers. Wij hebben uiterst geraffineerd hygiënisch ingerichte w.c.’s, maar we hangen er het liefst verjaarkalenders in op om toch vooral de tijd en de economie niet te vergeten. De riolen, in godsnaam natuurlijk, blijve buiten ons gezichtsveld, we zijn als de dood zo bang voor riolen, ik zeg, als de dood zo bang. Want in de onderwereld, in de hel alleen heeft ’n ieder de kans de duivel of de dood z’n nek om te draaien. Daarboven, boven de riolen, in de geordende samenlevingen hoor je alleen maar kuiten rammelen. Wie niet minstens 5 minuten van zijn levenstijd volslagen krankzinnig is geweest, die houde het er maar voor, dat hij een übertier is, een dier met een mooi groot waterhoofd, een waterhoofd dat voortdurend leegloopt, vergetelheid, vergetelheid, vergetelheid zoekt uit angst voor de angst die de droom niet als een werkelijkheid, maar als een bedrog voorspiegelt.

Met dank aan Tony Lucebert voor haar toestemming tot publicatie van Luceberts lezing.

Peter Hofman
Van de slijmzachte, zwarte baarmoeder en een mooi groot waterhoofd
Een lezing van Lucebert uit 1949

peter hofman (1939) is neerlandicus en publiceerde in 2004 de documentaire biografie Lichtschikkend en zingend – De jonge Lucebert (De Bezige Bij). Hij is bestuurslid van de Stichting Lucebertiana.

Toelichting

In het najaar van 1949 trad Lucebert enige keren op als spreker over de moderne poëzie. De teksten van die lezingen waren lange tijd onvindbaar zodat ze alleen fragmentarisch voortleefden in de herinnering van degenen die de lezingen hadden bijgewoond en in enkele krantenverslagen. In 2003 echter stuitte ik op een collectie nog niet eerder geraadpleegde hand- en typoscripten van Lucebert uit 1949, waaronder die van de inleidingen die Lucebert hield op de poëzieavonden van 5 en 19 november in het Stedelijk Museum te Amsterdam.1 Deze poëzie- of dichteravonden waren georganiseerd in het kader van de roemruchte CoBrA-tentoonstelling die van 3-28 november 1949 in het Stedelijk Museum plaatsvond onder de titel ‘Exposition internationale d’art experimental’.

Lucebert maakte met Jan Elburg, Gerrit Kouwenaar en later Bert Schierbeek als dichter deel uit van de ‘Experimentele Groep in Holland’, de Nederlandse – lees: Amsterdamse – afdeling van de CoBrA-beweging. Daarom kregen de dichters van Aldo van Eyck, de vormgever van de tentoonstelling, een eigen ruimte toegewezen, de zogenaamde Dichterskooi. Daarnaast werd er op 5 november een avond rond de experimentele dichtkunst belegd waarvoor Lucebert de inleiding verzorgde. Omdat die avond – na Luceberts lezing – door toedoen van de onverstoorbaar Frans sprekende Belgische dichter Dotremont op een rel uitliep, bood museumdirecteur jhr Willem Sandberg de dichters een herkansing aan op 19 november. Alleen Lucebert en Schierbeek maakten hiervan gebruik. Opnieuw hield Lucebert een doorwrochte inleiding over de experimentele dichtkunst waarin hij stelde dat die weliswaar haar wortels heeft in het dadaïsme en het surrealisme maar in deze naoorlogse tijd voor een totaal andere opgave staat dan daarvoor.

 

Tot voor kort waren alleen genoemde twee lezingen uit 1949 bekend. In 2004 dook echter het manuscript van een derde lezing op2, voorzien van de aantekening dat

Lucebert deze in 1949 had gehouden voor het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs, het ivkno. De Kunstnijverheidsschool, toentertijd gevestigd in de Gabriël Metsustraat no. 16, was de voorloper van wat vanaf 1967 de Gerrit Rietveld-akademie ging heten. Het was een zeer populaire opleiding in vele richtingen van toegepaste kunst, zoals binnenhuisarchitectuur, edelsmeden, boekbinden, textielvormgeving, grafiek en reclame. Lucebert zat zelf als vijftienjarige van september tot december 1939 in het voorbereidend jaar. Een conflict met zijn vader, die vond dat een kantoorbaan meer toekomst bood, betekende het einde van zijn opleiding.3 Van 1939 tot 1948 werd de school geleid door de internationaal bekende architect en meubelontwerper Mart Stam. Deze was benoemd door toedoen van het bestuurslid Willem Sandberg, toenmalig conservator en waarnemend directeur van het Stedelijk Museum.

In 1949 was Sandberg inmiddels voorzitter van het ivkno-bestuur. Het lijkt aannemelijk dat hij de hand had in de uitnodiging aan Lucebert – die hij dat jaar tijdens de voorbereidingen van de CoBrA-tentoonstelling had leren kennen – om een lezing over de moderne poëzie te houden voor de kunstnijverheidsstudenten. Lezingen en excursies behoorden tot het verplichte programma van de school. He-

laas is er niets bekend over het kader waarin Luceberts lezing werd gehouden. Naspeuringen in de ivkno-archieven4 en navraag bij enkele opgespoorde oud-studenten die in 1949 de school bezochten, leverden niets op. Wel herinnert Rudy Kousbroek, aan wie Lucebert in de jaren vijftig het manuscript liet lezen, zich dat Lucebert toen met veel plezier op zijn voordracht terugkeek. En Luceberts echtgenote Tony weet hoe jammer Lucebert het vond dat de tekst was zoekgeraakt.5

De tekst staat in een ouderwets schoolschriftje waarop de naam Frieda Koch staat.6 In het cahier staan gedichten van onder anderen Wordsworth en Vondel, boekenlijstjes en aantekeningen voor de vakken aardrijkskunde, plantkunde en natuurkunde. Daarna volgt in Luceberts handschrift zijn lezing die vierentwintig pagina’s omvat.

Boven de tekst staat geen titel maar Lucebert maakt al in de tweede zin duidelijk dat hij ‘als modern dichter’ wil spreken over ‘de moderne poëzie’, en dat is ‘een aangrijpend onderwerp’. Evenals in de twee in het Stedelijk Museum gehouden inleidingen stelt Lucebert ook hier zijn eigen dichterschap nadrukkelijk aan de orde. Niet alleen is zijn beschouwing zeer persoonlijk geformuleerd, ook draagt hij drie gedichten van zichzelf voor en bespreekt ze, te weten ‘Zonnerijzedans’, ‘Christuswit’ en ‘1^ste Romeinse elehymne’, teneinde de ontwikkeling in zijn dichterschap te illustreren.

In het manuscript worden de gedichten alleen met de titel – in bovenstaande spelling – aangeduid. Lucebert zal ze uit het hoofd of van een ander papier hebben

voorgedragen. In de hiernavolgende transcriptie van de lezing heb ik de tekst van de drie gedichten wel opgenomen. Daarbij heb ik gebruik gemaakt van versies uit perioden die zo dicht mogelijk liggen bij het tijdstip waarop de lezing is uitgesproken.

Van ‘Zonnerijzedans’ was tot 2003 geen handschrift bekend. Bij het samenstellen van de verzamelde gedichten in 1974 maakte C.W. van de Watering gebruik van het fragment dat in Het Vrije Volk van 12 november 1949 stond afgedrukt, aangevuld met Luceberts reconstructie van de tekst vanaf een geluidsopname uit 1951.7 In de in 2003 ontdekte collectie teksten en tekeningen uit 19498 bleken zich Luceberts typoscripten van ‘Zonnerijzedans’ en ‘1^ste Romeinse elehymne’ te bevinden. Deze versies heb ik gebruikt in de weergave van de lezing.

Van ‘Christuswit’ is tot nu toe geen dergelijk vroeg hand- of typoscript gevonden. Wel komt het gedicht voor op de eerder genoemde geluidsopname uit januari 1951.9 Aan deze versie heb ik de voorkeur gegeven boven die in de bundel apocrief – de analphabetische naam uit 1952.

Over Luceberts eerste voorlezing van dit gedicht, in de winter van 1948-1949, vertelde Marga Minco in 1998: ‘Op een avond kwam hij naar beneden en zei: “Ik heb een gedicht gemaakt”. “Vóórlezen”, riep iedereen. Hij las voor: “Ik dacht dat Christus wit was”. Vervolgens ging hij languit op de grond liggen, helemaal spierwit van opwinding.’ En Gerrit Kouwenaar herinnert zich dat Lucebert na de laatste regel zoals afgedrukt in apocrief (‘ik dacht dat christus altijd maar gewoon mij wit was’) bij de vroegste voorlezingen als toevoeging las: ‘maar hij is rood bloedrood’.10

In de transcriptie van Luceberts handschrift heb ik, tenzij anders vermeld, zijn spelling en interpunctie aangehouden. Niet- of moeilijk leesbare woorden zijn evenals kennelijk ontbrekende woorden tussen haken geplaatst dan wel nader verantwoord in de noten.

Laagwater

Gé Vaartjes
Duitse brieven van Droogstoppel

Begin mei 19?? ontving de koffiehandel Wetzlar & Co. in Keulen na lange tijd weer eens een brief van de firma Droogstoppel & Co. Het contact met Wetzlar was wat verflauwd en Droogstoppel trachtte tot nieuwe zaken te komen. Hij bood onder meer 64 balen Malang-koffie en 92 balen Santos-koffie aan, alle ‘rein von Geschmack’. De voorraad Java-koffie begon te slinken, schreef hij verder nog, waardoor de prijzen niet daalden.

De brief is in zorgvuldig Duits gesteld en verraadt in geen enkel opzicht de beroemde primitieve en tactloze instelling van de briefschrijver. Niettemin had zijn aanbod geen succes; Wetzlar & Co. liet per omgaande weten dat de firma nog genoeg koffievoorraad had.

 

Deze brief van Droogstoppel vloeide niet uit de pen van Multatuli – alleen al de datum van zijn epistel, ergens in de twintigste eeuw, maakt zo’n eventuele veronderstelling onmogelijk. Het schrijven is evenwel in druk verschenen – in een Duits boek vol voorbeeldbrieven voor de handelswereld: Übungsbuch zum Studium des Kaufmännischen Briefwechsels, geschreven door L.F. van Meeuwen en uitgegeven door G. Delwel in Wassenaar in 1912. Een tweede druk werd in 1922 ‘verbessert’ door dr. E.E.J. Messing, leraar aan de Handelshogeschool in Rotterdam.

Auteur Van Meeuwen moet niet alleen een behoorlijke ontwikkeling op literair en cultureel terrein gehad hebben, maar ook een stevige dosis humor. Hoe verzin je het anders om in een boek vol voorbeelden voor handelscorrespondentie Droogstoppel met gefingeerde Duitse firma’s over koffie te laten corresponderen? Wie het boek doorbladert – gedetailleerd lezen is veelgevraagd waar het om een uitgave als deze gaat – waant zich verdwaald in een curieuze wereld van koffie, tabak, sarongs, cacao én cultuur. Want niet alleen Droogstoppel figureert opvallend in de 154 pagina’s zakelijke brieven; de halve Max Havelaar ligt verstrooid door het boek. Sjaalman treedt op als ‘Prokurist’, die een zakelijke reis door Duitsland maakt en een ‘M’ als initiaal voor zijn voornaam draagt. Nog lang vóór de politiek-correcte ‘Max Havelaar-koffie’ te koop was, voert L.F. van Meeuwen een koffiefirma op onder de naam ‘Havelaar & De Vries’. Het koffiehuis Last & Co, Droogstoppels schoonouderlijk huis, is in het brievenboek een tabaksfirma geworden. Géén Max

Havelaar, maar wel Multatuli is een knipoog naar Woutertje Pieterse op bladzijde 153. Daar staat een in het Duits gestelde rouwcirculaire afgedrukt die, zwartgerand, het overlijden bericht van ‘M. Federwipp’, directeur van de ‘Manufakturwarenhandlung vorm. Lapps & Co.’

Ook buiten Multatuli is het leerboek rijk voorzien van literair-culturele verwijzingen. Componist Richard Strauss is gedegradeerd – of gepromoveerd? – tot eigenaar van een handelsonderneming. De Spaanse (toneel)schrijver en dichter Lope Félix de Vega Carpio is handelsman in Paramaribo. Ook schrijver Jakob Wassermann is in de handelswereld terechtgekomen, zij het met de initiaal ‘W’, en de Duitse auteurs Hermann Sudermann en Gustav Frenssen bekleden een belangrijke positie bij de Nationalbank A.G. in Barmen. Frenssens romanfiguur Jörn Uhl – uit de gelijknamige roman die in 1901 verscheen – schreef een zakelijke brief aan Droogstoppel, die in deze uitgave overigens zijn bekende Lauriergracht no. 37 verlaten heeft voor een niet nader genoemd adres in Rotterdam.

Van Meeuwens Übungsbuch lijkt een vroege voorloper van het principe dat tegenwoordig in het onderwijs heerst waar het om ‘saaie’ leerstof gaat: ‘opleuken’. Het is te hopen dat de gebruikers van zijn methode beschikten over een redelijk literair referentiekader, waardoor zij net zo om de grapjes die Van Meeuwen zich veroorloofde konden grinniken als schrijver dezes, die het boek, onderdeel van een nalatenschap, argeloos doorbladerde voor het bij ‘oud papier’ zou verdwijnen. Het staat nu in de boekenkast naast het rijtje Multatuli.