Archief: DBNL

Laagwater

Marco Daane
De som van de delen

Plagiaat is er in allerlei soorten en maten. Het lijkt simpel: A schrijft over van B, maar het verschijnsel omvat juist allerlei interessante capriolen. Soms gaan auteurs zelfs dermate ‘interactief’ met werk van collega’s aan de slag, dat men zich op het hoofd krabt: is dit nog wel plagiaat? En waar de een zich dan welbewust achter ‘intertekstualiteit’ of iets dergelijks verschuilt, weet de ander werkelijk niet beter en doet dit uiterst naturel en ‘onschuldig’.

Het interessantst is die glijdende schaal natuurlijk als een beroemde auteur naar een andere beroemde auteur heeft gegrepen. Vaak wijst zo’n overschrijfexercitie ook op literaire affiniteit van de overschrijver met de overgeschrevene.

De Schotse auteur Hugh MacDiarmid (1892-1978) staat in zijn land te boek als de belangrijkste dichter van de twintigste eeuw. Met onder meer zijn ellenlange epische vers A drunk man looks at the thistle (1925) gaf hij een nieuwe impuls aan literatuur in het Lallans, de oude Schotse cultuurtaal. Zijn oeuvre omvat 1485 pagina’s gedichten en een karrenvracht aan verhalen, andere prozastukken, autobiografische werken en kritieken; en hij stelde ook met ongeëvenaarde werkkracht ladingen tijdschriftnummers en bloemlezingen samen. Hugh MacDiarmid uitte zich daarnaast veelvuldig en nadrukkelijk op politiek en maatschappelijk gebied. Hij was zo’n schrijver die zijn tijd en land diepgaand cultureel beïnvloedde.

En hij was ook een notoire overschrijver. Zo notoir, dat de bezorgers van zijn Selected poems (1990) achter in hun editie ‘A note on MacDiarmid’s use of sources’ hebben opgenomen. ‘Bronnengebruik’ noemen zij zijn overtredingen inderdaad, en ‘creative transcription’. Michael Grieve (zoon van de dichter, in het dagelijks leven Christopher Grieve geheten) en Alan Riach maken gewag van ‘het nemen van verborgen prozapassages uit dagboeken en boeken en die omvormen tot poëzie’. Zij gebruiken hier het adjectief ‘obscure’, dat ook ‘onbekend’ of ‘obscuur’ zou kunnen betekenen; maar de lijst van MacDiarmids ‘bronnen’ omvat weinig obscure Britse namen als John Cowper Powys, John Buchan en Terence White, en ook een brief van Herman Melville aan Nathaniel Hawthorne.

Het geeft al aan dat MacDiarmid niet bang was om Grote Woorden van Grote Schrijvers te hergebruiken. Zijn ‘creative transcription’ paste hij bovendien in allerlei gradaties toe. Op 31 december 1964 ver-

scheen in Times Literary Supplement een boekbespreking waarin MacDiarmids gedicht ‘Perfect’ (1937) werd behandeld. Kort daarna drukte het blad een ingezonden brief van de Welshe dichter Glyn Jones af, waarin deze meldde dat dat gedicht eigenlijk van hem kwam. MacDiarmids versregels waren een poëtische ‘behandeling’ (komma’s, regeleindes, enjambementen) van zinnen uit een verhaal van Jones uit 1937. Jones voegde eraan toe een bewonderaar van de Schot te zijn en geen herrie te willen. Die kwam er toch. MacDiarmid schreef eerst ten antwoord dat hij graag tekst uit soms zeer disparate bronnen haalde en verwerkte, maar altijd zorgvuldig bronnen had vermeld voorzover hij ze kende. Jones verhalenbundel beweerde hij echter niet te kennen. ‘In dit geval […] heb ik het ofwel automatisch van buiten geleerd en nadien gedacht dat het van mijzelf was, of het in een van mijn notitieboeken geschreven met hetzelfde gevolg. Wat voor plagiaat ook, het is beslist onbewust geweest.’ Het vuurtje was echter reeds opgestookt. Diverse andere brievenschrijvers lieten in de daaropvolgende maanden met voorbeelden zien dat MacDiarmid er wel pap van lustte. In een vervolgverweer haalde die er weer andere argumenten bij: ‘Zoals Mr. T.S. Eliot zei: “Minor poets lenen, major poets stelen” en mijn eigen aanpak bij veel van mijn latere werk is die van Mr. Ezra Pound geweest die, in een van zijn essays, zegt dat hij materiaal neemt vanwaar hij het maar kan vinden en ernaar streeft de assemblage ervan in een artistieke eenheid om te vormen, met als ultieme test dat het geheel (d.w.z. wat hij in totaal maakt uit deze afzonderlijke materialen) uiteindelijk meer is dan de som van de delen.’ (Voor de duidelijkheid: zelf leun ik hier onder meer op een reconstructie door MacDiarmids biograaf, wijlen Alan Bold, in diens studie MacDiarmid. The terrible crystal…) En tijdens een latere ontmoeting met Glyn Jones drukte hij hem op het hart blij te zijn met de affaire, aangezien die veel publiciteit voor hem had gegenereerd. Wat er ook te zeggen is over MacDiarmid (veel!), hij was niet bang en liep niet weg.

Eigenlijk was hij überhaupt niet bang, voor niets en niemand. Hugh MacDiarmid bemoeide zich met alles en iedereen en nam nooit een blad voor de mond. Benevens zijn gigantische literaire oeuvre was hij actief in de politiek. Hij was een geharnast communist (verdedigde zelfs de Sovjet-inval in Hongarije) en werd daarom uit de Schotse nationale partij geschopt; en hij was een rabiaat anti-Engelse nationalist die daarom uit de Schotse communistische partij werd verwijderd. Angry young (en later ‘old’) man en ‘terriër’ worden eufemismen bij het lezen van het levensverhaal van deze kleurrijke

(een cliché, maar clichés zijn vaak waar) en vooral gepassioneerde en controversiële dichter en schrijver. Zijn invloed reikte en reikt ver in allerlei literaire maar ook politieke, maatschappelijke, culturele en taalkwesties. Hij heeft zelfs in de Nederlandse literatuurgeschiedenis een rolletje gespeeld. Behalve van een met veel (door Kees Buddingh’ ingeschonken) whisky overgoten bezoek aan Poetry International in 1973, is hij bij ons bekend uit Gerard Reves Op weg naar het einde. Reve kwam hevig met homohater MacDiarmid in botsing tijdens een rumoerige schrijversconferentie in Edinburgh in 1962, een gebeurtenis die mede verband hield met Reves coming out. (Men zie hiervoor ook De Parelduiker 2003/4.) Kortom: iemand die met blote literaire vuisten de confrontatie aanging, die MacDiarmid.

Die houding heeft hem ook veel problemen opgeleverd. In de jaren twintig, toen zijn schrijverschap tot ontbolstering kwam, kreeg hij met zijn extreme opvattingen, balsturige gedrag en nooit geziene taalexperimenten geen poot aan de grond. Zijn drankgebruik botste voorts met de zorg voor een gezin, en ziedaar de basisvoorwaarden waaruit begin jaren dertig een geestelijke, lichamelijke en financiële crisis zonder weerga ontstond. Gelukkig ontfermden enkele vrienden zich over hem. De arts David Orr bood onderdak en verzorging aan.

Daarvoor moest MacDiarmid wel naar het uiterste noorden van de Britse archipel. Orr woonde op het eiland Whalsay in Shetland. In mei 1933 reisde MacDiarmid erheen. Hij hoopte te kunnen opkikkeren tijdens een louterende vakantie van enkele maanden – en bleef bijna negen jaar. Met zijn vrouw en zoontje bewoonde MacDiarmid een klein huisje boven op een winderige heuvel, in




soms bittere kou en armoe. Toch leverde dat lange verblijf ‘next to the North Pole’ hem uiteindelijk die loutering op. Het basale insulaire leven in een maritiem oerlandschap is heilzaam geweest voor hem persoonlijk – én inspirerend voor zijn schrijverschap. MacDiarmid-exegeten hebben later becijferd dat hij ongeveer de helft van zijn totale dichterlijke oeuvre in Shetland heeft geschreven.

In het autobiografische Lucky poet (1943) beschreef MacDiarmid wat hem daar nu precies in het zadel had gehesen en gehouden. Het was een mengsel geweest van de pertinente afzondering en bevrijdende ruimtelijkheid, en dat alles in een zuivere

natuurlijke omgeving – ‘dat terugwijken tot naakte rotsen en water en licht, die elders verborgen zijn tussen bomen en de bedrijvigheid van de industriële beschaving’:

One comes down to bedrock, and, alive, one feels indeed ‘this smoke of thought blow clean away, and leave the steadfast and enduring home’ – ‘the last of life, for which the first was made’. Or, as I have put it in one of my short stories, ‘But now – this! hard, intrinsic, whittled down to the last essentiality and directness, cruel yet so unswervingly sure in its concentration, so distinct in its surety. Does it not make you aware of another freer element in which each fate is detached and isolated? Here is no confusion. Is not this our natural element?’

De twee citaten met ‘smoke of thought’ en ‘last of life’ schreef MacDiarmid ter plekke toe aan een van zijn leermeesters, de progressieve uitgever A.R. Orage van het tijdschrift The New Age. Toen ik aan mijn boek met verhalen over eilanden en schrijvers Een eigen koninkrijk werkte (te verschijnen bij Atlas in mei) en deze passage tegenkwam, was ik echter ook benieuwd naar MacDiarmids eigen korte verhaal waaruit hij de rest van deze passage aanhaalde. Wellicht waren er nog meer literaire aanknopingspunten in te vinden omtrent zijn Shetlandse periode. Zoiets opsporen is echter geen sinecure: MacDiarmids her en der gepubliceerde verhalen en schetsen zijn lang niet alle gebundeld en zelfs niet allemaal getraceerd. In zijn prozabundels was ik het nog nooit tegengekomen. Een opgraving in Schotse bibliotheken leek me een eindeloze en op voorhand onmogelijke zoektocht naar de bekende speld in de hooiberg.

Heel wezenlijk was het ook niet om het te vinden. Lucky poet is zelf al rijk aan materiaal over MacDiarmids Shetlandse jaren.

Daarom besloot ik me te beperken tot het hulpmiddel dat onderzoekers in dergelijke omstandigheden tegenwoordig óók ten dienste staat: Google. Zonder veel fiducie tikte ik de woorden ‘hard’, ‘intrinsic’ en ‘whittled down’ uit het citaat in. Welgeteld één website kreeg ik terug: http://ebooks.adelaide.edu.au/l/lawrence/dh/l41r/chap7.html, een gratis collectie ebooks van de universiteit van Adelaide. Die toverde het zevende hoofdstuk op het computerscherm van een niet weinig beroemde roman van een nog beroemdere schrijver.

Dat kon ik direct vaststellen, want auteur en titel werden boven de pagina’s vermeld: The rainbow van D.H. Lawrence. Met enige verbazing – en ook weer niet, MacDiarmids aard kennende – las ik daarin deze passage waarin alle sleutelwoorden van het fragment uit Lucky poet voorkwamen:

A woman was thoroughly outside him. There was no confusion. So he could give that fine, deliberate response.
He was something separate and interesting; his hard, intrinsic being, whittled down by age to an essentiality and a directness almost death-like, cruel, was yet so unswervingly sure in its action, so distinct in its surety, that she was attracted to him. She watched his cool, hard, separate fire, fascinated by it. Would she rather have it than her husband’s diffuse heat, than his blind, hot youth?
She seemed to be breathing high, sharp air, as if she had just come out of a

hot room. These strange Skrebenskys made her aware of another, freer element, in which each person was detached and isolated. Was not this her natural element? Was not the close Brangwen life stifling her?

The rainbow (1915) is een familieroman die vooral draait om de ontwikkeling en het gevoelsleven van enkele vrouwelijke leden van de Engelse familie Brangwen. Dit fragment komt uit een lange overdenking van een van hen, Anna Brangwen, nadat zij een opwindende man heeft ontmoet die net als zij van Poolse afkomst is, Anton Skrebensky.

Meer leverde Google niet op. De vraag uit welk verhaal van hemzelf MacDiarmids fragment (ook) komt, moet tot nader order open blijven. Wel staat vast dat hij ervoor heeft geput uit een roman van een ander. Misschien wel begin 1938, toen hij aan een vriend zijn literaire verzamelarbeid beknopt beschreef: ‘Ik stuur hierbij de boeken van Lawrence en Powys terug en – omdat Taylor [zijn assistent] vandaag is aangekomen en de passages die ik wens kan uittypen – zal dat van Buchanan bij de volgende zending doen.’

Maar eigenlijk wordt die vraag ook overschaduwd door de onverwachte vondst waar hij toe heeft geleid. Daaruit blijkt immers meer over MacDiarmids techniek en over zijn verwantschap met een andere grote literaire naam. Hij is gerust op een lijn te stellen met D.H. Lawrence (1885-1930). Die zweeg in zijn (nog immer gelezen en verfilmde) romans nergens over en schopte heilige huisjes omver. De vrijmoedigheid voor zijn tijd van vooral Women in love (1921; het vervolg van The rainbow) en Lady Chatterley’s lover (1928) moet Lawrences tijdgenoot MacDiarmid, ook een kenner van erotica, hebben omarmd. In The rainbow vond MacDiarmid zelfs een soort parallel met zijn eigen situatie. Anna Brangwens overpeinzing over haar geestestoestand, haar afkomst en haar ontmoeting weerspiegelde MacDiarmids literaire en geestelijke ontwikkeling in Shetland. Op het a-intellectuele Whalsay kon hij soms hevig terugverlangen naar zijn vroegere leven in de ‘beschaving’, maar het eilandleven had hem iets anders en natuurlijks geopenbaard dat bevrijdend werkte. Lawrences woorden hadden daar blijkbaar zo perfect op gepast toen hij het in een verhaal wilde uitdrukken, dat hij ze er rücksichtslos voor had gebruikt. Het laat zien dat MacDiarmid echt niet altijd ‘onbewust’ en met bronvermelding plagieerde, zoals hij zelf beweerde, en dat de affaire-Gwyn Jones niet op zichzelf stond.

Anderzijds: hij goot Lawrences woorden opnieuw in het vat. MacDiarmids fragment vertelt in wezen hetzelfde, maar in zijn context en dus in een nieuwe geestelijke literaire ruimte. De techniek (die zelfs een naam heeft: ‘found poetry’ of ‘found text’) is dezelfde als bij het verhaal van Gwyn Jones waar hij een gedicht van maakte. Zoals iedere auteur zocht MacDiarmid regelmatig naar woorden; en vond hij wat hij zocht soms blijkbaar door anderen reeds neergeschreven. Naar eigen zeggen was zijn ‘allesverslindende leesgedrag’ daar mede debet aan. En over wat zijn biograaf Bold deftig ‘derivatie’ noemde merkte hij ooit op: ‘Ik ben nooit een van degenen geweest die bang zijn om “te literair” te worden.’

Maar ja: waar was Hugh MacDiarmid eigenlijk wél bang voor?

Greetje Heemskerk+
‘En het werd ieder jaar later’
Een liber amicorum voor J.C. Bloem

Hoewel de dichter J.C. Bloem de laatste jaren van zijn leven vanwege zijn zwakke gezondheid aan huis gekluisterd was, er vanaf 1957 geen nieuw werk meer van hem was verschenen en hij zich al lang volledig had teruggetrokken uit het openbare leven, was zijn overlijden – op 10 augustus 1966 – in Nederland groot nieuws. Bijna alle dag- en weekbladen besteedden aandacht aan het verscheiden van de dichter en plaatsten overzichtsartikelen en in memoriams. Vrij Nederland publiceerde tien dagen na Bloems dood als hommage een gedicht van Gerrit Kouwenaar, getiteld ‘Aan Jacques Bloem’. Het is een mooi, melancholiek gedicht waarin de jonge dichter zijn plaats bepaalt tegenover de oude. Kouwenaar blijkt niet alleen het werk van J.C. Bloem goed te kennen – het gedicht staat vol verwijzingen naar diens werk – ook roept hij een sterk beeld op van hun ontmoetingen:

In de laatste drie strofen van het gedicht – met asterisken gescheiden van de rest – verhaalt Kouwenaar dat hij dit gedicht in 1957 schreef ter gelegenheid van Bloems zeventigste verjaardag. Waarom? Was dit een eigen initiatief? En werd dit gedicht toen ook gepubliceerd?

Volkomen verfrommeld

Er waren meer dichters die in het voorjaar van 1957 aan de slag gingen om de zeventigste verjaardag van J.C. Bloem op 10 mei luister bij te zetten. In 2004 publiceerde Ileen Montijn een enigszins tragisch portret van haar grootvader Derk Hoek, alias Franck Gericke, dichter van één enkele dichtbundel, Conservatieve gedichten.1 Gericke werd – zo schrijft zij – in april 1957 door Guus Sötemann benaderd met het verzoek mee te werken aan een liber amicorum voor vriend Bloem. De naar literaire roem hunkerende Gericke liet zich dit geen twee keer zeggen en stuurde direct het gedicht ‘De schelpenvissers’ in, dat werd voorafgegaan door een berijmde, persoonlijke opdracht aan Bloem. Montijn besluit: ‘Het liber amicorum voor Bloem ging niet door, zodat ook deze moeite van de dichter voor niets was geweest.’

Maar dát blijkt gelukkig toch anders te liggen.

In het Letterkundig Museum bevindt zich in de literaire nalatenschap van Reinold Kuipers een klein archiefje over dat vriendenboek voor Bloem.2 Kuipers was – zo blijkt uit de nalatenschap – naast Sötemann een van de initiatiefnemers voor dit geschenk. Zij besluiten het groots aan te pakken en Bloems ruime vriendenkring aan te schrijven:

‘Het zal U waarschijnlijk niet onbekend zijn dat de dichter J.C. Bloem op 10 mei a.s. zijn zeventigste verjaardag zal vieren. Op deze dag willen wij hem graag een boek aanbieden waarin zijn vrienden getuigen van hun bewondering en sympathie voor zijn persoon en werk. Wij zullen het bijzonder op prijs stellen wanneer U aan dit vriendenboek zult willen meewerken. Op het ogenblik kan nog niet beoordeeld worden of het mogelijk zal blijken een keuze uit dit Liber amicorum ook in gedrukte vorm te doen verschijnen. […] Het lijkt ons het meest geslaagd wanneer de bijdragen een min of meer rechtstreekse relatie vertonen met de dichter of zijn werk.’ Een gevouwen vel wordt bijgesloten met het dringende verzoek binnen de aangegeven grenzen te blijven. Dát blijkt een opdracht waar nogal wat vrienden grote moeite mee hebben zoals de retourbrieven in de nalatenschap van Kuipers laten zien. F.C. Gerretson (Geerten Gossaert) antwoordt luchtig: ‘Heer Kuipers! Na geschreven te hebben zie ik dat ik binnen de lijntjes had moeten blijven. Spijtig. Maar het zal zo ook wel kunnen, dunkt me?’ Hendrik de Vries verzoekt op 8 april om een nieuw vel: ‘De smalle letterspiegel speelde mij zulke parten dat het resultaat ontoonbaar werd’. Ook Johan Polak doet dit ‘Aangezien het vorig papier is vernietigd tijdens de postbezorging onder regenbuien’. Paul Rodenko schrijft vanuit Den Haag, waar hij verblijft vanwege een plotselinge ziekenhuisopname van zijn vrouw, dat hij het vel thuis in Warnsveld heeft laten liggen. Bert Bakker reageert enigszins knorrig dat de vellen hem ‘volkomen verfrommeld bereikten’ en architect W.H. Gispen heeft de boel op het laatste moment nog laten mislukken: ‘Amice, op het mij toegezonden dubbele vel voor Jacques is nadat ik het beschreven had een grote inktmop gevallen’.

Bloems zwakke gezondheid van dat moment zal zijn vrienden nog meer hebben aangezet tot een bijdrage. Het mededogen is groot, want Jacques was begin 1957 plotseling met een acute blindedarmontsteking opgenomen in het Academisch Ziekenhuis in Amsterdam. Volgens Clara Eggink, die in Leven met J.C. Bloem haar memoires optekende, werd hij in dit ziekenhuis zo slecht behandeld dat hij alleen maar zieker werd, wat haar uiteindelijk – kordaat als ze was – deed besluiten hem in haar huis op te nemen voor herstel. Bloem die dacht dat hij nu echt doodging, was haar er enorm dankbaar voor.

Verschillende vrienden hebben – zo blijkt uit de brieven – ook om meer inhoudelijke redenen geworsteld met de opdracht (Polak: ‘Ik heb zo grote bewondering en liefde voor zijn persoon en werk, dat ik alleen door een even goede als persoonlijke bijdrage uw initiatief zou willen steunen’). Derk Hoek alias Franck Gericke schrijft op 14 april echter monter: ‘Met uw uitnodiging mee te werken aan het album amicorum van Bloem, heeft u me veel genoegen gedaan. […] Tegen een evt. verschijning in druk heb ik inderdaad geen bezwaar.’3

Rozen verwelken…

Hoe vurig gewenst ook misschien door sommigen, van een verschijning in druk is het nooit gekomen.4 De reden hiervoor laat zich bij nadere beschouwing misschien niet al te moeilijk raden.

Vóór mij ligt een in blauw leer (full blue morocco) gebonden boek, op het omslag een gestempelde sierrand in goud. De titelpagina vermeldt: ‘Liber amicorum J.C. Bloem aangeboden ter gelegenheid van zijn zeventigste jaardag 10 mei 1957’.5 Verderop lezen we dat Jacques’ zoon, Wim Bloem, verantwoordelijk is voor titelpagina en bandstempel. Er is tevens een belangeloze medewerking van G. Proost (bandontwerp), Paul Limburg (band) en Proost & Brandt (papier). De 108 ingebonden vellen bevatten in alfabetische volgorde bijdragen van maar liefst 65 vrienden en collega-dichters van J.C. Bloem.

In 1992 dook dit liber amicorum ineens op in de veilingcatalogus van Bubb Kuyper.6 Pieter Roth, stafmedewerker bij Bubb Kuyper, vertelt me dat het unicum destijds werd aangeboden ‘vanuit het buitenland’. Het ging uiteindelijk (ver boven de richtprijs van 3.000 à 4.000 gulden) voor 17.000 gulden weg.7 Nu bevindt het zich in het bezit van een particulier die zich niet bekend wil maken.

Veel bijdragen zijn handgeschreven. Maar niet alle. Zo levert veelschrijver en journalist Hans Martin een getypte bijdrage en zendt de Haagse schilder, tekenaar en dichter Willem Hussem twee tekeningen in Oost-Indische inkt in. Het is aan-

doenlijk om te zien hoe sommigen zich van hun taak hebben gekweten. Er worden foto’s bijgeplakt (van de huizen in Oudshoorn waar Bloem in zijn jeugd woonde), letters ingekleurd (door Pierre Kemp bij zijn gedicht ‘Bloemen voor Bloem’!) en zelfs het poëziealbumplaatje met rozen en viooltjes wordt niet geschuwd. Ene Jaap schrijft daarbij geheel in stijl: ‘Rozen verwelken, Lelies vergaan, maar ik ken een Bloem, die blijft eeuwig bestaan’. De bijdragen zijn in alle opzichten divers; biografische of anekdotische verhalen wisselen elkaar af met meer literair geïnspireerde inzendingen van collega-dichters. Ook de omvang van de bijdragen is uiteenlopend. Een vergelijking van de brievenschrijvers in het archief van Reinold Kuipers met de bijdragen in dit liber amicorum leert verder dat Bep du Perron blijkbaar ook na herhaalde schriftelijke verzoeken van een bijdrage heeft afgezien en dat Paul Rodenko – die van Kuipers ver na de inleverdatum nog snel een nieuw vel toegestuurd krijgt op zijn logeeradres in Den Haag – uiteindelijk toch nog ontbreekt.

Het is niet onwaarschijnlijk dat Kuipers en Sötemann het resultaat overziend uiteindelijk besloten hebben dat de bijdragen te divers of te particulier of gewoon niet bijzonder genoeg van kwaliteit waren om dit liber amicorum in druk te laten verschijnen zoals aanvankelijk nog de bedoeling was. Ze lijken in hun verantwoording zelfs enigszins afstand te nemen van het resultaat, als ze schrijven: ‘Verantwoordelijk voor de samenstelling (hoewel niet voor de omissies): Reinold Kuipers en Guus Sötemann’.

Het enthousiasme voor het project zal ook zeker om nog een andere reden zijn getaand. In 1957 kwam er een einde aan de twee jaar durende relatie tussen Guus Sötemann en Clara Eggink. Bloems toenemende afhankelijkheid en Clara’s bereidheid tot bijspringen leidden, zoals Bloem-biograaf Slijper zegt,8 tot een onvoorwaardelijke solidariteit van Bloem met zijn voormalige echtgenote. Sötemann zegt in zijn bijdrage nog dat hij de vriendschap met Bloem als zijn kostbaarste bezit beschouwt, ‘ook al hebben de omstandigheden er jammer genoeg toe geleid dat wij elkaar in de toekomst veel minder zullen ontmoeten’. Jacques Bloem echter toont zich heel wat onverzettelijker en kiest onvoorwaardelijk partij voor Clara. Zo zeer zelfs dat Sötemann uiteindelijk de overhandiging van het liber amicorum niet eens meer kan bijwonen.9 De biografische en literair-historische waarde van dit vriendenboek wordt er niet minder om.

Weerloos en hulpeloos

Uit de meer biografisch getinte bijdragen rijst een eenduidig beeld op van Bloem in de omgang met zijn vrienden; gezellig en opgewekt maar ook enigszins ongrijpbaar en onverstoorbaar, iemand die zich graag laat verzorgen, groot liefhebber van alcoholica en – veelvuldig geroemd hierom – nooit verlegen om een bon mot. Zo schrijft Willem Gispen dat Bloems hele leven tot nu toe een illustratie is van een van Bloems eigen ‘litteraire bon-mots’: ‘Alle verandering is een verslechtering, zelfs een verbetering’. En een niet nader aangeduide Gert zinspeelt op zijn on-

grijpbaarheid en afstandelijkheid: ‘Als het waar is, dat dichters dichten in en uit en door hun eenzaamheid, moet men hun vrienden vrezen. [..] Van die hoek uit gezien doet men de wereld er geen dienst mee, door ’s dichters schil te boren. […] Zelf boorde je als vriend al evenmin.’

Eduard Elias, journalist, had Bloem leren kennen via Jan Campert: ‘Als dichter was je, van mijn gymnasiumjaren af, reeds een legendarische man voor mij. Als “Jacques” werd je dit eerst recht toen ik, in het aloude heiligdom der N.R.C. toegelaten, je spoor langs talrijke anecdotes, tot aan Lemmer toe, door dat gebouw mocht volgen. De verhaaltjes over “Jacques” tuimelden door de lange gangen. Iedereen van de grote G.G. van der Hoeven tot de jongste koekebakker-in-de-journalistiek was er vol van’. Bloem was ook een man die bij vrouwen moederlijke gevoelens opriep, zo schrijft advocaat Harro Bouman uit Zwolle, waar Bloem graag

kwam logeren, niet zonder lichte ironie: ‘[…] Carina, mijn gade, wier vriendschap voor jou gepaard gaat met vrouwelijke zorgzaamheid. En deze toevoeging aan de vriendschap heb jij noodig, want – een vriend zegt het – je staat wat weerloos en hulpeloos in deze samenleving. Je behoeft een ontbijt op je bed op het door je zelf gekozen tijdstip van ontwaken, je haakt naar een open haard met houtblokken, die vlammen, waarbij een opwekkend glas wijn niet ontbreekt […]’. Logeren deed Bloem ook regelmatig en graag bij Willem en Riek Gispen in Den Haag. Willem: ‘Nee je hebt niets van de mier over je, met zijn nutteloos gesjouw en kinderlijke ijver, zijn kuddegeest en zijn slaafse onderwerping aan de discipline van de grote hoop.’

Hans Martin, een jeugdvriend, kende Bloem nog van de vijfjarige hbs te Leiden en verwijst naar een donkere periode uit Bloems leven: ‘Je had het toen niet prettig: in de kost bij een leraar tezamen met andere jongens, – ongezellig, somber. Vaak zocht je mij op, omdat je in onze ouderwetse woningen in mijn grote kamer aan de Breestraat de sfeer en de geest terugvond, waarin je opgroeide.’ Die leraar was Jan Kunst, hij doceerde geschiedenis aan de hbs. Ook Clara Eggink is in Leven met J.C. Bloem alleen maar negatief over dit ‘naargeestig burgerlijk gezin’ en noemt Bloems vertrek van zijn ouderlijk huis in Oudshoorn naar dat van de familie Kunst ‘de verbanning uit het paradijs’. Bart Slijper betwist in de biografie echter het naargeestige burgerlijke klimaat in het gezin – domineeszoon Kunst had in Sint-Petersburg en Tübingen gewoond, was mede door zijn hoge opleiding zeer belezen en beschikte ondanks een ongeneeslijke beenkwaal over een grote dosis humor. Dat Bloem het als een nare periode in zijn leven beschouwde had volgens Slijper meer met heimwee van een twaalfjarige naar de geborgenheid van het ouderlijk huis te maken dan met de beweerde sombere en burgerlijke atmosfeer van het pleeggezin Kunst.10

Enige absolute lyricus

Velen getuigen van hun bewondering voor Bloems oeuvre. Polak: ‘Op een eenzame post, uitziende over hen, wier verzen niet of nauwelijks zijn te onderscheiden van gemengde berichten, staat hoog en zuiver J.C. Bloem […].’ Alfred Kossmann: ‘’t Bestaan heeft in uw vers zo onversaagd / over het eigen falen zich beklaagd / Dat het, voor lezersoog in pracht herlevend / niet meer mislukt is maar voorbeeldig slaagt.’ Ook de samenstellers van het liber amicorum laten zich niet onbetuigd. Reinold Kuipers dicht: ‘Geen langspeelplaat met achtergrondmuziek / kan ooit mijn leven duurzaam begeleiden, / maar in uw klanken kan ik mij bevrijden. / Uw Melodie dient eeuwig van repliek.’ Guus Sötemann begint zijn bijdrage met ‘Beste en vereerde Meester’ en dankt Bloem voor zijn verzen maar ook voor ‘het ongelofelijk vele dat ik van jou, een zo weinig tot doceren geneigd man, geleerd heb over de waarde en de aard van de literatuur, en in het bijzonder van de poëzie’. Geerten Gossaert roemt hem als ‘de eenige absolute lyricus’ en Bert Voeten probeert tot

Bloems poetica te komen: ‘“Dichten is afleren”, / Schrijven als J.C. Bloem, / Tot de woorden inkeren, / Elke praal negeren – / Bevrijding vinden en doen’.

Goede vriend A. Roland Holst beperkt zich in zijn gedicht (een ‘uit mijn hart geschreven kwatrijn’ zo schrijft hij aan Kuipers) tot de vriendschap die hen bindt, want, ‘dat ik hem als dichter onvervangbaar acht, weet hij wel, en hij niet alleen’. ‘Voor Jacques van Jany / ’t Is waar: liefde is niet blind, maar helderziend – / Doch vriendschap is met minder niet gediend: / Geen onzin van vergeven en vergeten / Geldt tusschen twee, die – ziende – zijn bevriend.’ En J.W.F. (Jobs) Werumeus Buning getuigt in zijn bijdrage eveneens van een hechte vriendschap. Een vriendschap die zo groot is dat wanneer Jobs tijdens een avondlijke wandeling langs de Amsterdamse grachten vriend Jacques die een paraplu bij zich draagt, bekent dat hij paraplu’s bij mannen verschrikkelijk vindt, Jacques deze terstond in het water gooit met de woorden ‘Jobs er zal nooit zoo iets als een paraplu tusschen onze vriendschap staan’. Simon Vestdijk meldde zich eveneens, maar hield zich wel wat obligaat aan zijn verplichting in het vluchtig neergepende kwatrijn: ‘“De tegenpool van Bloem”11 laat zich niet kennen. / Juichend komt hij uw bloementuin berennen. / Van Noord naar Zuid: een wiss’ling van klimaat, / Die warmte schaft om een kwatrijn te pennen.’

Gerrit Kouwenaar is in deze bundeling de enige vertegenwoordiger van de jonge generatie dichters. Opmerkelijk ook gezien zijn uitlatingen in het weekblad Vrij Nederland een kleine twee jaar eerder: ‘De experimentele poëzie is de enige levende poëzie, die momenteel existeert, groot of klein. Dit is een feit. De rest is mooi dood of lelijk dood, groot dood of klein dood, maar dood, geschiedenis.’12

Italiaanse reis

Wat Bloem zelf heeft gevonden van dit geschenk van zijn vrienden laat zich alleen maar raden. Eggink die in haar memoires uitgebreid stil staat bij Jacques’ zeventigste verjaardag vermeldt het liber amicorum in ieder geval nergens. Zeker is dat voor Bloem in 1957 de nood aan een geschenk in meer materiële zin heel wat nijpender was. Gelukkig waren er onder de vrienden genoeg die dit beseften. De bereidheid tot geven was groot. Riek Gispen wist zelfs ‘een soort Bloemfonds te stichten en het geld daarvoor los te krijgen van mensen die het heus wel missen konden’ om Bloem te vrijwaren van een faillissement.13 A.F. Lodeizen, de vader van Hans Lodeizen, is een van de gulste schenkers.14 Bep du Perron schrijft aan Kuipers dat zij hoopt dat er nog voor een cadeau ingezameld zal worden, want ‘daar zou ik dan toch wel graag aan willen meedoen’ en Garmt Stuiveling informeert bij Kuipers voorzichtig: ‘Maar is dit liber amicorum de enige feestelijkheid of komt er nog een ander (financiëler) comité?’

Er kwam inderdaad nog een ander cadeau van de vrienden. Eind 1957 nodigt Bloem Eggink uit hem te vergezellen op een lange reis door Italië; San Vigilio aan het Gardameer, Venetië, Florence, Fiesole, Siena, Bologna, San Gimignano, Asola en Verona, ze werden allemaal aangedaan door het paar. ‘Een heerlijke reis’, schrijft Eggink, ‘die hem voor zijn zeventigste verjaardag was aangeboden door zijn vrienden.’ En waarvoor ze door diezelfde vrienden ‘werkelijk heel ruim van reisgeld [waren] voorzien’.15 Kom daar tegenwoordig nog eens om, om zulke vrienden.

Marco Entrop+
‘Eet meer Blaman, drink meer Vestdijk, lees meer Fruit’
Wim Sonneveld in de Boekenweek

Tegen vieren begon het glaswerk hinderlijk te sneuvelen. De koningin had dat moment niet afgewacht en de Amsterdamse Stadsschouwburg enige uren eerder al verlaten. Het was de hoogste tijd om op te breken, ook voor de meest onverzettelijken onder de schrijvers. Maar niet dan nadat – het was inmiddels traditie – de versierselen van ontwerper Metten Koornstra in de zalen en trappenhuizen vakkundig waren gesloopt. Wandspreuken als ‘Hoornik zien en zwijgen’ en ‘Na ’t Reve komt zonneschijn’ waren thuis ook nog geestig. Net als ‘Schuld en Voeten’. Die moesten mee, al dan niet via een omweg langs De Kring waar, even gewoontegetrouw, de afterparty werd gehouden en de dageraad verwelkomd.

Het Boekenbal van 1951 was een waardig feest geweest, memoreerde Eli Asser op 3 maart in Vrij Nederland. Hij had in het bijzonder genoten van de culturele opening van het bal, dat jaar verzorgd door Wim Sonneveld’s Cabaret. In een ‘charmant programma’ vol ‘heerlijke teksten’, schreef Asser, had het ‘de litteraire zaal’ de ene veeg uit de pan na de andere gegeven. Dat de Muze van het cabaret op ‘het feest der Kunsten’ was uitgenodigd, kon echter niet iedereen waarderen. Een enkeling beschouwde het zelfs als een bewijs van ‘geestelijke armoe’. Maar volgens Asser was goed cabaret nog altijd te verkiezen boven slecht Toneel, ‘met of zonder hoofdletter’.

Met zijn opmerking over slecht toneel haalde Asser uit naar het vorige Boekenbal. Als openingsvoorstelling had Toneelgroep Comedia het stuk Armada van Jef Heydendael ingestudeerd, dat door verregaande dronkenschap van hoofdrolspeler Cor Hermus jammerlijk uit de koers was gevaren en – tot grote hilariteit van de zaal – in het zicht van de haven bijkans slagzij had gemaakt. Door schade en schande wijs geworden – in 1948 had een rel rond Slauerhoffs toneelstuk Jan Pieterszn. Coen de avond ook al versjteerd -, besloot de Propagandacommissie dat de traditionele toneelopvoering maar eens plaats moest maken voor een andersoortige openingsact.1

Op dat beruchte schrijversfeest van 1948 had onder andere het Amsterdamse

journalistencabaret De Inktvis opgetreden. De




Inktvis was een gelegenheidsgezelschap, opgericht door en (voor het overgrote deel) samengesteld uit medewerkers van Het Parool. Annie Schmidt maakte er deel van uit, evenals Jeanne Roos, Wim Hora Adema, de illustrator Wim Bijmoer, Eli Asser en de dichter Han G. Hoekstra. Hun optreden was die avond in de smaak gevallen. Vooral de liedjes van Annie Schmidt hadden een prettige indruk achtergelaten. Nadat Hetty Blok met nummers uit het repertoire van Schmidt de rampzalig verlopen Boekenavond van 1950 weer enigszins vlot had weten te trekken, was de feestcommissie in haar overtuiging dubbel gesterkt. Cabaret zou het worden, gebracht door iemand van naam.

Literair kleinkunstenaar

In het Nieuwsblad voor de Boekhandel verscheen op 16 november 1950 het bericht dat de zestiende Boekenweek zou worden geopend met ‘een litteraire cabaret-avond waarin veel aandacht voor het boek wordt gevraagd.’ Er zouden voor deze avond speciale teksten worden geschreven, ‘terwijl korte daartoe geschikte stukken van Nederlandse auteurs voor het voetlicht zullen komen.’ De feestavond zou worden verzorgd door Wim Sonneveld en zijn ensemble.

Wim Sonneveld (1917-1974) stond destijds bekend als een kunstzinnig cabaretier. Die status had hij mede te danken aan zijn tekstleveranciers, in de eerste plaats aan Hella Haasse. Zij schreef haar eerste teksten voor Sonneveld in 1943 en was lange tijd zelfs zijn enige auteur. In het begin speelde ze ook weleens mee. In 1948 werd Haasse – na het succes van het Boekenweekgeschenk Oeroeg koos zij als schrijfster voor de literatuur – ‘opgevolgd’ door Annie Schmidt. Zij zou Sonnevelds theaterprogramma’s de voor haar typerende lichtvoetige literaire touch meegeven.

Sonneveld was iemand die het experiment niet schuwde. Zo ontwierp hij als sluitstuk van het cabaretprogramma We spelen pantomime (1949) het ‘mimo-drame’ Het lied van Pierrot. Voor de uitvoering ervan had hij de medewerking gezocht van de beroemde Franse mimespeler Marcel Marceau. Het was Sonneveld tevens gelukt Martinus Nijhoff voor het project te strikken. Via Georgette Hagedoorn – de geliefde van Nijhoff speelde in het poëtisch droomspel de rol van muze – had hij de

dichter bereid gevonden de proloog te schrijven. Hoewel het mime-experiment niet door alle theatercritici met instemming werd begroet, bevestigde het Sonnevelds imago van ‘literair kleinkunstenaar’.

Keukenmeidenroman

Sonnevelds gezelschap bestond uit Emmy Arbous, Hetty Blok, Lia Dorana, Conny Stuart en Guus Verstraete. Voor de Boekenweekvoorstelling zou het worden versterkt met leden van De Inktvis. Het journalistencabaret zou niet alleen manschappen leveren, maar ook volledig zorg dragen voor de invulling van het programma.

Op 1 december 1950 ontving Sonneveld een eerste opzetje. Op briefpapier van Het Parool ontvouwde Wim Hora Adema haar plannen.2 Als eindredacteur van de vrouwenpagina van Het Parool, met medewerkers als Annie Schmidt en Hella Haasse in de gelederen, kon ze ergens mee voor de dag komen. Gedrieën zouden ze alle liedjes en sketches voor hun rekening nemen.3

Het programma ging er in grote lijnen als volgt uitzien. Het begon met een proloog door Annie Schmidt over twee boekensteunen, aan weerszijden van tien romans. Dan volgde een sketch van Hella Haasse, waarin de hoofdpersonen uit die boeken stappen, met elkaar in gesprek gaan en proberen te ontsnappen aan het karakter dat de auteur hun heeft gegeven. Achtereenvolgens verschijnen de schrijvers, de boekhandelaren en de uitgevers ten tonele, die de vraag opwerpen welke boeken succes hebben en welke niet. Annie Schmidt zou hierbij aansluiten met een liedje over de trilogie, ‘als het boek dat het wel doet’, gevolgd door de ‘dichter met zijn verzenbundel’, in de regel geen bestseller.

In de volgende scène passeren alle soorten boeken de revue: van streek- tot familie- en historische roman (‘dat doet Hella natuurlijk’) en van kinderboek tot detective- en keukenmeidenroman. Over al die boeken geeft een literatuurcriticus zijn mening. Hierna maakt het ensemble pas op de plaats voor het literaire hoogtepunt van de avond: de voordracht van Pierrot aan de lantaarn, de kleine arlequinade van M. Nijhoff uit 1919. Als slotact was een nummer bedacht over de encyclopedie, te schrijven door Hora Adema.

Tegenslag

Behalve verschillende decors, veel rekwisieten en kostuums vereiste de gelegenheidsvoorstelling flink wat mankracht. Alleen al voor het slotnummer waren achttien uitvoerenden nodig – één voor elk deel van de encyclopedie. Hora Adema schatte het totaal aantal medewerkers in op dertig, de zes leden van Sonnevelds gezelschap meegerekend. Ze zou een heel eind komen. Kort voor Kerstmis 1950 kon ze Sonneveld melden dat inmiddels dertien mensen zich bereid hadden verklaard mee te doen, bijna allemaal ‘Inktvissen’.4

In de loop van januari 1951 tekenden de contouren van de voorstelling zich

steeds meer af. Aan het ‘officiële’ literaire gedeelte werd, naast de Pierrot van Nijhoff, een tekst van Kees Stip toegevoegd: een parodie op Speenhoff, afkomstig uit zijn in 1950 verschenen bundel Vijf variaties op een misverstand. Het deel na de pauze zou nu openen met een korte sketch van Hora Adema over de uitleenbibliotheek. En er kwam een nieuw finalenummer. De ‘Boekenweekencabaretavond’ – een titel was nog niet bedacht – zou worden besloten met een sketch van Annie Schmidt, waarin alle die avond ‘behandelde’ romans en reeksen tezamen komen.

Tegen het einde van januari stonden de artiesten klaar om met de repetities te beginnen: het ensemble van Sonneveld, de ‘Inktvissen’ en hun gastspelers plus twee pianisten. Toen werd Hella Haasse ziek.

Aan de datum van het Boekenbal viel niet te tornen. Die was al maanden geleden vastgesteld op vrijdag 23 februari 1951. Voor Sonneveld begon de tijd te dringen en in de luttele dagen die hem restten, kreeg hij ook nog eens de ene tegenslag na de andere te verwerken. Allereerst zag Hella Haasse zich genoodzaakt haar schrijfopdracht terug te geven. Annie Schmidt werkte intussen tegen de klippen op om haar teksten op tijd af te krijgen, maar kon niet meer doen dan zij al deed. Het werd nog erger toen Sonneveld in het zicht van de première de bijdragen van Wim Hora Adema afkeurde. Hij dreigde het hele optreden af te blazen, wanneer Schmidt en De Inktvis hem niet uit de brand hielpen.5

In het Nieuwsblad was twee weken voor de opening van de Boekenweek niets te merken van de strubbelingen achter de schermen. Opgewekt meldde de redactie in het nummer van 8 februari 1951 dat op de literaire feestavond Het boek en de muzen Wim Sonneveld’s Cabaret zou optreden, ‘aangevuld met enige andere krachten’. Het zou een bloemlezing brengen ‘uit zijn beste nummers van vroeger’ plus een aantal nieuwe, ‘speciaal op de wereld van het boek afgestemde schetsen’, geschreven door Annie Schmidt en Wim Hora Adema. Sonneveld had kennelijk eieren voor zijn geld gekozen en de gaten in het programma opgevuld met ‘literaire’ nummers uit eerdere voorstellingen. De avond ging dan ook – slim bedacht van Sonneveld – Een bloemlezing in prachtband heten.

Wim Hora Adema, door het Nieuwsblad nog als tekstleverancier opgevoerd, kwam in het stuk niet meer voor. Met haar hadden ook de andere ‘Inktvissen’ het laten afweten, uit solidariteit, ongenoegen of beide. Alleen Clous van Mechelen wilde van geen wijken weten, mogelijk ook omdat Sonneveld twee teksten van hem op het programma had genomen.6

Zestien nieuwe nummers had Sonneveld op het Boekenbal van 1951 zullen brengen, alle speciaal voor deze gelegenheid geschreven. Het werden er slechts vier, alles wat Annie Schmidt af had kunnen krijgen: ‘De flodderreeks’, ‘De trilogie’, ‘Weekend-party’ en ‘Ons boekenplankje’.7 De schrijfster liet zich die avond wel in de Stadsschouwburg, maar niet op de bühne zien. In het conflict met Sonneveld had zij ten slotte partij gekozen voor haar vriendin Hora Adema. Sonneveld paste het programma zo aan, dat hij met aanzienlijk minder mensen uit kon. Naast van

Van Mechelen kreeg het ensemble versterking van de journaliste-cabaretière Emmy Huf, actrice Diny de Neef en twee zusjes van Lia Dorana: Kokkie en Tos.

Sjeksjualiteit

Dat Een bloemlezing in prachtband met vallen en opstaan tot stand was gekomen, daarvan was op de gala-avond in elk geval niets te merken geweest. ‘De meest geslaagde van alle “boekenavonden”, die wij ons kunnen herinneren,’ jubelde Jan Willem Hofstra in de Volkskrant van 24 februari 1951. Ook de andere optredens van Wim Sonneveld’s Cabaret in het kader van de Boekenweek waren een succes.8

Een bloemlezing in prachtband opende met ‘In de sprookjeshemel’ van Hella Haasse. Ze had het nummer in 1944 geschreven voor het programma Sprookjes.9 Met de nodige aanpassingen en op de Boekenweek toegespitste aanvullingen bleek de tekst nog goed bruikbaar. Op aarde is geen plaats meer voor sprookjes. Hans Christian Andersen (Sonneveld), de gebroeders Grimm, Sheherezade en Moeder de Gans (‘de over-overgrootmoeder van Jacques Gans’) verdoen hun tijd tegenwoordig in de hemel, waar ook al weinig wordt gelezen. Ze hebben geen inspiratie meer en vrezen dat hun werk uit de mode is. Dan verschijnt het cabaretengeltje, dat hun ervan probeert te overtuigen dat er op aarde wel degelijk belangstelling bestaat voor romantiek en sprookjes. Ze moeten allemaal mee naar het Leidseplein, waar het publiek met smart op hen zit te wachten.

Na deze toch wat omtrekkende beweging – De Groene (3 maart 1951) vond ‘In de sprookjeshemel’ tamelijk ‘kinderachtig’ – ging het programma rechtstreeks de literatuur in. ‘De flodderreeks’, gezongen door Diny de Neef, Emmy Huf, Tos en

Kokkie Dorana, parodieerde de talloze goedkope populair-wetenschappelijke uitgaven waarop men zich kon abonneren teneinde het hele jaar door verzekerd te zijn van nutteloze kennis:

Satirisch commentaar op de traditionele nieuwjaarsopvoering van de Gijsbrecht in de Amsterdamse Stadsschouwburg leverde het voltallige ensemble op woorden van Van Mechelen: ‘Vi-va-vondelen, o wat is dat fijn, / Met de grote K van Kunst / Op het Leidseplein’. Na de luchthartigheid van Kees Stips Speenhoffiaanse ballade van Pyramus en Thisbe, voorgedragen door Hetty Blok, en het door Lia Dorana gezongen, navrante ‘Feestdag’ (‘Laten we nog maar eens vrolijk zijn’) van Wies Defresne – een bewezen succes uit een eerder programma – verstilde de voorstelling in de uitvoering van Pierrot aan de lantaarn door Sonneveld (Pierrot) en Guus Verstraete (Harlekijn).10 Hun optreden viel in de smaak. De Amsterdamse kranten waren de volgende dag vol lof: ‘Het bleek, dat Nijhoff’s heldere poëzie niets van haar glans verloren heeft’ (Het Parool); ‘Een experiment, dat stellig geslaagd mocht heten’ (Algemeen Handelsblad); ‘Een bijzonder programma-nummer’ (De Telegraaf). Bijval was er ook na de reprise in Den Haag: ‘een heel gevoelige toneelverbeelding, die tot een werkelijk hoogtepunt van het programma werd’ (Haagsch Dagblad); ‘Een glansnummer van dit programma’ (Haagsche Courant). Speciale lof ging naar Sonneveld, ‘die door zijn type en zijn talent iets volmaakts van de Pierrot-figuur wist te maken.’ (Het Vaderland).

Ponypruik

Het deel voor de pauze kreeg een eigen finale: ‘De trilogie’ van Annie Schmidt, een persiflage op de destijds razend populaire Scandinavische trilogieën, ‘vol met van die droeve, van die miezerige stroeve, van die norse, noorse, boeren op de hoeve’, zongen Hetty Blok, Lia Dorana en Conny Stuart. Na de pauze begon het programma opnieuw sterk, nu met een ensemblenummer van Annie Schmidt. ‘Weekendparty’ is een hilarische parodie op de detectiveroman, boordevol verwijzingen naar de wereldliteratuur, waarin het lijk en de moordenaar van rol verwisselen en Simon Vestdijk het uiteindelijk gedaan blijkt te hebben.

In het tweede deel van het programma was Annie Schmidt sowieso goed verte-

genwoordigd. Zo zong Emmy Arbous het door haar geschreven ‘Zeeën’, afkomstig uit het programma Iene miene mutte (1949), toen ook door Arbous uitgevoerd.

Literaire actualiteit werd bereikt in het lied ‘De existentie’, op een tekst van Jan de Cler. Sonneveld had eerder materiaal van De Cler afgenomen, maar dit nummer was nieuw. Getooid met een zwarte ponypruik en – volgens De Tijd van 24 februari 1951 – ‘samba heupwiegend en grijpvingers in de lucht’, hoonde Hetty Blok, ‘met overslaande stem en ongenadig scherp’, de would-be existentialisten:

De uitsmijter van de avond was ‘Ons boekenplankje’. Deze sketch, waarin romanfiguren uit hun boeken stappen, had Hella Haasse zullen schrijven. Door haar ziekte dreigde het nummer weg te vallen, maar het idee was te leuk om te laten liggen, zodat Annie Schmidt het oppakte en verder uitwerkte. Twee boekensteunen zijn het zat altijd maar de literatuur te moeten ondersteunen. Ze willen weg van hun plek, maar het lukt hun niet de boeken te laten omvallen:

Dan komen een voor een de boekfiguren uit de banden tevoorschijn: Frits van Egters uit De Avonden, Sara Burgerhart, Eline Vere, Jan Wandelaar uit Hollands Glorie, Alide uit Anna Blamans Eenzaam avontuur, Van Eedens kleine Johannes, mejuffrouw Van Naslaan uit Camera obscura, Mária Lécina, uit de gelijknamige ballade van Werumeus Buning, en Kniertje uit Op hoop van zegen.11 Ze zijn tot elkaar veroordeeld en hebben het daar niet allemaal even gemakkelijk mee, ook niet met zichzelf trouwens. Frits beklaagt zich erover dat hij tot in eeuwigen dage zal moeten doorgaan met puistjes uitknijpen, neuspeuteren en appel-bessen drinken. Sara Burgerhart stoort zich aan Frits’ lompe taalgebruik. Eline Vere zit met de gebakken peren. Alide voelt zich door Blaman in de steek gelaten en krijgt het aan de stok met mejuffrouw Van Naslaan, omdat ze de kleine Johannes angst inboezemt: ‘U most zich sjeneren. Loopt in de literatuur als een del.’ Mária Lécina daarentegen heeft het uitstekend naar haar zin op het boekenplankje, want beleeft druk na druk.12 Kniertje

krijgt het laatste woord. De vissersweduwe is allang blij dat er geen schip naar de haaien is:

Geen schipbreuk – het was onmiskenbaar een toespeling op de ramp met de Armada, het toneelechec van het vorige Boekenbal.

In het slotlied, geschreven door Annie Schmidt, gaf het voltallige ensemble de zaal een welgemeend en gezond leesadvies mee:

Voor zijn optreden in de Boekenweek kreeg Sonneveld allerwegen lof toegezwaaid. Het Haagsch Dagblad (27 februari 1951) vond het zelfs een van zijn beste programma’s van de laatste jaren: ‘een avond van rijke humor, vol fleur en vaart, satyrisch cabaret van uniek gehalte.’ Toch overheerste hier en daar het gevoelen dat de lichte muze

iets te licht was om een werkelijk culturele daad te stellen. Er gingen dan ook stemmen op om volgend jaar maar weer een toneeluitvoering te brengen.

Zelfmoordstemming

De Propagandacommissie liet zich niet vermurwen. Haar was de cabaretavond goed bevallen. Na een traditie van min of meer plechtstatige voorstellingen had de lach letterlijk bevrijdend gewerkt. Sonneveld werd daarom uitgenodigd bij de volgende editie van Het boek en de muzen opnieuw zijn opwachting te maken. Voor de literaire feestavond van vrijdag 22 februari 1952 was hij voornemens een geheel op het boek afgestemd programma te leveren. Annie Schmidt zou ook weer van de partij zijn.

Op papier zag Sonnevelds tweede Boekenweekprogramma er veelbelovend uit. De bewaard gebleven synopsis vertelt ongeveer het volgende verhaal. Apollo houdt zich meer met aardse zaken bezig dan met de schone kunsten. De muzen en Homerus, worstelend met het vervolg op zijn Odyssee, sturen de dichtersgod op dienstreis door de wereld van de literatuur, weg van de Parnassus, om zijn literaire kennis bij te spijkeren. Voor vertrek raadpleegt Apollo het orakel in Delphi, dat hem drie keuzes voorlegt: de beeldroman, de experimentele roman en de existentialistische roman. Hij kiest voor de laatste en besluit naar Parijs te gaan, omdat ze daar ook een Mont Parnasse hebben. In Parijs loopt Apollo de achttiende-eeuwse dichter Hiëronymus van Alphen tegen het lijf. Hij vergezelt hem naar Nederland, waar hij op de Muiderkring Vondel ontmoet, bezig met het schrijven van het Boekenweekgeschenk. Na de pauze volgt het kluchtspel De bruiloft van Simon en Jetje (Vestdijk en Henriëtte van Eyk), waarin Thomasvaer en Pieternel het afgelopen boekenjaar doornemen. In een volgende scène is Apollo getuige van het (verboden) ‘boekschrijfspel’.13 Als de politie een inval doet, wordt ook Apollo gearresteerd. Nadat hij in zijn cel bezoek heeft gekregen van een uitgever, beleeft hij een drietal angstdromen over romans. Hij ontwaakt in een zelfmoordstemming en wil zijn muzen een afscheidsbrief schrijven. Maar het reclasseringsteam Wolff & Deken montert hem op. En het wordt nog gezelliger als Bertus Aafjes arriveert, in gezelschap van Top Naeff en Anna Blaman. Aan het eind van het verhaal valt alles op zijn plaats: de dichter van Een voetreis naar Rome blijkt Homerus te zijn, Top Naeff, Betje Wolff en Aagje Deken zijn de muzen en Blaman is een der gratiën.

Grieks drama

Net als bij Een bloemlezing in prachtband had Sonneveld de invulling van het programma aan de tekstschrijvers overgelaten. Het idee van het Apollo-verhaal was afkomstig van Willy van Hemert.14 Op de avond van uitvoering bleken de ambities echter aanzienlijk bijgesteld. Het oorspronkelijke gegeven was er nog wel – Apollo die een oriëntatiereis maakt door de literatuur -, maar in de aanloop naar de Boekenweek was zijn reis bekort tot een uitstapje, de weidse titel ten spijt. Van Parnassus

naar Montparnasse (Apollinische impressies in het rijk der




ondermaanse muze) werd wederom niet de voorstelling die Sonneveld voor ogen stond. Dat was voor een deel te wijten aan Annie M.G. Schmidt. Volgens het Nieuwsblad van 28 februari 1952 had zij zo lang gewacht met het uitwerken van ‘de haar tijdig verstrekte opdracht’, dat er ten slotte niets meer van was gekomen.15 Sonneveld was nu geheel afhankelijk van de teksten van Willy van Hemert en van Ina Philippo, die er op het laatste moment was bijgehaald. Het waren schrijvers met wie Sonneveld eerder had gewerkt, goede krachten, maar van een ander kaliber dan Annie Schmidt.

Er rustte geen zegen op Sonneveld en de Boekenweek. Net als in 1951 was hij genoodzaakt de ontstane leemtes in het programma op te vullen met oude succesnummers. Een conferencier zou de diverse onderdelen aan elkaar praten. Daarvoor was de journalist Jac. van der Ster gevraagd, die onder het pseudoniem Oubol wekelijks een column schreef in De Kleine Krant, een rubriek in De Groene Amsterdammer.

Tot verdere aanpassingen gedwongen, pleegde Sonneveld de belangrijkste ingreep in het deel voor de pauze. Men wilde toch toneel? Dan kreeg men toneel. Onder zijn regie studeerden Lia Dorana, Emmy Arbous, Diny de Neef, Guus Verstraete, Albert Mol en twee danseresjes inderhaast een eenakter in van Federico García Lorca: De liefde van Don Perlimplin voor Doña Belisa in zijn tuin. Sonneveld zelf zou de rol spelen van Don Perlimplin, die door zijn huwelijk met de veel jongere Belisa (Dorana) in het ongeluk wordt gestort. Zij blijkt het met de huwelijkse trouw niet zo nauw te nemen. Minnaars uit alle windstreken weten de weg naar haar slaapkamer te vinden. De bedrogen echtgenoot probeert – met succes – haar nieuwsgierigheid te prikkelen door haar liefdesbrieven te sturen, zogenaamd afkomstig van een geheimzinnige jongeman. Vermomd in een rode mantel arrangeert Don Perlimplin een ontmoeting in de tuin, een die zij hartstochtelijk accepteert. Hij weet genoeg. Voor de ogen van Belisa maakt hij met een dolksteek een einde aan zijn leven.

Getuigde de keuze voor iets van García Lorca van artistieke moed of was het hoogmoed? In toneelkringen stond zijn werk volop in de belangstelling.16 Sonneveld verklaarde in het programmaboekje zijn keuze voor deze eenakter door te wij-

zen op de ‘simpele, hartstochtelijke en poëtische taal’ in het stuk, dat hem deed denken aan de reien van de Griekse drama’s, aan het wagenspel uit de Middeleeuwen, aan sommige realistische scènes in het negentiende-eeuwse drama. Het waren eigenschappen die het gemeen had met een goed chanson. Om die reden, vond Sonneveld, lag het werk binnen het bereik van cabaretartiesten.

Zuur voor Sonneveld, maar hij had de plank volledig misgeslagen. Juist op het toneelstuk hadden de kranten de volgende dag de meeste kritiek. De recensent van De Maasbode achtte de opvoering van de literaire eenakter door Sonnevelds ensemble volstrekt mislukt. ‘Niet alleen was de keuze ongelukkig, de acteurs en actrices bleken echter niet bij machte de poëtische taal van Lorca recht te doen wedervaren.’ Dat hun krachten te kort schoten, vond ook Hans Gomperts in Het Parool. Rein Blijstra stoorde zich in Het Vrije Volk vooral aan het feit dat men voor een avond van de Nederlandse Boekenweek blijkbaar geen Nederlands werk had kunnen vinden om de Nederlandse letterkunde te promoten. Zelfs het Nieuwsblad voor de Boekhandel dat zich gewoonlijk van meningen onthield, moest toegeven dat Sonnevelds gezelschap er niet in was geslaagd het niveau van zijn vorige Boekenweekoptreden te

evenaren. Daar kwam nog bij dat de cabaretier zelf wegens ziekte niet had kunnen meespelen. Zijn rol van Don Perlimplin was overgenomen door Guus Verstraete, terwijl Kees Brusse hem verving in het cabaretgedeelte na de pauze.17

Tarwekiemen

Als rode draad door de cabaretvoorstelling liep Apollo’s expeditie door letterenland. In de proloog, geschreven door Willy van Hemert, keert de dichtersgod, gespeeld door Kees Brusse, na lange afwezigheid terug op de Parnassus.

Aan zijn muzen, Homerus en de dichteres Sappho vertelt Apollo wat er is gebeurd. Pech met Pegasus had hem in het woud der literatuur doen belanden, waar ‘het dartele Vestdijkje’ stoeit en ‘het prille Blamannetje’ met haar kopje knikt. Hij verdwaalde er prompt. Gelukkig kwam hij Pythia (Emmy Arbous) tegen, de priesteres van Delphi. Verbijsterd over zijn geringe kennis van de letteren – en dat voor iemand die zich de god van de schone kunsten noemt – had zij Apollo aangeraden eerst maar eens her en der en bij deze of gene zijn licht op te steken.

Het orakel had, om te beginnen, Apollo een introductie meegegeven voor de dames Wolff & Deken en voor Hiëronymus van Alphen: ‘daar kunt U een indruk krijgen van de gezapige voorlopers van de hedendaagse litteratuur.’ Maar deze sketch (van Van Hemert) is door Sonneveld niet gebruikt. Op deze plek in het programma werd het reservemateriaal aangesproken, een pantomimeact van Conny Stuart en Albert Mol uit een van Sonnevelds vorige programma’s.

De journaliste en vertaalster Ina Philippo leverde drie bijdragen aan Van Parnassus naar Montparnasse. Haar ‘Spectacle Coupé-rus’ – vrij naar Eline Vere – was een dialoog vol Couperiaanse woorden en wendingen tussen de almaar kwijnende freule Adeline (Lia Dorana) en baronesse Amélie van Tazelaer (Diny de Neef), over het belang van zielsgemeenschap tussen man en vrouw.

Eigentijdser was het door Emmy Arbous gezongen ‘Leef-lang, blijf jong!’ Met die titel gaf Philippo een onmiskenbare knipoog aan cpnb-voorzitter Chris Leeflang, maar het lied gaat over het boek Blijf jong – leef lang van de destijds populaire Amerikaanse dieetgoeroe Gayelord Hauser (1895-1984), dat sinds zijn verschijnen in oktober 1951 al vier drukken had beleefd. Het boek was een hype, zoals dieetboeken

dat kunnen zijn. Door de richtlijnen van Hauser te volgen, kon je wel honderd worden:

Gymnasiastenrevue

Na deze twee nieuwe nummers van Philippo had Sonneveld ter opvulling ‘De harp, de cel en Pieternel’ uit zijn repertoire opgediept. Het was een tekst van Hella Haasse, hoewel het programmaboekje dat niet vermeldt. Oorspronkelijk geschreven voor de voorstelling Opus 3 uit 1944 en toen uitgevoerd door Sonneveld en Conny Stuart. Bijgestaan door Albert Mol (als Pieternel) zouden zij de sketch over een muzikaal gezin ‘bezield met echte muzenmin’ opnieuw opvoeren. Doordat Sonneveld niet kon meespelen, is het nummer waarschijnlijk op het laatste moment geschrapt – in geen van de krantenverslagen van de Boekenweekvoorstelling wordt het genoemd.18

Na een instrumentaal intermezzo hervat Apollo zijn studiereis. Alvorens naar de Parnassus terug te keren, brengt hij een bezoek aan het sterfhuis van de sentimentele dichter Rhijnvis Feith – de derde bijdrage van Ina Philippo – om ten slotte in Parijs de existentialisten te ontmoeten. Het finalenummer ‘Een avondje op Mont Parnasse’ was geschreven door Willy van Hemert. Alle clichés die er anno 1952 over de existentialisten bestonden, leek hij uit de kast te hebben gehaald. Het nummer zit vol obligatie verwijzingen naar het werk van Sartre, culminerend in het chanson ‘In het oude huis clos’, gezongen door Lia Dorana:

Als Dorana is uitgezongen dooft het toneellicht. De existentialisten uit het laatste bedrijf keren terug op het podium in de gedaanten van de figuren uit de proloog – we zijn weer op de Parnassus. Verrukt van Apollo’s belevenissen willen de muzen nog maar één ding: met z’n allen naar het vrolijke Parijs verkassen, zo klinkt het in het slotlied:

Hans Gomperts vroeg zich de volgende dag in Het Parool af of dit nu de beste propaganda voor ‘Het boek’ moest heten. Van Hemerts grappen over Griekse goden en Homerus ontstegen volgens hem nergens het niveau van een gymnasiastenrevue. ‘Zouteloos’, had Rein Blijstra de voorstelling gevonden. In Het Vrije Volk hekelde hij

deze ‘slappe vertoning’. Dit had geen niveau. ‘Het was alles schijn-grappenmakerij, schijn-spitsvondigheid, schijn-literatuur.’ Als de organisatoren met alle geweld de avond niet te zwaar willen maken, kunnen ze toch een beroep doen op ‘onze’ humoristische schrijvers? Zij bereiken een heel wat hoger peil in hun werk dan nu werd geboden. ‘Een doodgewone letterkundige’, luidde Blijstra’s advies aan Leeflang en de zijnen, meer was niet nodig om ervoor te zorgen dat zo’n feestavond niet ontaardt ‘in een banaal en burgerlijk festijn van oubollig welbehagen.’

De Propagandacommissie voelde zich zwaar verlegen met de kritiek. Als verzachtende omstandigheid voerde ze nog aan dat de ziekte van Sonneveld die avond een belemmering was geweest en dat bij de tekstschrijvers Annie Schmidt node was gemist. Toch wilde de commissie zich hierachter niet verschuilen. ‘De roep van de Litteraire feestavond’, klonk het nogal deemoedig in het Nieuwsblad van 28 februari 1952, vraagt ‘een volmaakte opvoering en wie op zich neemt een uitgezocht publiek bezig te houden, moet weten dat er aan die opvoering de hoogste eisen gesteld zullen worden.’ Met andere woorden: Leeflang wist wat hem te doen stond. Er kwam voortaan weer een toneelstuk op de openingsavond van de Boekenweek.19

Sonneveld moest na zijn gedesavoueerde optreden nog maar weinig van boeken en schrijvers hebben. In 1953 bloemleesde hij weliswaar voor een serie zomervoorstellingen de nummers ‘Vi-va-Vondelen’ en ‘Ons boekenplankje’ uit zijn eerste Boekenbalprogramma, maar om het woud der literatuur liep hij voortaan met een grote boog heen, het ‘dartele Vestdijkje’ en ‘prille Blamannetje’ ten spijt.

Monica Soeting+
De deemoed voorbij
Cissy van Marxveldt en haar rebellenclub

De dichter Willem Bierman stuurt een mailtje. Hij wil in een gedicht een ‘Joop ter Heul-woord’ gebruiken, en vraagt of ‘mieters’ typisch ‘Joop’ is. Het antwoord is: nee. Joop en alle andere personages uit de boeken van Cissy van Marxveldt hebben het over ‘daverend’, over ‘zwemmen in zaligheid’ en zelfs over ‘onwijs-verrukt’. Maar mieters komt van ‘sodemieter’ en zulke ordinaire woorden nemen de Van Marxveldt-heldinnen niet in hun mond, hoe ‘kerelachtig’ sommigen van hen ook willen zijn. Dat past niet bij hun stand.

Tweede misverstand. Hans Vervoort publiceerde in 2007 een sleutelroman over de Weekbladpers. Achterin het boek is een namenlijst van personages opgenomen. Over Cisca Dresselhuys, hoofdredacteur van Opzij, schrijft Vervoort: ‘Haar manier van praten deed Hans sterk aan Joop ter Heul denken, wat vreemd was omdat hij Cissy van Marxveldts boeken nooit gelezen had. Cisca zei niet: “Ik was naar je op zoek,” Ciska zei: “Ik was naarstig naar je op zoek.”’ Maar als Joop (of Marijke, Puck, Nan of Carry) al ‘naarstig’ zegt, dan zegt ze dat meestal op een ironische manier, om saaie, van zichzelf overtuigde oude mannen na te doen.

Er zijn meer mensen die nooit Joop ter Heul hebben gelezen, en toch denken te weten wat Joop ter Heul-woorden zijn, of, erger nog, ‘Joop ter Heul-meisjes’. Mannen zijn daarbij in de meerderheid. Dat is niet verwonderlijk, want jongens lezen over het algemeen geen meisjesboeken. Omgekeerd komt dat wel voor: veel vrouwen hebben de boeken van Karl May gelezen, of rekenen De Artapappa’s en De Katjangs van J.B. Schuil tot hun lievelingsboeken. Het is jammer dat zo weinig mannen de boeken van Van Marxveldt hebben gelezen. En soms is het domweg onverstandig. Niet alleen wat algemene idioomkennis betreft, maar ook als het gaat om het herkennen van Van Marxveldts invloed op de literatuur. Zoals in het geval van het dagboek van Anne Frank.

Anne Frank en Joop ter Heul

In 2003 verscheen De vele gezichten van Anne Frank, een bundel essays over het dagboek

van Anne Frank. Een van die essays werd geschreven door de historica Berteke Waaldijk. In ‘Anne Frank lezen als een vrouw’ laat zij zien dat de meeste mensen het dagboek van Anne Frank óf als een symbool van een onschuldig slachtoffer van de nazi-vervolging zien, óf als de literaire uitdrukking van haar ervaringen en gedachten in de tijd dat ze zat ondergedoken. De twee opvattingen sluiten elkaar bijna altijd uit. Maar Waaldijk pleit ervoor het dagboek van Anne Frank zowel als een literaire tekst als een document te beschouwen. Om haar betoog te onderbouwen laat ze zien hoe belangrijk het is niet alleen de ontstaansgeschiedenis van het gepubliceerde dagboek onder de loep te nemen, maar Annes werk ook te vergelijken met literaire teksten uit de tijd waarin Anne leefde.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw besloot het niod (dat toen nog riod heette) een kritische uitgave van de drie versies van het dagboek van Anne Frank te publiceren. Die drie versies zijn: de oorspronkelijke dagboekaantekeningen, een door Anne zelf geredigeerde versie daarvan, en een door haar vader en zijn redacteuren geredigeerde tekst op basis van de eerste twee versies. Waaldijk laat zien dat Otto Frank in het gepubliceerde dagboek opmerkingen die Anne zelf in de tweede versie had weggelaten weer heeft ingevoegd, en dat hij sommige zinnen veranderde. Andere passages, vooral die over Annes lichaam, haar seksualiteit en haar relatie met haar moeder, liet hij weg. Ook een kritische passage over de ondergeschikte positie van vrouwen door de eeuwen heen is niet in het gepubliceerde dagboek op-

genomen. Dat is net zo jammer, schrijft Waaldijk, als de verwijdering van Annes kritische opmerkingen over haar moeder. Want die verwijzen duidelijk naar Annes ambitie om schrijfster te worden: ‘Annes verlangen een leven als schrijfster te leiden valt samen met haar verlangen een beter leven te leiden dan haar moeder.’ Ook het omwerken van haar allereerste dagboekaantekeningen tot een tweede versie getuigt van dat verlangen, want die tweede versie wilde Anne na de oorlog als boek laten uitgeven.

Dat Anne schrijfster – en liefst een beroemde schrijfster – wilde worden, blijkt nog meer uit de literaire verwijzingen die in alledrie de versies voorkomen. Die moet je natuurlijk wel kunnen herkennen. De redacteuren van de kritische versie, allemaal mannen, konden dat niet. Hun viel het niet als bijzonder op dat Anne schreef dat ze niet ‘zo maar gewoon als ieder ander’ over feiten wilde schrijven, maar dat ze het dagboek de hartsvriendin wilde laten zijn, die ze in het dagelijkse leven miste, en dat die vriendin Kitty zou gaan heten. De tweede versie van de aantekeningen die Anne op 20 juni 1942 maakte, begint dan ook met de aanhef ‘Lieve Kitty’. Wat de redacteuren ook niet opviel, was dat Anne in haar eerste aantekeningen vooral over haar vriendinnen Jacqueline, Susanne, Hanneli en Ilse schreef, maar dat er, nadat het gezin Frank op 9 juli 1942 in onderduik was gegaan, andere namen in het dagboek opduiken: Kitty, Pop, Pien en Connie, en de familie Van Dil. Dat laatste werd lastig toen de redacteuren alle namen uit het dagboek probeerden te identificeren. Dat lukte met Jacqueline, Susanne, Hanneli en Ilse. Maar het lukte niet met Kitty, Pop, Pien, Conny en de familie Van Dil. De oplossing van dat raadsel werd aangedragen door de Duitse vertaler van de kritische uitgave, een vrouw: Kitty, Pop, Pien, Conny en de familie Van Dil hebben nooit bestaan. Ze zijn de hoofdpersonen uit de Joop ter Heul-serie van Cissy van Marxveldt, Annes lievelingsschrijver.

Omdat de samenstellers van de kritische uitgave van Annes dagboek het als jongens waarschijnlijk onzinnig hadden gevonden zich met meisjesboeken in te laten, ontgingen hun meer aanwijzingen naar Joop ter Heul. Joop begint haar dagboek met brieven aan haar vriendin Netty, maar moet daarmee op last van haar vader ophouden. Hij vindt dat ze haar tijd beter aan haar huiswerk kan besteden dan aan het schrijven van brieven. Maar omdat Joop ernaar snakt haar dagelijkse ervaringen en haar gedachten op te schrijven, begint ze een dagboek. Ook Anne, schrijft Waaldijk, ‘werd ervan weerhouden aan haar vriendinnen te schrijven’. Uiteraard niet door haar vader, maar omdat ze was ondergedoken.

Dan zijn er de inhoudelijke overeenkomsten en verwijzingen tussen het dagboek van Joop ter Heul en dat van Anne Frank. De eerste zin uit het eerste boek van de Joop ter Heul-serie, De H.B.S. tijd van Joop ter Heul, begint zo: ‘Ik heb verschrikkelijk lang zitten piekeren, voor ik werkelijk van stapel geloopen ben met dit epistel, want Julie zei, dat je nooit een brief met ik mag beginnen.’ De brief die Anne op 19 januari 1944 aan ‘Kitty’ schrijft begint met ‘Ik (alweer die fout!)’. En dan is er het idi-

oom. Anne gebruikt uitdrukkingen als ‘knal-zaak’ (Joop heeft het over een ‘knal-effect)’, en ze ‘suist’ een trap af, zoals Joop zich op een stoelleuning ‘slingert’ of ergens naartoe ‘hopst’. Naast het gebruik van deze woorden delen Anne en Joop een afkeer van typische meisjesnormen en -waarden. ‘Ik geef meer om herinneringen dan om jurken’, schrijft Anne als ze spullen uitkiest om mee te nemen naar het Achterhuis. Joop zou het niet anders hebben uitgedrukt.

Dat alles wil niet zeggen dat de twee dagboeken identiek zijn. Waaldijk benadrukt terecht dat de verschillen tussen Joop en Anne groter zijn dan de overeenkomsten. Annes verhaal is vele malen indrukwekkender en diepzinniger dan de fictieve ontboezemingen van Joop. Maar waar het hier om gaat, is dat het dagboek van Anne Frank zowel als document als literair werk gelezen kan worden, omdat Anne zich bij het kiezen van een vorm door De H.B.S. tijd van Joop ter Heul, haar lievelingsroman, liet leiden, net zo zeer als door alle andere boeken die ze in het Achterhuis las. In de woorden van Waaldijk: ‘Ze creëerde een dagboek dat persoonlijke en publieke observaties vervlocht en “grote literatuur” vermengde met schoolmeisjesromantiek. Op die wijze wist Anne Frank tegelijkertijd een verhaal over jodenvervolging door de nazi’s te produceren en een verhaal over een jong meisje dat uitgroeit tot een schrijfster.’

Gezelschapsdame

Natuurlijk zijn er ook mannen die de Joop ter Heul-serie hebben gelezen. Ze lazen ze als jongens, om erachter te komen hoe meisjes dachten, zoals Flip Zwaan, de 93-jarige vroegere uitgever van de boeken van Van Marxveldt, onlangs in een interview verklaarde. Of ze lazen, net als hun zusjes of nichtjes, de boeken omdat die zo geestig waren. Eigenlijk is het merkwaardig dat niet veel meer jongens de Joop ter Heul-serie hebben gelezen. Toen De H.B.S. tijd van Joop ter Heul in 1918 verscheen, had het boek onmiddellijk groot succes, en tot in de jaren tachtig werden er per jaar meer dan 50.000 exemplaren van de Joop ter Heul-omnibus verkocht. Ook nu nog zijn de boeken populair – de nieuwste uitgave van de omnibus verschijnt dit jaar. Van Marxveldt was tot de Tweede Wereldoorlog een van de bekendste en bestbetaalde Nederlandse schrijvers, met een jaarinkomen van fl 50.000. Een groot deel van Van Marxveldts boeken werd al direct na publicatie tot toneelstukken omgewerkt. Die werden niet alleen door professionele gezelschappen opgevoerd, maar ook door scholieren – tijdens de jaren twintig en dertig was er bijna geen hbs die niet tijdens een bonte avond een van die stukken speelde. Jongens, zoals Zwaan, speelden graag de rol van Leo van Dil, de stoere, knappe aanbidder en latere echtgenoot van Joop. Van Marxveldt was als schrijfster zeer productief. Ze publiceerde meer dan vijfentwintig romans en verhalenbundels. Ze werkte mee aan het Meisjesjaarboek dat van 1926 tot en met 1930 verscheen, en publiceerde in het tijdschrift Meisjesleven

(1933-1940) zowel als in Panorama en Praten en breien, een tijdschrift over handwerken.

Maar het begon, net als bij Joop ter Heul en Anne Frank, allemaal met een dagboek. Dat dagboek – het enige dat is overgeleverd – is in het bezit van Leo Beek, een van de twee zoons van Van Marxveldt. Ook de nog bestaande brieven van Van Marxveldt zijn in het bezit van de familie Beek of van de familie van de geadresseerden. Opvallend genoeg heeft het Letterkundig Museum in Den Haag geen enkel archiefstuk betreffende Cissy van Marxveldt. Eind jaren zestig mocht de volkenkundige Tjaard de Haan het dagboek gebruiken voor een biografische schets van Van Marxveldt. Daarna zijn de paar citaten die hij gebruikt in artikelen van anderen opgedoken, met fouten en al. Dankzij de vriendelijke toestemming van Leo Beek – die zelf ook een aantal verhalen over zijn moeder heeft geschreven – was het mogelijk de originele tekst te bestuderen en te vergelijken met de schets van De Haan. De Haan zelf vergelijkt Van Marxveldts dagboekaantekeningen met haar romans. Daarmee had hij geen ongelijk. Er zijn duidelijk overeenkomsten tussen het leven van Van Maxveldt en de belevenissen van haar heldinnen. Maar ook hier zijn de verschillen tussen dagboek en romans groter, en zelfs belangrijker, dan de overeenkomsten.

Eind juli 1908 verliet Setske de Haan (de echte naam van Cissy van Marxveldt) haar geboortedorp Oranjewoud, om een jaar lang gezelschapsdame te worden van Mrs Ellis, de vrouw van een huisarts in de Engelse stad Coventry. Ze was toen bijna negentien jaar (ze was geboren op 24 november 1889) en had in Heerenveen de driejarige hbs bezocht. Haar vader was hoofdonderwijzer van de openbare lagere school in Oranjewoud en gaf les aan avondscholen in Heerenveen. Bij haar vertrek kreeg Setske van haar ouders een leeg cahier mee. Voorin kopieerde haar vader een Fries gedicht, en Janna Laverman, een lerares die Setske bijles had gegeven, schreef op het voorblad de bemoedigende woorden: ‘Lieve Sets, breng je hart weer mee!’

Setskes verblijf in Coventry, waar ze zo naar had uitgekeken, werd een ramp. Het dagboek begint met de mededeling dat de eerste bladzij eruit geknipt is, omdat die ‘sprak van te veel verdriet, van een zoo groot verlangen naar huis, dat ik die woorden niet elke dag onder oogen kan hebben, omdat me dan telkens weer dat verlangen overmeesteren zal’. Mrs Ellis bleek helemaal niet op zoek te zijn geweest naar een gezelschapsdame, maar naar een goedkoop kindermeisje. Van de beloofde Franse en Duitse conversaties kwam niets terecht. Setske – die in Engeland Céline werd genoemd en niet Cissy, zoals De Haan en in navolging van hem Henk van Gelder melden – moest boodschappen doen, zo nodig helpen met afwassen en de tuin verzorgen. Maar ze moest vooral op het vierjarige, verwende dochtertje Molly passen. Ze had geen vrije tijd – heel af en toe mocht ze met Mrs Ellis uit of met een inwonende neef van de familie en de dienstmeisjes naar een voorstelling in de schouwburg. De dagen volgden elkaar in een bijna ondraaglijke sleur op. Ze leerde nauwelijks mensen kennen. En hoewel ze met grote regelmaat aan haar ouders en

juffrouw Laverman schreef, vertrouwde ze vooral aan haar dagboek haar Heimweh en haar woede op Mrs Ellis toe. ‘Mijn lief dagboek’, schreef ze op 17 augustus 1908, ‘ge zult mijn trouwe kameraad worden hier in de vreemde. U zal ik alles toevertrouwen, het prettige en het verdrietige zullen uw witte bladzijden vullen, dat ik nooit iets moet neerschrijven, waarvoor ik me hoef te schamen, dan zult ge u gewillig lenen voor mijn gepeins, is het niet?’

Maar zoveel prettigs heeft Setske in Coventry niet te melden. Ze windt zich niet alleen op over de slechte behandeling door Mrs Ellis, diens voortdurende kritische opmerkingen en dédain voor het in haar ogen boerse meisje, ze klaagt ook over het feit dat ze geen tijd krijgt om te studeren. Op 8 september raapt ze haar al haar moed bijeen en zegt ze Mrs Ellis de waarheid. Mrs Ellis reageert onverwacht op een

redelijke manier. ‘En toen opeens zei ze: Je kunt niet studeeren hè? wanneer je Baby ’s middags meeneemt in de velden.” Ik zei: “Nee dat kan ik niet.” Nou Céline kwam er toen opeens, “weet je wat het beste voor je is, dat je op de kostschool in Bath komt voor een paar maanden, want ik weet het wel, dat je hier niet studeeren kan.”’

Kostschool

De directrice van die betreffende kostschool was Mary Ellis, een zuster van dokter Ellis. Na enig overleg tussen Miss Ellis en Setskes ouders werd besloten dat Setske eind september 1908 haar intrek zou nemen in de Oldfield Lodge School for girls, die in een negentiende-eeuwse villa in Bath was ondergebracht. Uit het dagboek valt af te leiden dat Setske de school al in augustus had bezocht. ‘Daar zit ik nou weer in Bath – in dezelfde schoolkamer waar we zoo dikwijls ons dinner en supper gebruikt hebben 1 ½ maand zoowat geleden’, schrijft ze op 27 september. Maar hoe anders voelt ze zich nu! ‘Daar is nu geen schelle papagaaienstem, die elk kwartier gilt: Céline; geen blèrig Mollygeluid, daar is nu alleen vroolijk gesnap, Engelsche bedrijvigheid, hartelijk gelach!’ Hoewel ze last heeft van hoofdpijn verheugt ze zich op haar studie: ‘Ik ben gelukkig ik voel me ofschoon dikwijls hoofdpijn hebbend, vroolijk, en ik verheug me al weer op de volgende week dat we weer kunnen studeeren. Want ik houd nou van werken, misschien heb ik er nooit van gehouden, maar nu doe ik het!’

Vanaf dat moment worden de dagboekaantekeningen schaarser. In Coventry

stortte Setske elke dag en soms twee keer per dag haar hart uit aan haar ‘trouwe kameraad’. Maar in Bath schrijft ze bijna alleen op zondag in haar dagboek en dan meestal in haast. Over haar vriendschappen met de Engelse meisjes op de school gaat het nu; over de toneelstukken en concerten waar ze met de school naartoe gaat, over kerkdiensten die ze graag bezoekt en vooral over haar schoolprestaties – ze wedijvert met een ander meisje om de plaats als beste leerling, en wint een paar keer van haar rivaal.

Met Mrs Ellis is afgesproken dat Setske de kerstvakantie weer in Coventry zal doorbrengen. Maar daar ziet ze zo tegenop, dat ze begin december naar Oranjewoud teruggaat. Het dagboek besluit met een gedetailleerd verslag van haar reis van Bath naar Friesland. Vier weken later keerde ze terug naar Bath, waar ze het schooljaar afmaakte. Maar in haar dagboek schreef ze niet meer. Haar aantekeningen van de eerste vier maanden beschouwde ze inmiddels als te triviaal.

Wraak

Afgaande op haar dagboek was Setske de Haan tijdens haar jaar in Engeland leergierig, zelfstandig, moedig en vasthoudend. Heel anders dan Joop, die zich als hbs’er niet kan concentreren en het liefst de hele dag kattenkwaad uithaalt. Pas als Joop bijles krijgt van juffrouw Wijers, lukt het haar met veel pijn en moeite haar diploma te halen. Het jaar daarna brengt ze door als een veredeld soort gezelschapsdame van haar moeder, wat haar deprimeert. Ze heeft geen enkel idee over haar toekomst. Een mo-akte halen, zoals haar vader voorstelt, wil ze niet. Het leven lijkt pas weer zin te krijgen als ze trouwt. Maar ook als echtgenoot en huisvrouw faalt ze. Ze dwaalt verveeld door het grote huis dat haar man in het Gooi heeft laten bouwen, terwijl ze door het dienstmeisje en haar kompanen wordt bedrogen en bestolen. Dat leidt tot een crisis in haar huwelijk, die pas wordt opgeheven als Joop en Leo hun eerste zoontje krijgen.

Setske blonk evenmin uit op de middelbare school. Ze bezocht de hbs in Heerenveen, maar deed geen eindexamen. Ook zij wist volgens de overlevering daarna niet goed wat ze verder wilde doen. Maar volgens het dagboek had ze wel degelijk een toekomstvisie. Op 22 november 1908 schreef ze in Bath in haar dagboek: ‘En nou dinsdag word ik al 19 en elke dag wordt mijn wensch vuriger en inniger, dat ik toch eens een boek mag schrijven. O een boek schrijven – ik kan er me in verdiepen en me indenken, hoe heerlijk het wezen moet een boek te kunnen schrijven en ik voel, dat ik het misschien eens kan.’ Een maand eerder had ze briesend teruggekeken op de manier waarop Mrs Ellis haar in Coventry had behandeld en misbruikt. Ze nam zich voor ooit in een roman wraak te nemen. ‘O Mevrouw Ellis’, schreef ze op 25 oktober 1908, ‘hoe heb je me vaak gekwetst en beleedigd en onrechtvaardig behandeld. Denk je dat ik het vergeet? Nooit!!! […] Ik hoop nog eens een boek te schrijven, en misschien naar waarheid mijn leven te vertellen, mijn leven van twee maanden met jou en je lieve spruit en ’t zal een heel boek vullen en je zult er niet

zoo’n heele mooie rol in spelen, Mevrouw Ellis.’ Dat boek is er gekomen, in 1931. In Puck van Holten staan passages die soms bijna letterlijk uit het dagboek zijn overgenomen. Een paar jaar later verscheen De enige weg, het vervolg op Puck van Holten, waarin mevrouw Ellis een bijrol speelt.

Maar Setske wilde al veel eerder schrijfster worden. Op de lagere school schreef ze, zoals ze vertelt in Confetti (1930), verhalen in een schrift. Die waren echter zo slecht, dat ze die op advies van haar vader verbrandde. Tijdens haar hbs-tijd begon ze een verhaal over ene Lydia. Ook dat vernietigde ze, want juist in die tijd las ze Schoolidyllen van Top Naeff. Een vriendin had het na maanden wachten bij de bibliotheek uitgeleend. ‘We begonnen er meteen aan in het vrije kwartier,’ schrijft Van Marxveldt. ‘We stonden in de portiek van de school te lezen met de armen om elkaar heen en vergaten alles. Zaterdagavond nog las mijn vriendin het uit en Zondag verslond ik het. En toen ik het uit had, met nog de tranen om de dood van Jet van Marle biggelend over mijn wangen, verscheurde ik mijn eigen bloedelooze Lydia, terwijl ik me voornam om nooit meer een letter op papier te zetten.’

Toch schreef ze nog tijdens haar middelbareschooltijd een verhaal, dat in een plaatselijk blad werd geplaatst. Maar toen ze terugkwam uit Engeland wilde ze het liefst toneelspeelster worden. Het werd haar uit haar hoofd gepraat door haar vader – die graag zag dat ze haar mo-akte Engels zou halen – en juffrouw Wijers. Dankzij de broer van juffrouw Wijers kreeg ze een baantje als verslaggever bij de Drachtster Courant. Daar hield ze het niet lang uit, en na een opleiding als secretaresse vond ze een baan als typiste op een Duits handelskantoor in Amsterdam. Haar kantoortijd verwerkte ze onder het pseudoniem Betty Bierema in 1917 in de roman Het hoogfatsoen van Herr Feuer: herinneringen aan mijn Duitschen kantoortijd, en in 1922 in De Kingfordschool.

Haar eerste roman, Game en Set, was kort voor Het hoogfatsoen van Herr Feuer verschenen. Beide boeken waren voor een volwassen publiek bedoeld, maar hadden nauwelijks succes. Toen Van Marxveldt in 1917 of 1918 het manuscript van haar eerste roman voor meisjes, De H.B.S. tijd van Joop ter Heul, aanbood aan haar uitgever, A.W. Sijthoff, wees die het af. De corrector van Sijthoff bracht haar in contact met uitgeverij Valkhoff in Amersfoort, die tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog haar boeken uitgaf.

Aanpassing

De H.B.S. tijd van Joop ter Heul verscheen twee jaar na Setske de Haans huwelijk met Leo Beek in 1916. Zelf schrijft ze in Confetti over haar ontmoeting met Beek: ‘En toen… toen kwam Leo van Dil in mijn leven.’ Met die opmerking legt Van Marxveldt een verbinding tussen haar leven en dat van Joop. In een interview uit 1947 zegt ze dat ze zichzelf deels heeft geportretteerd in Joop, maar ook in diens nuffige zuster Julie. Natuurlijk zijn er legio overeenkomsten tussen het leven van Joop ter Heul en dat van Setske de Haan. Maar de verschillen zijn interessanter. Joop wordt

na haar huwelijk huisvrouw. Van Marxveldt werd een succesvolle schrijfster. Dankzij haar inkomen kon het gezin Beek-De Haan zich een leven veroorloven die het met het salaris van Leo alleen – die als personeelschef bij de Bijenkorf in Amsterdam fl 450 per maand verdiende – niet had kunnen leiden. Van Marxveldt woonde met haar man en twee zoons in een Hilversumse villa met tennisveld en bezat een huis in Wijk aan Zee. Anders dan Joop had ze zich met gemak zelf kunnen onderhouden. En hoewel ze volgens haar zoons een inschikkelijke en passieve indruk maakte, bepaalde zij de gang van zaken in huis.

Joop onderwerpt zich, net al veel andere Van Marxveldt-heldinnen, aan de wensen van haar man. Geen wonder dat Ciska Dresselhuys (dezelfde die zich volgens Hans Vervoort in Joop ter Heul-termen uitdrukte) zich in een artikel in Opzij van 1980 opwindt over de vele onderdanige kindvrouwtjes die door de boeken van Van Marxveldt huppelen. ‘Geen feministe, die Joop ter Heul’, concludeert Dresselhuys. Daarmee heeft ze geen ongelijk. Feministes komen wel voor in de boeken van Van Marxveldt, maar dat zijn óf onsympathieke, bazige dames, zoals de moeder van Connie, een van Joops vriendinnen, óf onaantrekkelijke, ongetrouwde vrouwen, zoals de zuster van juffrouw Wijers. De verworvenheden van de emancipatie, zoals de mogelijkheid voor vrouwen om te studeren, werden vaak bespot, ook in de

boeken van Van Marxveldt. Anne Mankes-Zernicke, de eerste vrouwelijke predikant in Nederland, vertelt in haar memoires dat vrouwelijke studentes in 1906 al zo’n gewone verschijning aan de universiteit waren, dat zij niet opviel, ook al was ze de eerste studente theologie. Toen Zernicke in 1911 een beroep naar Bovenknijpe in Friesland aannam, had ze onder haar catechisanten een aantal meisjes die, net als Setske de Haan enige jaren daarvoor, op de hbs in het naburige Heerenveen zaten. Sommigen gingen daarna medicijnen studeren en werden arts. Een van hen, schrijft Zernicke, bleef dat zelfs na haar huwelijk. In De Stormers uit 1925 vertelt Van Marxveldt het verhaal van een hbs-meisje, dat naar eigen zeggen voor een groot deel autobiografisch is. Uitgerekend een van Juuts meest gehate klasgenoten, de overijverige, laffe en klikkende dochter van de plaatselijke wethouder, bereidt zich voor op de studie medicijnen. De hoofdpersoon houdt zich vooral met toneelspelen, flauwe streken en halve verliefdheden bezig. Wat de emancipatie van vrouwen betreft kun je de meisjesromans van Van Marxveldt niet slechts conventioneel, maar zelfs reactionair noemen. Het lijkt alsof Van Marxveldt zich tegen de emancipatie van vrouwen keert. In haar boeken is het de oudere generatie die de jonge heldinnen voorhoudt dat ze een vak moeten leren en dat ze op eigen benen moeten kunnen staan. De meisjes zelf vinden dat soort raad ouderwets.

Rebellie

De kwestie is echter ingewikkelder dan dat. Niet alle Van Marxveldt-heldinnen storten zich ongeschoold in het huwelijk. Neem Marijke, uit de Marijke-trilogie. Net als Joop haalt ze met de hakken over de sloot haar hbs-diploma. Haar oudste zus, de zure Gerda, houdt haar voor dat meisjes ‘tegenwoordig voor zichzelf moeten kunnen zorgen’. Marijke vindt dat een bespottelijk idee. Bovendien is ze verliefd geworden op de kleinzoon van haar rijke buren, een knappe, vlotte jongen, die niet van geleerde vrouwen houdt. Maar als Marijke toevallig hoort hoe Gerda klaagt dat zij, Marijke, teert op de inkomens van haar drie zusters – de vier meisjes zijn wees – besluit ze een baantje in een verzorgingstehuis aan te nemen. In dat werk vindt ze haar roeping. Ze breekt haar verloving met de mondaine Frits af. Even lijkt het erop of haar werk haar levensdoel gaat worden. Maar dan, letterlijk op de allerlaatste bladzij van het derde deel, krijgt ze een aanzoek van de zoon van een patiënte. Jan van Altenburg is net afgestudeerd en op zoek naar een baan als leraar in de provincie. Daar wil hij gaan wonen met Marijke én zijn moeder. Die zal, verklaart Jan, terwijl hij zijn aanstaande voor de eerste keer in zijn ‘sterke, beschermende armen’ neemt, altijd een beetje jaloers op Marijke blijven. En hoewel Marijke zegt dit te begrijpen, is het de vraag of we hier met een traditioneel happy end te maken hebben.

Dat geldt ook voor Kwikzilver (1926). Babs, de hoofdpersoon, neemt een baan als typiste nadat de zaak van haar man failliet is verklaard. Als hij een betrekking krijgt in Nederlandsch-Indië gaat ze onder protest mee, omdat er geen andere oplossing is voor hun problemen. Maar of ze daar gelukkig zal worden, laat Van

Marxveldt in het midden. De roman heeft een open einde, wat ongebruikelijk is voor een traditioneel meisjesboek, net als de heersende normen van die tijd. Meisjes trouwden en werden gelukkig, of gingen als oude vrijsters te gronde.

Maar er zijn meer redenen om het werk van Van Marxveldt niet als volslagen onfeministisch af te doen. Joop, schrijft Pamela Pattynama, is het collectieve geheugen niet ingegaan als de keurige huisvrouw en moeder die ze aan het einde van de serie is geworden. De meeste lezers herinneren zich haar als een rebels schoolmeisje, dat zich tegen de traditionele opvattingen over het juiste meisjesgedrag weert. Van Marxveldt zelf was aanvankelijk van plan het bij De H.B.S. tijd van Joop ter Heul te laten. Pas onder druk van haar vele fans (en de uitgever, mag je veronderstellen) schreef ze de volgende drie delen. Achterin het vierde deel schrijft ze dat dit absoluut het laatste boek over Joop is. Dat er in 1946 een vijfde deel verscheen, had met Van

Marxveldts penibele financiële situatie te maken. Zij had geweigerd lid te worden van de Kultuurkamer, en haar man was in 1944 door de Duitsers gefusilleerd.

Mild shockeffect

Volgens Pattynama vertelt Van Marxveldt twee verhalen in de Joop ter Heul-serie: een traditioneel, rechtlijning en ‘normaal’ verhaal met een happy end, én een verhaal over verzet en rebellie, dat het eerste ondergraaft. Dat geldt ook voor Een zomerzotheid uit 1927, dat, net als de Joop ter Heul-serie, nog steeds wordt uitgegeven en dit jaar wordt verfilmd. Ook hierin rebelleren de twee hoofdpersonen tegen de traditionele normen en waarden, wat paradoxaal genoeg tot traditionele huwelijken lijkt te leiden. Maar die huwelijken zijn bijzaak, en worden alleen gesuggereerd. Centraal staan in Een zomerzotheid het verlangen naar zelfstandigheid van twee meisjes, en de spanning tussen de sociale klassen. Dat laatste speelt ook in Joop ter Heul een grote rol. Joop overtreedt die grenzen met grote regelmaat door op quasi gelijke voet met het personeel om te gaan. Marijke doet hetzelfde. Juist dat gelijktijdig voorkomen van de tegenpolen traditioneel en modern, hoge en lage klassen, aanpassing en rebellie, zegt Pattynama, maakt dat de boeken van Van Marxveldt nog steeds met plezier gelezen kunnen worden.

Van Marxveldts humor, het veelvuldig gebruik van de directe rede en het grote relativeringsvermogen van haar heldinnen verhogen het milde shockeffect van haar beste verhalen. Joop en haar collegae heldinnen doen en praten als straatjongens binnen een traditioneel, middle-class milieu. Dat heeft hetzelfde effect als wanneer een keurige oude dame een stijve ambtenaar in gespierde taal de waarheid over diens mierenneukerij vertelt. Dat is verrassend, en daarom geestig. Het lucht ook op, want het laat zien dat iedereen zich kan weren tegen officiële normen, zonder dat dat tot repercussies hoeft te leiden. Het stelt de traditionele waarden op hun kop, en maakt ze daardoor doorzichtig en relatief. Hetzelfde gebeurt natuurlijk in zogenaamde jongensboeken als Dik Trom en Pietje Bell. Maar waar iedereen van Hollandse jongens rebels gedrag verwacht, gaf (en geeft) de opstandige houding en het jongensachtige idioom van Van Marxveldts vrouwelijk personages haar lezers een gevoel van bevrijding.

Een ander voorbeeld daarvan is De Arcadia: een genoeglijke reis naar Spitsbergen uit 1928. Tijdens een bootreis naar Spitsbergen wordt Nan, de hoofdpersoon, tegen haar zin ‘geënterd’ door een oudere heer en een betweterige jongeling. Beiden storten dagelijks bakken encyclopedische informatie over het klimaat, de geografie en de geschiedenis van het hoge Noorden over haar uit. Nan doet uit beleefdheid alsof ze luistert. Maar intussen bedenkt ze welke jurk ze voor het diner zal aantrekken en speculeert ze over eventuele verliefdheden tussen de verschillende vaargasten. Ze interesseert zich bovendien veel meer voor het dagelijkse leven in de steden en dorpen die ze bezoeken dan voor wetenschappelijke gegevens over het landschap. Daarmee protesteert ze niet alleen tegen de vanzelfsprekendheid waarmee

de twee mannen haar als een onwetend schoolkind behandelen, maar leert ze bovendien veel meer over het werkelijke leven dan haar zelfbenoemde docenten. Ze komt een grote ervaring rijker terug naar Amsterdam.

In 1928 ging Nans rebelse gedrag sommige critici echter te ver. ‘Wij kunnen er zeker van zijn’, schreef de recensent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, ‘dat Cissy van Marxveldt de mentaliteit van deze jonge dame “naar het leven” getroffen heeft en dat er drommetjes rondloopen van dit verfoeilijke soort, dat met de sentimentaliteit ook het gevoel, het enthousiasme en den deemoed overboord gesmeten heeft – maar wie ter wereld haalt ’t in zijn hoofd om een dergelijke blaag, die geen hart heeft en geen hersens heeft – alleen een brutale tong – […] zulk een reis te laten “beschrijven”?’

Als dit conventionele protest tegen onsentimentele, niet-deemoedige en brutale meisjes mannen als Bierman en Vervoort niet aan het lezen van Joop ter Heul zet, dan misschien het volgende argument. Zonder Cissy van Marxveldt was het dagboek van Anne Frank misschien nooit zo goed leesbaar geworden, én misschien zelfs nooit gepubliceerd. In 2006 vertelde Van Marxveldts zoon Leo Beek tijdens een interview dat Otto Frank Van Marxveldt in 1946 om haar oordeel vroeg over de kwaliteit van het dagboek van zijn omgekomen dochter. Ook wilde hij van haar weten of ze het geschikt achtte voor publicatie. Van Marxveldt reageerde positief. Het gevolg is dat Anne Frank, net als Setske de Haan, beroemder werd dan ze ooit voor mogelijk had gehouden.

Literatuur

Cisca Dresselhuys, ‘Cissy van Marxveldt: schrijven met één hand. In: Opzij, juli/augustus 1980, p. 5-9.

De dagboeken van Anne Frank (Amsterdam, Den Haag 1986).

Anne Mankes-Zernicke, Een vrouw in het wondere ambt (Amsterdam z.j.).

Cissy van Marxveldt, Game en set (Leiden 1917); Het hoogfatsoen van Herr Feuer: herinneringen aan mijn Duitschen kantoortijd (Leiden 1917); De H.B.S. tijd van Joop ter Heul (Amersfoort 1919); Joop ter Heuls problemen (Amersfoort 1921); De Kingfordschool (Amersfoort 1922); Joop van Dil-ter Heul (Amersfoort 1923); De Stormers (Amersfoort 1925); Joop en haar jongen (Amersfoort 1925); Kwikzilver (Amersfoort 1926); Een zomerzotheid (Amersfoort 1927); Arcadia: een genoeglijke reis naar Spitsbergen (1928); Marijke (Amersfoort 1929); Confetti (Amersfoort 1930); Puck van Holten (Amersfoort 1931); De toekomst van Marijke (Amersfoort 1932); Marijke’s bestemming (Amersfoort 1934); De dochter van Joop ter Heul (Amersfoort 1946).

Pamela Pattynama, ‘Van een balorige élève en een keurige huisvrouw. De Joop ter Heul-serie van Cissy van Marxveldt’. In: Babs’ bootje krijgt een stuurman. De meisjesroman en illustrator Hans Borrebach (1903-1991) (Amsterdam 1995), p. 8-30.

Hans Vervoort, Het bedrijf. Opwinding (Amsterdam 2007).

Berteke Waaldijk, ‘Anne Frank lezen als een vrouw’. In: De vele gezichten van Anne Frank. Visies op een fenomeen (Amsterdam 2003), p. 106-123.

[2008/1]

Eddy Schaafsma+
‘Schrijvers leven van draden die niet mogen breken’
Een teruggevonden interview met Josepha Mendels

Van Herman Sandman – die in nummer 4 van vorig jaar schreef over het korte leven van de Groningse boekhandelaar Godert Walter – verschijnt in mei bij uitgeverij Passage het boek Arcadia der Poëten, over zestig jaar literair leven in de stad Groningen (1945-2005). Tijdens het onderzoek voor dit boek stuitte hij in de archieven van de Openbare Bibliotheek Groningen op een interview met Josepha Mendels (1902-1995). Het verhaal – waarin de schrijfster openhartig over haar leven vertelt – was opgetekend in 1986, maar bleek nooit gepubliceerd. Volgens stadsdeelmanager Doeke Sijens van de Openbare Bibliotheek wilde het bestuur van Stichting Literaire Serie Groningen, naar aanleiding van de toekenning van de Anna Bijnsprijs aan haar, de Groningse herinneringen van Josepha Mendels publiceren. Omdat zij te oud was om deze zelf nog op te schrijven, is een ghost-writer gezocht. Mendels was over het uiteindelijke resultaat niet tevreden. Ze zou van haar eigen openhartigheid geschrokken zijn. Daarom is het nooit verschenen.

Onbekend was echter wie het gesprek met Mendels had opgeschreven. Tot in november 2007 de naam Eddy Schaafsma een belletje deed rinkelen. Schaafsma werkte destijds als journalist voor het Nieuwsblad van het Noorden. Volgens hem is het inderdaad zo gegaan: ‘Het was niet de definitieve biografie geworden – met een grondige analyse van haar werk – die ze had verwacht. Dat daar ook nooit sprake van was geweest, deed voor haar niet ter zake. Uiteindelijk droeg ik de afhandeling over aan het Groningse stichtingsbestuur, dat na een aantal lange telefoongesprekken ten slotte besloot dan maar van publicatie af te zien. De tekst verdween in de archieven van de stichting en ik heb er sindsdien alleen nog aan teruggedacht toen Josepha in 1995 overleed.

Ik kijk nog met verwondering terug op de drie dagen die ik met Josepha en haar levensgezellin Berthe Edersheim in Groningen doorbracht, wandelend door de straten van haar jeugd, veel gebak en bonbons etend in koffiehuizen, en intussen, ogenschijnlijk zonder einde, pratend over haar leven. Over sommige episodes wilde ze geen woord kwijt, over andere vertelde ze tot in alle details hele middagen door. Wat ik me vooral herinner, is de precisie en levendigheid van haar geheugen, en het plezier dat we met z’n drieën hadden.

Nu ik het interview opnieuw heb gelezen (en vanwege de lengte en sommige herhalingen heb ingekort), begrijp ik opnieuw niet waar al het theater toen vandaan kwam. Hier klinkt een, zeker voor

haar leeftijd, bijzonder levendige stem, die zonder wrok en met blijvende verwondering terugkijkt op een even klein als rijk en eigen leven.’

Max Nord schreef in 1981 een monografie over haar leven en werk (Josepha Mendels. Portret van een kunstenaar), maar hoewel hij haar leven nauwkeurig beschrijft, ontbreekt daaraan de persoonlijke levendigheid van de hoofdpersoon, die in het nu teruggevonden document helemaal behouden is, als gevolg van het feit dat het letterlijk uit haar mond is opgetekend. Bovendien telt dit interview talrijke belangrijke aanvullingen op wat er al bekend was over haar. De foto’s zijn welwillend ter afdruk afgestaan door haar zoon Eric en schoondochter Evelyne Mendels. (de redactie)

 

‘Ik denk dat er niet zoveel vrouwen zijn geweest die met hun leven hebben gedaan wat ik deed met het mijne. Ik ben altijd mijn eigen gang gegaan, alleen, zonder een vriend, verloofde of man naast me. Ik heb nooit iemand in mijn buurt gewild die me op de vingers keek: de onafhankelijkheid is mijn enige werkelijke vreugde geweest. Vrij zijn, in eenzaamheid en stilte: dat is wat ik heb nagestreefd. Alleen zijn met mijn werk, alleen zijn met de kat, dat inspireert me. Eenzaamheid en stilte heb ik nooit voldoende gehad. Maar al waren die er wel geweest, ik zal pas echt tevreden zijn als mijn vader, mijn moeder en mijn zussen op een dag nog een keer binnenkomen en zullen zien wat er nog van mij is terechtgekomen. ‘Kijk, dit is er met me gebeurd,’ zou ik zeggen. ‘Dit heb ik gedaan.’

Ik ben op 18 juli 1902 geboren in Groningen, Oosterstraat 62a, een bovenwoning. Met een reuzenvaart kwam ik dat steegje uit. Het volgende moment lag ik in de handen van de baker, een eenvoudige vrouw die van de twee rijksdaalders die mijn vader voor haar in zijn zak had gestoken, er maar één kreeg. Mijn vader was niet blij met me. In zijn gedachten was Joseph al geboren, en toen kwam ik: nog een dochter. Hij heeft eronder geleden nooit een zoon te hebben gekregen: voor een joodse man is een zoon meer waard dan een dochter. Onbewust gaf hij mijn moeder de schuld. Na mijn geboorte kreeg ze een zenuwinzinking waarvan ze drie weken ziek is geweest.

En ik vond het ook geen pretje. Geen enkel kind vindt het fijn om de buik te verlaten, eigenlijk is dat een straf. Je zit er lekker warm, je wordt gevoed, je hoeft niets te doen en toch leef je. Hadden ze me maar alleen gelaten, ik had het niet erg gevonden.

Ik was de derde dochter, de lastigste. Wilde Josje noemden ze me. Mijn oudste zus heette Edith, ze was zes toen ik werd geboren. Ada was de middelste, drie jaar jonger. Mijn zusjes hoorden bij elkaar, ik stond wat alleen. Drie meisjes, Edith, Ada en ik: de deftige, de burgerlijke en de ordinaire. Edith hoorde bij mijn moeder, ze ging altijd keurig gekleed. In de studeerkamer van mijn vader hielp ze me met mijn huiswerk. Het was er heerlijk. Er stonden honderden boeken, het stonk er naar tabak en gekonfijte bananen. Die hield hij verborgen in de bureaula; ik snoepte er altijd van. Ada was de burgerlijke, mijn vader hield het meest van haar. Op school was ze verlegen, slecht in wiskunde; thuis was ze brutaal en reuze geestig.

Toen we in de Jozef Israëlsstraat woonden, sliepen we samen in een bed, onder zo’n Duits dek dat ze voortdurend van me aftrok. Ik ben een keer midden in de nacht de straat opgegaan en heb aangebeld. Ze schrokken zich rot, ’s morgens om zes uur de bel. ‘Ik kan niet slapen,’ heb ik gezegd, ‘ze trekt steeds het dek van me af.’ Ik was de ordinaire. Ik schreeuwde op straat, leerde slecht op school: ordinair in die zin. Zij waren burgerlijk gezellig, ik een rare vogel.

‘Hoe kun je zo in god geloven?’

We woonden in verschillende straten in Groningen, toen een grote kale stad in een landschap zonder fantasie en zonder humor: de stad paste precies bij de mensen die er woonden. De Groningse aard paste helemaal niet bij me. Je stuitte op een steen wanneer je je innerlijkste gevoelens uitsprak. Altijd bleven ze gereserveerd. Vroeg de ene Groninger aan de ander: ‘Bist nog oet west gister?’ ‘Khabareth.’ ‘Hest laach’n?’ ‘Kheb me rot laach’n.’ Maar dan veranderde z’n gezicht niet: z’n mondhoeken bleven waar ze waren. Nooit lieten ze hun gevoelens blijken. Alles vonden ze aanstellerij. Ik kletste te veel. Dat hoorde niet.

Mijn moeder heette Emma Levy. Ze was van oorsprong Duitse; tot haar twintigste woonde ze in Hamburg. Ze wilde concertzangeres worden. Hoewel haar ouders beiden joods waren, had zij zelf niets van een joodse vrouw. Blond, glad haar had ze, een prachtig gebit en blauwe ogen die misschien iets te dicht bij elkaar stonden: een echte vrouw, mondain, wuft, elegant. Op de bruiloft van haar broer

zat ze aan tafel naast mijn vader. Zo hebben ze elkaar leren kennen, twee mensen uit heel verschillende milieus.

Mijn vader heette Isidore Mendels. Hij kwam uit Den Haag, waar zijn vader een sigarenwinkel had. Het was een orthodox joods gezin, een gegoed maar eenvoudig milieu, heel anders dan dat van mijn moeder. Grootvader was hoofd van de Joodse Gemeente. Mijn grootmoeder droeg een pruik, zoals veel joodse vrouwen, om onaantrekkelijk te zijn voor andere mannen. Vaak waren de pruiken mooier dan hun eigen haar. Als ze jeuk had, klopte ze, op het karton. Ik dacht: wat doet ze toch? ‘Binnen,’ riep ik, maar dat was het niet.

Mijn moeder was twintig toen ze mijn vader ontmoette. Alles gaf ze op om met een elf jaar oudere man te trouwen. Het waren beiden fijne mensen, maar ze pasten niet bij elkaar. Mijn vader was een kleine, slecht geklede man, net een oude geleerde. Hij had manchetten die voortdurend over zijn handen zakten; in huis liep hij rond met zijn overschoenen nog aan. Mijn moeder vond het verschrikkelijk. Ze kamde hem, ze borstelde hem af, maar echt veel hielp het niet. Vereende mensen zijn het nooit geworden: de eenheid van een vader en moeder heb ik niet gekend.

Op straat liep mijn moeder voorop en hij achter haar aan. Zulke verschillende mensen. Mijn vader was te zwaar voor haar. Die hele orthodoxie van hem, dat was zoiets verschrikkelijks. Oogkleppen waren het. Hoewel ze goed haar best deed, heeft mijn moeder er nooit iets van begrepen. Zijn hele leven werd bepaald door zijn godsdienst. Ik heb nooit begrepen hoe een zo intelligente man, zo’n knappe historicus en neerlandicus, zich door een godsdienst zo veel liet opleggen.

Op sabbat mocht je niets. Je verveelde je rot. Heel vrome joodse vrouwen droegen op sabbat zelfs geen tas. Daar weigerde mijn moeder aan mee te doen. Mijn vader had op zaterdag zijn zakdoek niet in zijn broekzak, maar achter een ceintuur die hij om zijn middel had gedaan. Ik begreep er niets van. Je mocht op sabbat niets veranderen. Als mijn vader op zaterdag thuiskwam en de voordeur was op slot, dan sprak hij op straat een jongetje aan. ‘Jongen, luister eens, ik heb zo’n pijn in mijn vinger. Kun jij even voor me aanbellen?’ Zeg dan de waarheid.

Berthe [Josepha Mendels latere levensgezellin] kwam op vrijdagavond wel eens bij ons. Zij is veel vrijzinniger opgevoed. Ze deed wat haar vader bij zijn ouders had gedaan: de fiets tien huizen verderop zetten en het laatste stukje lopen. Ik zondigde niet vaak. Een enkele keer scheurde ik wel eens iets op zaterdag, per ongeluk. En als ik thuis alleen aan tafel zat te eten, dan zei ik niet al die gebedjes. Mijn vader werd altijd zo driftig als iets niet volgens de regels ging. Hij zat met Grote Verzoendag van vrijdagavond tot zaterdagavond in de synagoge en kwam tussendoor alleen thuis om te slapen. Hij droeg dan zijn doodskleed, een witte doek waarin joden na hun dood worden gewikkeld. Wij gingen ook wel naar de synagoge, maar niet de hele dag. Dan zaten we daar, de mannen beneden, de vrouwen en de kinderen boven achter het hek. Er werd prachtig gezongen door voorzangers, maar meestal verveelde ik me en sloop ik stiekem weg. Boven kon dat, er waren er wel meer die

wegliepen. Tegen zevenen kwam mijn vader thuis en werd er aangebeten: iedereen kreeg een stukje brood met zout. Dan zei mijn vader: ‘Dit is de mooiste dag van het jaar. Ik zou zo weer terug willen.’ Hoe bestaat het, hè?

Ik vond ze omslachtig, al die gebruiken. Het feest met de bonbons was nog wel leuk, het begraven van het zilver ook wel. Nadat je het begraven had, moest je met een kaarsje in je hand de drie trappen op van dat huis in de Jozef Israëlsstraat. Om te kijken of er nog kruimels lagen: er mocht geen kruimel gerezen brood in huis blijven. Was mijn vader al die trappen aan het vegen. Daar was het helemaal geen man voor: hij kon nog geen spijker in de muur slaan, en de klokken, die werden elke week opgewonden door meneer Hof. Zo ging dat vroeger. Of nee, niet vroeger, maar met hem.

Hoe kun je zo in God geloven? Een God die zo veel verschrikkelijke dingen op zijn geweten heeft. Hoe kan het joodse volk nog het uitverkoren volk zijn? Waarom heeft hij toen niks gedaan? Ik kan het niet begrijpen. Ik ben in Israël geweest. Daar vroeg een Vlaamse vrouw me of ik het fijn vond om thuis te zijn, het rare mens: mijn thuis is in Parijs.

Poppen

Ik was een eenzaam kind, maar geen kind om medelijden mee te hebben. Dat kwam, denk ik, vooral uit mezelf: ik zocht de eenzaamheid. Ik was gek op poppen

en katten. In de Jozef Israëlsstraat was op de derde etage een alkoof, waarin op een bepaald moment wel acht katten zaten. Ze kregen kinderen op mijn bed. Ik dacht dat er ontlasting lag, maar toen bewoog het. En ik had mijn poppen. Onder het tafelblad was een plank, daar zaten de poppen. ’s Ochtends gingen ze naar school, Dora, Emmy, de jongen en al die anderen. Ze kregen een tasje om. Als ik om twaalf uur thuiskwam, holde ik direct naar boven. De tasjes gingen af en ik zette bordjes voor ze neer. Voor ik weer naar school ging, ruimde ik af en deed ze opnieuw een manteltje aan, ook zij moesten ’s middags naar school. En zo ging mijn dag voorbij, jarenlang.

Ik was zeven, acht jaar oud toen ik een boek ben gaan schrijven, op zolder. Opeens waren ze er, de kinderen van mevrouw Staphorst. Tachtig bladzijden lang. Met een potlood en een schrift was ik niet eenzaam meer. Later heb ik Irma’s geluk geschreven. Dat heb ik ook geïllustreerd, hoewel ik geen lijn kan tekenen. Ik was toen een jaar of negen.

Ik heb niet het gevoel dat ik door mijn ouders werd begrepen, maar wie wordt dat wel? Ouders zien niet dat een kind ouder wordt, van alles ontdekt, van alles meemaakt, zich van alles afvraagt, dat een kind een mens is met een innerlijk leven. Ze maken gesloten wezens van hun kinderen. In mijn jeugd was het nog zo dat ouders kinderen over veel dingen in het ongewisse lieten. Niks legden ze uit, je stond alleen met alles. In Het rode kerkhof heb ik erover geschreven: dat meisje weet niet waar dat bloed vandaan komt. Een kind hoorde alleen wat van vriendinnen, waar de kinderen vandaan komen, wat ze dan moeten doen. ‘De man steekt iets in de vrouw.’ Wat steekt hij erin? Kijk maar naar Rolien: je wist van niks en praatte nergens over. Zag je een jongen op z’n fiets met z’n broek open, je bleef ingetogen als kind, je probeerde het zelf te verwerken. Ouders wisten niet wat ze deden met hun kinderen. Ze weten het nog niet.

Misschien begreep mijn moeder nog wel iets van me. Ze ging met me naar een kinderdokter, ik was ‘zo’n gek kind’. Ik leerde niet op school, was nerveus en hoestte veel. In de eerste klas van de middelbare meisjesschool, de mms, had ik zeventien onvoldoendes, waarvan negen voor gedrag. Dat was toen nog zo: voor elk vak kreeg je ook een gedragscijfer. De dokter zei dat het nervositeit was; hij dacht natuurlijk aan de stemming bij ons thuis. Mijn vader had voortdurend van die onbegrijpelijke driftbuien: hij maakte al herrie als van de galles op tafel een hoekje was afgebroken. Er was altijd wat. Ruzie vond ik vervelend, dan liep ik weg. ‘Ze moet maar een tijdje uit huis,’ heeft die dokter gezegd, ‘dat is beter voor Jos.’

Zo kwam ik in Deventer terecht, veertien jaar oud. Ik kwam in huis bij een joodse familie. De vrouw was heel aardig. Ze droeg een pruik. Zij klopte er ook op als ze jeuk had. Ze kreeg een kind toen ik er woonde. Ik heb naar huis geschreven: ‘Er is een paars jongetje geboren.’ Haar man was niet prettig, dat was een vieze vent. ‘Er gebeuren daarboven rare dingen,’ zei ze, ik zal het nooit vergeten. Mijn vader heeft dat onderzocht, daar heb ik grote eerbied voor. De man bleek geen goe-

de naam te hebben, dat heeft mijn vader van tevoren niet geweten. Hij wilde niet dat ik er nog langer bleef, hoewel er geen andere joodse familie was bij wie ik kon wonen. Hij deed me in huis bij een dominee, bij een echt luthers, godvruchtig gezin: alleen voor de warme maaltijden moest ik naar een joodse familie, een slager. Heel mooi vind ik dat van hem. Hij wilde de opvoeding van zijn dochter zo goed mogelijk regelen, ook al moest hij daarvoor heel wat overwinnen. Ik kon in Deventer blijven als ik me maar hield aan de spijswetten. Drie jaar ben ik gebleven, tot en met mijn examen. Ik had goede cijfers voor taal, kunstgeschiedenis, lezen, boekhouden, zelfs voor gedrag. En ik schreef prachtige opstellen.

‘Je bent hetzelfde’

Titi woonde tegenover de meisjesschool. Prachtig was ze, prachtig. Ze droeg van die bloesjes. Onder haar hals had ze altijd zweetdruppeltjes. Ze rook niet lekker. In bad ging ze niet want daar hield ze niet van. Ik heb haar kort geleden nog gesproken, ze heeft dezelfde stem gehouden en in bad gaat ze nog steeds niet. Ik was verliefd op haar, zo denk ik er nu over. Heel mooie blanke handen had ze, met een ring om haar vinger. Ze kwam uit een andere wereld, dat was het denk ik. Later ging ze naar een dure kostschool in Hilversum. Uiteindelijk waren we toch niet goed genoeg om met haar om te gaan. Ik vond een draaiorgel zo mooi en wilde met de draaiorgelman meelopen. Dat was natuurlijk niets voor die deftige mensen.

Ieder meisje is wel eens verliefd op een meisje. Iedereen, iedere man en vrouw, is biseksueel, is het niet in het echt dan toch in gedachten. Op iedere tien vrouwen zijn er zeker vijf die het in zich dragen om homoseksueel te zijn. Waarom lopen meisjes altijd gearmd met een meisje? Daar zit een soort liefde in. Door haar word ik beter begrepen, denkt ze, tegen haar kan ik dingen zeggen die ik tegen een man niet kan zeggen. Vraag honderd meisjes: ze hebben vriendinnen, geen vrienden. Je voelt je veilig, je bent hetzelfde, je begrijpt elkaar. Een meisje gaat uit in een zwartfluwelen jurkje. Haar vriendinnetje heeft er ook één, maar één met een wit kraagje. ‘God, wat leuk,’ zegt ze. ‘Laat mij dat kraagje ook eens proberen.’ Kunnen ze een half uur over praten. Daar begrijpt een jongen niets van. Het wordt op latere leeftijd wel beter, maar toch: er blijft iets wat een man nooit van een vrouw zal begrijpen. Toen ik jong was, had ik een afkeer van mannen, zoals alle meisjes. Ik vond ze viezig, ze stonken. In mijn vaders studeerkamer stonk het naar sigaren, walgelijk. De man van Griet, de dienstmeid, stonk ook. En de wasbaas, dat was ook zo’n vieze vent. Hij wilde telkens m’n buik open maken met een huissleutel. ‘Zullen we even draaien,’ zei hij dan. Ik heb hem nooit de kans gegeven.

Mannen kende ik toen nauwelijks. Ik ben eens verliefd geweest op een joodse jongen wiens vader een pettenwinkel had. ‘Die pettenwinkel wil ik niet boven hebben,’ zei mijn vader; hij vond hem niet goed genoeg. Er waren toen nog duidelijke standsverschillen. ‘Je kunt me net zo goed vertellen dat je met een paard gaat trouwen.’ Dat was niet als belediging bedoeld; hij wilde de onmogelijkheid ervan

uitdrukken. Alsof ik tegen hem had gezegd: ‘Ik ga met een schoen trouwen.’ En er was een jongen met wie ik op Grote Verzoendag ben gaan wandelen. Ik op zoek naar de vlammende vonk in zijn ogen, want dat hadden ze me verteld, dat je daar op moest letten. Ik heb geen vonk gezien. Hij wandelde maar door en deed geen mond open.

Oudere mannen hadden iets geheimzinnigs. Dichters, schrijvers, vooral dat soort mannen vond ik aardig, maar van hen waren er niet veel. Ik heb het wel met anderen geprobeerd, met zakenmannen bijvoorbeeld. Dat werd niks, ik kon ze niet aardig vinden. Eén schreef me lange brieven, maar hij had zo’n langzaam handschrift. Gebruiken doen ze je allemaal. Nu kan het andersom ook, in mijn tijd niet. Ik wilde praten, zij wilden iets anders. Jozef Cohen, een schrijver die in de bibliotheek werkte, nam me mee naar boven om me de schilderijen te laten zien. Dat waren me schilderijen, maar hij zoende wel lekker. Samen gingen we buiten de stad wandelen. Hij doopte zijn zwembroek in een sloot omdat hij tegen zijn vrouw had gezegd dat hij ging zwemmen. Heel poëtisch. Hij is een keer bij ons thuis geweest in de H.W. Mesdagstraat, om met mijn vader te praten. Hij wilde zich verdedigen. Hij zou gaan scheiden, zei hij. Ik lachte me rot; ik wilde helemaal niet trouwen. Mijn vader heeft hem eruit gegooid. Hij kwam later terug omdat hij zijn wandelstok had laten staan. Stond ik boven aan de trap met shampoo op mijn hoofd en een witte badhanddoek om. Ik was nog een kind toen, eigenlijk begreep ik er niets van. Het was allemaal heel onschuldig. Ik was nog zo naïef. Ik wilde praten. Zij waren allemaal de schrijver en ik maar een meisje, zomaar een meisje, verder niks. Ik heb een keer met Roland Holst in de trein gezeten; het was leuk tot ik over literatuur begon, daarmee was het afgelopen. Altijd.

Chanel no. 5

Toen ik boven aan de trap stond en Jozef Cohen beneden, woonde ik alweer in Groningen. Ik was achttien, negentien jaar oud. Mijn zusjes waren verhuisd naar Amsterdam. Ik vertelde mijn ouders dat de directrice van de Meisjesschool in Deventer had gezegd dat ik actrice moest worden. Mocht niet van mijn vader, misschien had mijn moeder het nog wel toegestaan. Ze stuurden me naar de huishoudschool aan de Kraneweg. Belachelijk. Je gaat alleen naar een huishoudschool om de pest aan de huishouding te krijgen. Het was er verschrikkelijk. Mijn ouders dachten zeker: daar leert ze tenminste nog iets, krijgt ze misschien nog een man. Ik was de slechtste leerling die ze daar ooit hebben gehad. Er waren nog van die strijkijzers waarop je moest spugen. Ik moest de molton onderbroeken van de onderwijzeres strijken. Kreeg ik de grootste heibel omdat ik naar buiten stond te kijken, en niet zag dat het strijkijzer een gat in die onderbroeken brandde. Het was niks voor me. Ik had een herexamen voor strijken en platte was, dat was nog nooit gebeurd.

Na een jaar was het afgelopen. Daarna heb ik een opleiding gevolgd voor onderwijzeres, een stoomcursus. Ik kwam er niet doorheen. Toen kreeg ik privéles en

haalde in 1923 mijn diploma. Een paar jaar lang ben ik ingesprongen bij ziekte. Maar dat was ook niks voor me, onderwijzeres. In een vijfde klas begreep ik een keer zelf de sommen niet, toen ben ik gauw weggelopen. In een eerste klas kon ik geen orde houden; ze gooiden met inkt en zo. ‘Lezen jullie eens wat voor,’ zei ik tegen ze. Dat konden ze niet. Ik heb ze toneel laten spelen; kwam de inspecteur.

Nadat we waren verhuisd naar Den Haag werd ik gouvernante bij een familie die net terug was uit Engeland. Ze woonden bij Haarlem in de buurt. Ik moest de kinderen klaarstomen voor school want ze konden geen Nederlands schrijven. Na een maand of vier waren ze bij. De eerste dag dat ik er werkte, kwam er tegen de avond een heerlijk riekende man binnen, een vrolijke vent. Hij kuste zijn vrouw, hij kuste zijn kinderen. Toen vroeg het meisje: ‘Kus je haar niet?’ ‘Nog niet.’ Hij was de eerste leuke, frisse, prettige man die ik ontmoette. Een sensuele man die lekker rook naar Chanel no. 5. Een echt gesprek kon je met hem niet voeren. Ik heb toen ik Heimwee naar Haarlem schreef veel aan hem ontleend: hij stond model voor Bert van Smeent. Ik was nog een onbedorven kind. Hij heeft me ook niet bedorven.

In 1926 werd ik leidster van Het Zwaluwnest, een avondclub voor joodse meisjes. Om ze na schooltijd van de straat te houden. Ik heb het tien jaar lang met plezier gedaan. Toch: ik had niet het leven van een vrouw tussen de 25 en 35. Sociaal werk is mooi, maar aan jezelf kom je niet toe. ‘Ik krijg grijs haar,’ heb ik gezegd. ‘Ik word hier oud. Ik kan niet mijn hele leven dit werk blijven doen.’ ‘Ga toch naar Parijs,’ zei Berthe. ‘Ga schrijven.’ ‘Ga maar,’ zei mijn moeder. ‘Hier heb je 300 gulden, je erfdeel, dat komt je nog toe.’ Ze begreep me wel. Ze had liever gewild dat ik was getrouwd, want dan was ik onder de pannen geweest. Maar daar ik niet van pannen hield, wilde ik er ook niet onder. Dat zou normaal zijn geweest: trouwen, kinderen krijgen, de huishouding doen. Ik had er geen zin in. Ik wilde schrijven, ik wilde werken, ik wilde doen waar ik zin in had.

‘Zij de schoonheid, ik de hersens’

In 1936 ben ik naar Parijs gegaan. Frankrijk was onder premier Léon Blum een socialistisch land geworden. De mensen hadden net hun vijfde week vakantie gekregen toen ik er aankwam. Allemaal gelukkige gezichten. Er waren veel mogelijkheden in Parijs, ook voor een journaliste als ik, die eigenlijk nog nooit had geschreven. Ze waren druk bezig met de Wereldtentoonstelling. Ik heb gesolliciteerd naar een baan als gids. Bij de vijftig kandidaten die van de vijftienhonderd sollicitanten overbleven, hoorde ik ook. Zo verdiende ik al vrij snel geld.

Toen ik in 1937 gids werd, was ik uit de problemen. Ik werkte samen met een schoonheidskoningin uit het zuiden van het land. We waren een leuk stel: zij had de schoonheid, ik de hersens. Met de Duitse groepen gingen we de Entartete Kunst bekijken: Picasso, Van Gogh, Braque, Matisse. Ze keken niet op of om. Wat ze het mooist vonden, waren de hoeren in de Rue Apollinaire. Daarna dronken we wat. De volgende ochtend ging ik er mijn percentage halen van de borrels.

Ik ben artikelen gaan sturen naar Hollandse kranten en weekbladen. Ik kreeg ze allemaal terug met een keurig briefje dat altijd begon met ‘Tot onze spijt…’, ‘Het spijt ons dat…’; beleefd waren ze wel. De Groene stuurde me een ander briefje: ‘U bent geen journalist. U bent een schrijfster.’ Dat schreven ze me. Toch begon het te lopen. Als je maar nieuwsgierig bent en wat aanleg hebt, red je het wel. In de laatste jaren voor de oorlog schreef ik voor alle vrouwenbladen en voor de vrouwenpagina’s van de kranten. Ik schreef over onderwijs, over het leven van de Franse huisvrouw, over ziekenhuizen, over mode, theater en literatuur, over alles behalve politiek en muziek want daar wist ik niks van. Tot 1940 liep het heel goed. Ik stond op eigen benen.

Op 3 september 1939 brak in Frankrijk de oorlog uit. Opeens vertrokken alle mannen in soldatenpakken naar het front. Een rotzooi, een ellende. Op de boulevards overal huilende vrouwen en kinderen. Ik kreeg in die tijd een visum om naar Holland te gaan. Ik ben een week gebleven. ‘Blijf toch hier,’ zei mijn moeder, want in Holland was het nog geen oorlog. ‘Nee,’ heb ik gezegd. ‘Ik woon nu in Frankrijk en daar blijf ik.’ Op 12 februari 1940 zag ik ze voor het laatst: mijn moeder, Edith, Ada en hun gezinnen. Ik had niet het gevoel dat ik ze niet terug zou zien; toch was het gek dat mijn moeder en oudste zus in Den Haag en Ada met haar familie in Rotterdam op het station stonden om me uit te wuiven: dat was nog nooit gebeurd.

Het begin van de oorlog in Holland betekende het einde van mijn werk voor de

kranten. Er is toen een man bij me gekomen, vroeg in de morgen; ik was nog niet eens aangekleed. Oegema heette hij, een Friese dichter in een pandjesjas die ook voor de Nederlandse kranten werkte. Hij had zich nog dezelfde dag bij de Duitsers aangesloten en raadde me aan hetzelfde te doen. Onder een schuilnaam: Christina Varkevisser of zoiets, ik zeg maar wat. Als maar niet zou blijken dat ik joods was. Ik heb hem met mijn blote voeten de deur uitgeschopt. Voor de Duitsers ging ik niet werken. Dan nog liever verhongeren.

In dat kleine appartementje dat ik had in Montparnasse, stond ik, mei 1940, bijna 38 jaar oud, plotseling in een volledige leegte. Ik voelde me vrij. Ik heb tegen mezelf gezegd: ‘Nu ga ik m’n boek schrijven.’ Dat was zo’n gekke tijd, die twee jaar dat ik eraan schreef. Om een uur of vijf’s morgens stond ik op, om half zes was ik aan het werk, in een heel klein kamertje met een oude schrijfmachine. Soms nam ik wat in om mezelf op de been te houden. Vreemd eigenlijk. Terwijl ik me zorgen maakte over wat er in Holland gebeurde met mijn familie en kennissen, zat ik heerlijk te schrijven. Ik ruimde niet op, de vellen bleven op tafel liggen. Eén keer per week kwam een Hollands meisje het huis een beetje schoonmaken.

Prachtige jaren: eindelijk kon ik rustig werken. Augustus 1942 was Rolien en Ralien af. In die twee jaar is er iets uit me gekomen wat al jaren in me was. Niet dat ik Rolien ben geweest, maar ik heb veel van mezelf in haar gestopt. Rolien is een meisje wier persoonlijkheid voortdurend wordt tegengewerkt; dat ging voor mij maar ten dele op. Ik heb wel altijd iemand in me gehad, zoals Rolien Ralien. Dat is nooit opgehouden. Ik geloof dat veel mensen iemand in zich dragen, vooral mensen die niet helemaal wijs zijn. Ik ken een jongetje dat vaak tegen zijn moeder zegt: ‘Ik heb een stem in me.’ Bij mij was en is het niet echt een stem. Het is eerder alsof er een boek wordt voorgelezen waarin geschreven staat wat ik doe, denk en beleef. Nog altijd zie ik mezelf als een ander. Daar praat ik in mezelf over, in boekentaal.

Juif

Aan het begin van de oorlog wist niemand dat ik een jodin was, want ik droeg de ster niet. Bourgondiërs zien er net zo uit als ik, dacht ik: zij hebben net zo’n neus. Maar toen ik iedereen met de ster zag lopen, zo ellendig, vond ik mezelf een lafaard. Ik ben naar het politiebureau gegaan, heb ‘Juif’ op m’n kaart laten zetten en een ster op mijn jas gespeld. ‘Annähen,’ brulde een Duitse officier later. ‘Scheisse,’ heb ik geroepen, en ben hard weggerend.

Op een morgen in augustus 1942 lag er een briefje onder mijn deur: ‘Kom onmiddellijk naar ons toe. Vanavond beginnen ze met de buitenlandse joden. J.M.’ J.M. zat in het verzet. Ik heb twee Roliens en het hoogstnodige in een koffertje gepakt en ben weggegaan. Zij zorgden voor een nieuwe identiteitskaart. ‘José Mendele’ stond erop, en om m’n accent te verklaren was ik ergens dichtbij de Belgische grens geboren. Nog dezelfde avond zijn de mensen uit het gebouw gehaald. Met de trein ben ik naar Chalon-sur-Saône gegaan, een plaatsje dichtbij Vrij Frankrijk. Ze hadden me verteld dat daar een man woonde die me verder kon brengen. Om twaalf uur ’s nachts werd ik met een aantal anderen naar roeibootjes gebracht. Er waren vrouwen die schreeuwden toen we de rivier overstaken, het ergste wat ze konden doen. De Duitsers schoten, maar we hebben de overkant bereikt. Voor me lag een uitgestrekt grasland: Vrij Frankrijk. Ik ben naar een stad gegaan waar ik een schilderes kende. Ze was niet erg verrukt over mijn komst: ze vertelde het hele dorp dat ze een jodin verschool. Niet erg slim.

Op een morgen ben ik met de trein naar Perpignan gegaan. Daar kreeg ik het adres van een passeur in Saint-Laurent-de-Cerdans. Ik heb één exemplaar van Rolien achtergelaten, en een koffer met kleren. De passeur was een grote Bask. Ik ontmoette hem in een kroeg, erg veel geld vroeg hij niet. ’s Avonds, 20 december, zijn we op weg gegaan. Hij droeg mijn bagage. Midden in de nacht hield hij opeens stil en zei: ‘Hier gaan we slapen.’ ‘Ik ben niet gekomen om te slapen,’ heb ik tegen hem gezegd. ‘Ik ben gekomen om door te gaan.’ Ik was me daar gek, met die vent in een hut te gaan liggen. We zijn verdergegaan. Een paar uur later zei hij tegen me even te wachten. De Duitsers waren vlakbij, hij zou even gaan kijken. Ik heb hem nooit weer gezien. Hij weg, m’n bagage weg, en Rolien weg. Vlakbij de Frans-Spaanse grens moest ik alleen verder. M’n espadrilles was ik verloren en ik had alleen nog een jasje, erg warm had ik het niet. In m’n bustehouder zat een lippenstift en wat geld: dat was alles wat ik nog had. Ik liep maar door. Op het laatst ben ik op een steen gaan liggen. Toen ik de volgende ochtend wakker werd, bleek dat een graf te zijn. Even verderop zag ik een boerderij. Ik heb er gevraagd waar ik was en of ik even binnen mocht komen. ‘Nee,’ zei die vrouw; ze wou geen gedonder, want ik was nog in Frankrijk. Ik ben verdergegaan, dacht steeds: ‘Hier ga ik dood.’ Ik was er zeker van dat ik Spanje niet zou halen en dat niemand me zou vinden. Ik was alleen. Ik dacht aan mijn moeder, ik dacht aan iedereen. ‘De één gaat zo, de ander zo,’ dacht ik, ‘en zo ga jij.’ Met mijn vinger schreef ik mijn naam in de aarde. Er zat toch nog een poëtische kant aan.

Ik liep maar wat rond tot ik in een dal een boerderij zag liggen. Een dikke vrouw zei me dat ik in Spanje was. Ik kreeg melk met suiker op een schoteltje, net als een kat, heel lekker. Ik ben in slaap gevallen. Toen ik wakker werd, stonden er kinderen om me heen. Later kwam de politie vragen wat ik wilde. Aardige mensen: ik mocht me wassen, kreeg een zakkammetje en sinaasappels. Ik ben naar Figueras gebracht, naar een gevangenis. Met nog vijftig andere vrouwen werd ik opgesloten in een ruimte van misschien zes bij zes meter. Lopen kon je er niet. Er waren vrouwen bij die hun man hadden vermoord, maar ook vluchtelingen zoals ik. Een van hen gaf me een stukje matras; daar heb ik drie weken op gezeten. Zonder waslapje, zonder iets. Ik zat er omdat ik geen kaart had, want die had ik weggegooid: die was alleen voor Frankrijk. Ik moest vooral niet zeggen dat ik joods was, maar dat ik mijn land wilde dienen; als ik dat zei, zou alles goed komen. Met Kerst kwamen er mooie dames om ons te vertellen dat we geen moordenaars mochten zijn. Kregen we een koekje zo klein dat je het in een holle kies kon verbergen. Verder was er nauwelijks iets te eten. ’s Morgens was er iets bruins te drinken, maar er waren altijd meer mensen dan kopjes. Erom vechten kon ik niet.

Ik heb de Nederlandse consul geschreven. Toen is een dame van de ambassade gekomen om me naar Barcelona te brengen. Ze kocht een paar knopen voor m’n jas en een paar jongensschoenen: in Barcelona had niemand zo’n grote maat. Ik ben onderzocht door een dokter die me doorstuurde naar een kuuroord. Elke ochtend spoten ze bronwater tegen mijn lever; alsof ik daar last van had. Ik heb ze gezegd dat water tegen mijn haar en mijn gezicht te spuiten. Daar zat geen leven meer in.

Mijn wangen leken wel perkament. ‘A qui!’ riep ik. ‘A qui!’ Meer Spaans kende ik niet. Wat kon mij die lever schelen. Zo kreeg ik tenminste weer een beetje leven.

In Madrid was ik voor even de kat van de keizer. Ze kenden mijn oom: Maurits Mendels, lid van de Tweede Kamer. Ik kreeg een goede hotelkamer, een schrijfmachine, zakgeld, geld voor kleren en ik had een mooi baantje: controleren of de Nederlandse jongens wel ondergoed kochten van het geld dat ze kregen, en niet alles opzopen. In Amerika bleken kennissen van mijn ouders borg voor me staan, maar Amerika heeft me nooit getrokken. Ik wilde in Engeland voor het verzet gaan werken. Ze wisten dat ik journaliste was en dachten me daar wel te kunnen gebruiken. In Lissabon, waar ze me heen stuurden, hoorde ik dat ik kon gaan. Ik heb meteen nieuwe kleren laten maken; als je voor de regering gaat werken, moet je er een beetje behoorlijk uitzien. ‘Morgenavond vertrekt u,’ zeiden ze op een morgen.

‘Dat kan niet. Er is nog een mantelpakje in de maak.’ ‘Nóg één? En u hebt ook al zo’n hoge rekening van de kapper.’ Dat zei die vrouw tegen me. Ik heb gezegd: ‘Excellentie. Als je zo veel rotzooi hebt meegemaakt als ik, dan moet je een ander mens worden. Je moet je haar verzorgen, en je kleren. Je binnenste kun je niet veranderen.’

Het vliegtuig is de dag daarop zonder mij vertrokken en die nacht door de Duitsers neergeschoten. Twee dagen later ben ik in een geblindeerd vliegtuig naar Engeland gegaan.

Een handtasje van de Hema

We werden opgesloten in een doofstommeninstituut, voor onderzoek. Steeds weer nieuwe vragen: ‘Wie was die man die tegen u zei dat hij uw moeder uit Polen zou redden?’ Dat soort strikvragen. Verschrikkelijk, je mag als vrouw blijkbaar niet alleen zijn. Nadat ik was vrijgelaten, ben ik gaan werken voor de Voorlichtingsdienst. Vervelend werk: het cabaret van Max Blokzijl uittikken, Juffrouw Klessebes, dat soort dingen. Later werkte ik mee aan een Franstalige krant met Hollands nieuws. Ik heb het nog een half jaar lang alleen gedaan, met een Franse secrétaire die de artikelen op spelfouten nakeek. Hij heeft er maar één keer een gevonden. Moeilijk werk was het, allemaal zo politiek. Londen was in die dagen een Oranjehaven, waarin koningin Wilhelmina zich met alles bemoeide. Een prachtig, nobel gezicht had ze, maar een echte koningin was ze niet, eerder een koning. Ze zag er vreselijk uit: de baleintjes staken uit haar korset en ze droeg een handtasje van de HEMA. Maar ze had een mooi gezicht; je kon zien dat ze had gestreden.

Op een dag nodigde ze de kunstenaars uit die in Londen verbleven. Daar hoorde ik ook bij. We gingen naar haar huis in Maidenhead. Helemaal in het zwart, zwarte handschoenen aan, een hoedje op en zonder nagellak, want daar hield ze niet van. Ze deed zelf open. ‘U rechts en de heren links,’ zei ze toen we binnen waren. ‘Gaat u hier maar zitten. U kunt me helpen. We gaan theedrinken.’ Ze hield geen schoteltje onder haar kopje, zo gek. Terwijl ik van te voren nog een van de

jongens thee had leren drinken met zijn pink omhoog, en hem wel tien keer had gezegd niet met z’n lepeltje in het kopje te klepperen.

We aten en dronken wat, Wilhelmina at met smaak een sandwich. Toen zei ze tegen Henri Sandberg, de correspondent van Het Volk: ‘Leest u eens iets uit uw werk voor.’ Hij schreef gedichten, van die surrealistische. Sandberg stond op en zei met gezwollen stem iets als het volgende: ‘De vrouwen hingen aan de borsten in de tram, en rukten ze naar beneden en aten ze op. Eén viel er dood.’ Zoiets. Gostalnie heette het. ‘Ik begrijp het niet zo goed,’ zei ze. ‘Het zal wel heel mooi zijn.’ Even was het stil. Toen zei ze: ‘En juffrouw Mendels?’ Ik had nog nooit gedichten geschreven, alleen een enkele keer uit gekheid voor vrienden. ‘Ze schuift de wagen langs de kant.’ Zo begon ik. ‘Zijn magere hand ligt bevend op zijn knie. Zijn ogen zien de blauwe lucht, de vogels in hun ochtendvlucht. Zij schuift die wagen maar voorbij. Het is alsof het wank’lend schuiven…’, en toen ben ik gaan lachen als een gek. Ik wist niet verder. ‘Gaat u maar zitten,’ zei ze. ‘U moet de groeten hebben van mijn oom, Maurits Mendels,’ heb ik tegen haar gezegd. ‘Ach, is dat uw oom? De groeten waarvandaan?’ ‘Uit Buchenwald.’

Ik hoorde in Londen voor het eerst wat er met de joden gebeurde. Voorheen wist ik het niet precies, net als iedereen. Mijn zuster wist het ook niet. ‘We zijn veertig en we gaan in Duitsland werken.’ Dat zei ze toen de Duitsers haar en haar familie kwamen halen. ‘We komen wel weer terug.’ Ze zong het Wilhelmus. Mijn andere zus heeft haar servies verkocht en voor het geld een passeur naar België gekregen. Het heeft niet geholpen. ‘Ik ben toch van Duitse afkomst,’ zei mijn moeder. ‘Mij zullen ze niets doen. Waarom zouden ze? Ik heb nooit iets gedaan.’

‘Een vies boek’

Toen ik in 1945 uit Engeland vertrok, ben ik eerst naar Holland gegaan. Ik vond er niets terug. Rotterdam was leeg. M’n zuster was er niet meer, haar kinderen ook niet, haar man niet, er was niemand meer, alles was weg. Ik ben er later opnieuw heengegaan om de buren te vragen wat er was gebeurd. In hun huis stond de piano, lag het tapijt. ‘Dat heeft uw zuster ons gegeven,’ zei ze. Onzin natuurlijk. Dat zou de laatste zorg van mijn zuster zijn geweest; ze kende die hele mensen niet. Het huis was leeg. Leeggehaald. Triest, dat huisje. Ik ben naar Den Haag gegaan, mijn moeder was weg. En naar Amsterdam, mijn zuster was weg. Iedereen weg. Bij Berthe was gelukkig alles goed. Bij haar, op de Veluwe, ben ik een poosje gebleven. Maar Holland was geen plaats om lang te blijven. In Parijs was het weinig beter. Ook mijn appartementje was leeggehaald. Alles was verdwenen. En daar stond ik weer, met niets. Gelukkig kreeg ik al gauw werk als journaliste op de ambassade. Dat heb ik tot 1947 gedaan.

Het exemplaar van Rolien en Ralien dat ik in Perpignan had achtergelaten, werd me toegestuurd toen ik in Engeland was. Via de Voorlichtingsdienst kwam het bij Jan Greshoff in Amerika terecht. Hij vond het prachtig. ‘Direct na de oorlog moet

het uitkomen,’ heeft hij gezegd. In 1947 verscheen het bij Querido. In de eerste jaren werd het vooral door vrouwen gelezen, en door mannen slecht beoordeeld. Vestdijk vond het een verschrikkelijk boek. Rolien is ziekelijk, schandelijk, dat soort dingen schreef hij. Rien Marsman, de weduwe van de grote dichter, vond het een vies boek. Toen ik het schreef, heb ik geen moment stilgestaan bij de reacties die het zou oproepen. Daar denk ik nooit aan. Rolien ging blijkbaar tegen het zere been van de keurige, zuinige Hollander, van al die katholieken, gereformeerden, burgers en winkeliers, van nette burgerdames. De maatschappij schrijft mij niets voor. Ik doe alleen waar ik zin in heb. Wat heb ik met de maatschappij te maken? Ik zal sterven als een niet-nette dame.

In 1948 werd Eric geboren. Ik was 45. Moedwillig heb ik hem gekregen, hoewel twintig mensen het me hebben afgeraden. Ze zeiden dat ik gek was. Ik wilde een zoon en een zoon heb ik gekregen, dan ben ik maar gek. Een zoon zou de familie in leven houden, dat was God me nog wel verschuldigd. En wat ik doe, dat gaat verder niemand wat aan. Stonden ze daar in het ziekenhuis naast het bed, bezorgd te kijken naar de oude dame die haar eerste kind kreeg. Die oude dame maakte het best. Naast het bed hing een bordje: P.n.D – Père non Declaré. Ik was de eerste BOM. Ik wilde een zoon, de vader hoefde ik er niet bij.

Ik heb hem de eerste jaren niet zelf kunnen opvoeden. Ik had maar een klein kamertje en moest als journaliste ’s avonds vaak uit: een kind moet een geregeld leven

hebben. En ik had geen enkele ervaring met baby’s. Ik ben niet zo’n handige vrouw. Een dokter heeft buiten Parijs een nourrice voor hem gezocht, en daar is hij het voorjaar en de zomer gebleven, in de buitenlucht, zonder sigarettenrook en drukke mensen. Vanaf het begin was het verschrikkelijk. En het werd nog erger toen Eric begreep dat ik zijn moeder was. Twee keer per week ging ik naar hem toe. Als ik weer wegging, hoorde ik hem tot aan het einde van dat laantje huilen. Toch was het voor even de beste oplossing.

Er zijn dingen waarover ik niet schrijf. Berthe is bij mij komen wonen nadat haar man was gestorven. We werkten samen op Het Zwaluwnest in Den Haag, toen al konden we reuze goed met elkaar opschieten. Tot dat moment was ik alleen geweest, de laatste jaren samen met Eric. Plotseling woonde ik samen met een vrouw. Wat het is om twee te zijn terwijl je één wilt zijn, ik denk niet dat ik daar ooit over zal schrijven. Ik kan het, maar het zou heiligschennis zijn. Mijn grote vriendschap voor Berthe zou verdwijnen achter alle miserabele dagelijksheden. Het zou een eerlijk maar onzinnig boek worden. Ik schrijf er niet over.

Literaire erkenning

In de jaren vijftig hoorde ik bij de schrijvers. Ik kreeg de Vijverbergprijs voor Als wind en rook. Rolien haalde een tweede druk. En ik had een behoorlijk aantal boeken geschreven: Je wist het toch, Alles even gezond bij jou, Zoethout en etamien, een verhalenbundel, Heimwee naar Haarlem, een kookboek en ook nog een kinderboek, voor een prijs-

vraag. Ik hoorde erbij. Ik werd uitgenodigd voor alle boekenbals. Heerlijke jaren. Maar opeens was het afgelopen. Na Heimwee naar Haarlem werd ik vergeten. Querido kreeg een nieuwe redacteur, Reinold Kuipers, een Grunninger die mij niet uit kon staan. In de jaren daarna heb ik weinig geschreven, tussen 1958 en 1970 eigenlijk alleen Achttien paar handen en De speeltuin. Ik had geen zin meer. Ik weigerde een uitgever te zoeken: hij moest mij maar vinden. Wanneer je in die jaren in een winkel vroeg: ‘Heeft u boeken van Josepha Mendels?’ kreeg je als antwoord: ‘José van Mendel? Nee, die hebben we niet.’ ‘Nou, die José valt best mee,’ zei ik dan. Ik kocht voor twee gulden een Rolien bij De Slegte. Die kreeg buiten gauw een zoentje: ‘Kom, we gaan naar huis.’

Aan het einde van de jaren zestig leerde ik Paul Brand kennen, hij wilde De speeltuin wel uitgeven. Tien jaar later werd ik door Meulenhoff ontdekt, toen Henk Struyker Boudier bezig was met de uitgave van Anna Blamans Fragmentarisch. Hij las de hoofdstukken van de roman waaraan ik ooit samen met Anna heb geschreven. Laurens van Krevelen is me toen komen opzoeken. Hij vond mijn boeken prachtig en wilde alles opnieuw uitgeven. Wat ik mee heb, is dat mijn stijl niet ouderwets aandoet. Mijn taal is de taal van nu. Anna Blaman hoort echt bij haar eigen tijd, haar taal net een droge pruim. Mijn werk is nog actueel: toen modern, nu gewoon.

‘Josepha Mendels is de geestelijke moeder van de jonge schrijfsters.’ Dat hebben ze over me geschreven. Ook nog veel ergere dingen, je krijgt er een hersen-

schudding van. Ik ben gewoon een mens en verder niks. Ik schrijf iets op zonder daar de diepere gedachte achter te zien. Ik droom een eerste zin of een titel, het boek komt eronder. Neem bijvoorbeeld Heimwee naar Haarlem of de eerste zin uit Als wind en rook: ‘Ik durf de deur niet te sluiten wanneer Louise weggaat.’ Wat heimwee naar Haarlem was, en wie Louise, daar had ik toen ik het neerschreef nog niet het minste vermoeden van. Het komt vanzelf in orde, altijd weer, ook al ben ik geen intellectueel met allemaal schema’s.

Ik speel ook toneel, daar is het precies hetzelfde. Ik heb een keer toneelles gehad van een bekende acteur. Zat ik tussen een groep jonge mensen die dachten dat ik een oude actrice was. Onzin natuurlijk: de enige toneelervaring die ik had, stamde nog uit Groningen. Toen heb ik een keer thee opgebracht en ‘Alstublieft, hier is de thee’ gezegd. Na de derde les kwam die acteur op me af. ‘Wat doet u eigenlijk hier? U hebt helemaal niet betaald.’ ‘En u hebt me niet gevraagd of ik het toneel op wilde komen.’ ‘Aah, Madame voulez jouer. Wat heeft u zoal gespeeld?’ ‘Ik heb een keer thee opgebracht.’ Hij heeft me een paar stukken voorgesteld, stukken met oude mensen. Oh les beaux jours van Beckett. Ik kende de tekst niet, maar nadat hij me iets over de inhoud had verteld, heb ik het gespeeld. Acteren is ook iets wat ik niet heb geleerd, maar uit mezelf kende.

Schrijven gaat ook vanzelf, als het maar stil is en ik voldoende eenzaamheid heb. Ik denk niet, ik schrijf maar. Reuze makkelijk is het: het hoofd is leeg en daar komt van alles in, zomaar, en dat schrijf ik op. Ik luister. Vroeger zei ik altijd: ‘God blaast in mijn oor.’ Maar God blaast niet meer. Mijn kat kan het ook doen: het is de stilte. Ik kan het niet vaak genoeg herhalen: eenzaamheid en stilte heb ik in mijn le-

ven nooit voldoende gehad. Zonder bereik ik niks. Ik woonde ooit op het Île Saint-Louis, een wijk aan de Seine met veel smalle straatjes. Van zaterdagmiddag tot maandagochtend was ik vrij van mijn werk op de ambassade. Ik liep langs de Seine en door die straatjes, dat was mijn tijd om me te concentreren. Maar dan moest ik bijvoorbeeld brood kopen en betaalde per ongeluk met een Hollands kwartje dat in mijn portemonnee was blijven zitten. Ze snauwde me aan, die vrouw. Dan kon ik niet meer werken. Schrijvers leven van draden die niet mogen breken, niet gebroken mogen worden. Ik heb aan de Rue de Trétaigne op de zevende verdieping een klein kamertje waar ik vroeger vaak zat te werken. Daar kon ik alleen zijn met mijn werk. En de bladen liet ik er rustig liggen. ’s Nachts stond ik soms op om de slechte eruit te gooien. Of ik liet het raam open, dan vlogen ze er vanzelf uit: ’s morgens waren alleen de goede nog over. Ik ben ook wel met een stapel papier onder de arm naar buiten gegaan, naar een hotel. Kijk maar achter in mijn boeken, ze zijn vaak wel op acht verschillende plaatsen geschreven. Ik maakte voor mezelf een schema en hing dat aan de muur: maandag tien bladzijden schrijven, dinsdag vier bladzijden schrijven en vijf nakijken, woensdag vrij, enzovoort. Daar kon ik alleen zijn met mijn werk.

Dat is afgelopen, ik kan niet meer volledig uit het dagelijkse leven stappen. Echte eenzaamheid, waar moet ik haar zoeken? Naar de zevende, ik kom die trappen niet meer op, en naar buiten, daar kan Berthe niet tegen. Ik kan alleen nog alleen zijn in de Bibliothèque Nationale. Zonder boeken aan mijn lessenaar zitten,

drie, vier uur lang. Alledaagse dingen maken mij dood. Misschien ben ik daarom niet getrouwd: niemand moet zich met mij bemoeien. Ik heb altijd gedacht: ‘O God, hij sluit me op in een kamertje. Ik zie hem ’s morgens. Ik zie hem ’s middags. Ik zie hem ’s avonds. Ik zie hem ’s nachts. En hij ziet mij.’ Nee. Ik wilde vrij zijn, alleen met de kat. Dan ben ik geïnspireerd. Ik wil werken in de stilte die om de kat ligt.

Ik ben 84. Oud worden is iets verschrikkelijks. Waarom moet een mens die zijn hele leven lang heeft getobd en gewerkt, die zo veel ellende heeft meegemaakt, in gevangenissen heeft gezeten, zijn familie en vrienden verloor, waarom moet zo iemand oud worden? Waarom moet een mens slecht gaan zien, zijn tanden verliezen, zijn haar, zelfs zijn streken? In mijn kamer hangen ballonnetjes, van verjaardagen. Na maanden zijn het draadjes, en ligt er wat poeder op de vloer. Dat is ons leven.

Samen zijn we nu 169 jaar oud, Berthe en ik. Ik zeg vaak tegen haar: ‘Laten we wat innemen. Jij eerst. Ik zweer je dat ik je zal volgen.’ Maar ze wil niet. Ik heb de pillen klaar staan. Maar we gaan door. Misschien uit koketterie. Natuurlijk kan ik met mijn armen over elkaar gaan zitten, dan ben ik over twee dagen weg. Je kunt ook schoonheidsmiddelen kopen, naar de kapper gaan, je kleren en schoenen verzorgen, op je uiterlijk blijven letten. Je moet ervoor oppassen een oude vrouw met een snor en baard te worden.

Geregeld zeg ik: ‘Als ik morgen niet meer wakker word, zal ik het niet erg vinden. Ik laat een rotzooi achter, maar mijn kinderen zullen het wel opruimen.’ Waarom heeft God er niet voor gezorgd dat we honderd jaar zijn als we worden geboren? Dan zou ik nu een leuk kind zijn van twintig. Gingen we straks dansen. De ouderdom is de grootste fout die onze Lieve Heer bij de schepping heeft gemaakt. En toch moet je doorgaan.’

[2008/1]

Eddy Schaafsma+
‘Schrijvers leven van draden die niet mogen breken’
Een teruggevonden interview met Josepha Mendels

Van Herman Sandman – die in nummer 4 van vorig jaar schreef over het korte leven van de Groningse boekhandelaar Godert Walter – verschijnt in mei bij uitgeverij Passage het boek Arcadia der Poëten, over zestig jaar literair leven in de stad Groningen (1945-2005). Tijdens het onderzoek voor dit boek stuitte hij in de archieven van de Openbare Bibliotheek Groningen op een interview met Josepha Mendels (1902-1995). Het verhaal – waarin de schrijfster openhartig over haar leven vertelt – was opgetekend in 1986, maar bleek nooit gepubliceerd. Volgens stadsdeelmanager Doeke Sijens van de Openbare Bibliotheek wilde het bestuur van Stichting Literaire Serie Groningen, naar aanleiding van de toekenning van de Anna Bijnsprijs aan haar, de Groningse herinneringen van Josepha Mendels publiceren. Omdat zij te oud was om deze zelf nog op te schrijven, is een ghost-writer gezocht. Mendels was over het uiteindelijke resultaat niet tevreden. Ze zou van haar eigen openhartigheid geschrokken zijn. Daarom is het nooit verschenen.

Onbekend was echter wie het gesprek met Mendels had opgeschreven. Tot in november 2007 de naam Eddy Schaafsma een belletje deed rinkelen. Schaafsma werkte destijds als journalist voor het Nieuwsblad van het Noorden. Volgens hem is het inderdaad zo gegaan: ‘Het was niet de definitieve biografie geworden – met een grondige analyse van haar werk – die ze had verwacht. Dat daar ook nooit sprake van was geweest, deed voor haar niet ter zake. Uiteindelijk droeg ik de afhandeling over aan het Groningse stichtingsbestuur, dat na een aantal lange telefoongesprekken ten slotte besloot dan maar van publicatie af te zien. De tekst verdween in de archieven van de stichting en ik heb er sindsdien alleen nog aan teruggedacht toen Josepha in 1995 overleed.

Ik kijk nog met verwondering terug op de drie dagen die ik met Josepha en haar levensgezellin Berthe Edersheim in Groningen doorbracht, wandelend door de straten van haar jeugd, veel gebak en bonbons etend in koffiehuizen, en intussen, ogenschijnlijk zonder einde, pratend over haar leven. Over sommige episodes wilde ze geen woord kwijt, over andere vertelde ze tot in alle details hele middagen door. Wat ik me vooral herinner, is de precisie en levendigheid van haar geheugen, en het plezier dat we met z’n drieën hadden.

Nu ik het interview opnieuw heb gelezen (en vanwege de lengte en sommige herhalingen heb ingekort), begrijp ik opnieuw niet waar al het theater toen vandaan kwam. Hier klinkt een, zeker voor

haar leeftijd, bijzonder levendige stem, die zonder wrok en met blijvende verwondering terugkijkt op een even klein als rijk en eigen leven.’

Max Nord schreef in 1981 een monografie over haar leven en werk (Josepha Mendels. Portret van een kunstenaar), maar hoewel hij haar leven nauwkeurig beschrijft, ontbreekt daaraan de persoonlijke levendigheid van de hoofdpersoon, die in het nu teruggevonden document helemaal behouden is, als gevolg van het feit dat het letterlijk uit haar mond is opgetekend. Bovendien telt dit interview talrijke belangrijke aanvullingen op wat er al bekend was over haar. De foto’s zijn welwillend ter afdruk afgestaan door haar zoon Eric en schoondochter Evelyne Mendels. (de redactie)

 

‘Ik denk dat er niet zoveel vrouwen zijn geweest die met hun leven hebben gedaan wat ik deed met het mijne. Ik ben altijd mijn eigen gang gegaan, alleen, zonder een vriend, verloofde of man naast me. Ik heb nooit iemand in mijn buurt gewild die me op de vingers keek: de onafhankelijkheid is mijn enige werkelijke vreugde geweest. Vrij zijn, in eenzaamheid en stilte: dat is wat ik heb nagestreefd. Alleen zijn met mijn werk, alleen zijn met de kat, dat inspireert me. Eenzaamheid en stilte heb ik nooit voldoende gehad. Maar al waren die er wel geweest, ik zal pas echt tevreden zijn als mijn vader, mijn moeder en mijn zussen op een dag nog een keer binnenkomen en zullen zien wat er nog van mij is terechtgekomen. ‘Kijk, dit is er met me gebeurd,’ zou ik zeggen. ‘Dit heb ik gedaan.’

Ik ben op 18 juli 1902 geboren in Groningen, Oosterstraat 62a, een bovenwoning. Met een reuzenvaart kwam ik dat steegje uit. Het volgende moment lag ik in de handen van de baker, een eenvoudige vrouw die van de twee rijksdaalders die mijn vader voor haar in zijn zak had gestoken, er maar één kreeg. Mijn vader was niet blij met me. In zijn gedachten was Joseph al geboren, en toen kwam ik: nog een dochter. Hij heeft eronder geleden nooit een zoon te hebben gekregen: voor een joodse man is een zoon meer waard dan een dochter. Onbewust gaf hij mijn moeder de schuld. Na mijn geboorte kreeg ze een zenuwinzinking waarvan ze drie weken ziek is geweest.

En ik vond het ook geen pretje. Geen enkel kind vindt het fijn om de buik te verlaten, eigenlijk is dat een straf. Je zit er lekker warm, je wordt gevoed, je hoeft niets te doen en toch leef je. Hadden ze me maar alleen gelaten, ik had het niet erg gevonden.

Ik was de derde dochter, de lastigste. Wilde Josje noemden ze me. Mijn oudste zus heette Edith, ze was zes toen ik werd geboren. Ada was de middelste, drie jaar jonger. Mijn zusjes hoorden bij elkaar, ik stond wat alleen. Drie meisjes, Edith, Ada en ik: de deftige, de burgerlijke en de ordinaire. Edith hoorde bij mijn moeder, ze ging altijd keurig gekleed. In de studeerkamer van mijn vader hielp ze me met mijn huiswerk. Het was er heerlijk. Er stonden honderden boeken, het stonk er naar tabak en gekonfijte bananen. Die hield hij verborgen in de bureaula; ik snoepte er altijd van. Ada was de burgerlijke, mijn vader hield het meest van haar. Op school was ze verlegen, slecht in wiskunde; thuis was ze brutaal en reuze geestig.

Toen we in de Jozef Israëlsstraat woonden, sliepen we samen in een bed, onder zo’n Duits dek dat ze voortdurend van me aftrok. Ik ben een keer midden in de nacht de straat opgegaan en heb aangebeld. Ze schrokken zich rot, ’s morgens om zes uur de bel. ‘Ik kan niet slapen,’ heb ik gezegd, ‘ze trekt steeds het dek van me af.’ Ik was de ordinaire. Ik schreeuwde op straat, leerde slecht op school: ordinair in die zin. Zij waren burgerlijk gezellig, ik een rare vogel.

‘Hoe kun je zo in god geloven?’

We woonden in verschillende straten in Groningen, toen een grote kale stad in een landschap zonder fantasie en zonder humor: de stad paste precies bij de mensen die er woonden. De Groningse aard paste helemaal niet bij me. Je stuitte op een steen wanneer je je innerlijkste gevoelens uitsprak. Altijd bleven ze gereserveerd. Vroeg de ene Groninger aan de ander: ‘Bist nog oet west gister?’ ‘Khabareth.’ ‘Hest laach’n?’ ‘Kheb me rot laach’n.’ Maar dan veranderde z’n gezicht niet: z’n mondhoeken bleven waar ze waren. Nooit lieten ze hun gevoelens blijken. Alles vonden ze aanstellerij. Ik kletste te veel. Dat hoorde niet.

Mijn moeder heette Emma Levy. Ze was van oorsprong Duitse; tot haar twintigste woonde ze in Hamburg. Ze wilde concertzangeres worden. Hoewel haar ouders beiden joods waren, had zij zelf niets van een joodse vrouw. Blond, glad haar had ze, een prachtig gebit en blauwe ogen die misschien iets te dicht bij elkaar stonden: een echte vrouw, mondain, wuft, elegant. Op de bruiloft van haar broer

zat ze aan tafel naast mijn vader. Zo hebben ze elkaar leren kennen, twee mensen uit heel verschillende milieus.

Mijn vader heette Isidore Mendels. Hij kwam uit Den Haag, waar zijn vader een sigarenwinkel had. Het was een orthodox joods gezin, een gegoed maar eenvoudig milieu, heel anders dan dat van mijn moeder. Grootvader was hoofd van de Joodse Gemeente. Mijn grootmoeder droeg een pruik, zoals veel joodse vrouwen, om onaantrekkelijk te zijn voor andere mannen. Vaak waren de pruiken mooier dan hun eigen haar. Als ze jeuk had, klopte ze, op het karton. Ik dacht: wat doet ze toch? ‘Binnen,’ riep ik, maar dat was het niet.

Mijn moeder was twintig toen ze mijn vader ontmoette. Alles gaf ze op om met een elf jaar oudere man te trouwen. Het waren beiden fijne mensen, maar ze pasten niet bij elkaar. Mijn vader was een kleine, slecht geklede man, net een oude geleerde. Hij had manchetten die voortdurend over zijn handen zakten; in huis liep hij rond met zijn overschoenen nog aan. Mijn moeder vond het verschrikkelijk. Ze kamde hem, ze borstelde hem af, maar echt veel hielp het niet. Vereende mensen zijn het nooit geworden: de eenheid van een vader en moeder heb ik niet gekend.

Op straat liep mijn moeder voorop en hij achter haar aan. Zulke verschillende mensen. Mijn vader was te zwaar voor haar. Die hele orthodoxie van hem, dat was zoiets verschrikkelijks. Oogkleppen waren het. Hoewel ze goed haar best deed, heeft mijn moeder er nooit iets van begrepen. Zijn hele leven werd bepaald door zijn godsdienst. Ik heb nooit begrepen hoe een zo intelligente man, zo’n knappe historicus en neerlandicus, zich door een godsdienst zo veel liet opleggen.

Op sabbat mocht je niets. Je verveelde je rot. Heel vrome joodse vrouwen droegen op sabbat zelfs geen tas. Daar weigerde mijn moeder aan mee te doen. Mijn vader had op zaterdag zijn zakdoek niet in zijn broekzak, maar achter een ceintuur die hij om zijn middel had gedaan. Ik begreep er niets van. Je mocht op sabbat niets veranderen. Als mijn vader op zaterdag thuiskwam en de voordeur was op slot, dan sprak hij op straat een jongetje aan. ‘Jongen, luister eens, ik heb zo’n pijn in mijn vinger. Kun jij even voor me aanbellen?’ Zeg dan de waarheid.

Berthe [Josepha Mendels latere levensgezellin] kwam op vrijdagavond wel eens bij ons. Zij is veel vrijzinniger opgevoed. Ze deed wat haar vader bij zijn ouders had gedaan: de fiets tien huizen verderop zetten en het laatste stukje lopen. Ik zondigde niet vaak. Een enkele keer scheurde ik wel eens iets op zaterdag, per ongeluk. En als ik thuis alleen aan tafel zat te eten, dan zei ik niet al die gebedjes. Mijn vader werd altijd zo driftig als iets niet volgens de regels ging. Hij zat met Grote Verzoendag van vrijdagavond tot zaterdagavond in de synagoge en kwam tussendoor alleen thuis om te slapen. Hij droeg dan zijn doodskleed, een witte doek waarin joden na hun dood worden gewikkeld. Wij gingen ook wel naar de synagoge, maar niet de hele dag. Dan zaten we daar, de mannen beneden, de vrouwen en de kinderen boven achter het hek. Er werd prachtig gezongen door voorzangers, maar meestal verveelde ik me en sloop ik stiekem weg. Boven kon dat, er waren er wel meer die

wegliepen. Tegen zevenen kwam mijn vader thuis en werd er aangebeten: iedereen kreeg een stukje brood met zout. Dan zei mijn vader: ‘Dit is de mooiste dag van het jaar. Ik zou zo weer terug willen.’ Hoe bestaat het, hè?

Ik vond ze omslachtig, al die gebruiken. Het feest met de bonbons was nog wel leuk, het begraven van het zilver ook wel. Nadat je het begraven had, moest je met een kaarsje in je hand de drie trappen op van dat huis in de Jozef Israëlsstraat. Om te kijken of er nog kruimels lagen: er mocht geen kruimel gerezen brood in huis blijven. Was mijn vader al die trappen aan het vegen. Daar was het helemaal geen man voor: hij kon nog geen spijker in de muur slaan, en de klokken, die werden elke week opgewonden door meneer Hof. Zo ging dat vroeger. Of nee, niet vroeger, maar met hem.

Hoe kun je zo in God geloven? Een God die zo veel verschrikkelijke dingen op zijn geweten heeft. Hoe kan het joodse volk nog het uitverkoren volk zijn? Waarom heeft hij toen niks gedaan? Ik kan het niet begrijpen. Ik ben in Israël geweest. Daar vroeg een Vlaamse vrouw me of ik het fijn vond om thuis te zijn, het rare mens: mijn thuis is in Parijs.

Poppen

Ik was een eenzaam kind, maar geen kind om medelijden mee te hebben. Dat kwam, denk ik, vooral uit mezelf: ik zocht de eenzaamheid. Ik was gek op poppen

en katten. In de Jozef Israëlsstraat was op de derde etage een alkoof, waarin op een bepaald moment wel acht katten zaten. Ze kregen kinderen op mijn bed. Ik dacht dat er ontlasting lag, maar toen bewoog het. En ik had mijn poppen. Onder het tafelblad was een plank, daar zaten de poppen. ’s Ochtends gingen ze naar school, Dora, Emmy, de jongen en al die anderen. Ze kregen een tasje om. Als ik om twaalf uur thuiskwam, holde ik direct naar boven. De tasjes gingen af en ik zette bordjes voor ze neer. Voor ik weer naar school ging, ruimde ik af en deed ze opnieuw een manteltje aan, ook zij moesten ’s middags naar school. En zo ging mijn dag voorbij, jarenlang.

Ik was zeven, acht jaar oud toen ik een boek ben gaan schrijven, op zolder. Opeens waren ze er, de kinderen van mevrouw Staphorst. Tachtig bladzijden lang. Met een potlood en een schrift was ik niet eenzaam meer. Later heb ik Irma’s geluk geschreven. Dat heb ik ook geïllustreerd, hoewel ik geen lijn kan tekenen. Ik was toen een jaar of negen.

Ik heb niet het gevoel dat ik door mijn ouders werd begrepen, maar wie wordt dat wel? Ouders zien niet dat een kind ouder wordt, van alles ontdekt, van alles meemaakt, zich van alles afvraagt, dat een kind een mens is met een innerlijk leven. Ze maken gesloten wezens van hun kinderen. In mijn jeugd was het nog zo dat ouders kinderen over veel dingen in het ongewisse lieten. Niks legden ze uit, je stond alleen met alles. In Het rode kerkhof heb ik erover geschreven: dat meisje weet niet waar dat bloed vandaan komt. Een kind hoorde alleen wat van vriendinnen, waar de kinderen vandaan komen, wat ze dan moeten doen. ‘De man steekt iets in de vrouw.’ Wat steekt hij erin? Kijk maar naar Rolien: je wist van niks en praatte nergens over. Zag je een jongen op z’n fiets met z’n broek open, je bleef ingetogen als kind, je probeerde het zelf te verwerken. Ouders wisten niet wat ze deden met hun kinderen. Ze weten het nog niet.

Misschien begreep mijn moeder nog wel iets van me. Ze ging met me naar een kinderdokter, ik was ‘zo’n gek kind’. Ik leerde niet op school, was nerveus en hoestte veel. In de eerste klas van de middelbare meisjesschool, de mms, had ik zeventien onvoldoendes, waarvan negen voor gedrag. Dat was toen nog zo: voor elk vak kreeg je ook een gedragscijfer. De dokter zei dat het nervositeit was; hij dacht natuurlijk aan de stemming bij ons thuis. Mijn vader had voortdurend van die onbegrijpelijke driftbuien: hij maakte al herrie als van de galles op tafel een hoekje was afgebroken. Er was altijd wat. Ruzie vond ik vervelend, dan liep ik weg. ‘Ze moet maar een tijdje uit huis,’ heeft die dokter gezegd, ‘dat is beter voor Jos.’

Zo kwam ik in Deventer terecht, veertien jaar oud. Ik kwam in huis bij een joodse familie. De vrouw was heel aardig. Ze droeg een pruik. Zij klopte er ook op als ze jeuk had. Ze kreeg een kind toen ik er woonde. Ik heb naar huis geschreven: ‘Er is een paars jongetje geboren.’ Haar man was niet prettig, dat was een vieze vent. ‘Er gebeuren daarboven rare dingen,’ zei ze, ik zal het nooit vergeten. Mijn vader heeft dat onderzocht, daar heb ik grote eerbied voor. De man bleek geen goe-

de naam te hebben, dat heeft mijn vader van tevoren niet geweten. Hij wilde niet dat ik er nog langer bleef, hoewel er geen andere joodse familie was bij wie ik kon wonen. Hij deed me in huis bij een dominee, bij een echt luthers, godvruchtig gezin: alleen voor de warme maaltijden moest ik naar een joodse familie, een slager. Heel mooi vind ik dat van hem. Hij wilde de opvoeding van zijn dochter zo goed mogelijk regelen, ook al moest hij daarvoor heel wat overwinnen. Ik kon in Deventer blijven als ik me maar hield aan de spijswetten. Drie jaar ben ik gebleven, tot en met mijn examen. Ik had goede cijfers voor taal, kunstgeschiedenis, lezen, boekhouden, zelfs voor gedrag. En ik schreef prachtige opstellen.

‘Je bent hetzelfde’

Titi woonde tegenover de meisjesschool. Prachtig was ze, prachtig. Ze droeg van die bloesjes. Onder haar hals had ze altijd zweetdruppeltjes. Ze rook niet lekker. In bad ging ze niet want daar hield ze niet van. Ik heb haar kort geleden nog gesproken, ze heeft dezelfde stem gehouden en in bad gaat ze nog steeds niet. Ik was verliefd op haar, zo denk ik er nu over. Heel mooie blanke handen had ze, met een ring om haar vinger. Ze kwam uit een andere wereld, dat was het denk ik. Later ging ze naar een dure kostschool in Hilversum. Uiteindelijk waren we toch niet goed genoeg om met haar om te gaan. Ik vond een draaiorgel zo mooi en wilde met de draaiorgelman meelopen. Dat was natuurlijk niets voor die deftige mensen.

Ieder meisje is wel eens verliefd op een meisje. Iedereen, iedere man en vrouw, is biseksueel, is het niet in het echt dan toch in gedachten. Op iedere tien vrouwen zijn er zeker vijf die het in zich dragen om homoseksueel te zijn. Waarom lopen meisjes altijd gearmd met een meisje? Daar zit een soort liefde in. Door haar word ik beter begrepen, denkt ze, tegen haar kan ik dingen zeggen die ik tegen een man niet kan zeggen. Vraag honderd meisjes: ze hebben vriendinnen, geen vrienden. Je voelt je veilig, je bent hetzelfde, je begrijpt elkaar. Een meisje gaat uit in een zwartfluwelen jurkje. Haar vriendinnetje heeft er ook één, maar één met een wit kraagje. ‘God, wat leuk,’ zegt ze. ‘Laat mij dat kraagje ook eens proberen.’ Kunnen ze een half uur over praten. Daar begrijpt een jongen niets van. Het wordt op latere leeftijd wel beter, maar toch: er blijft iets wat een man nooit van een vrouw zal begrijpen. Toen ik jong was, had ik een afkeer van mannen, zoals alle meisjes. Ik vond ze viezig, ze stonken. In mijn vaders studeerkamer stonk het naar sigaren, walgelijk. De man van Griet, de dienstmeid, stonk ook. En de wasbaas, dat was ook zo’n vieze vent. Hij wilde telkens m’n buik open maken met een huissleutel. ‘Zullen we even draaien,’ zei hij dan. Ik heb hem nooit de kans gegeven.

Mannen kende ik toen nauwelijks. Ik ben eens verliefd geweest op een joodse jongen wiens vader een pettenwinkel had. ‘Die pettenwinkel wil ik niet boven hebben,’ zei mijn vader; hij vond hem niet goed genoeg. Er waren toen nog duidelijke standsverschillen. ‘Je kunt me net zo goed vertellen dat je met een paard gaat trouwen.’ Dat was niet als belediging bedoeld; hij wilde de onmogelijkheid ervan

uitdrukken. Alsof ik tegen hem had gezegd: ‘Ik ga met een schoen trouwen.’ En er was een jongen met wie ik op Grote Verzoendag ben gaan wandelen. Ik op zoek naar de vlammende vonk in zijn ogen, want dat hadden ze me verteld, dat je daar op moest letten. Ik heb geen vonk gezien. Hij wandelde maar door en deed geen mond open.

Oudere mannen hadden iets geheimzinnigs. Dichters, schrijvers, vooral dat soort mannen vond ik aardig, maar van hen waren er niet veel. Ik heb het wel met anderen geprobeerd, met zakenmannen bijvoorbeeld. Dat werd niks, ik kon ze niet aardig vinden. Eén schreef me lange brieven, maar hij had zo’n langzaam handschrift. Gebruiken doen ze je allemaal. Nu kan het andersom ook, in mijn tijd niet. Ik wilde praten, zij wilden iets anders. Jozef Cohen, een schrijver die in de bibliotheek werkte, nam me mee naar boven om me de schilderijen te laten zien. Dat waren me schilderijen, maar hij zoende wel lekker. Samen gingen we buiten de stad wandelen. Hij doopte zijn zwembroek in een sloot omdat hij tegen zijn vrouw had gezegd dat hij ging zwemmen. Heel poëtisch. Hij is een keer bij ons thuis geweest in de H.W. Mesdagstraat, om met mijn vader te praten. Hij wilde zich verdedigen. Hij zou gaan scheiden, zei hij. Ik lachte me rot; ik wilde helemaal niet trouwen. Mijn vader heeft hem eruit gegooid. Hij kwam later terug omdat hij zijn wandelstok had laten staan. Stond ik boven aan de trap met shampoo op mijn hoofd en een witte badhanddoek om. Ik was nog een kind toen, eigenlijk begreep ik er niets van. Het was allemaal heel onschuldig. Ik was nog zo naïef. Ik wilde praten. Zij waren allemaal de schrijver en ik maar een meisje, zomaar een meisje, verder niks. Ik heb een keer met Roland Holst in de trein gezeten; het was leuk tot ik over literatuur begon, daarmee was het afgelopen. Altijd.

Chanel no. 5

Toen ik boven aan de trap stond en Jozef Cohen beneden, woonde ik alweer in Groningen. Ik was achttien, negentien jaar oud. Mijn zusjes waren verhuisd naar Amsterdam. Ik vertelde mijn ouders dat de directrice van de Meisjesschool in Deventer had gezegd dat ik actrice moest worden. Mocht niet van mijn vader, misschien had mijn moeder het nog wel toegestaan. Ze stuurden me naar de huishoudschool aan de Kraneweg. Belachelijk. Je gaat alleen naar een huishoudschool om de pest aan de huishouding te krijgen. Het was er verschrikkelijk. Mijn ouders dachten zeker: daar leert ze tenminste nog iets, krijgt ze misschien nog een man. Ik was de slechtste leerling die ze daar ooit hebben gehad. Er waren nog van die strijkijzers waarop je moest spugen. Ik moest de molton onderbroeken van de onderwijzeres strijken. Kreeg ik de grootste heibel omdat ik naar buiten stond te kijken, en niet zag dat het strijkijzer een gat in die onderbroeken brandde. Het was niks voor me. Ik had een herexamen voor strijken en platte was, dat was nog nooit gebeurd.

Na een jaar was het afgelopen. Daarna heb ik een opleiding gevolgd voor onderwijzeres, een stoomcursus. Ik kwam er niet doorheen. Toen kreeg ik privéles en

haalde in 1923 mijn diploma. Een paar jaar lang ben ik ingesprongen bij ziekte. Maar dat was ook niks voor me, onderwijzeres. In een vijfde klas begreep ik een keer zelf de sommen niet, toen ben ik gauw weggelopen. In een eerste klas kon ik geen orde houden; ze gooiden met inkt en zo. ‘Lezen jullie eens wat voor,’ zei ik tegen ze. Dat konden ze niet. Ik heb ze toneel laten spelen; kwam de inspecteur.

Nadat we waren verhuisd naar Den Haag werd ik gouvernante bij een familie die net terug was uit Engeland. Ze woonden bij Haarlem in de buurt. Ik moest de kinderen klaarstomen voor school want ze konden geen Nederlands schrijven. Na een maand of vier waren ze bij. De eerste dag dat ik er werkte, kwam er tegen de avond een heerlijk riekende man binnen, een vrolijke vent. Hij kuste zijn vrouw, hij kuste zijn kinderen. Toen vroeg het meisje: ‘Kus je haar niet?’ ‘Nog niet.’ Hij was de eerste leuke, frisse, prettige man die ik ontmoette. Een sensuele man die lekker rook naar Chanel no. 5. Een echt gesprek kon je met hem niet voeren. Ik heb toen ik Heimwee naar Haarlem schreef veel aan hem ontleend: hij stond model voor Bert van Smeent. Ik was nog een onbedorven kind. Hij heeft me ook niet bedorven.

In 1926 werd ik leidster van Het Zwaluwnest, een avondclub voor joodse meisjes. Om ze na schooltijd van de straat te houden. Ik heb het tien jaar lang met plezier gedaan. Toch: ik had niet het leven van een vrouw tussen de 25 en 35. Sociaal werk is mooi, maar aan jezelf kom je niet toe. ‘Ik krijg grijs haar,’ heb ik gezegd. ‘Ik word hier oud. Ik kan niet mijn hele leven dit werk blijven doen.’ ‘Ga toch naar Parijs,’ zei Berthe. ‘Ga schrijven.’ ‘Ga maar,’ zei mijn moeder. ‘Hier heb je 300 gulden, je erfdeel, dat komt je nog toe.’ Ze begreep me wel. Ze had liever gewild dat ik was getrouwd, want dan was ik onder de pannen geweest. Maar daar ik niet van pannen hield, wilde ik er ook niet onder. Dat zou normaal zijn geweest: trouwen, kinderen krijgen, de huishouding doen. Ik had er geen zin in. Ik wilde schrijven, ik wilde werken, ik wilde doen waar ik zin in had.

‘Zij de schoonheid, ik de hersens’

In 1936 ben ik naar Parijs gegaan. Frankrijk was onder premier Léon Blum een socialistisch land geworden. De mensen hadden net hun vijfde week vakantie gekregen toen ik er aankwam. Allemaal gelukkige gezichten. Er waren veel mogelijkheden in Parijs, ook voor een journaliste als ik, die eigenlijk nog nooit had geschreven. Ze waren druk bezig met de Wereldtentoonstelling. Ik heb gesolliciteerd naar een baan als gids. Bij de vijftig kandidaten die van de vijftienhonderd sollicitanten overbleven, hoorde ik ook. Zo verdiende ik al vrij snel geld.

Toen ik in 1937 gids werd, was ik uit de problemen. Ik werkte samen met een schoonheidskoningin uit het zuiden van het land. We waren een leuk stel: zij had de schoonheid, ik de hersens. Met de Duitse groepen gingen we de Entartete Kunst bekijken: Picasso, Van Gogh, Braque, Matisse. Ze keken niet op of om. Wat ze het mooist vonden, waren de hoeren in de Rue Apollinaire. Daarna dronken we wat. De volgende ochtend ging ik er mijn percentage halen van de borrels.

Ik ben artikelen gaan sturen naar Hollandse kranten en weekbladen. Ik kreeg ze allemaal terug met een keurig briefje dat altijd begon met ‘Tot onze spijt…’, ‘Het spijt ons dat…’; beleefd waren ze wel. De Groene stuurde me een ander briefje: ‘U bent geen journalist. U bent een schrijfster.’ Dat schreven ze me. Toch begon het te lopen. Als je maar nieuwsgierig bent en wat aanleg hebt, red je het wel. In de laatste jaren voor de oorlog schreef ik voor alle vrouwenbladen en voor de vrouwenpagina’s van de kranten. Ik schreef over onderwijs, over het leven van de Franse huisvrouw, over ziekenhuizen, over mode, theater en literatuur, over alles behalve politiek en muziek want daar wist ik niks van. Tot 1940 liep het heel goed. Ik stond op eigen benen.

Op 3 september 1939 brak in Frankrijk de oorlog uit. Opeens vertrokken alle mannen in soldatenpakken naar het front. Een rotzooi, een ellende. Op de boulevards overal huilende vrouwen en kinderen. Ik kreeg in die tijd een visum om naar Holland te gaan. Ik ben een week gebleven. ‘Blijf toch hier,’ zei mijn moeder, want in Holland was het nog geen oorlog. ‘Nee,’ heb ik gezegd. ‘Ik woon nu in Frankrijk en daar blijf ik.’ Op 12 februari 1940 zag ik ze voor het laatst: mijn moeder, Edith, Ada en hun gezinnen. Ik had niet het gevoel dat ik ze niet terug zou zien; toch was het gek dat mijn moeder en oudste zus in Den Haag en Ada met haar familie in Rotterdam op het station stonden om me uit te wuiven: dat was nog nooit gebeurd.

Het begin van de oorlog in Holland betekende het einde van mijn werk voor de

kranten. Er is toen een man bij me gekomen, vroeg in de morgen; ik was nog niet eens aangekleed. Oegema heette hij, een Friese dichter in een pandjesjas die ook voor de Nederlandse kranten werkte. Hij had zich nog dezelfde dag bij de Duitsers aangesloten en raadde me aan hetzelfde te doen. Onder een schuilnaam: Christina Varkevisser of zoiets, ik zeg maar wat. Als maar niet zou blijken dat ik joods was. Ik heb hem met mijn blote voeten de deur uitgeschopt. Voor de Duitsers ging ik niet werken. Dan nog liever verhongeren.

In dat kleine appartementje dat ik had in Montparnasse, stond ik, mei 1940, bijna 38 jaar oud, plotseling in een volledige leegte. Ik voelde me vrij. Ik heb tegen mezelf gezegd: ‘Nu ga ik m’n boek schrijven.’ Dat was zo’n gekke tijd, die twee jaar dat ik eraan schreef. Om een uur of vijf’s morgens stond ik op, om half zes was ik aan het werk, in een heel klein kamertje met een oude schrijfmachine. Soms nam ik wat in om mezelf op de been te houden. Vreemd eigenlijk. Terwijl ik me zorgen maakte over wat er in Holland gebeurde met mijn familie en kennissen, zat ik heerlijk te schrijven. Ik ruimde niet op, de vellen bleven op tafel liggen. Eén keer per week kwam een Hollands meisje het huis een beetje schoonmaken.

Prachtige jaren: eindelijk kon ik rustig werken. Augustus 1942 was Rolien en Ralien af. In die twee jaar is er iets uit me gekomen wat al jaren in me was. Niet dat ik Rolien ben geweest, maar ik heb veel van mezelf in haar gestopt. Rolien is een meisje wier persoonlijkheid voortdurend wordt tegengewerkt; dat ging voor mij maar ten dele op. Ik heb wel altijd iemand in me gehad, zoals Rolien Ralien. Dat is nooit opgehouden. Ik geloof dat veel mensen iemand in zich dragen, vooral mensen die niet helemaal wijs zijn. Ik ken een jongetje dat vaak tegen zijn moeder zegt: ‘Ik heb een stem in me.’ Bij mij was en is het niet echt een stem. Het is eerder alsof er een boek wordt voorgelezen waarin geschreven staat wat ik doe, denk en beleef. Nog altijd zie ik mezelf als een ander. Daar praat ik in mezelf over, in boekentaal.

Juif

Aan het begin van de oorlog wist niemand dat ik een jodin was, want ik droeg de ster niet. Bourgondiërs zien er net zo uit als ik, dacht ik: zij hebben net zo’n neus. Maar toen ik iedereen met de ster zag lopen, zo ellendig, vond ik mezelf een lafaard. Ik ben naar het politiebureau gegaan, heb ‘Juif’ op m’n kaart laten zetten en een ster op mijn jas gespeld. ‘Annähen,’ brulde een Duitse officier later. ‘Scheisse,’ heb ik geroepen, en ben hard weggerend.

Op een morgen in augustus 1942 lag er een briefje onder mijn deur: ‘Kom onmiddellijk naar ons toe. Vanavond beginnen ze met de buitenlandse joden. J.M.’ J.M. zat in het verzet. Ik heb twee Roliens en het hoogstnodige in een koffertje gepakt en ben weggegaan. Zij zorgden voor een nieuwe identiteitskaart. ‘José Mendele’ stond erop, en om m’n accent te verklaren was ik ergens dichtbij de Belgische grens geboren. Nog dezelfde avond zijn de mensen uit het gebouw gehaald. Met de trein ben ik naar Chalon-sur-Saône gegaan, een plaatsje dichtbij Vrij Frankrijk. Ze hadden me verteld dat daar een man woonde die me verder kon brengen. Om twaalf uur ’s nachts werd ik met een aantal anderen naar roeibootjes gebracht. Er waren vrouwen die schreeuwden toen we de rivier overstaken, het ergste wat ze konden doen. De Duitsers schoten, maar we hebben de overkant bereikt. Voor me lag een uitgestrekt grasland: Vrij Frankrijk. Ik ben naar een stad gegaan waar ik een schilderes kende. Ze was niet erg verrukt over mijn komst: ze vertelde het hele dorp dat ze een jodin verschool. Niet erg slim.

Op een morgen ben ik met de trein naar Perpignan gegaan. Daar kreeg ik het adres van een passeur in Saint-Laurent-de-Cerdans. Ik heb één exemplaar van Rolien achtergelaten, en een koffer met kleren. De passeur was een grote Bask. Ik ontmoette hem in een kroeg, erg veel geld vroeg hij niet. ’s Avonds, 20 december, zijn we op weg gegaan. Hij droeg mijn bagage. Midden in de nacht hield hij opeens stil en zei: ‘Hier gaan we slapen.’ ‘Ik ben niet gekomen om te slapen,’ heb ik tegen hem gezegd. ‘Ik ben gekomen om door te gaan.’ Ik was me daar gek, met die vent in een hut te gaan liggen. We zijn verdergegaan. Een paar uur later zei hij tegen me even te wachten. De Duitsers waren vlakbij, hij zou even gaan kijken. Ik heb hem nooit weer gezien. Hij weg, m’n bagage weg, en Rolien weg. Vlakbij de Frans-Spaanse grens moest ik alleen verder. M’n espadrilles was ik verloren en ik had alleen nog een jasje, erg warm had ik het niet. In m’n bustehouder zat een lippenstift en wat geld: dat was alles wat ik nog had. Ik liep maar door. Op het laatst ben ik op een steen gaan liggen. Toen ik de volgende ochtend wakker werd, bleek dat een graf te zijn. Even verderop zag ik een boerderij. Ik heb er gevraagd waar ik was en of ik even binnen mocht komen. ‘Nee,’ zei die vrouw; ze wou geen gedonder, want ik was nog in Frankrijk. Ik ben verdergegaan, dacht steeds: ‘Hier ga ik dood.’ Ik was er zeker van dat ik Spanje niet zou halen en dat niemand me zou vinden. Ik was alleen. Ik dacht aan mijn moeder, ik dacht aan iedereen. ‘De één gaat zo, de ander zo,’ dacht ik, ‘en zo ga jij.’ Met mijn vinger schreef ik mijn naam in de aarde. Er zat toch nog een poëtische kant aan.

Ik liep maar wat rond tot ik in een dal een boerderij zag liggen. Een dikke vrouw zei me dat ik in Spanje was. Ik kreeg melk met suiker op een schoteltje, net als een kat, heel lekker. Ik ben in slaap gevallen. Toen ik wakker werd, stonden er kinderen om me heen. Later kwam de politie vragen wat ik wilde. Aardige mensen: ik mocht me wassen, kreeg een zakkammetje en sinaasappels. Ik ben naar Figueras gebracht, naar een gevangenis. Met nog vijftig andere vrouwen werd ik opgesloten in een ruimte van misschien zes bij zes meter. Lopen kon je er niet. Er waren vrouwen bij die hun man hadden vermoord, maar ook vluchtelingen zoals ik. Een van hen gaf me een stukje matras; daar heb ik drie weken op gezeten. Zonder waslapje, zonder iets. Ik zat er omdat ik geen kaart had, want die had ik weggegooid: die was alleen voor Frankrijk. Ik moest vooral niet zeggen dat ik joods was, maar dat ik mijn land wilde dienen; als ik dat zei, zou alles goed komen. Met Kerst kwamen er mooie dames om ons te vertellen dat we geen moordenaars mochten zijn. Kregen we een koekje zo klein dat je het in een holle kies kon verbergen. Verder was er nauwelijks iets te eten. ’s Morgens was er iets bruins te drinken, maar er waren altijd meer mensen dan kopjes. Erom vechten kon ik niet.

Ik heb de Nederlandse consul geschreven. Toen is een dame van de ambassade gekomen om me naar Barcelona te brengen. Ze kocht een paar knopen voor m’n jas en een paar jongensschoenen: in Barcelona had niemand zo’n grote maat. Ik ben onderzocht door een dokter die me doorstuurde naar een kuuroord. Elke ochtend spoten ze bronwater tegen mijn lever; alsof ik daar last van had. Ik heb ze gezegd dat water tegen mijn haar en mijn gezicht te spuiten. Daar zat geen leven meer in.

Mijn wangen leken wel perkament. ‘A qui!’ riep ik. ‘A qui!’ Meer Spaans kende ik niet. Wat kon mij die lever schelen. Zo kreeg ik tenminste weer een beetje leven.

In Madrid was ik voor even de kat van de keizer. Ze kenden mijn oom: Maurits Mendels, lid van de Tweede Kamer. Ik kreeg een goede hotelkamer, een schrijfmachine, zakgeld, geld voor kleren en ik had een mooi baantje: controleren of de Nederlandse jongens wel ondergoed kochten van het geld dat ze kregen, en niet alles opzopen. In Amerika bleken kennissen van mijn ouders borg voor me staan, maar Amerika heeft me nooit getrokken. Ik wilde in Engeland voor het verzet gaan werken. Ze wisten dat ik journaliste was en dachten me daar wel te kunnen gebruiken. In Lissabon, waar ze me heen stuurden, hoorde ik dat ik kon gaan. Ik heb meteen nieuwe kleren laten maken; als je voor de regering gaat werken, moet je er een beetje behoorlijk uitzien. ‘Morgenavond vertrekt u,’ zeiden ze op een morgen.

‘Dat kan niet. Er is nog een mantelpakje in de maak.’ ‘Nóg één? En u hebt ook al zo’n hoge rekening van de kapper.’ Dat zei die vrouw tegen me. Ik heb gezegd: ‘Excellentie. Als je zo veel rotzooi hebt meegemaakt als ik, dan moet je een ander mens worden. Je moet je haar verzorgen, en je kleren. Je binnenste kun je niet veranderen.’

Het vliegtuig is de dag daarop zonder mij vertrokken en die nacht door de Duitsers neergeschoten. Twee dagen later ben ik in een geblindeerd vliegtuig naar Engeland gegaan.

Een handtasje van de Hema

We werden opgesloten in een doofstommeninstituut, voor onderzoek. Steeds weer nieuwe vragen: ‘Wie was die man die tegen u zei dat hij uw moeder uit Polen zou redden?’ Dat soort strikvragen. Verschrikkelijk, je mag als vrouw blijkbaar niet alleen zijn. Nadat ik was vrijgelaten, ben ik gaan werken voor de Voorlichtingsdienst. Vervelend werk: het cabaret van Max Blokzijl uittikken, Juffrouw Klessebes, dat soort dingen. Later werkte ik mee aan een Franstalige krant met Hollands nieuws. Ik heb het nog een half jaar lang alleen gedaan, met een Franse secrétaire die de artikelen op spelfouten nakeek. Hij heeft er maar één keer een gevonden. Moeilijk werk was het, allemaal zo politiek. Londen was in die dagen een Oranjehaven, waarin koningin Wilhelmina zich met alles bemoeide. Een prachtig, nobel gezicht had ze, maar een echte koningin was ze niet, eerder een koning. Ze zag er vreselijk uit: de baleintjes staken uit haar korset en ze droeg een handtasje van de HEMA. Maar ze had een mooi gezicht; je kon zien dat ze had gestreden.

Op een dag nodigde ze de kunstenaars uit die in Londen verbleven. Daar hoorde ik ook bij. We gingen naar haar huis in Maidenhead. Helemaal in het zwart, zwarte handschoenen aan, een hoedje op en zonder nagellak, want daar hield ze niet van. Ze deed zelf open. ‘U rechts en de heren links,’ zei ze toen we binnen waren. ‘Gaat u hier maar zitten. U kunt me helpen. We gaan theedrinken.’ Ze hield geen schoteltje onder haar kopje, zo gek. Terwijl ik van te voren nog een van de

jongens thee had leren drinken met zijn pink omhoog, en hem wel tien keer had gezegd niet met z’n lepeltje in het kopje te klepperen.

We aten en dronken wat, Wilhelmina at met smaak een sandwich. Toen zei ze tegen Henri Sandberg, de correspondent van Het Volk: ‘Leest u eens iets uit uw werk voor.’ Hij schreef gedichten, van die surrealistische. Sandberg stond op en zei met gezwollen stem iets als het volgende: ‘De vrouwen hingen aan de borsten in de tram, en rukten ze naar beneden en aten ze op. Eén viel er dood.’ Zoiets. Gostalnie heette het. ‘Ik begrijp het niet zo goed,’ zei ze. ‘Het zal wel heel mooi zijn.’ Even was het stil. Toen zei ze: ‘En juffrouw Mendels?’ Ik had nog nooit gedichten geschreven, alleen een enkele keer uit gekheid voor vrienden. ‘Ze schuift de wagen langs de kant.’ Zo begon ik. ‘Zijn magere hand ligt bevend op zijn knie. Zijn ogen zien de blauwe lucht, de vogels in hun ochtendvlucht. Zij schuift die wagen maar voorbij. Het is alsof het wank’lend schuiven…’, en toen ben ik gaan lachen als een gek. Ik wist niet verder. ‘Gaat u maar zitten,’ zei ze. ‘U moet de groeten hebben van mijn oom, Maurits Mendels,’ heb ik tegen haar gezegd. ‘Ach, is dat uw oom? De groeten waarvandaan?’ ‘Uit Buchenwald.’

Ik hoorde in Londen voor het eerst wat er met de joden gebeurde. Voorheen wist ik het niet precies, net als iedereen. Mijn zuster wist het ook niet. ‘We zijn veertig en we gaan in Duitsland werken.’ Dat zei ze toen de Duitsers haar en haar familie kwamen halen. ‘We komen wel weer terug.’ Ze zong het Wilhelmus. Mijn andere zus heeft haar servies verkocht en voor het geld een passeur naar België gekregen. Het heeft niet geholpen. ‘Ik ben toch van Duitse afkomst,’ zei mijn moeder. ‘Mij zullen ze niets doen. Waarom zouden ze? Ik heb nooit iets gedaan.’

‘Een vies boek’

Toen ik in 1945 uit Engeland vertrok, ben ik eerst naar Holland gegaan. Ik vond er niets terug. Rotterdam was leeg. M’n zuster was er niet meer, haar kinderen ook niet, haar man niet, er was niemand meer, alles was weg. Ik ben er later opnieuw heengegaan om de buren te vragen wat er was gebeurd. In hun huis stond de piano, lag het tapijt. ‘Dat heeft uw zuster ons gegeven,’ zei ze. Onzin natuurlijk. Dat zou de laatste zorg van mijn zuster zijn geweest; ze kende die hele mensen niet. Het huis was leeg. Leeggehaald. Triest, dat huisje. Ik ben naar Den Haag gegaan, mijn moeder was weg. En naar Amsterdam, mijn zuster was weg. Iedereen weg. Bij Berthe was gelukkig alles goed. Bij haar, op de Veluwe, ben ik een poosje gebleven. Maar Holland was geen plaats om lang te blijven. In Parijs was het weinig beter. Ook mijn appartementje was leeggehaald. Alles was verdwenen. En daar stond ik weer, met niets. Gelukkig kreeg ik al gauw werk als journaliste op de ambassade. Dat heb ik tot 1947 gedaan.

Het exemplaar van Rolien en Ralien dat ik in Perpignan had achtergelaten, werd me toegestuurd toen ik in Engeland was. Via de Voorlichtingsdienst kwam het bij Jan Greshoff in Amerika terecht. Hij vond het prachtig. ‘Direct na de oorlog moet

het uitkomen,’ heeft hij gezegd. In 1947 verscheen het bij Querido. In de eerste jaren werd het vooral door vrouwen gelezen, en door mannen slecht beoordeeld. Vestdijk vond het een verschrikkelijk boek. Rolien is ziekelijk, schandelijk, dat soort dingen schreef hij. Rien Marsman, de weduwe van de grote dichter, vond het een vies boek. Toen ik het schreef, heb ik geen moment stilgestaan bij de reacties die het zou oproepen. Daar denk ik nooit aan. Rolien ging blijkbaar tegen het zere been van de keurige, zuinige Hollander, van al die katholieken, gereformeerden, burgers en winkeliers, van nette burgerdames. De maatschappij schrijft mij niets voor. Ik doe alleen waar ik zin in heb. Wat heb ik met de maatschappij te maken? Ik zal sterven als een niet-nette dame.

In 1948 werd Eric geboren. Ik was 45. Moedwillig heb ik hem gekregen, hoewel twintig mensen het me hebben afgeraden. Ze zeiden dat ik gek was. Ik wilde een zoon en een zoon heb ik gekregen, dan ben ik maar gek. Een zoon zou de familie in leven houden, dat was God me nog wel verschuldigd. En wat ik doe, dat gaat verder niemand wat aan. Stonden ze daar in het ziekenhuis naast het bed, bezorgd te kijken naar de oude dame die haar eerste kind kreeg. Die oude dame maakte het best. Naast het bed hing een bordje: P.n.D – Père non Declaré. Ik was de eerste BOM. Ik wilde een zoon, de vader hoefde ik er niet bij.

Ik heb hem de eerste jaren niet zelf kunnen opvoeden. Ik had maar een klein kamertje en moest als journaliste ’s avonds vaak uit: een kind moet een geregeld leven

hebben. En ik had geen enkele ervaring met baby’s. Ik ben niet zo’n handige vrouw. Een dokter heeft buiten Parijs een nourrice voor hem gezocht, en daar is hij het voorjaar en de zomer gebleven, in de buitenlucht, zonder sigarettenrook en drukke mensen. Vanaf het begin was het verschrikkelijk. En het werd nog erger toen Eric begreep dat ik zijn moeder was. Twee keer per week ging ik naar hem toe. Als ik weer wegging, hoorde ik hem tot aan het einde van dat laantje huilen. Toch was het voor even de beste oplossing.

Er zijn dingen waarover ik niet schrijf. Berthe is bij mij komen wonen nadat haar man was gestorven. We werkten samen op Het Zwaluwnest in Den Haag, toen al konden we reuze goed met elkaar opschieten. Tot dat moment was ik alleen geweest, de laatste jaren samen met Eric. Plotseling woonde ik samen met een vrouw. Wat het is om twee te zijn terwijl je één wilt zijn, ik denk niet dat ik daar ooit over zal schrijven. Ik kan het, maar het zou heiligschennis zijn. Mijn grote vriendschap voor Berthe zou verdwijnen achter alle miserabele dagelijksheden. Het zou een eerlijk maar onzinnig boek worden. Ik schrijf er niet over.

Literaire erkenning

In de jaren vijftig hoorde ik bij de schrijvers. Ik kreeg de Vijverbergprijs voor Als wind en rook. Rolien haalde een tweede druk. En ik had een behoorlijk aantal boeken geschreven: Je wist het toch, Alles even gezond bij jou, Zoethout en etamien, een verhalenbundel, Heimwee naar Haarlem, een kookboek en ook nog een kinderboek, voor een prijs-

vraag. Ik hoorde erbij. Ik werd uitgenodigd voor alle boekenbals. Heerlijke jaren. Maar opeens was het afgelopen. Na Heimwee naar Haarlem werd ik vergeten. Querido kreeg een nieuwe redacteur, Reinold Kuipers, een Grunninger die mij niet uit kon staan. In de jaren daarna heb ik weinig geschreven, tussen 1958 en 1970 eigenlijk alleen Achttien paar handen en De speeltuin. Ik had geen zin meer. Ik weigerde een uitgever te zoeken: hij moest mij maar vinden. Wanneer je in die jaren in een winkel vroeg: ‘Heeft u boeken van Josepha Mendels?’ kreeg je als antwoord: ‘José van Mendel? Nee, die hebben we niet.’ ‘Nou, die José valt best mee,’ zei ik dan. Ik kocht voor twee gulden een Rolien bij De Slegte. Die kreeg buiten gauw een zoentje: ‘Kom, we gaan naar huis.’

Aan het einde van de jaren zestig leerde ik Paul Brand kennen, hij wilde De speeltuin wel uitgeven. Tien jaar later werd ik door Meulenhoff ontdekt, toen Henk Struyker Boudier bezig was met de uitgave van Anna Blamans Fragmentarisch. Hij las de hoofdstukken van de roman waaraan ik ooit samen met Anna heb geschreven. Laurens van Krevelen is me toen komen opzoeken. Hij vond mijn boeken prachtig en wilde alles opnieuw uitgeven. Wat ik mee heb, is dat mijn stijl niet ouderwets aandoet. Mijn taal is de taal van nu. Anna Blaman hoort echt bij haar eigen tijd, haar taal net een droge pruim. Mijn werk is nog actueel: toen modern, nu gewoon.

‘Josepha Mendels is de geestelijke moeder van de jonge schrijfsters.’ Dat hebben ze over me geschreven. Ook nog veel ergere dingen, je krijgt er een hersen-

schudding van. Ik ben gewoon een mens en verder niks. Ik schrijf iets op zonder daar de diepere gedachte achter te zien. Ik droom een eerste zin of een titel, het boek komt eronder. Neem bijvoorbeeld Heimwee naar Haarlem of de eerste zin uit Als wind en rook: ‘Ik durf de deur niet te sluiten wanneer Louise weggaat.’ Wat heimwee naar Haarlem was, en wie Louise, daar had ik toen ik het neerschreef nog niet het minste vermoeden van. Het komt vanzelf in orde, altijd weer, ook al ben ik geen intellectueel met allemaal schema’s.

Ik speel ook toneel, daar is het precies hetzelfde. Ik heb een keer toneelles gehad van een bekende acteur. Zat ik tussen een groep jonge mensen die dachten dat ik een oude actrice was. Onzin natuurlijk: de enige toneelervaring die ik had, stamde nog uit Groningen. Toen heb ik een keer thee opgebracht en ‘Alstublieft, hier is de thee’ gezegd. Na de derde les kwam die acteur op me af. ‘Wat doet u eigenlijk hier? U hebt helemaal niet betaald.’ ‘En u hebt me niet gevraagd of ik het toneel op wilde komen.’ ‘Aah, Madame voulez jouer. Wat heeft u zoal gespeeld?’ ‘Ik heb een keer thee opgebracht.’ Hij heeft me een paar stukken voorgesteld, stukken met oude mensen. Oh les beaux jours van Beckett. Ik kende de tekst niet, maar nadat hij me iets over de inhoud had verteld, heb ik het gespeeld. Acteren is ook iets wat ik niet heb geleerd, maar uit mezelf kende.

Schrijven gaat ook vanzelf, als het maar stil is en ik voldoende eenzaamheid heb. Ik denk niet, ik schrijf maar. Reuze makkelijk is het: het hoofd is leeg en daar komt van alles in, zomaar, en dat schrijf ik op. Ik luister. Vroeger zei ik altijd: ‘God blaast in mijn oor.’ Maar God blaast niet meer. Mijn kat kan het ook doen: het is de stilte. Ik kan het niet vaak genoeg herhalen: eenzaamheid en stilte heb ik in mijn le-

ven nooit voldoende gehad. Zonder bereik ik niks. Ik woonde ooit op het Île Saint-Louis, een wijk aan de Seine met veel smalle straatjes. Van zaterdagmiddag tot maandagochtend was ik vrij van mijn werk op de ambassade. Ik liep langs de Seine en door die straatjes, dat was mijn tijd om me te concentreren. Maar dan moest ik bijvoorbeeld brood kopen en betaalde per ongeluk met een Hollands kwartje dat in mijn portemonnee was blijven zitten. Ze snauwde me aan, die vrouw. Dan kon ik niet meer werken. Schrijvers leven van draden die niet mogen breken, niet gebroken mogen worden. Ik heb aan de Rue de Trétaigne op de zevende verdieping een klein kamertje waar ik vroeger vaak zat te werken. Daar kon ik alleen zijn met mijn werk. En de bladen liet ik er rustig liggen. ’s Nachts stond ik soms op om de slechte eruit te gooien. Of ik liet het raam open, dan vlogen ze er vanzelf uit: ’s morgens waren alleen de goede nog over. Ik ben ook wel met een stapel papier onder de arm naar buiten gegaan, naar een hotel. Kijk maar achter in mijn boeken, ze zijn vaak wel op acht verschillende plaatsen geschreven. Ik maakte voor mezelf een schema en hing dat aan de muur: maandag tien bladzijden schrijven, dinsdag vier bladzijden schrijven en vijf nakijken, woensdag vrij, enzovoort. Daar kon ik alleen zijn met mijn werk.

Dat is afgelopen, ik kan niet meer volledig uit het dagelijkse leven stappen. Echte eenzaamheid, waar moet ik haar zoeken? Naar de zevende, ik kom die trappen niet meer op, en naar buiten, daar kan Berthe niet tegen. Ik kan alleen nog alleen zijn in de Bibliothèque Nationale. Zonder boeken aan mijn lessenaar zitten,

drie, vier uur lang. Alledaagse dingen maken mij dood. Misschien ben ik daarom niet getrouwd: niemand moet zich met mij bemoeien. Ik heb altijd gedacht: ‘O God, hij sluit me op in een kamertje. Ik zie hem ’s morgens. Ik zie hem ’s middags. Ik zie hem ’s avonds. Ik zie hem ’s nachts. En hij ziet mij.’ Nee. Ik wilde vrij zijn, alleen met de kat. Dan ben ik geïnspireerd. Ik wil werken in de stilte die om de kat ligt.

Ik ben 84. Oud worden is iets verschrikkelijks. Waarom moet een mens die zijn hele leven lang heeft getobd en gewerkt, die zo veel ellende heeft meegemaakt, in gevangenissen heeft gezeten, zijn familie en vrienden verloor, waarom moet zo iemand oud worden? Waarom moet een mens slecht gaan zien, zijn tanden verliezen, zijn haar, zelfs zijn streken? In mijn kamer hangen ballonnetjes, van verjaardagen. Na maanden zijn het draadjes, en ligt er wat poeder op de vloer. Dat is ons leven.

Samen zijn we nu 169 jaar oud, Berthe en ik. Ik zeg vaak tegen haar: ‘Laten we wat innemen. Jij eerst. Ik zweer je dat ik je zal volgen.’ Maar ze wil niet. Ik heb de pillen klaar staan. Maar we gaan door. Misschien uit koketterie. Natuurlijk kan ik met mijn armen over elkaar gaan zitten, dan ben ik over twee dagen weg. Je kunt ook schoonheidsmiddelen kopen, naar de kapper gaan, je kleren en schoenen verzorgen, op je uiterlijk blijven letten. Je moet ervoor oppassen een oude vrouw met een snor en baard te worden.

Geregeld zeg ik: ‘Als ik morgen niet meer wakker word, zal ik het niet erg vinden. Ik laat een rotzooi achter, maar mijn kinderen zullen het wel opruimen.’ Waarom heeft God er niet voor gezorgd dat we honderd jaar zijn als we worden geboren? Dan zou ik nu een leuk kind zijn van twintig. Gingen we straks dansen. De ouderdom is de grootste fout die onze Lieve Heer bij de schepping heeft gemaakt. En toch moet je doorgaan.’

Laagwater

Hein Aalders
Fijne collega’s

Schrijvers in Nederland hebben een vereniging die hun belangen behartigt. Dat is de Vereniging van Letterkundigen (VvL). In het jongste Bulletin van de VvL staat een eerbetoon aan de dichter J. Slauerhoff (1898-1936), die zeventig jaar geleden overleed. Maar is het wel een eerbetoon?

Men heeft een grappig sonnet van hem uitgekozen, waarin hij de draak stak met een tijdgenoot, de veel over China schrijvende arts en dichter Johan W. Schotman. Schotman kon slecht tegen kritiek, volgens Slauerhoff, want over elke kritiek correspondeerde hij eindeloos met de recensenten. Gevolg: ‘er gaat geen dag voorbij / Zonder een brief, een lange brief van Schotman.’ Slauerhoff ervoer het zelf ook eens, toen hij een boek van Schotman, het masker- en gebarenspel Lugh (1931), in de Nieuwe Arnhemsche Courant van 23 januari 1932 had besproken. In mei van datzelfde jaar stond het spotvers op Schotman, getiteld ‘Benard advies’, in Forum.

Erg grappig van de VvL om juist dat gedicht te plaatsen, maar het venijn zit in de staart. Onder het gedicht plaatst de redactie het volgende zinnetje: ‘Slauerhoff stierf op 4 oktober 1936 (precies 70 jaar geleden) zodat er over zijn werk geen rechten meer hoeven worden betaald.’ Nog afgezien van het feit dat Slauerhoff pas een dag later overleed, en dat het auteursrecht niet precies 70 jaar na de sterfdatum maar pas op 1 januari van het eerstvolgende jaar vervalt, is het toch wel opmerkelijk dat de redactie de belangrijkste reden voor de ‘herdenking’ ziet in het vervallen van de auteursrechten. Onduidelijk blijft het bovendien of men dit betreurt, toejuicht of met klem onder de aandacht van de leden wil brengen, in de trant van: pas op uw zaak, er komt een einde aan uw inkomsten!

In het overtypen van het gedicht zijn veertien fouten geslopen. Rekent men het overzetten in moderne spelling (waarom eigenlijk? Is het niet een vakblad voor schrijvers?) niet mee, dan blijven er nog acht fouten over. Acht typefouten in één gedicht! Eronder staat ‘J.J. Slauerhoff’, een naam waaronder Slauerhoff nooit gepubliceerd heeft. Blijkbaar is de kennis van de geboortenamen (Jan Jacob) zo wijdverbreid, dat hij wel altijd zal worden aangeduid met dubbele voorletters. Wie zag Bordewijk ooit aangeduid als F.J.W.C.K.E. Bordewijk, alleen maar omdat hij bij zijn geboorte de namen Ferdinand Johan Wilhelm Christiaan Karel Emil meekreeg?

Er staat nog één zin onder het gedicht die ik niet aanhaalde. Die begint zo: ‘Bovenstaand gedicht is het resultaat van een schriftelijke reactie van Slauerhoff op het werk van de dichter W.H. Schotman’. Ten eerste moet dat dus J.W., of beter nog Johan W. Schotman zijn. En dan, wat wordt er bedoeld met: het ‘gedicht is het resultaat van een schriftelijke reactie’? Het antwoord laat niet lang op zich wachten. De zin besluit met: ‘[bovenstaand gedicht] spreekt verder voor zich’. Ik denk dat die laatste woorden genadeloos terugslaan op de redactie van het Bulletin. Het spreekt inderdaad voor zich als een blad van en voor letterkundigen zo gemakzuchtig met het werk van de eigen collega’s en wat erover bekend is, omspringt. Het is dan maar te hopen dat de VvL in het behartigen van de materiële belangen van haar leden een grotere accuratesse aan de dag legt.

 

Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar is voornemens een keuze uit alle brieven van Slauerhoff uit te geven, een soort ‘leven in brieven’. In opdracht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde zal met het oog op zo’n uitgave eerst een inventarisatie van alle brieven van Slauerhoff opgesteld worden. Hoewel de brieven zich voor het grootste deel in het Letterkundig Museum bevinden, en voor een minder groot deel in andere archieven, is het wenselijk zoveel mogelijk brieven boven water te krijgen. Nijgh & Van Ditmar en schrijver dezes zijn daarom geïnteresseerd in de verblijfplaats van alle mogelijke brieven die Slauerhoff schreef, met name die niet in de bekende archieven bewaard worden, maar bijvoorbeeld in privé-collecties berusten. Gelieve informatie die ons op het spoor van (mogelijk nog onbekende) epistels kan brengen, aan het redactieadres van De Parelduiker te richten.

Igor Cornelissen
De man die Maurits Duivenis werd en bleef
Wouter Wagener (1925-2006)

igor cornelissen (1935) is journalist. Hij publiceerde eerder in De Parelduiker over George Orwell, Jaap Meijer en Hans van Straten.

In de bijna veertig jaar dat ik Wouter Wagener heb gekend, heb ik me nooit een moment met hem verveeld. Nimmer stokte het gesprek, niet als we elkaar in een café in Zutphen, Deventer of Zwolle troffen, evenmin tijdens onze, bijna altijd lange, telefoongesprekken. Zijn brieven aan mij waren levendig en volgepropt met curieuze details.

Wagener was een geboren verteller met een voorkeur voor krachtige, kleurrijke adjectieven die de uitzonderlijke types die hij had gekend extra smeuïgheid verschaften. Als in zijn verhaal een Jordanees voorkwam, kreeg die onvermijdelijk de toevoeging: ‘met zo’n ontevreden Friese kaak’. Hij kwam altijd tijd te kort, ook toen we een langdurige wandeling maakten door het Oud Zuid van zijn jeugd in Amsterdam waar hij de huizen aanwees waar al lang vergeten communisten, anarchisten, trotskisten en raden-communisten hadden gewoond en waar we pauzeerden voor het flatgebouw Rijnstroom in de Rustenburgerstraat waar de maîtresse van Hendrik Colijn moet hebben gewoond en de minister-president op bezoek kwam nadat hij zich om de hoek per taxi had laten afzetten. Want Wageners uitgebreide repertoire ontweek de chronique scandaleuse ongaarne. Hij omschreef zichzelf als een beroepsouwehoer en verduidelijkte tegen mij meermalen dat hij nu eenmaal von Kopf bis Fuss op ouwehoeren was ingesteld.

Gerard Kornelis van het Reve had hem in De Avonden (1947) onder het pseudoniem Maurits Duivenis al als zodanig vereeuwigd. Vlak voordat Frits van Egters de kamer van Duivenis bezoekt, speelt Van Egters de rol van radioreporter. ‘We staan hier met de mikrofoon, geachte luisteraars,’ zei Frits met een kraaiende stem, ‘in de werkkamer van de heer Maurits Duivenis, de beroemde oude hoer. Meneer Duivenis, misschien mogen we u enkele vragen stellen?’

Dat was niet wat zijn woede opwekte, die tegen het einde van zijn leven zelfs veranderde in een ‘infernale haat’ tegen de volksschrijver.1 De portrettering van Duivenis als een lichtelijk criminele figuur met sadistische trekjes had hem weinig roem verschaft en thuis had zijn vader het boek dat hij in de Oudemanhuispoort

van de schrijver (met opdracht!) had ontvangen, ‘buiten zinnen van woede’ in stukken gescheurd en in de brandende kachel gestopt. Zijn vader was niet minder kwaad op de zoon omdat die ondanks het boek met Gerard bleef omgaan. ‘Maar ik was eenzaam, ik vond hem amusant, ik adoreerde hem.’ Samen hadden ze op het befaamde Vossius-gymnasium gezeten en tijdens en na de oorlog vertrouwelijke gesprekken gevoerd.

In Wageners kenniskring was al snel bekend wie achter de figuur Duivenis schuilging, wat hem zijn verdere leven bleef achtervolgen. De schrijver Jan Arends die van de identiteit van Duivenis op de hoogte was, achtervolgde de ambtenaar Wagener er op diens bureau nog jarenlang mee. Met luide stem. Het was ook niet de ooglap die Duivenis draagt, terwijl hij in werkelijkheid een voetgebrek had, die zijn weerzin tegen Van het Reve kon verklaren.

Wat hem blijvend dwars zat, was dat Van het Reve hem kort na het verschijnen van De Avonden de vriendschap opzegde. De schrijver, die inmiddels in de toen nog bestaande Galerij aan het Frederiksplein samenwoonde met de latere dichteres Hanny Michaelis ‘die piano speelde’, werkte aan zijn verdere carrière als auteur. ‘Hij liet me duidelijk merken dat ik overbodig was geworden’. De labiele, toen veralcoholiserende vroegere medegymnasiast en buurtgenoot paste niet meer in zijn milieu. Ze hadden beiden, niet ver van elkaar, op de Jozef Israëlskade gewoond. Hun vaders, beiden lid van de communistische partij, kenden elkaar. De iets jongere Wagener had erg opgekeken tegen Van het Reve die Céline vereerde en vastbesloten was schrijver te worden. ‘Toen ik bij hem van de Galerij wegliep, lag de stad eenzaam voor mij. Ik voelde mij heel zielig,’ vertelde Wagener mij jaren geleden en ik hoor nog de pijn in zijn stem.

BVD-informant

Dat wist ik natuurlijk allemaal nog niet toen ik Wagener in 1967 voor de eerste keer ontmoette in café De Leidse Poort op het Leidseplein. Evenmin wist ik toen dat Van het Reve en Wagener in de Hongerwinter van 1944-1945 vermomd als SD-agenten, in Amsterdam overvallen hadden gepleegd om aan wat extra voedsel te komen. En

nog veel minder kon ik weten dat Wagener in de jaren zestig en zeventig tegen geringe vergoeding was opgetreden als informant van de toen door links gehate Binnenlandse Veiligheidsdienst. Die confidenties deed hij mij pas toen ik hem al bijna twintig jaar kende. Hij voelde zich verplicht, gezien de band die er tussen ons was gegroeid, wat meer van zichzelf te laten zien. Toen ik hem zes jaar later vertelde dat hij in deel twee van mijn herinneringen zou voorkomen als medewerker van de bvd, protesteerde hij niet. Pas vier dagen later had ik een brief van hem met het verzoek dat bvd-medewerkerschap achterwege te laten. Dat hij niet meteen had geprotesteerd kwam, legde hij uit, door de zwakte van het moment. Hij had zich kunnen verplaatsen in mijn ‘onbedwingbare begeerte’ een verhaal te schrijven over een curieuze affaire, doorspekt met komische voorvallen. ‘Ik wil niet terstond als sfeerbederver optreden (café, borreltje, gezellig gelul).’ Hij was nu eenmaal in kroegsfeer te overmoedig en dan onderschatte hij zijn risico. De slotverklaring was ook geheel Wageneriaans: ‘Ik ben te ijdel en vermei mij vast in de mogelijkheid van publiciteit rondom mijn persoon.’

Uiteindelijk verdwenen zijn bezwaren en zo maakte de lezer van Raamgracht 4. Mooie jaren bij het weekblad (Amsterdam 1998) kennis met nog een duistere periode uit het leven van Wouter Wagener, een man die zich tegenover mij definieerde als iemand die voortdurend tegen zichzelf schaakt.

De vraag of de Binnenlandse Veiligheidsdienst veel aan hem heeft gehad, kan alleen beantwoord worden vanuit het (voor onderzoekers gesloten) archief van de bvd. In ieder geval meldde hij zich op verzoek van de bvd aan als lid van de Vereniging Nederland-ddr. Na enkele maanden werd hij door het bestuur van de vereniging verzocht als secretaris van de afdeling Amsterdam op te treden, wat hem de ledenlijst opleverde. Die belandde per omgaand op het hoofdkwartier van de dienst op de President Kennedylaan in Den Haag.

 

Wagener, in de jaren zestig ambtenaar bij het Centraal Bureau voor Huisvesting in Amsterdam, afdeling Vorderingen, en nog steeds sociale geografie en rechten studerend, was opgetreden als tipgever van mijn Vrij Nederland-collega en vriend Martin van Amerongen, die lange en felle artikelen schreef tegen minuscule groepjes van neo-nazi’s en oud-collaborateurs die zich hadden verenigd in een duister gezelschap dat zich The Northern League noemde. De publicaties in vn liepen voor het blad pijnlijk af want het weekblad werd wegens smaad en laster veroordeeld. Vermoedelijk raakte Van Amerongen daardoor op Wagener, die in de neo-nazistische groepjes als verspieder was opgetreden, uitgekeken. Wagener werd als het ware naar mij doorgeschoven toen ik mij stortte in de destijds geruchtmakende affaire rondom de deconfiture van het gerenommeerde bankiershuis Teixeira de Mattos. Wat niet in de rechtszaal ter sprake kwam, werd door weekbladen als Haagse Post, Elsevier en Vrij Nederland breed geëtaleerd. De Teixeira-affaire leek een dekmantel van duistere zaken van nationale importantie waarbij spionage, het Militair Industrieel

Complex, louche uitvinders, gescharrel met gestolen joodse effecten en voormalige collaborateurs een importante rol speelden. Als ambtenaar kon Wagener aan stukken komen die weliswaar nooit bewezen wat ik wilde aantonen, maar wel aangaven dat ‘duistere zaken’ een rol speelden. Vrij Nederland werd in die jaren groot mede omdat het krachtig roerde in dat soort zaken.

 

Er waren voor mij voldoende redenen om al die jaren het contact met Wouter Wagener aan te houden. Het leidde voor mijn gevoel zelfs tot vriendschap, al kwamen we er in die veertig jaar niet toe elkaar te tutoyeren. Een poging daartoe leidde tot een wederzijdse lachsalvo. Al die jaren bleef er een geringe afstand bestaan die paste bij zijn voortdurende argwaan, die pas wegebde na een paar consumpties in een café. Wagener had niet alleen ongelooflijk veel mensen gekend in het heel of half intellectuele Amsterdamse milieu van de jaren veertig en vijftig, hij kon ook haarscherp een straat of buurt sociologisch typeren. Hij wist wat voor soort mensen er hadden gewoond, hoeveel huur ze betaalden en wat voor beroepen ze hadden. Met mijn belangstelling voor het recente verleden was hij een vreugdevol vraagbaken die altijd tijd had en interesse toonde. Vooral ook tijd eiste. Als hij meende dat mijn aandacht ook maar even verslapte, snerpte hij: ‘U hebt toch wel even tijd?’ En dat was dan na een inleidende monoloog van ruim een uur over tochtige boekwinkeltjes in krakerige Amsterdamse pandjes waar een op seks beluste overjarige anarchistische antiquaar mogelijk in de jaren dertig onbewust als verbindingsman was opgetreden voor een Russische geheime dienst. Ooit had Wagener zoiets opgevangen van zijn vader die het weer van een wat hoger geplaatste partijcommunist had gehoord. Tja, of het allemaal waar was…

Tussen status en stigma

Zijn hoofdthema door de jaren heen was en bleef zijn rol in De Avonden. Het was, zoals hij het zelf uitdrukte, zijn eeuwig balanceren tussen status en stigma. Het stigma ging met de jaren overheersen, al vermaakte hij zich enorm met de figuur die Pierre Bokma van Duivenis neerzette in de verfilming van het boek. Toen ik in 1989 Wagener zover had gekregen om samen met mij de film te gaan bekijken en van commentaar te voorzien, zaten we op een middag met nog twaalf andere bezoekers in een bioscoop in Arnhem. Hij keek onrustig om zich heen. Zou er toch iemand in de zaal zitten die hem herkende?

In de regie van Rudolf van den Berg wordt zwaar aangeleund tegen de homoseksualiteit, het latere handelsmerk van de schrijver. Dat thema komt in De Avonden niet voor en dus ook de duik niet die Duivenis in de film neemt naar Frits van Egters’ geslachtsorgaan. In eerste instantie was Wagener gecharmeerd van de film. Pierre Bokma had met de film-Duivenis een ‘vitale spullenbaas’ neergezet. Louche weliswaar, maar toch de enige die, opgewekt door Amsterdam rijdend met zijn bakfiets, handelend optreedt. Alle andere gespreksgenoten van de hoofdpersoon

houden zich, zoals in het boek, onledig met zinloos gekeuvel. Bij nader inzien was, door zoals hij het noemde ‘de annexatie door het flikker-imperium’, de film voor de literaire fijnproever toch een blasfemie. Hij voelde zich duidelijk meer verwant met de romanfiguur Duivenis dan met de man met de bakfiets in de film. Wat weer pleitte voor de romancier Van het Reve.

Trouwens, Wagener kon niets inbrengen tegen zijn typering door Van het Reve als jassendief. Duivenis/Wagener stal niet alleen goede jassen (hij ruilde ze voor zijn eigen oude velletje) maar naaide er ook ruime binnenzakken in. Op die manier waren ze geschikt om nieuwe boeken te stelen die hij iets verderop aan een antiquaar verkocht. Dat geld had hij nodig om alcohol te bekostigen. Dat hij de romanfiguur Lande tweehonderd gulden afhandig had gemaakt, was evenmin gelogen.

Roofovervallen

Het mooiste verhaal dat Wagener mij leverde was niet eens de onthulling dat hij Maurits Duivenis was, maar vooral dat hij, negentien jaar jong, samen met Van het Reve en de ruim tien jaar oudere Martien Veldhuis (in De Avonden Lande) in de oorlog roofovervallen had gepleegd. Veldhuis was een onderwijzer die een ziek kind had dat absoluut extra voeding nodig had om een maagoperatie te kunnen doorstaan. ‘Dat kind gaat dood, zeg maar niets tegen je vrouw,’ had een arts tegen Veldhuis gezegd.

Wie nu de roofovervallen heeft bedacht, kon Wagener in 1976 niet meer reconstrueren, maar zeker is dat de twee scholieren Veldhuis erbij hadden gehaald. De eerste overval verliep glorieus, niet in de laatste plaats doordat Van het Reve (net als zijn vader en oudere broer Karel) goed thuis was in het werk van de Duitse dichter Heinrich Heine en Duitse bevelen er overtuigend uitknalde.

Ze hadden een huis op de Amsterdamse Ringdijk uitgezocht waar Wagener wist dat een dochter des huizes een kind van een Oostenrijkse militair verwachtte. Daardoor was er extra voeding in huis. De drie mannen hadden lange regenjassen aangedaan, gleufhoeden opgezet en zich met houtskool een snor getekend. Met de speelgoedpistolen erbij leek het allemaal vreselijk echt. De vrouw des huizes ontkende eerst dat er extra voedsel in huis was. Van het Reve bulderde: ‘Blödsinn. Heinrich untersuche die Küche.’ En toen ‘Heinrich’ wat lang in de keuken bleef, blafte de namaak-sd‘er hem af: ‘Aber Heinrich, finden Sie denn nichts?’

De overval leverde tarwe en spek op. Thuis hingen ze ‘een lulverhaal’ op over de herkomst van de spullen. Er volgden nog twee overvallen. De laatste keer ging het mis. Veldhuis en Wagener kwamen in handen van de Nederlandse politie die hen gelukkig niet overdroeg aan de Duitse bezetter want die had begin december 1944 bekend gemaakt dat wie zich bij overvallen zou uitgeven voor leden van de Sicherheitsdienst standrechtelijk gefusilleerd zou worden. Gerard Kornelis van het Reve die ditmaal de opdracht had buiten op de uitkijk te gaan staan, had op tijd de benen

kunnen nemen.2 Na de oorlog toen de zaak voorkwam en hij verslaggever bij Het Parool was, verzekerde hij Wagener dat er bij de zitting geen journalisten zouden zijn. Dat was uiteraard bluf. Er zaten dan ook vier verslaggevers.

Het is hier niet de plaats om het verhaal zoals ik het in Vrij Nederland van 3 juli 1976 publiceerde na te vertellen. Wagener en Veldhuis werden na de oorlog veroordeeld. Wagener kreeg gratie, maar Veldhuis kreeg in hoger beroep drie maanden voorwaardelijk met een proeftijd van drie jaar. Zijn baan bij het onderwijs was hij voorgoed kwijt. Hij bleek, toen ik hem in 1976 opzocht en hij het relaas van Wagener in grote lijnen bevestigde, een geslagen man die nooit meer ‘aan de bak’ was gekomen. Martien Veldhuis leed lichtelijk aan paranoia. Een schaakstuk was bij hem thuis, onverklaarbaar, van het bord verdwenen. Wie anders dan de bvd kon daar achter zitten? En die krassen op zijn langspeelplaten? Hoe waren die daar gekomen? Toen ik vroeg waarom de bvd voor hem belangstelling zou hebben, antwoordde Veldhuis dat hij een van de laatst overgeblevenen was die de jaren dertig bewust hadden meegemaakt. Hij was een van de weinigen die nog lessen konden doorgeven als gevraagd zou worden: ‘Hoe deden jullie dat in 1934 onder Colijn?’3

 

Ik heb het altijd onverklaarbaar gevonden dat Van het Reve over deze dramatische oorlogshandelingen nooit een letter heeft geschreven. Hij was sterk in het uitdiepen, uitvergroten, verdraaien zo men wil van zijn jeugdherinneringen, maar hier heeft hij blijkbaar zijn vingers niet aan durven branden. In 1974 is Gerard Reve geridderd in de Orde van Oranje Nassau om in 1998 bevorderd te worden tot Commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Was dit mede te danken aan het kameraadschappelijk verzwijgen door Wagener en Veldhuis dat er een Dritte im Bunde was geweest bij de overvallen?

In een publicatie door Wagener zelf, door een neef van hem op internet gezet, heeft de toen al lang gepensioneerde gemeenteambtenaar alsnog zijn verontschuldigingen aangeboden aan de gezinnen die door hem overvallen werden.4 Er was niets van waar dat deze mensen tijdens de bezetting deutschfreundlich waren. Dat was door de overvallers bedacht. Het verzetstintje was vooral aangebracht door de arme Veldhuis die op die manier hoopte weer toegang tot het onderwijs te krijgen. De

overvallen waren niets anders geweest dan jeugdcriminaliteit en daarvoor had eigenlijk Gerard Kornelis van het Reve (ook) veroordeeld moeten worden.

Tipgever Victor Voerman

Ik gaf Wagener eigenhandig de kans tot een glorieuze rehabilitatie in de Nederlandse literatuur. In twee romans van mij trad Wagener, nu vermomd als de praatgrage tipgever Victor Voerman, op in het leven van de weekbladjournalist Ernst Stempher. In De zender van Polk (1987) en De brieven van Colijn (1988) is Voerman een man die zijn kennis over vooroorlogs Amsterdam onder meer heeft vergaard op de kunstenaarssociëteit De Kring, in schaakclubs en in het restaurant Het Vette Hapje, in de Kerkstraat gevestigd vlak bij de Magere Brug. Allemaal verzamelplekken van kunstenaars, bohémiens en andere randfiguren. Wagener ontmoette er niet alleen schrijvers en dichters als Jacques Gans, Ed. Hoornik, Apie Prins, Gerard Diels, Salvador Hertog, Max de Jong en Gerard den Brabander maar ook fascistische illustratoren die nog in Volk en Vaderland hadden getekend. Vooral Het Vette Hapje, gedreven door de Duitse emigrant Kirchner, was een kleurrijk trefpunt. Er werd veel geschaakt, er werden huwelijken bezegeld en je kon er volgens Wagener een hele avond blijven zitten op een glas yoghurt. Er rijpte daar een waanzinnig plan. Wagener zou met een joodse jongen die zicht had op enkele erfenissen een bedrijf ter bevordering van het Zuiderzeetoerisme oprichten. Met vissersbootjes konden belangstellenden een bezoek brengen aan palingdorpen. Er werd een kamertje op de Prinsengracht gehuurd, wervende folders gedrukt en een advertentie geplaatst in het schippersblad Schuttevaer. Al snel kwamen schippers hun diensten aanbieden. Wanneer konden ze gaan varen? Wagener en zijn vriend schrokken echter voor de consequenties, ‘maar de machine kon niet meer worden stopgezet’. Ze namen de benen en doken onder. De drukker van de folders en de administratie van Schuttevaer bleven met onbetaalde rekeningen zitten.

Bekering

Weer later heeft Wagener uitgebreid zijn zegje kunnen doen over wat hem in zijn hele volwassen leven dwars was blijven zitten. In het kro-radioprogramma Montaigne (redactie: Louis Houët en Thijs Wierema) kreeg hij op 29 december 1993 ’s middags twee uur de tijd om zijn visie te geven op waarheid en verzinsel in de beroemde roman van zijn voormalige jeugdvriend Gerard Kornelis van het Reve. Het werd Wageners finest hour. Met een nu en dan door ontroering verstikte stem vertelde Wagener zijn verhaal zonder onnodige uitweidingen. Niet alleen kwam de jonge Van het Reve tot leven, maar ook gedetailleerd de samenleving in Amsterdam voor, tijdens en kort na de oorlog. Toen al, bij die overvallen, openbaarde zich bij Van het Reve diens geweldige begaafdheid voor het komediantendom. Hij speelde zijn rol als sd‘er zo overtuigend, ‘met verstrakte kaken’ alsof hij dat al voor de dertigste keer deed. En als Wagener vertelt hoe Van het Reve een speelgoedpistooltje op de achteruit deinzende vrouw des huizes richt, barst hij voor de radio in lachen uit.

Er was ook een dramatisch moment. Toen Wagener vertelde hoe Van het Reve hem de vriendschap opzegde, barste hij in tranen uit. ‘Zijn op de uitzending alle sporen uitgewist van mijn emotionele huiluitbarsting?,’ schreef hij bezorgd aan Wierema.5 De luisteraars hebben niets gehoord.

Zijn onvermogen om een normaal sociaal bestaan te leiden, had Wagener via

interesse in rozenkruisers, spiritisme, occultisme, satanisme en paranormale verschijnselen tot het rooms-katholieke geloof gebracht. Een verhaal op zichzelf! Eenmaal was hij Van het Reve nog eens tegengekomen. Op de Reguliersgracht had hij hem in 1950 verteld dat hij tot de roomse kerk was toegetreden. Van het Reve had alleen maar gehoond: ‘Ha, ha, Maurits Duivenis is katholiek geworden’, en was toen doorgelopen. Wagener voelde al vrij snel zijn bekering als de zoveelste manier van zelfbedrog, na de alcoholische wereld met schrijvers en schilders, bleek het niet meer dan ‘een andere schemersfeer’. Van het Reve zou pas in 1966 toetreden tot de moederkerk, al blijven tot op de dag van heden velen zich afvragen in hoeverre de schrijver hier het volk (en zichzelf) verneukte.

Rode droom

Wouter Wagener woonde toen al lang niet meer in Amsterdam. Na enkele jaren in Ouderkerk aan de Amstel gewoond te hebben, was hij verhuisd naar Gendringen, een dorp achter Doetinchem aan de Duitse grens. Hij kon het leven in Amsterdam niet meer aan en vreesde, zoals hij mij zei, zo’n oud wrak te worden dat op het Leidseplein op zoek gaat naar tijdgenoten, overlevende ruïnes uit een voorbije tijd. Die zoekers had hij genoeg gekend. Hij ergerde zich bovendien aan het bestuur van Amsterdam en nog meer aan alle opbouwwerkers, de mensen die allemaal zo vreselijk waren begaan met het lot van de minderheden (‘Willen ze soms dat ik het Suikerfeest mee ga vieren?’) en andere sociaal bewogen lieden die ‘uit de socialistische trog meevraten’. Hij was politiek naar rechts opgeschoven. Toen ik hem enkele jaren voor zijn dood vroeg of hij misschien toch nog op de PvdA ging stemmen, reageerde hij als door een horzel gestoken. Dat zeker niet. De PvdA was zoiets als melaatsheid, je genas er nooit van, je raakte het nooit meer kwijt.

Dat belette hem niet om een andere keer te spreken over zijn ‘onuitroeibare Kominterngevoel’. Hij schreef mij in 1993: ‘De treurnis omtrent de verloren illusie resulteerde in een droom, die ik hedennacht had: Ik stond op het Rode Plein en zong met communistische vrienden de Internationale en was weer in volstrekte harmonie met mijzelf en de wereld.’ Toen hij tijdens een vakantiereis in Madrid werd rondgeleid, voelde hij zich een ingewijde omdat hij nog kon vertellen hoe hij in Holland gebreide sokken en babymelk had ingezameld voor de anti-fascisten. En dat hij La Pasionara, de communistenleidster, had horen spreken toen zij nog een mooie, jonge vrouw was.

Niet minder had zijn vertrek uit Amsterdam na zijn pensionering te maken met het huwelijk dat hij in de jaren vijftig sloot met Dorien Kelderman. Hij wilde zijn vrouw niet meer lastigvallen met herinneringen aan de stad waar hij Maurits Duivenis was geworden. Zijn vrouw was ‘het geduivenis spuugzat’. Dat hij begin jaren zeventig zijn activiteiten voor de bvd stopzette, had daar ook mee te maken en niet minder met zijn wens om nu eindelijk eens als sociaal-geograaf af te studeren. Dat lukte hem in december 1978 op zijn drieënvijftigste jaar.

Hij was nu een respectabel man geworden met een academische titel. Bij het Amsterdamse Bureau voor Huisvesting was hij zelfs aangesteld als wetenschappelijk ambtenaar. Dat drs. stond op zijn afzenderstrookje op zijn brieven. Zijn argwaan verliet hem nooit want toen ik een brief stuurde aan drs. W. Wagener belde hij onmiddellijk na ontvangst op met de vraag wat ik met dat drs. bedoelde? Wilde ik hem soms in de maling nemen?

 

Wagener bleef lezen, fietste en wandelde graag door de bossen in de omgeving van zijn nieuwe woonplaats en maakte met zijn vrouw culturele reisjes in Europa. Hoe hij zijn dagen precies vulde, is mij niet bekend maar in de jaren tachtig is hij nog rechtbankverslaggever van De Graafschapsbode geweest. Soms was hij in Amsterdam present bij de aanbieding van een boek. Al snel was hij dan in een geanimeerd gesprek; het liefst met iemand die zijn belangstelling voor vergeten randfiguren deelde. In 1989 had ik hem uitgenodigd voor de presentatie van mijn boek De GPOe op de Overtoom. Spionnen voor Moskou. Op de uitnodiging stond vermeld dat Karel van het Reve een kort toespraakje zou houden. Wagener liet mij schriftelijk weten dat hij niet kwam. ‘Alleen al de klank van de naam vervult mij met weerzin.’ Twee dagen later belde hij op dat hij toch kwam. Of hem dat veel plezier heeft verschaft, betwijfel ik. Tijdens de vernissage in het gebouw van uitgeverij Van Gennep liep hij op Karel van het Reve af en maakte zich bekend als Wagener, de vroegere vriend van broer Gerard, waarop Karel onmiddellijk riposteerde: ‘Aha Maurits Duivenis, maar u hebt uw ooglap niet om.’

Tot het zelf schrijven van iets substantieels kwam hij niet. Voor zover mij bekend staat er maar één gedrukte titel op zijn naam, Beelden van Ouder-Amstel uit het tijdperk 1890-1940. Het boekje met foto’s en onderschriften werd in 1982 gepubliceerd in de tijd dat hij lid was van een oudheidkundige vereniging in Ouderkerk aan de Amstel.

Dreigementen

Soms leek hij afstand te nemen van zijn portrettering in De Avonden. Zo noemde hij zich eens schaterend en vol zelfspot ‘de nestor van de gefrustreerde romanfiguren’. In zijn laatste jaren kregen de negatieve gevoelens tegen zijn vroegere vriend de overhand. Het dementeren van Van het Reve schonk hem veel genoegen en hij schreef in december 2003 zelfs een bedankbrief aan de journalist Ad Fransen die op de televisie had gesproken over diens vergevorderde ziekte van Alzheimer. Wagener had, liet hij Fransen weten, zijn haat tegen Van het Reve altijd moeten beteugelen ‘omdat ik terugdeinsde voor de strafrechtelijke gevolgen van een strafexpeditie, die het einde zouden betekenen van mijn ambtelijke loopbaan en desastreus zouden zijn voor de financiële positie van mijn naasten.’

Niettemin bleef een felbegeerde aanslag altijd in zijn brein rondspoken. De berichten over een te openen Reve-museum betekenden een wenkend perspectief.

Wat was er immers meer kwetsbaar dan een openbaar toegankelijk museum met de mogelijkheid objecten te vernietigen of in brand te steken? ‘Wat is er voor mij heerlijker dan de schroeilucht te ruiken van de in dat museum als relikwieën uitgestalde teennagels van Gerard Reve. Het zou mij het gevoel geven Reve zelf geroosterd te hebben.’ Wagener realiseerde zich echter dat dit surrogaathandelingen zouden zijn. Hij had hem al veel vroeger ‘verwondingen en kwetsuren’ moeten toebrengen. ‘Ik zie dus voorlopig van deze voornemens af en stel mij voor het moment tevreden met verdere berichten over de hyper-dementie van Reve, die voor mij een balsem op mijn wonden betekenen.’6

De brief aan Ad Fransen deed bij enkele insiders een licht opgaan. Was er niet in februari 1994 al een anonieme brief met een dreigement verstuurd aan de directie van het Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum? Daarin was sprake van een reizende tentoonstelling over Gerard Reve. Bij de ‘stellers van deze brief’ was verbittering ontstaan. Zij hadden eind december 1993 Wagener horen spreken voor de kro-radio. Wagener en Veldhuis waren voor de overvallen gevonnist, maar Van het Reve was de dans ontsprongen. Als vrienden van Wagener en Veldhuis stond de briefschrijvers nog maar één middel open: ‘Wij verzekeren U, dat de Reve-expositie niet ongeschonden langs de Nederlandse bibliotheken zal rouleren. Plaats en tijdstip van actie worden door ons bepaald!’ Tot actie is het niet gekomen, maar het heeft er alle schijn van dat Wagener zelf de schrijver van de dreigbrief is geweest. De formuleringen doen sterk denken aan zijn epistels. ‘Toen ik hem over de dreigbrief vertelde, was hij dan ook totaal niet verrast,’ herinnert Thijs Wierema zich.7

Een paar dagen na het overlijden van Van het Reve belde Wagener mij op om te horen wat ik van diens dood vond. Zelf meende hij dat de belangstelling voor het werk van de schrijver tanende was. Was hier de wens de vader der gedachte? Hij gaf toe dat het hem voldoening schonk Van het Reve overleefd te hebben. ‘Het werd nog een verschrikkelijk wedloop.’

Wouter Wagener overleed na een attaque op 3 oktober 2006 in het ziekenhuis te Doetinchem. Hij had zijn lichaam ter beschikking van de wetenschap gesteld. Op de overlijdenskaart staat: ‘Literatuur, geschiedenis en politiek maakten deel uit van zijn interessesfeer. Tot het laatst toe was hij bezig met het wereldgebeuren. Zijn beschouwingen hierover zullen wij node missen. Het zal stil worden.’

In haar huis organiseerde Dorien Kelderman een herdenkingsbijeenkomst voor een klein groepje van familie en vrienden. Een brief die ik haar had geschreven en waarin ik haar man een onmisbare vriend noemde, is daar voorgelezen.

Marco Entrop
De dichter in het donker
J.C Bloem als filmcriticus

marco entrop (1956) is neerlandicus en redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde eerder over Theo van Doesburg, Piet Mondriaan en theater- en filmhistorische onderwerpen.

Op vrijdagavond 9 oktober 1953 was er hoog bezoek in Rialto. In de bioscoop aan de Amsterdamse Ceintuurbaan kregen de actrice Lana Turner en haar echtgenoot Lex – Tarzan – Barker een warm onthaal. Het Amerikaanse filmsterrenechtpaar, op huwelijksreis in Europa, kwam kijken hoe Marilyn Monroe het er afbracht in Niagara, haar eerste echte grote rol. Het Parool drukte de volgende dag een foto af van de ontvangst in de hal van het theater.

Het ene heeft waarschijnlijk niets met het andere te maken, het zal louter toeval zijn geweest, maar op de dag dat Tarzan in Amsterdam was, schreef mr. J.C. Bloem (1887-1966) op uitnodiging van Het Parool over film. Als ‘Gast van vandaag’, een populaire rubriek op de voorpagina van de krant, getuigde de dichter van zijn liefde voor de ‘De zevende kunst’. Het was zijn grootmoeder, meende Bloem zeker te weten, die hem, als een jongetje van een jaar of tien, voor het eerst naar een filmvertoning had meegenomen. Wat en waar dat geschiedde, wist hij niet meer. Pas veel later, in de nadagen van de zwijgende film, was Bloem de ‘adept’ geworden die hij nu was. ‘Hoe dat nu precies is gegaan weet ik niet meer maar ik geloof wel, dat het de eerste films van René Clair zijn geweest, die daartoe het meest hebben bijgedragen.’

Op dit punt in zijn artikel aanbeland, had Bloem de lezers van Het Parool kunnen vertellen dat hij zich zelfs professioneel met film had beziggehouden. Voor de oorlog was hij een blauwe maandag filmcriticus geweest en had hij in die hoedanigheid over film geschreven. Maar Bloem hield wijselijk zijn mond. Mogelijk wilde hij er zelfliever niet meer aan herinnerd worden, maar het liefst ook geen slapende honden wakker maken. In 1938 was Bloem korte tijd filmrecensent van De Waag.1

Opvolger

Anno 1953 kon je beter niet aan De Waag hebben meegewerkt. Het in januari 1937 opgerichte Algemeen cultureel, politiek en economisch weekblad voor Nederland, zoals de ondertitel luidde, was in de loop van zijn bestaan uitgegroeid van een nationalistisch

tijdschrift met uitgesproken pro-Duitse sympathieën tot een niet mis te verstaan nazi-orgaan. Dat proces had zich weliswaar voornamelijk gedurende de bezettingsjaren voltrokken, maar al voor de oorlog gaf De Waag blijk van een nazistische gezindheid.

In de eerste jaargangen van De Waag behoorden schrijvers als Jan Engelman, Jan de Hartog en Johan van der Woude tot de medewerkers. Bloem is waarschijnlijk het tijdschrift binnengeloodst door zijn vriend Jan Campert, die als toneelrecensent aan het blad was verbonden. Bloem besprak af en toe een boek voor de nrc, maar wilde voor die krant graag over film schrijven, een wens die nooit is ingewilligd. Bij De Waag kon hij wel terecht, al snel als de opvolger van de vaste filmmedewerker A. van Domburg, die in mei 1938 zitting zou nemen in de redactie van Katholiek Filmfront.

In De Waag van 19 februari 1938 publiceerde Bloem zijn eerste filmrecensie.2 Aan de opbouw van een stevige filmkroniek zou hij overigens niet toekomen. Op 17 september 1938, dertig afleveringen van het tijdschrift verder, was het alweer afgelopen met zijn medewerking. Bij elkaar produceerde Bloem slechts zeven stukken over film en lang niet wekelijks. Echte klassiekers kwamen er ook niet op zijn pad. De dichter-recensent moest het doen met een filmaanbod dat weliswaar ruim, divers en internationaal was, maar door de bank genomen weinig artistieke uitschieters kende. Hollywood wist zich destijds nog verzekerd van voldoende plaatsen op de filmladder, maar zowel de Franse als de Britse cinema begon het af te leggen tegen het surplus aan Duitse films in de bioscopen. Het waren de hoogtijdagen van Heinz Rühmann en de beginjaren van coming star Zarah Leander, die alvast de weg effenden voor het propagandistische filmamusement dat bij de productiemaatschappij Ufa in de maak was.

Stomvervelend

Bloem recenseerde niet één Duitse speelfilm. Een bewuste keuze lijkt dat niet geweest. Zijn selectie uit het wekelijkse filmaanbod oogt namelijk nogal willekeurig, waarbij hij zich liet leiden door de programmering van de bioscopen in Den Haag, de stad waar hij woonde.

De eerste film die Bloem besprak, was het Britse oorlogsdrama Farewell again (Nederlandse titel: Zes uur verlof). Zijn keuze voor deze film was min of meer uit nood geboren. Twee premières van die week waren bij Van Domburg al aan bod gekomen: de Franse film Un carnet de bal (Het balboekje) van Julien Duvivier, een van Bloems favoriete cineasten, en Conquest (Marie Walewska) met Greta Garbo als het liefje van Napoleon. In de overige Haagse premières zag Bloem kennelijk weinig. La Habanera (wél een goede film met Zarah Leander) van Detlef Sierck, de latere Hollywood-regisseur Douglas Sirk, liet hij passeren, evenals de avonturenfilm East of Java (Het recht van den sterksten) en de jeugdfilm The mighty Treve (Drie gezworen kameraden).

Op 11 februari 1938 – de bioscoopweek opende toen nog op vrijdag – vond ook

de Haagse première plaats van De Spaansche aarde, Joris Ivens’ fameuze documentaire over de Spaanse burgeroorlog. Van Domburg had de film uitgebreid behandeld in De Waag van 8 januari 1938. Gelukkig voor Bloem ditmaal, want hij hield niet van documentaires, laat staan van ‘linkse’ documentaires. En al helemaal niet van Ernest Hemingway, die het commentaar bij deze film had geschreven en ingesproken. Zijn roman A farewell to arms vond hij maar een stomvervelend boek. De gelijknamige film van de Amerikaanse regisseur Frank Borzage, die onder de titel Een afscheid voor immer op dat moment zijn laatste vertoningen in Den Haag beleefde, betrok Bloem bij zijn beschouwing van Farewell again, om hem onmiddellijk af te serveren: de Engelse film was beter.

Bloem hield van vergelijkingen. Een oordeel kwam niet zelden tot stand door de ene film tegen de andere af te zetten. Het was tegelijk een manier om blijk te geven van zijn eruditie, want op het gebied van film gaf Bloem voor een kenner te zijn. Getuige de filmtitels en namen van acteurs die hij te pas te onpas in zijn recensies aanhaalt, moet Bloem een enthousiaste bioscoopganger zijn geweest. Wel iemand met een voorkeur voor de betere film, de ‘film-film’, zoals hij het zelf in een van zijn kritieken noemt.

Frankenstein

Jammer voor Bloem, maar tussen de acht films die hij voor De Waag beoordeelde, zat er niet een met eeuwigheidswaarde. Misschien dat Mannequin, net als A farewell to arms een film van Borzage, nog iets van bekendheid geniet. Die status heeft hij dan vooral te danken aan Spencer Tracy en Joan Crawford, in hun enige film samen.

Mannequin was de laatste film die Bloem besprak en ook de enige Amerikaanse. Na Farewell again had hij in juni 1938 zijn licht laten schijnen over Dreaming lips, de Engelse remake van de Duitse filmtragedie Der träumende Mund, en over twee Franse films: Orage (Roes) en Nuits de princes (Cabaret Wolga).

In de derde week van juli – hij sloeg vier nummers over – vervolgde Bloem zijn kroniek met de bespreking van een historisch drama van Italiaanse makelij, de spektakelfilm Scipione l’Africano (Scipio de Afrikaan). Had Bloem die week gekozen voor de komedie The great Garrick van James Whale, de regisseur van de Frankenstein-films, dan had hij Lana Turner in een bijrol kunnen zien. Maar dit terzijde.

Bloem recenseerde ook een Nederlandse speelfilm. In een record aantal bioscopen in Nederland en Nederlandsch-Indië ging op vrijdag 2 september 1938 Veertig jaren in roulatie, een film die was gemaakt ter ere van het regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. Terwijl deze film door de vaderlandse pers massaal werd afgebrand, hield Bloem zich op de vlakte, wellicht om zijn vriend Ben van Eysselsteijn niet af te vallen, die het script van Veertig jaren had geschreven. Voor deze klus had men bezwaarlijk een geschikter auteur kunnen vinden dan Van Eysselsteijn, schreef Bloem.

Stokpaardje

Een filmbeul was Bloem allerminst, veeleer een welwillend criticus. Vaak beoordeelde hij een film alleen maar op het vertoonde spel, de gevoerde regie, het scenario. Zo kwam Veertig jaren bij hem goed weg, doordat hij zowel de regisseur als de scenarioschrijver lof toezwaaide en in één moeite door de acteurs, de aankleding en de filmmuziek in zijn waardering betrok. Het waardeoordeel over Dreaming lips liet

Bloem zelfs nagenoeg volledig afhangen van de acteerprestaties, omdat de regisseur en een deel van de cast, onder wie hoofdrolspeelster Elisabeth Bergner, dezelfden waren als van de Duitse verfilming uit 1932.

Bloem hanteerde voor de hand liggende criteria: ‘de hoofdzaak is, dat de film boeit, goed gefotografeerd en goed gespeeld is.’ Aan deze eisen voldeed in zijn ogen het liefdesdrama Nuits de princes volledig. Maar dat was dan ook een Franse film, en voor de Franse cinema had hij nu eenmaal een zwak. ‘Een Fransche film,’ begon Bloem zijn recensie van Marc Allégrets Orage, ‘heeft altijd dit op alle andere films voor, dat zij een Fransche film is, d.w.z. een uiting van het nog steeds beschaafdste volk ter aarde, een volk, dat de cultuur in het bloed zit, waar deze geen resultaat is van onderwijs, commissies, vereenigingen en dergelijke gruwelen, maar van geboorte en milieu.’ Zelfs een wat mindere of middelmatige Franse film was nog steeds het bekijken waard. Dat kwam doordat hij altijd, in tegenstelling tot films uit andere landen, ‘op een zeker peil staat’. Het stijlgevoel van de Fransen zorgde er wel voor dat hun cinema op niveau bleef. Goed waren de meeste films van René Clair en van Julien Duvivier, de regisseur van (onder veel meer) de klassieker Pépé le Moko. Werkelijk slechte Franse films kende Bloem niet.

Kwam hij over de Franse film te spreken, dan bereed Bloem onmiskenbaar zijn stokpaardje. Hij wist er ook veel van en etaleerde die kennis met graagte en met verve. Schijnbaar moeiteloos lepelde hij de titels op van de films waarin die actrice of die acteur ook had gespeeld, onder wiens regie en met welke tegenspeler.

Dat Bloem daadwerkelijk verstand van filmzaken had, bewees zijn opmerking over Michèle Morgan, de femme fatale in Orage. Bloem sprak het vermoeden uit dat ‘zij spoedig een der vedettes van de Fransche film zou worden’, een verwachting

die inderdaad is uitgekomen, zoals hij ook al vroeg het grote talent onderkende van de acteur Jean-Louis Barrault (Les enfants du paradis). Zijn aanwezigheid in Orage alleen al was volgens Bloem een reden die film te gaan zien.

Scheef

Naar zijn medewerking aan De Waag zou waarschijnlijk geen haan hebben gekraaid als Bloem zich als criticus uitsluitend had ontfermd over die paar ‘onschuldige’ amusementsfilms. Maar Bloem deed iets waarvan hij naderhand ongetwijfeld spijt heeft gehad en wat dus beter onopgemerkt kon blijven.

In zijn kroniek van 23 juli 1938 behandelde Bloem twee Italiaanse films. De eerste was Scipione l’Africano, over de Romeinse legeraanvoerder Scipio Africanus, die in 202 v. C. Hannibal, de leider van Carthago, versloeg tijdens de Tweede Punische Oorlog. Bloem vond het maar een middelmatige film. ‘Het is niet de beste soort van filmkunst, die hier bereikt wordt.’ Dat het epos was geproduceerd door Mussolini’s oudste zoon Vittorio, heeft hij misschien niet eens geweten. Hoewel de film werd gepresenteerd als een ‘gewone’ historische speelfilm, kon niemand de propagandistische teneur ervan ontgaan, ook Bloem niet. Hij constateerde duidelijke parallellen tussen Scipio’s veldslagen en Mussolini’s oorlog in Abessinië, ‘welke vergelijking zoo scheef is, dat men er geen woorden aan behoeft te verkwisten.’

Over films-met-een-strekking wilde Bloem wél iets kwijt. Volgens hem was het een misvatting dat, zoals vaak werd aangenomen, het grootste effect werd bereikt als de strekking van de film in kwestie het best gecamoufleerd was. Niets was minder waar. ‘Het is die film,’ noteerde Bloem in één lange volzin, ‘waarin de strekking het meest ontdaan is van haar vaak bedenkelijke bijzonderheden, het hoogst gesteld is op een plan, waarop zij ook voor tegenstanders zoo niet aanvaardbaar, dan toch, mits die tegenstanders behoorlijke menschen zijn, te eerbiedigen is.’ Aan die eis voldeed Scipione l’Africano naar zijn opvatting nauwelijks. Nee, dat kon stukken beter.

Orgie

Het met veel machtsvertoon omgeven bezoek dat Hitler van 3 tot 10 mei 1938 aan Italië had gebracht, was door Mussolini’s propagandamachine tot een overrompelende ervaring opgestuwd. Van de journaal- en andere filmbeelden die van het staatsbezoek waren geschoten, smeedden technici een anderhalf uur durende compilatie, die niet alleen was bestemd voor binnenlands gebruik. Naar landen waar Italië met een gezantschap was vertegenwoordigd, ging een kopie van de film. Zo ook naar de Italiaanse legatie in Den Haag, waar op donderdagmiddag 2 juni 1938, op initiatief van de gezant, in het bioscooptheater Metropole Palace een besloten voorstelling van de documentaire plaatsvond.3

Van de film zelf lijkt zo veel jaren na dato ieder spoor uitgewist.4 Dat komt vooral door de titel. Buitenlandse films werden hier tot ver na de oorlog per defini-

tie onder een Nederlandse titel in de bioscoop uitgebracht. Dat is ook gebeurd met Il viaggio del Führer in Italia, die bij zijn openbare vertoning nogal theatraal in Acht dagen wereldgeschiedenis werd omgedoopt, maar in de minder glorieuze ondertitel dichter bij de inhoud bleef: De reis van Hitler naar Italië.

Il viaggio del Führer in Italia was een productie van Istituto Nazionale Luce, de volledig door de staat gecontroleerde filmfabriek in Rome. De film laat zich het beste omschrijven als een orgie van militarisme en patriottisme in zeven aktes. Werkelijk elk onderdeel van Hitlers bezoek komt stap voor stap voorbij: zijn aankomst aan de Italiaanse grens, de treinreis naar en zijn ontvangst in Rome door il Duce en de Italiaanse koning, de rijtoer door de stad – dezelfde opnamen die Ettore Scola in 1977 gebruikte als openingsscène van zijn meesterwerk Una giornata particolare -, de vlootschouw bij Napels, troepenparades en legermanoeuvres, vliegdemonstraties, en dat allemaal en consequent onder luide toejuichingen van enthousiaste volksmenigten.5

Vanaf vrijdag 15 juli 1938 draaide Acht dagen wereldgeschiedenis tweeënhalve week achtereen in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen in Den Haag, twee voorstellingen per dag, zondags doorlopend, plus een drietal voorfilms. Toegang boven de achttien jaar, dat wel.

De recensent van de Haagsche Courant (3 juni 1938) vond het een ‘indrukwekkend filmwerk, dat in zijn gigantische massaalheid een historisch document van blijvende waarde geworden is.’ De Residentiebode (16 juli 1938) sprak van een ‘waarlijk unieke film, zonder eenige politieken tendens (sic!), die een gewichtige gebeurtenis uit de wereldhistorie ten volle en van alle kanten belicht.’ Het was groots, een ‘feest van ontroering en uitzinnige vreugde’, schreef het nsb-orgaan Het Nationale Dagblad (14 juni 1938) verrukt, dat zijn lezers de film herhaaldelijk zou aanbevelen. In Italië had men er tenminste verstand van hoe ‘Germanje’s grootsten zoon’ te eren. ‘Som-

mige onderdeelen waren adembenemend van visie en van stoute kracht, zoo b.v. de vlootactie en nog meer: de luchtactie. Dit laatste was fabelachtig van koenheid en durf en zwier in ’t leven. Maar hoe hebben de oogen gedronken de schitterende schuimbedden in zee, wanneer de manoeuvres werden volvoerd onder Hitler’s oogen met Il Duce naast hem.’

Meesterlijke film

Was hij door hoofdredacteur C.C. Küpfer erop af gestuurd of had hij zelf het initiatief genomen? Bloem woonde een voorstelling bij van Acht dagen wereldgeschiedenis en deed er verslag van in De Waag van 23 juli 1938, gelijktijdig met Scipione l’Africano, onder de klare titel: ‘Twee Italiaansche propagandafilms’. In teneur en exaltatie staat zijn bespreking opvallend dicht bij het juichstuk uit Het Nationale Dagblad. Ook Bloem vond het een ‘bewonderenswaardige’ en ‘meesterlijke’ film. Het fascistische Italië werd hier van zijn beste kant getoond: ‘een tucht, die nooit tot machinale discipline wordt, een massaal en toch levend enthousiasme, een volk, dat zich bevrijd heeft van de wanen, die het onze lamslaan, en dat de plaats inneemt, waarop het daardoor recht heeft.’ De film boeide bijna van het begin tot het einde. ‘Dat ligt in de eerste plaats aan de prachtige fotografie en aan den smaak, waarmee de opnamen gekozen zijn. Maar natuurlijk ligt het niet minder aan de gebeurtenissen zelf, die aldus vereeuwigd zijn, en die de organisatoren van het bezoek van Hitler aan Italië tot de hoogste eer strekken.’ Wat Bloem in Scipione l’Africano misprees, namelijk dat spektakel grootsheid moest suggereren, gebeurde in deze reportagefilm niet: ‘hier werd het grootsche in zijn meest werkelijke vorm bereikt, zonder pompeusheid, echt volmaakt.’ Een film, besloot Bloem, ‘die geen werkelijk Nederlander zonder jalouzie kan zien.’ Kennelijk vond hij dat de Nederlanders een voorbeeld konden nemen aan de vaderlandsliefde van het Italiaanse volk.

Hardcore

Dat Acht dagen wereldgeschiedenis een publieke vertoning kreeg, was geheel te danken aan de nsb. Binnen de Haagse afdeling van de beweging was in het najaar van 1937 het initiatief genomen voor de oprichting van een Filmstudie-Kring.6 De vereniging stelde zich ten doel ‘films met een bepaalde cultureele- en artistieke strekking’ te vertonen. Het ging om films waarin bioscoopexploitanten geen brood zagen, maar waarvoor wel belangstelling bestond. Deze voorstellingen waren toegankelijk voor iedereen. Daarnaast draaide de Filmstudie-Kring uitsluitend voor haar leden films ‘die wegens hun strekking voor openbare vertooning niet in aanmerking komen.’ Dat wilde zeggen: films die niet aan de Centrale Commissie voor de Filmkeuring waren voorgelegd.

Natuurdocumentaires en antropologische films over Nederlandsch-Indië waren populair bij de Filmstudie-Kring. Die mocht iedereen zien. In besloten zittingen vertoonde men echter het meer ideologisch angehauchte werk: een journaalpro-

gramma van de Ufa rond het thema Het Derde Duitsche Rijk, een filmverslag van de aansluiting van Oostenrijk bij Duitsland, maar ook hardcore propaganda als de speelfilm S.A. Mann Brand.

De kring stond onder voorzitterschap van Wijnand van Steenwijk. Hij leidde rond het midden van de jaren dertig het in Den Haag verschijnende weekblad Filmwereld (later: De Nieuwe Filmwereld) en ging binnen de nsb door voor een kenner van het filmwezen. Kameraad Van Steenwijk legde Il viaggio del Führer in Italia ter beoordeling voor aan de keuringscommissie, die de film – zonder coupures – voor openbare vertoning toeliet, en huurde vervolgens het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen af.7

Was Bloem lid van de Haagse Filmstudie-kring? Het is niet ondenkbaar. Bloem is immers ook enkele jaren lid geweest van de nsb.8 Aan de andere kant: zijn film-voorkeur stond volkomen haaks op het werk dat de kring placht te programmeren.

Comeback

Na september 1938 verdween de naam van J.C. Bloem uit de kolommen van De Waag. Het blijft onduidelijk waarom hij zijn medewerking aan het weekblad beëindigde. Had het te maken met het steeds schraler wordende filmaanbod? Zo ging er in september 1938 in Den Haag slechts één Franse film in première, Le patriote van Maurice Tourneur. Of leverde de recensies Bloem gewoon niet genoeg verdiensten op?9 In 1938 was De Waag zijn enige journalistieke bron van inkomsten. Van Vliet houdt het erop dat de dichter dit baantje evenals de meeste voorgaande heeft laten versloffen.10

Even heeft het ernaar uitgezien dat Bloem na de oorlog zijn comeback als filmcriticus zou maken. Voor De Groene Amsterdammer besprak hij op 26 oktober 1946 La belle et la bête. Het filmsprookje van de dichter en avant-gardekunstenaar Jean Cocteau was de maand ervoor in première gegaan op het filmfestival van Cannes. Bloem vond het ‘zonder eenig voorbehoud’ een voortreffelijke film, niet in de laatste plaats omdat de regisseur zich had onthouden van ‘het experimenteeren met allerlei onbegrijpelijke modernismen’. Aan het experiment in de kunst had Bloem nu eenmaal een broertje dood en van het literaire werk van Cocteau, bekende hij, was hij nooit erg gecharmeerd geweest.

Als filmrecensent leek Bloem gerijpt. Mogelijk hield hij rekening met het publiek waarvoor hij nu schreef, maar hij beoordeelde La belle et la bête niet, zoals hij in De Waag gewoon was, uitsluitend op de individuele prestaties van de makers. Hij keek ook naar de verhaalstructuur en de montage, iets wat hij nooit eerder had gedaan. De film straalde volgens Bloem evenwicht en rust uit. De verschillende taferelen kregen de tijd zich te ontwikkelen en de spanning verflauwde geen moment. Terecht prees hij de fotografie (van cameraman Henri Alekan). Hij had nog nooit een film gezien waarin de zich in het donker afspelende scènes zo duidelijk zichtbaar waren.

Zelfs namedropping liet Bloem dit keer achterwege – hij noemt alleen de regisseur bij naam. Evenmin zocht hij het in de vergelijking. Dat kon ook bijna niet anders: de vorige film van Cocteau, het door hem geschreven L’éternel retour (1943), had hij niet gezien.

Even onverwacht als Bloem als filmcriticus in De Groene was opgedoken – gewoonlijk verzorgde L.J. Jordaan de filmrubriek – zo plotseling verdween hij ook weer van het toneel. Het betekende meteen het einde van zijn journalistieke bemoeienis met film. In de bioscoop kwam hij nog wel, maar uitsluitend voor zijn plezier.

Onaanvaardbaar

Het meest kenmerkende van Bloems kritisch proza noemt Van Vliet de grote toegankelijkheid ervan: ‘geen zwaarwichtige theoretische verhandelingen, geen uitgebreide (quasi-)psychologische analyses van auteur of werk, maar meestal in directe en heldere taal geschreven beoordelingen.’11 Dat gaat voor zijn poëzie- en literatuurkritieken net zo goed op als voor zijn filmrecensies.

Zowel een puur esthetische als een puur ethische kritiek wees Bloem af. Een letterkundig werk – een gedicht of een roman – mocht een criticus niet verwerpen om het erin verwoorde levensgevoel. Dit betekende echter niet dat hij neutraal moest zijn. Volstrekte onzijdigheid bestond volgens Bloem niet en ware ook niet

wenselijk. Je kunt het met een dichter eens zijn of niet, als hij een goed gedicht heeft geschreven, mag je dat niet afkeuren op grond van de politieke richting die hij voorstaat. Aan de andere kant vond Bloem, dat hij als criticus de volle vrijheid had er bij een zwak gedicht op te wijzen ‘dat die zwakte voortkomt uit het vooze levensinzicht of -gevoel van den schrijver.’

Ten aanzien van het beoordelen van films dacht Bloem er niet anders over. ‘Ook de aesthetische kritiek heeft haar grenzen,’ schreef hij naar aanleiding van Scipione l’Africano en Acht dagen wereldgeschiedenis. ‘Ik acht het volstrekt niet ongeoorloofd, dat men aan een kunstwerk nog andere eischen dan zuiver artistieke stelt. Mits […] men de criteria niet door elkaar gaat halen en bijv. schrijft: dit of dat kunstwerk is mooi, terwijl men eigenlijk bedoelt: Katholiek, of: dat andere is slecht, waar men eigenlijk meent: niet communistisch.’ In het licht van zijn literatuurkritische opvattingen is het dus niet vreemd dat Bloem de documentaire over Hitlers bezoek aan Italië gunstig beoordeelde. Hij vond het immers ‘een meesterlijke film als film’. Hem afwijzen om politieke redenen zou dan ook onaanvaardbaar zijn. Als Bloem dit al had gewild. Getuige de wijze waarop hij in zijn recensie blijk gaf van zijn waardering voor het Italiaanse fascisme, zeker niet.

Verfilmd toneel

Bloem was er de criticus niet naar om te theoretiseren. De ‘klassieke’ controverse tussen film en toneel – in de filmkritiek anno 1938 nog een heus thema – hield hem wel bezig. Een speelfilm naar een roman of een toneelstuk vond Bloem al snel ‘verfilmd toneel’. Maar veel verder dan deze constatering en het plaatsen van algemeenheden (‘dat de film tot meer, want anders, in staat is’) reikte zijn aandeel in de discussie niet.

In Het Parool van 9 oktober 1953, vijftien jaar later en talloze films verder, begon Bloem er weer over, om onmiddellijk te concluderen dat die controverse natuurlijk onzin was – iedere speelfilm was tenslotte ‘verfilmd toneel’ – en altijd in stand zou blijven, ‘zolang beide genres van dramatische kunst bestaan.’ Hij was er uit: de kwestie was eenvoudigweg te herleiden tot de voorkeur voor het een of voor het ander. In dezen koos Bloem onvoorwaardelijk voor de film, met alle waardering die hij had voor de toneelkunst.

Die keuze wilde Bloem wel motiveren. In de eerste plaats was er bij het maken van een film meer geld beschikbaar, zodat steeds de beste krachten konden worden aangetrokken. Ten tweede kende film een grotere bewegingsvrijheid dan toneel. Maar bovenal stoorde hem de te onnatuurlijke stemmen van de acteurs op het toneel. ‘Ik begrijp heel goed, dat men op de planken niet moet spreken als in het dagelijks leven: geen enkele kunst is immers ooit reproductie van de natuur. Maar moet het nu bepaald zó zijn? Of is dit de schuld van de toneelschool? Ik weet het niet.’ Het was de criticus Bloem ten voeten uit: aan de hand van een paar constateringen tot een oordeel komen, onwrikbaar in zijn eenvoud, niet ondeskundig

maar tegelijk weinig oorspronkelijk. Het moet gezegd: aan Bloem is geen belangrijk filmcriticus verloren gegaan. Die wetenschap was voor hemzelf wellicht ook een reden dat deel van zijn verleden maar te laten rusten.

 

Overzicht van de door Bloem besproken films

La belle et la bête (Het meisje en het monster), regie: Jean Cocteau, met Jean Marais, Josette Day, Marcel André (f 1946)

Dreaming lips, regie: Paul Czinner, met: Elisabeth Bergner, Romney Brent, Raymond Massey (gb 1937)

Farewell again (Zes uur verlof), regie: Tim Whelan, met: Leslie Banks, Flora Robson, Sebastian Shaw (gb 1937)

Mannequin, regie: Frank Borzage, met: Spencer Tracy, Joan Crawford, Alan Curtis (usa 1937)

Nuits de princes (Cabaret Wolga), regie: Vladimir Strichewsky, met: Käthe de Nagy, Jean Murat, Fernand Fabre (f 1938)

Orage (Roes), regie: Marc Allégret, met: Charles Boyer, Michèle Morgan, Jean-Louis Barrault (f 1938)

Scipione l’Africano (Scipio de Afrikaan), regie: Carmine Gallone, met: Annibale Ninchi, Camillo Pilotto, Francesca Braggiotti (i 1937)

Veertig jaren, regie: Edmond T. Gréville, met: Lily Bouwmeester, Cees Laseur, Matthieu van Eysden (nl 1938)

Il viaggio del Führer in Italia (Acht dagen wereldgeschiedenis. De reis van Hitler naar Italië) Istituto Nazionale Luce (i 1938)

Hein Aalders
Uitgeven in oorlogstijd
Boekhandelaar A.A. Balkema in het Huis aan de Drie Grachten

hein aalders (1957) is neerlandicus en redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde eerder in dit tijdschrift over J. Slauerhoff.

Simon Vestdijk bestelde er zijn boeken, Willem Frederik Hermans en Adriaan Morriën waren er kind aan huis en ook Adriaan Roland Holst en Martinus Nijhoff wipten er af en toe binnen. Gedurende de Tweede Wereldoorlog was boekhandelaar-uitgever A.A. Balkema in het markante Huis aan de Drie Grachten aan de Oudezijds Voorburgwal 249 in Amsterdam een pleisterplaats voor schrijvers en lezers van het goede boek en een spil in de wereld van het academische boek en van de clandestiene, bibliofiele uitgaven.

Op 24 mei 1943 schafte W.F. Hermans, woonachtig in de Eerste Helmersstraat 208, er Roland Holsts bundel Voorbij de wegen aan, twee weken later kocht hij bij Balkema Jan van Nijlens Gedichten en drie maanden later, op 6 september, werd hij de eigenaar van Aafjes’ Tooverfluit en een bundel van Pareau. In diezelfde tijd kocht Roland Holst, die op de Velserweg 71 woonde, bij Balkema wat nieuwe titels: Tsjip van Elsschot op 19 april, Jan Camperts rijmprent De achttien dooden en Gontsjarovs Oblomov op 12 mei en bundels van Yeats en Sappho op 2 juni. Vestdijk verstuurde zijn bestellingen per post. Op 16 maart 1943 vroeg hij Balkema vanuit Doorn om La maison Tellier van Maupassant en Of mice and men van Steinbeck op te sturen. ‘Wanneer u meer van Nietzsche kunt machtig worden, houd ik mij warm aanbevolen! Ook interesseer ik mij voor Goethe, Kleist en Hoffmann […]. Van Goethe vooral Faust I en II en Wilhelm Meister, van Kleist de novellen (vooral Michael Kohlhaas) en van Hoffmann alles, behalve Die Elixiere des Teufels.’

Hoe weten we dat allemaal zo precies?

Soms geeft het verleden een stukje van zijn geheimen prijs. Bijvoorbeeld bij een restauratie van een oud gebouw. Zo kon het gebeuren dat begin 2006 bij het opknappen van het Huis aan de Drie Grachten de nieuwe bewoners onder de vloer op een deel van het oorlogsarchief van boekhandelaar-uitgever Balkema stuitten. Toen ze een luik dat decennia onder boekenkasten verscholen was, openden, bleek er een onderduikplek onder schuil te gaan. Een laddertje gaf toegang tot een ruimte waarin misschien net vier mensen het een uur staande konden uithouden. Ze

troffen er een matras en wat lappen en dekens aan, en verder een paar bundels correspondentie, rekeningen, kasboeken en agenda’s, alle daterend uit de oorlog.

Geen daad van verzet

De vondst van dit oorlogsarchief is hierom belangrijk, omdat het heel wat vragen rond Balkema’s werkzaamheden als boekhandelaar en uitgever beantwoordt. Zo is het teruggevonden materiaal niet alleen interessant omdat het allerlei aanvullende gegevens levert over een aantal vooraanstaande schrijvers die min of meer geregeld het Huis aan de Drie Grachten bezochten. Het biedt ook nieuwe informatie voor de geschiedenis van de Amsterdamse boekhandel en uitgeverij in de Tweede Wereldoorlog. En ten slotte is het ook een kleine aanwinst voor de geschiedenis van de typografie in Nederland, getuige de opgedoken brieven van Jan van Krimpen, S.H. de Roos en een verzamelaar die Balkema adviseerde bij zijn bibliofiele reeks.

Balkema, die weigerde om zich aan te melden bij de Kultuurkamer, is de uitgever van een vijftigtal clandestiene uitgaven. De twintig boekjes van de Vijf Ponden Pers zijn een begrip in de bibliofiele wereld geworden. Tussen 1942 en 1945 verschenen ze, in een vaste oplage van 50 à 55 exemplaren, ‘pour l’agrément des bibliophiles du 5 lb’: zorgvuldig gekozen teksten uit de wereldliteratuur, poëzie van Baudelaire, Rimbaud, Mallarmé, Jacques Perk en A. Roland Holst, proza van Kafka en Larbaud. Dat alles vormgegeven in de verfijnde typografie van onder anderen Van Krimpen, met groot vakmanschap gedrukt en met smaak in fraaie papieren

omslagen gebonden, vaak met de hand gemarmerd. Exemplaren van de Vijf Ponden Pers doen nog steeds bedragen van enkele honderden euro’s. Een antiquariaat in Den Haag biedt de hele serie te koop aan voor €6500, gemiddeld dus ruim €300 per boekje. De uitgaven van de Vijf Ponden Pers zijn met die van De Bezige Bij, Stols en De Blauwe Schuit de belangrijkste clandestiene uitgaven uit de oorlog.1

Hoe bekend de boekjes ook mogen zijn, er kleven nog veel vragen aan deze uitzonderlijke bibliofiele serie. De verhalen over de totstandkoming zijn onduidelijk, incompleet en spreken elkaar soms tegen. Een van de redenen is het zwijgen van Balkema zelf hierover. Amper twee jaar na de oorlog vertrok hij naar Zuid-Afrika en nog in 1983 liet hij Lisette Lewin desgevraagd ‘bits’ en ‘schamper’ weten niet veel erover te willen vertellen: wat waren die bibliofiele uitgaven meer dan ‘een schamele bydrage tot verzet geweest: elite drukwerk, van elite auteurs voor elite kopers!’ Hij gaf Lewin het advies haar aandacht maar te richten op de ondergrondse pers. ‘Dat was ander werk!’2 Ook Wytze Hellinga, redacteur van de Vijf Ponden Pers, bagatelliseerde het gevaar dat aan de uitgave van Balkema’s boeken kleefde.3

Toch was er moed voor nodig om in de kelder van het Huis aan de Drie Grachten in oorlogstijd de Zehn kleine Meckerlein te zetten en illustreren met aardappelsneden bij gebrek aan hout- of linosneden. Dat illegale uitgaafje in een oplaag van veertig exemplaren was een anonieme tekst, uit een Duits concentratiekamp gesmokkeld, over tien kleine kankeraartjes die een voor een onvoorzichtig hun kritiek

op het nazi-regime uiten en er dus stuk voor stuk aan gaan. Het laatste kankeraartje vergaat het zo:

Hoe was het mogelijk dat in oorlogstijd, waarin er schaarste aan alles was en de belangstelling voor verfijnde, luxueuze uitgaven als miniem verondersteld kon worden, zulke prachtige boekjes verschenen? Een andere meesterdrukker vond het eigenlijk moreel verwerpelijk. De Groninger Hendrik Werkman, die als clandestiene drukker met zijn bijzondere uitgaven van De Blauwe Schuit eveneens een prachtig bibliofiel fonds opbouwde, viel zowat achterover toen hem een paar exemplaren van de Vijf Ponden Pers onder ogen kwamen. ‘Wat is dat allemaal onberispelijk van uitvoering […]. Je slaat je handen van verbazing ineen als je zooiets ziet in deze tijd. In déze tijd waarin je haast geen vel goed papier machtig kunt worden.’ Zijn jaloezie worstelde met z’n geweten, en met z’n kunstenaarshart. ‘Maar is dat niet allemaal een beetje te mooi? Veel te mooi, hoewel de inhoud het verdient, dat moet ik eerlijk zeggen. Wil je wel gelooven dat ik nooit zooiets voor mijn plezier zou maken? Dat is gewoon gesublimeerd vakmans-drukkers-werk zonder een grein artisticiteit of zelfs van persoonlijkheid. Het zou op den duur saai zijn daarvan veel in de boekenkast te hebben. Zooiets gaat lijnrecht in tegen de Blauwe Schuit lijkt het me

soms toe. En soms denk ik: hou je maar gauw stil want je kunt het zoo niet. Ja, eerlijk gezegd: het is te zakelijk, de drukpers spreekt er te veel in mee.’4

Werkman mocht het dan te zakelijk vinden, het stempel dat Jan van Krimpen en anderen erop achterlieten, laat onverlet dat hier iets groots tot stand werd gebracht. En wat het exclusieve van de uitgaven betreft: er was een markt voor. Veel nieuws verscheen er niet en het geld dat de liefhebbers van het mooie boek hierdoor uitspaarden gaven ze graag uit aan ‘iets dat de geur van de vrije cultuur van voor de oorlog met zich meedroeg’, zoals Richter Roegholt het in zijn proefschrift uitdrukte.5

De medewerkers van beide series, de Vijf Ponden Pers en De Blauwe Schuit, keken met argusogen naar elkaars resultaten. Door de oorlog was de geografische afstand tussen Groningen en Amsterdam bijna onoverbrugbaar en het duurde dan ook even voordat in augustus 1943 een van de schepelingen van De Blauwe Schuit, de chemicus Ate Zuithoff, de uitgaven van de Vijf Ponden Pers in de gaten kreeg. Hij meldde zich direct schriftelijk bij Balkema teneinde zich meester te maken van de tot dan toe verschenen en nog beschikbare uitgaven. De afkeuring door Werkman van de Vijf Ponden-uitgaven impliceerde overigens nog geen onwelwillendheid tegenover elkaars uitgaven. Balkema verkocht gedurende de hele oorlog de uitgaven van De Blauwe Schuit en prenten van Werkman zelf, uiteraard wel onder de toonbank.

Er was natuurlijk wel verschil tussen de Groningse en de Amsterdamse clandestiene series. Bij De Blauwe Schuit lag de nadruk op de artistieke kwaliteiten van de kunstenaar-drukker Werkman, in combinatie met de veelal Nederlandse contemporaine poëzie van dichters als Nijhoff, Vestdijk, Hendrik de Vries, Marsman en Heeroma, in uitgaven van slechts een paar pagina’s. De Vijf Ponden Pers kenmerkte zich daarentegen door de hoge kwaliteit van het werk van mensen als Jan van Krimpen, die puttend uit de rijke traditie van de typografie teksten uit de wereldliteratuur uitgaf van een gemiddelde dikte van een kleine twintig pagina’s.

Maar terwijl er al veel is geschreven over De Blauwe Schuit, is de literatuur over de Vijf Ponden Pers uiterst mager. En dat is onterecht want een van de opvallendste en daardoor waardevolste kenmerken is dat in deze ene reeks de typografische ontwikkeling van traditie naar modernisme gestalte krijgt, van de klassieke typografie van Jan van Krimpen en S.H. de Roos naar de avant-gardistische vormexperimenten van Dick Elffers, Jan Bons en Willem Sandberg. De reeks biedt dus in zijn zowel temporele als materiële compactheid een staalkaart van de ontwikkeling die de in het buitenland vermaarde Nederlandse typografie in twintig jaar zou doormaken.

Niettemin breken we ons nu nog het hoofd over de vraag waarom Balkema de spullen die hij tijdens de oorlog veilig had weggestopt niet opdolf na de bevrijding. Had hij ze vergeten? Speelde een nieuwe inval, misschien nu door de Russen waar Lisette Lewin op zinspeelde,6 door zijn hoofd?

Hol van clandestiniteit

August Aimé Balkema, Guus voor vrienden, werd op 6 oktober 1906 geboren in het Overijsselse Avereest. Hij groeide op in Dedemsvaart, waar z’n vader een houtzagerij had en z’n oom de Dedemsvaartse Courant drukte. Op 1 oktober 1936 vestigde hij zich als boekhandelaar aan de Amsterdamse Oudezijds Voorburgwal. Eerst woonde hij nog tegenover maar al gauw trok hij met het nog kleine, jonge gezin en de boekhandel in een deel van het historierijke Huis aan de Drie Grachten, vlakbij de Oudemanhuispoort van de Gemeentelijke Universiteit.

Het patriciërshuis dateerde al uit het begin van de zeventiende eeuw, toen de Oudezijds Voorburgwal nog de Fluwelen Burgwal heette, ten teken dat hier, vóór het bestaan van de Heren- en Keizersgracht, de rijkste Amsterdammers woonden. Het lag aan de oudste grachten van de hoofdstad, de Oudezijds Voor- en Achterburgwal en de Grimburgwal. En het was in 1909 ingrijpend verbouwd en in oude staat hersteld door de architect Jan de Meyer (een leerling van Karel de Bazel), die meer fraaie restauraties van Amsterdamse panden op z’n naam heeft staan.7

Balkema’s kindertal zou daar uitgroeien tot zeven. Met z’n grote gezin was hij daar op het laatst maar klein behuisd. Mensen die Guus Balkema gekend hebben vonden hem een sociaal mens met een ijzeren wil, maar ook verlegen.

Al snel werd duidelijk dat hij niet alleen boeken wilde verkopen, maar ook maken en uitgeven. Eerst kocht hij nog uitgeversrestanten op, vooral kunstboeken,

die hij via zijn boekwinkel en via de post aan de man bracht. In 1939 begon hij zelf titels uit te geven. Tijdens de oorlog weigerde hij zich bij de Kultuurkamer aan te melden; zijn boeken verschenen dus zonder goedkeuring van de bezetter, clandestien, niet illegaal. Illegale uitgaven waren gericht tégen de bezetter en door deze als gevaarlijk ervaren. Op het illegaal uitgeven stond de doodstraf. Balkema ontdook met zijn clandestiene uitgaven dus de controle met legale middelen. Toch gaf ook hij een illegaal werkje uit, het al genoemde Zehn kleine Meckerlein. En helemaal illegaal was natuurlijk het feit dat Balkema joodse onderduikers in zijn woning verborg.

In die grauwe bezettingstijd kreeg z’n boekhandel de functie van literaire sociëteit voor vaste klanten. Behalve de aan het begin genoemden waren dat D.A.M. Binnendijk, Paul van ’t Veer, Bert Voeten, Hans van Straten en buurman A.L. van Gendt (de latere antiquaar). Balkema verkocht op rekening, voor de schrijvers was dat aantrekkelijk. Het was een academische boekhandel, de buitenlandse literatuur was er goed vertegenwoordigd of kon gemakkelijk besteld worden. Vooral de Franse bellettrie, want Balkema had Frans gestudeerd. Verder kwam Herman de la Fontaine Verwey, de bibliothecaris van de Gemeentelijke Universiteit, er veel over de vloer. De Universiteitsbibliotheek kocht veel van de nieuwe boeken bij hem, waaronder ook clandestiene en illegale drukken. Onder de toonbank verkocht hij druksels van Werkman, de typografische experimenten van Sandberg en grafiek

van Escher. Op een keer deed de politie een inval in zijn boekwinkel. Tussen de paperassen op z’n bureau lagen een paar vervalste persoonsbewijzen. Het was te laat om ze te verstoppen. Toen de politie merkte dat hij van een bepaalde titel wel erg veel had gedrukt, zette hij de hele voorraad boven op de stapel paperassen, waardoor de vervalste documenten aan het oog ontrokken waren. Hij kreeg de opdracht het teveel aan boeken de volgende dag in de Euterpestraat af te leveren, maar diezelfde dag vond hij nog zo veel klanten voor die titel dat een gang naar het ss-hoofdkwartier niet meer nodig was.

Hans van Straten herinnerde zich: ‘Balkema was voor de duvel nog niet bang. Zijn Huis aan de Drie Grachten was een hol van clandestiniteit. Meer dan eens heeft hij een inval gehad, maar het liep altijd goed af. Wel heb ik erbij gestaan toen twee langgejaste kerels een stapel boeken in beslag kwamen nemen. Balkema vroeg onverschrokken: “Waar kan ik de rekening naartoe sturen?”’8

Vijf Ponden Pers

In 1942 startte hij de Vijf Ponden Pers. Hij was de eerste Nederlander die in de Tweede Wereldoorlog met een clandestiene of illegale serie begon. Wytze Gs. Hellinga, de latere Amsterdamse hoogleraar Nederlands, maar toen nog leraar op de Openbare Handelsschool, nam het initiatief.9 Hij vond Balkema bereid om het uitgeefwerk op zich te nemen en De la Fontaine Verwey was nauw betrokken bij de keuze van de teksten. Het werd een reeks van literaire, in het begin meest Franse teksten. Hellinga koos en bezorgde zorgvuldig de meest geschikte en correcte edi-

tie. Dan ging bijvoorbeeld Jan van Krimpen aan de slag. Hij ging op zoek naar een geschikte letter, koos het papier dat erbij paste, en liet de tekst volgens zijn aanwijzingen – soms deed hij het zelf – zetten. Over en weer correspondeerde men over wie de uitgave zou kunnen illustreren. Er werden opdrachten gegeven, clichés gemaakt en ten slotte werd de hele handel gedrukt bij een van Balkema’s vaste drukkers, Joh. Enschedé & Zonen in Haarlem, Meijer’s Boek- en Handelsdrukkerij in Wormerveer, Klaas en Mart Woudt in Zaandijk of Frans Duwaer van J.F. Duwaer & Zonen in Amsterdam.

Het principe was: boeken tegen kostprijs. Men betaalde vooraf. Tussen de paperassen van het oorlogsarchief dat zestig jaar na dato het daglicht weer zag, zaten ook verschillende handgeschreven intekenlijsten. Onder de intekenaars bevinden zich jonkheer Six, de dichter en vertaler Max Schuchart, G. van Veen van antiquariaat en kunsthandel Pont Neuf aan de Amstel 262, de pianist en koordirigent Felix de Nobel, de nog jonge student Nederlands Paul van ’t Veer, voorts de heer Roegholt uit de Titiaanstraat (misschien Richter of zijn vader?), hoogleraar Frans aan de gemeenteuniversiteit Johannes Tielrooy, Gerrit Kamphuis, Guus Sötemann (die later, van juni 1945 tot september 1946 in dienst zou zijn bij Balkema), Henri Mayer van boekhandel Martinus Nijhoff in Den Haag, en de heer (Bert?) Schierbeek.

De naam van de reeks was een grap. De bezetter stond namelijk toe om zonder speciale vergunning per uitgave maximaal vijf pond papier te gebruiken. In de praktijk was de oplage overigens meestal groter dan de controlerende instantie dacht. Niet iedereen vond de naam voor de serie een leuke vondst. Een zekere M. Polak wordt vanaf het begin door Balkema bij de Vijf Ponden Pers-uitgaven betrokken en hij geeft z’n mening ongezouten: ‘Kom er toch rond voor uit, dat U mooie boeken wenscht te maken. Zet Uw stempel op het werk: we weten niet of uit

dit begin niet iets belangrijks groeien zal, later, als de tijden gunstiger zijn. En dan zit U aan een grapjassennaam vast.’

Adviseur Polak

Deze M. Polak toont zich een kenner met een uitgesproken mening. Over de uitgave L’Après-midi d’un faune van Mallarmé, die door Jan van Krimpen is verzorgd, was hij niet te spreken: ‘Waarom koos – in vredesnaam – Van Kr. voor een tekst van déze importantie zulk een klein formaat en was daardoor gedwongen om de tekst in een krielklein – nauwelijks leesbaar – lettertje te drukken?’ Over Huit sonnets van Edgar Degas, vormgegeven door Dick Elffers, was hij nog minder te spreken: ‘Voor mij een groote teleurstelling en ik denk (en hoop) voor U óók. Degas in een Duco Perkens-pakje, een titelpagina als een niet geslaagde “moderne” advertentie, een opmaak à la Pyke Koch, A.C. Willink. En dan nog die dwaze roode krulletjes en niet te vergeten: het klaverbloempje (ook op het omslag!! als een vogelscheet op een

nieuwe stroohoed). […] Laten we er niet meer over spreken.’ Ook andere uitgaven vallen onder zijn striemende kritiek: ‘papier grof, kleurloos, zonder leven als het gezicht van een afgeleefde bes’, ‘dwaas de zwarte slangelijntjes’, ‘wie, in hemelsnaam, zet geel (kanariegeel) op grijs?’ Gelukkig kunnen de meeste uitgaven zijn goedkeuring wel wegdragen, ‘hoe kan het ook anders, als het met een ideaal gewicht op de wereld komt van 5 pond, terwijl we zoo’n bekwaam verloskundige als v. K. hadden!’ Maar Van Krimpen wordt niet alleen maar bewonderd: ‘Wat kan het Ú schelen, of v. Kr. niet van gotische letters houdt? Als U het verantwoord en fraai vindt, dan doet U het! Ik weet niet of ik het juist zie, maar v. Kr. pousseert zijn eigen letters wat erg, vind ik.’

De brieven van deze Polak zijn een verhaal op zichzelf. Wie was deze typografisch zeer onderlegde, erudiete man, die Balkema bestookte met vellen vol goede raad, voorstellen voor teksten die voor de serie in aanmerking kwamen en tot in de kleinste details tredende evaluaties van de tot dan verschenen uitgaven? Op het briefpapier dat hij eind oktober 1942 nog gebruikt, staat zijn bedrijfsnaam, a.c.v.i.c., Agentuur & Commissiehandel voor Industrieele Chemicaliën, Minervalaan 76, Amsterdam-Z. Tot dan besluit hij zijn brieven nog met ‘Polak’. Maar vanaf de volgende brief, voortaan zonder briefhoofd, ondertekent hij alleen nog met ‘P.’. Ook verschilt vanaf dan het handschrift. Dat zou er op wijzen dat het iemand anders betrof, maar twee gegevens overtuigden me er toch van dat het om een en dezelfde persoon ging, of een echtpaar. Het eerste is dat inhoud en vorm (de pregnante stijl en toon) van de brieven dezelfde zijn. Het tweede is van meer feitelijke aard: de adres- en kasboeken van Balkema geven uitsluitsel. In de eerste met ‘P.’ ondertekende brief, die dateert van 23 mei 1943, schrijft P. een paar door Balkema toegestuurde titels retour te willen zenden. Vergelijking met het kasboek van dat jaar laat zien dat Balkema op 18 mei daaraan voorafgaand precies die boeken heeft verzonden naar ‘Mevr. Pool’, Minervalaan 76 hs.

Dat werpt wel een nieuwe kwestie op. Het adres klopt, maar ‘Mevr. Pool’? Het was toch ‘Polak’? Dat kan duiden op een veiligheidsoverweging van Balkema. Wetende dat de vervolging der joden ook in Nederland z’n hoogtepunt had bereikt, kan hij bedacht hebben de naam Polak in de boekhouding een alias te geven. Maar het gekke is dat in de kas- en adresboeken van het volgende oorlogsjaar (1943) de naam Pool is doorgestreept en verbeterd tot ‘Polak’. Een tweede vraag is of het nu om een meneer of mevrouw Polak gaat. Vandaar mijn suggestie van een echtpaar. Dat zou de verschillende handschriften kunnen verklaren. Maar een argument daartegen is dat er geen verschil in stijl en karakter valt waar te nemen tussen de verschillende brieven.

Verdere naspeuringen naar de identiteit van M. Polak voerden mij naar het museum Meermanno in Den Haag, waar bibliothecaris Rickey Tax uit het archief een aantal brieven van een M. Polak – het moet wel dezelfde zijn – aan J.F. van Royen opdook. Ze dateren uit 1926-1927 en 1930. Polak woont dan in de Tilanusstraat

77^II in Amsterdam en hij bestelt verschillende fraaie uitgaven van de Zilverdistel en Kunera Pers: Kloos’ Verzen, Maneschijn van Arthur van Schendel, Oostersch van Leopold, Over boekkunst, Novalis en Les OEuvres de François Villon. Het was dus een echte liefhebber van het mooie boek, die daar veel geld voor over had want de uitgaven van de Kunera Pers waren duur, Maneschijn bijvoorbeeld kostte f 35, een uitgave van Baudelaire f 80.

De teruggevonden brieven beantwoorden dus niet alleen vragen, maar werpen weer nieuwe op. Want hoewel we blij moeten zijn met allerlei gegevens over de totstandkoming, werkwijze en typografie van de serie, werpt de lectuur van deze brieven van Polak ons ineens terug in de gruwelijke tijd van de oorlog en vraag je je af wat er met deze M. Polak verder gebeurd is. Uit een van de laatste brieven, van eind 1943, kan je opmaken dat hij is ondergedoken. Maar heeft dat zijn leven gered?

Het wordt tijd om naar het Gemeentearchief van Amsterdam te gaan. Daar bewaren ze immers de zogenoemde Woonkaarten, waarop de verhuizingen van mensen werden bijgehouden. En inderdaad vind ik op het adres Minervalaan 76 huis zijn naam terug. Het is Meijer Polak, die er op 19 september 1941 is komen wonen. Hij is sinds kort getrouwd met Margarete Pool. Dat raadsel is dus opgelost, het gaat om een echtpaar. En op de vraag of Polak de oorlog heeft overleefd geeft de vertrekdatum een verlossend antwoord: ‘26 juni 1952 naar Parijs’. Toch vraag je je af: wat is er van hen geworden? En zijn ze wel allebei de oorlog doorgekomen?

Van krimpen

Hoe de boekjes van de Vijf Ponden Pers tot stand kwamen valt gemakkelijk af te lezen uit de brieven die Van Krimpen vanuit zijn woonplaats Haarlem naar Balkema zond. In november 1942 is hij met verschillende uitgaven tegelijk bezig: ‘Hierbij de proeven van De Pendule.10 Laat Uw gedachten eens gaan over een initiaal – zooals ik al gezegd heb helaas maar een H – en over den tekst van het kolophoon. Le Bateau ivre is thans gedrukt.11 Het moet nog drogen maar zal over een paar dagen afgeleverd kunnen worden. Van het zandgietsel is in het geheel geen letter aanwezig. Ik zou ook maar niet over voortzetting van dit experiment denken: het zou schatten kosten.’

In september 1944 heeft hij de gedichten van Omar Khayyam ter hand genomen, maar hij is nog niet tevreden met het resultaat. De vijfentwintig door J.C. Bloem gekozen gedichten van William Blake heeft hij láten zetten. Maar: ‘Er is door twee oorzaken eenige stagnatie geweest. De eerste is de onbeschrijfelijke viezigheid en onduidelijkheid van Bloems bloemlezingsadministratie. De tweede de evacuaties hier waardoor wat er nog van bedrijf is ongeveer een week heelemaal in de war is geweest. […] Ik heb het formaat van Villon, Omar, &c. aangehouden en de letter is de negen punts Fleischman – No 56, Selections of Types p. 34 – zijnde dat de eenige waarvan ik mij zeker voldoenden voorraad heb.’12

De vriendschapsband tussen Balkema en Van Krimpen is dan al heel hartelijk geworden. Ze tutoyeren elkaar en Van Krimpen informeert bezorgd naar de leef-

omstandigheden in Amsterdam en brengt Balkema op de hoogte van zijn eigen gevecht met de rantsoenen en de kou van de laatste oorlogswinter: ‘Eten gaat hier voorlopig nog wel: wij hebben wel eens vleesch en een enkelen keer visch; en groenten & aardappelen loopt tot nog toe gladjes. Voor verlichting hebben wij, bij zuinig gebruik, nog voor een aantal weken kaarsen (wij hebben altijd veel kaarsen gebruikt) maar met de brandstof is het, in een koud huis, naar. Gelukkig houdt het gas, met kleine pitjes, nog wat aan. Op de kachel kunnen wij in elk geval koken. Maar vroolijk is het allerminst. […] Hoe gaat het met alle bloedjes van kinderen? En met jullie zelf? Alle hartelijks, ook van Toos,13 voor jullie allen. Steeds je J.v.K.’

Dat Balkema en Van Krimpen in de oorlog vrienden waren geworden blijkt ook wel uit het feit dat Van Krimpen voor Balkema bleefwerken en dat Balkema in 1957 speciaal voor Van Krimpens zestigste verjaardag uit Zuid-Afrika overkwam om het feestelijke diner bij te wonen.

 

Het opgedoken archief zit vol met fraaie correspondentie. Brieven van boekverzorger S.H. de Roos, van wie het gekalligrafeerde handschrift als gebeiteld op het gevergeerde papier staat. Brieven van de illustratoren M. Esscher, Piet Worm, diens vrouw Tineke Worm-Wiegman en Jeanne Bieruma Oosting, auteurs als Bertus Aafjes, A. Roland Holst, H.W.J.M. Keuls, Jan Prins. Er zit een brief van Ida Gerhardt bij,

van februari 1946, waarin ze Balkema vraagt of hij een bibliofiele uitgave van haar Georgica-vertaling wil uitgeven (‘ik wou graag òpschieten’). Hij antwoordt haar twee weken later dat het helaas wel heel lang zal gaan duren, wil het resultaat goed zijn.14 Ook zijn er wat brieven van de weduwe van Menno ter Braak, die met Balkema correspondeert over de uitgave van Ter Braaks Reinaert op reis in augustus 1944.

Maar er zit ook een brief bij die door de oorlogsomstandigheden een dramatische lading krijgt. Hij is geschreven door iemand die wat toneelparodieën ter publicatie opstuurde. Op 24 mei 1943 schreef deze man: ‘Geachte heer Balkema, Zoals zovelen heeft ook mij ’t lot getroffen dat ik mij naar Westerbork moet begeven om via daar naar Duitsland tewerkgesteld te worden. Morgen moet ik vertrekken zodat ik vandaag nog wat orde op zaken stel.’ Hij vraagt Balkema om een ‘uitgave van dit nu dus enigszins “postuum” geworden werk. Ik hoop u na deze “excursie” weer te zien […]. Hopelijk tot na de oorlog.’ Zo’n opgeruimde afsluiting, geschreven onder het donkere gesternte van de jodenvernietiging, grijpt de lezer drieënzestig jaar na dato naar de keel. Dan valt de blik op de afzender, W.Ph. Pos. Dat moet Willy Pos zijn, de latere directeur van de Amsterdamse Toneelschool, die toen al een aantal theaterstukken op zijn naam had staan. Hij moet dus nog diezelfde dag ondergedoken zijn, waardoor hij de oorlog heeft overleefd.

Het zwarte schaap

Achter elke brief gaat wel een verhaal schuil, soms een levensverhaal, een andere keer het verhaal van een vriendschap. Zo trof ik ook een aantal brieven van de Haagse neerlandicus en leraar Fred Batten aan, in het duidelijke ronde handschrift dat zo op dat van zijn grote vriend E. du Perron was gaan lijken. Batten had een jaar na het begin van de Vijf Ponden Pers samen met Balkema en Adriaan Morriën een andere boekenreeks opgezet, Het Zwarte Schaap.

In 1939 had Morriën Batten in Den Haag leren kennen.15 Hij logeerde er bij z’n broer, later bij Batten en zo maakte hij snel kennis met andere Haagse letterkundigen, Ter Braak, Adriaan van der Veen, Louis Lehmann, Rudie van Lier, uitgever Alexander Stols. Toen Morriën eind 1942 in Amsterdam was komen wonen, kwam hij zowat elke middag in de boekhandel van Balkema: ‘Kijken of je nog iets kon kopen. Hij had interessante restanten van boeken die voor de oorlog niet waren gegaan. Carry van Bruggen of Marcellus Emants, dat soort dingen. Daarvan waren voorraden over. […] Achter de winkel had hij een vertrekje. Als vriend ging je daar heen en daar zat je gewoon en hij liep in en uit naar de klanten. Hij verhoogde de prijs waar je bij zat. […] Wim Hermans kwam er ook veel. Het was er reuze gezellig. Er stonden twee meisjes in de winkel: Jetty Tielrooy en Elly Freem. […] Die meisjes studeerden Frans en ze hadden geweigerd de loyaliteitsverklaring te tekenen. Hermans heeft erg achter Elly aan gezeten en ik maakte haar ook het hof, maar Jaffé16 heeft het door zijn toewijding uiteindelijk gewonnen. Ze was erg, hoe heet het? Aantrekkelijk hè? Lang, donker, mooie ogen.’17

Fred Batten had het in z’n hoofd gezet om Le petit ami van Léautaud, destijds een legendarisch boek, ondanks het verbod van de auteur opnieuw uit te geven. Een clandestiene uitgave in een beperkte oplage van honderd exemplaren, alleen voor de liefhebbers in Holland, zou wel niet tegen de wens van de auteur zijn, bedacht Batten met het nodige optimisme. En zo verscheen eind ’43 het eerste deel van Balkema’s nieuwe reeks Het Zwarte Schaap, voor deze gelegenheid onder de Franse naam La Bête Noire, met een uitgeversvignet van Dick Elffers, gedrukt op papier van Mouton (what’s in a name) door Meijer in Wormerveer in een oplage van honderd exemplaren. ‘Zo’n boekje,’ zegt Adriaan Morriën, ‘zou nooit in Nederland zijn gedrukt. Dat was echt voor de happy few. Dat gold ook een beetje voor dat boekje van mij Afscheid van Lyda’.18 Wat de prijs betreft klopt dat ook. Voor de luxe uitgave van Rudie van Liers dichtbundel Praehistorie moest men f 25,- betalen, voor de gewone uitgave toch nog altijd f 12,50.

Er zitten geen brieven van Morriën tussen de teruggevonden spullen. Logisch, want hij kwam bijna elke dag bij Balkema langs. Maar Fred Batten zat in Den Haag en dat was in het laatste oorlogsjaar wel heel ver van Amsterdam verwijderd. De treinen reden niet altijd meer, het postverkeer liep ook steeds meer vertraging en hinder op. Batten maakt zich ongerust, zoals blijkt uit de geïrriteerde epistels die hij naar Balkema zendt. Het gaat over de verschijning van de bundel van zijn Haagse vriend Van Lier, het zesde en, naar zou blijken, laatste deel van Het Zwarte

Schaap. Balkema en Morriën zwijgen als het graf en hij moet nota bene van anderen horen dat het boekje al verschenen is. ‘Als het te gevaarlijk was om te reizen (maar hoe vaak heb ik het gevaar voor onze uitgeverij getrotseerd??), had U toch minstens één exemplaar van het langverwachte boekje naar ons toe kunnen sturen. Waarom hebt U dat niet gedaan?’ wrijft hij Balkema op 26 september 1944 verontwaardigd onder de neus. Pas vier weken later arriveren de twee presentexemplaren. Ook een zending exemplaren van Reinaert op reis, een bundeling van krantenstukken van Ter Braak, die al in augustus in de reeks was verschenen, komt maar niet aan in Den Haag. Op 30 oktober springt Batten zowat uit zijn vel. ‘Geachte Heer Balkema, Ik heb ruim een week gewacht en vandaag wordt het mij te machtig. Ook omdat de oorlog nu wel zeer spoedig, in weerwil van Morriëns strategiese kennis, naar onze provincies verplaatst wordt […]. Tot vandaag toe ontving ik de beloofde zending Reinaerts nog steeds niet. De vrienden worden terecht ongeduldig. Uit Utrecht krijg ik van Van Blommestein19 bericht dat hij niet alleen reeds in het bezit is van Reinaert, maar ook van Praehistorie. Bent U met Morriën nu óók al met de verkoop van Van Liers boekje begonnen, terwijl wij er in Den Haag nog slechts twee exemplaren van hebben gezien? Ik kan deze verkoop van Ter Braak, vóórdat ik mijn aandeel ontvangen mocht, in geen enkel opzicht, vriendelik vinden!’

Er klinkt veel bitterheid uit de brieven van Batten uit deze periode. Hij heeft duidelijk moeite met het in zijn ogen losse en ondoorzichtige karakter van de wijze waarop Balkema en Morriën de uitgaven in Amsterdam tot stand brengen en distribueren. Balkema schrikt weer van Battens verwijten, hij noemt ze kennelijk ‘hatelijk’. Batten besluit zijn ‘grievenbrief’ van 30 oktober namelijk aldus: ‘Tot zover een brief dien U wel weer zeer “onvriendelik” zult noemen of zelfs “hatelik”. Misschien is de ene onvriendelikheid wel eens de andere waard!’ Ruim een jaar later is de lucht nog niet geklaard tussen de twee. Batten blijft de boekhandelaar verwijten nadragen omtrent niet nagekomen beloftes. Ook neemt hij het Balkema kwalijk dat hij hem niet heeft ingelicht over zijn voorgenomen reis naar Parijs. Hij moet het nu achteraf van Morriën horen. ‘Had ik dit eerder geweten, dan zou ik U gevraagd hebben het voor Léautaud gereserveerde exemplaar van Le petit ami ook uit onze naam aan den auteur te willen overhandigen. Wij zouden er dan wat hondenen kattenbrood bijgevoegd hebben om de ouden Léautaud zacht te stemmen over onze vrijmoedige uitgave in de oorlogsjaren van een herroepen tekst…’

Begin jaren tachtig herinnerde Morriën zich nog wel een gang naar Léautaud met het bewuste uitgaafje van Het Zwarte Schaap én de voor hem gereserveerde royalty’s. ‘Nou, hij was gevleid en ik denk dat hij ook wel tevreden was, dat hij een afrekening kreeg waarop precies stond: zoveel verkocht, zoveel betaald, zoveel royalty. Want hij had ook niet zo’n hoge dunk van uitgevers.’20

Perspectief in Zuid-Afrika

Eind 1946 vertrok Balkema naar Kaapstad. Misschien werd het hem te duur, de

huur van het huis, met zeven kinderen in de binnenstad (in Zuid-Afrika zouden er nog twee bijkomen). Misschien vreesde hij dat de Russen Nederland zouden bezetten en zo’n tijd als de oorlogsjaren wilde hij niet nog een keer. Oudste zoon Guus denkt dat ook een geknakt idealisme meespeelt. Velen hadden gehoopt dat er na de oorlog politieke vernieuwingen zouden plaatsvinden. Al snel zag Balkema dat alles bij het oude bleef. Een paar dagen later laat Guus mij een brief van zijn moeder uit maart 1945 zien. Daaruit blijkt dat ze toen al van plan waren te emigreren. Aan haar vader schrijft ze: ‘We weten niet hoe alles loopen zal, maar voor ons zelf zijn we besloten na den oorlog zoo gauw mogelijk hier weg te gaan, te emigreren naar Zuid-Afrika. We hebben beide ’t idee dat na de oorlog hier een beroerde tijd komen zal, een verarming waar we ons misschien pas na een jaar van bewust worden en die wel heel lang zou kunnen duren. Zonder kinderen zou ’t hier wel gaan, maar die moeten per slot ook een toekomst hebben waar wat perspectief in zit. Dat komt hier niet en wie weet is er weer een oorlog als ze een jaar of 18 zijn en dat zou funest zijn voor hen. Z. Afrika is een land in opkomst. Guus kent heel veel Z. Afr. studenten die hem al voor de oorlog voorstelden daar heen te gaan en hem zeker van dienst zullen zijn.’

Na de bevrijding werd Balkema door de Uitgeversbond naar het buitenland gestuurd om de exportkansen van de Nederlandse bedrijfstak in te schatten. Eerst naar Parijs, maar in 1946 ook naar Zuid-Afrika. Daar moet hij met eigen ogen gezien hebben dat er in dat prachtige land met eenzelfde taalgebied een toekomst lag voor zijn eigen bedrijf. Wrang was het wel dat kort na zijn vestiging de politieke situatie zich daar zo snel in de richting van segregatie en onderdrukking van de kleurlingen ontwikkelde. Maar kon hij toen, in 1946, weten dat twee jaar later de Nationale Partij aan de macht kwam die binnen een paar jaar de apartheid tot in alle uithoeken en gradaties van Zuid-Afrika invoerde? Het werd een gecompliceerd bestaan.

Zijn eerste Zuid-Afrikaanse uitgave was Vijftig gedigte van C. Louis Leipoldt, typografie: Van Krimpen, druk: Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem, waarmee hij meteen indruk maakte. Hij had een feilloos gevoel voor boeken die door de grote uitgeverijen waren afgewezen maar die via zijn handen een groot publiek trokken en literaire prijzen wonnen. Auteurs wilden graag uitgegeven worden in de mooi verzorgde uitgaven van uitgewer Balkema, en de Nasionale Boekhandel deed er alles aan een grote leegloop van zijn auteurs naar Balkema te voorkomen. In 1958 verscheen bij hem de eerste antiapartheidsroman, Ons, die Afgod van Jan Rabie. Hij nam zelf het initiatief tot een serie boeken over de natuur en cultuur van de Kaapprovincie, waarmee hij het tot dan toe vrijwel onbetreden pad der geschiedschrijving van het Zuid-Afrikaanse erfgoed insloeg. Een groot deel van die boeken zijn inmiddels standaardwerken op hun gebied geworden. Uit principe hield hij er altijd maar één medewerker op na. Hij deed zoveel mogelijk zelf. Ook financieel bleef hij tot het eind onafhankelijk, zijn boeken verschenen zonder financiële steun van an-

deren. Begin jaren zestig stopte hij met het uitgeven van literatuur. Zijn Zuid-Afrikaanse collega’s zijn het erover eens dat zonder Balkema’s inbreng de Zuid-Afrikaanse boekenwereld ondenkbaar zou zijn. In 1986 keerde hij terug naar Nederland en hij stierf in 1996 in Rotterdam.21

Anders dan in Nederland, waarin alleen Reinjan Mulder in nrc Handelsblad van 27 september 1996 de tijd nam om iets langer bij zijn dood stil te staan, verspreidde het slechte nieuws van Balkema’s verscheiden zich ‘soos die spreekwoordelike veldbrand’ door de Kaap. Adriaan van Dis begreep waarom: ‘Balkema wist de Afrikaners bewust te maken van hun eigen cultuur en hen uit te tillen boven de grote boerenfamilie. Hij bedreef een soort ontwikkelingshulp, maar in een tijd dat hij daarvoor beschimpt werd.’22

 

Hoe ging het verder met het Huis aan de Drie Grachten? A.L. van Gendt, de latere antiquaar, die toentertijd bij Balkema werkte, werd de nieuwe huurder. Hij droeg de boekhandel korte tijd later over aan Gerke Postma, die zijn loopbaan in het vak bij Balkema begonnen was. Hij vestigde zich als boekhandelaar en antiquaar in het pand en was een waardige opvolger. Zijn boekhandel werd al evenzeer een ontmoetingsplaats van talloze studenten en docenten Nederlands. In 1961 kocht Gerkes vader, de architect Jan Postma, het voor zijn zoon. Bij zijn dood in 1962 liet hij het huis na aan Gerke. Net als Balkema begon Postma boeken uit te geven. Onder het imprint Huis aan de Drie Grachten verschenen tussen 1978 en 1990 een kleine vijftig titels op het gebied van de neerlandistiek. Een van zijn bekendste uitgaven was het tijdschrift Over Multatuli. In 2002 overleed Postma en werd de boekhandel opgeheven. Twee jaar later werd het huis verkocht. De nieuwe bewoners, Guy en Berdien Weijer, lieten het huis grondig renoveren. Bij deze werkzaamheden werd de onderduikplek ontdekt, waarin de oorlogsadministratie van Balkema was verstopt. De vondst kwam ten slotte via Laurens van Krevelen terecht bij de Bibliotheek van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak in de ub, die haar verwierf.

Onopgehelderd blijft de vraag rond de geheime bewaarplaats van de administratie en het feit dat zich ook nog enkele brieven uit 1946 tussen de paperassen bevinden. Het kan heel goed dat Balkema, zoals zovelen, nog enige tijd voorzichtigheid heeft betracht. Zoon Guus houdt het erop dat zijn vader de hele handel pas daar, voor zijn definitieve vertrek naar Zuid-Afrika, eind 1946, heeft verstopt. Het zou ook veel te onhandig zijn geweest als hij tijdens de oorlog zo moeilijk bij de administratie kon. Hij moet gedacht hebben dat als de Duitsers die plek niet konden vinden, het blijkbaar een goede bergplaats was. En hij wist nog niet of hij wel of niet zou terugkeren. Met zijn vertrek naar Zuid-Afrika liet hij dus, wat hij vermoedelijk als een grap zag waarvan alleen hij wist, een geheim achter dat zestig jaar verborgen bleef en pas nu onder onze ogen is gekomen.

Met dank aan Wilma Schuhmacher, Guus Balkema, Nico Kool en Guy en Berdien Weijer.