Archief: DBNL

Koos van Weringh+
‘Herausgegeben von Klaus Mann’
Het korte bestaan van het emigrantentijdschrift Die Sammlung

‘Het uitgeven van een literair tijdschrift was, en is nog, een groot risico.’ Iedereen die bij een literair tijdschrift betrokken is – of geweest is – zal deze uitspraak kunnen beamen. Zij werd gedaan door Fritz H. Landshoff in zijn introductie van de in 1983 bij Querido verschenen bloemlezing uit het emigrantenmaandblad Die Sammlung. Dat blad kwam uit van september 1933 tot en met augustus 1935, ook bij de Amsterdamse uitgeverij Querido.

Landshoff (1901-1988) was mededirecteur van uitgeverij Kiepenheuer in Berlijn. Daar vond op 30 januari 1933 de ‘Machtübernahme’ plaats: Adolf Hitler kwam aan de macht en met hem zijn nationaal-socialistische partij, de nsdap. In de kortste tijd veranderde het leven in Duitsland drastisch. Tegenstanders van het regime en de joodse burgers ‘sowieso’ werden opgepakt of verlieten spoorslags het land. Op 10 mei vond op de Opernplatz de eerste boekverbranding plaats. Onder luid gejoel wierpen studenten boeken in de vlammen van schrijvers die niet de ware Duitse geest vertegenwoordigden – en dat waren er nogal wat.

De politieke veranderingen in Duitsland werden verschillend beoordeeld. In The New York Times schreef een commentator: ‘Duitsland heeft een stap in de richting van een gevaarlijk politiek avontuur gezet, maar van een directe verontrusting is geen sprake’. Dat werd echter niet door iedereen onderschreven. De schrijver Joseph Roth, om een voorbeeld te noemen, verliet in de nacht van 30 op 31 januari per trein de Duitse hoofdstad in de richting Parijs. Het blijft een intrigerende vraag waarom de een het aantreden van Hitler als de komende catastrofe beschouwde en de ander als een overdrijvend zwart wolkenveld.

Querido verlag

De uitgever Emanuel Querido zag ook onmiddellijk de ernst van de Duitse situatie in en nodigde Landshoff in mei uit naar zijn kantoor op Keizersgracht 333 te komen om te overleggen over de oprichting van een Duitse afdeling bij zijn uitgeverij, Querido Verlag. Een bemiddelende rol daarbij is gespeeld door Nico Rost, die over

een grote kennis van de Duitse literatuur beschikte en




er door Querido op uitgestuurd was. Rost had bij Kiepenheuer verschenen boeken vertaald van Hans Fallada, Lion Feuchtwanger, Joseph Roth, Ernst Toller, Anna Seghers, Arnold Zweig en anderen.

Querido Verlag kwam inderdaad tot stand. Begonnen werd met een bedrag van 15.000 gulden, door de partners Querido en Landshoff gedeeld. Omdat de laatste niet over zoveel geld beschikte, schoot de eerste dat voor – en moest van een salaris van vierhonderd gulden per maand worden terugbetaald. Ook bij uitgeverij Allert de Lange werd een Duitse afdeling opgericht, en wel door Hermann Kesten en Walter Landauer, die ook bij Kiepenheuer in Berlijn werkzaam waren.

Landshoff reisde half Europa af om de uitgeweken schrijvers ervan te overtuigen dat zij hun boeken in Amsterdam bij Querido zouden moeten uitgeven. In de zeven jaar dat hij Querido Verlag leidde, werden meer dan 120 boeken uitgegeven. Landshoff probeerde ook schrijvers te winnen voor het medewerken aan een tijdschrift, Die Sammlung. Zijn geluk bestond daarin dat hij Klaus Mann (1906-1949) ontmoette, die tussen 1933 en 1937 voor kortere en langere tij d in Amsterdam woonde (in het door veel emigranten bewoonde Pension Hirsch in de Jan Willem Brouwersstraat). In de hoofdstad schreef hij het grootste deel van zijn roman Mephisto (1936). De zoon van de beroemde vader bleek een buitengewoon goed georganiseerde en snelle werker te zijn. Reeds in september 1933 verscheen het eerste nummer van Die Sammlung, ‘Literarische Monatschrift unter dem Patronat von André Gide, Aldous Huxley, Heinrich Mann. Herausgegeben von Klaus Mann’. ‘Dit tijdschrift zal ten dienste staan van de literatuur,’ zo wordt uitgelegd, ‘die zo belangrijke zaak die niet slechts een volk aangaat maar alle volkeren der aarde. Enkele volken zijn zo zeer op een dwaalspoor geraakt dat zij het beste dat zij hebben verfoeien, zich ervoor schamen en het niet langer in eigen land dulden. In deze landen wordt de literatuur geweld aangedaan. Om zich aan dit geweld te onttrekken verlaat de literatuur het land.’ Het blad wordt gezien ‘als een oorlogsverklaring aan de vijand’. Een literair tijdschrift is geen politiek tijdschrift, lezen we, ‘toch zal het in deze tijd een politieke taak te vervullen hebben’. De redactionele inleiding wordt als volgt besloten: ‘Wij burgers van alle naties die nu nog verstrooid in de verschillende landen en werelddelen leven, wij moeten ons als leden van een groep voelen, wij moeten ons scharen achter het banier waarop “Oprechtheid” staat geschreven en, in een situatie van acuut gevaar, iets van wat voor ons levensvoorwaarde en wat ons heilig is veilig stellen voor een andere toekomst, waaraan we, ondanks alles, geloven.’

Politieke taak

Landshoff en Mann zagen kans een groot aantal belangrijke schrijvers voor het tijdschrift te winnen. En die vertegenwoordigden verschillende stromingen in de literatuur en de politiek, liberale, conservatieve, marxistische. Om enkele namen te noemen: Johannes R. Becher, Ernst Bloch, Bert Brecht, Max Brod, Jean Cocteau, Alfred Döblin, Anton van Duinkerken, Ilja Ehrenburg, Norbert Elias, Ernest Hemingway, Stefan Heym, Alfred Kantorowicz, Else Lasker-Schüler, Walther Mehring, Joseph Roth, Ernst Toller, Jakob Wassermann, Arnold Zweig. In Duitsland volgde de Reichsstelle zur Förderung des deutschen Schrifttums de ontwikkeling in het buitenland nauwkeurig en ze riep op die schrijvers te boycotten die ‘een geestelijke oorlogshetze tegen Duitsland bedrijven’. Daarmee werd ook Die Sammlung bedoeld. Onder die druk trok Döblin zich terug en zagen anderen af van hun eerder toegezegde medewerking. Onder hen waren Thomas Mann, Rene Schickele en Stefan Zweig. Ook Robert Musil en Ödön von Horváth deden dat, maar niet in het openbaar.

Uit de inhoudsopgave van de twee jaargangen blijkt duidelijk dat het blad inderdaad een politieke taak vervulde. Wat in Duitsland plaatsvindt wordt uiteraard nauwkeurig gevolgd. Een van de meest belangwekkende artikelen is, naar mijn idee, van de hand van Alfred Kantorowicz, ‘Literatur, die den Krieg vorbereitet’ (jrg. ii, nr. xii). Hij analyseert daarin de ideologische voorbereiding van het nationaal-socialisme. Na de oorlog van 1914-1918 heeft de Duitse jeugd zich geoefend in het doen, maar niet in het denken. Er is een ideologie ontwikkeld waarin het niet-vragen een belangrijke rol speelt. Aan de hand van voorbeelden, o.a. uit het werk van Ernst Jünger, werkt hij dat uit. Kantorowicz wist waarover hij het had. Als soldaat had hij aan die oorlog deelgenomen, werd lid van de communistische partij (kpd) en vluchtte in 1933 naar Frankrijk. Naderhand vocht hij in Spanje ook nog als officier in de internationale brigade tegen de troepen van Franco. Ik citeer een zin uit mijn bespreking van de door Querido uitgegeven bloemlezing van Die Sammlung (ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van het tijdschrift), verschenen in Vrij Nederland van 22 oktober 1983: ‘Kantorowicz’ artikel is van belang, omdat er wel meer perioden zijn waarin het niet-denken favoriet is.’ Een kwarteeuw verder kan die zin nog wel een keer herhaald worden.

Net als uitgever Landshoff reisde redacteur Klaus Mann van hot naar her om schrijvende medewerkers te zoeken en aan te moedigen. Zelf schreef hij ook veel.

Enkele voorbeelden geef ik daarvan. De door hem bewonderde dichter Gottfried Benn had hij in mei 1933 een brief geschreven om te informeren naar diens standpunt tegenover het regime. Maar een persoonlijk antwoord daarop ontving hij niet. De door velen bewonderde en geliefde dichter schreef een open brief ‘Aan de emigranten’, die hij eerst op de radio voorlas en die vervolgens in de Deutsche Allgemeine Zeitung gepubliceerd werd. Daarin gispte Benn de uitgeweken schrijvers, die zich ophielden in de badplaatsen van Europa. Volgens Benn waren schrijvers als Klaus Mann erop uit zich te wreken op Duitsland, dat politiek niets anders wil dan zijn toekomst veilig stellen en waarvan de meesten van hen geestelijk gesproken alleen maar geprofiteerd hebben. Redacteur Mann schreef hierop in Die Sammlung: ‘Daarmee werd ik ontslagen van de pijnlijke verplichting zelf een antwoord op deze brief van Gottfried Benn te geven, die mij wegens het lage stilistische en morele niveau ervan, wegens de onhoudbaarheid en verwardheid van zijn argumenten en de brutaliteit van de leugenachtige aanvallen op weerloze mensen in zijn eigen land heeft verbijsterd. Anderen zeiden wat er te zeggen viel. Benn kreeg een lawine van antwoorden te verwerken. Ik kon zwijgen en moest mijn teleurstelling over de man die ik ooit zo waardeerde alleen zien te verwerken’ (i, i). Uit deze regels valt op te maken welke onoverbrugbare en tragische kloven de komst van het Hitler-regime veroorzaakt heeft bij mensen die daarvoor in vriendschap met elkaar omgingen. In een bijdrage over de dichter Stefan George lezen we: ‘Wij hopen dat zijn zwijgen verweer betekent. Hij zal zich niet laten misduiden en annexeren. Hitler en Stefan George: dat zijn twee werelden die nooit iets gemeen kunnen hebben. Dat zijn twee verschillende gezichten van Duitsland.’ Stefan George had een onfeilbaar instinct, schrijft Klaus Mann, voor zuiverheid, oprechtheid en echte adel en daarom moet zijn instelling tegenover het nieuwe Duitsland zijn: ‘Zijn hoofd afgewend van een geslacht dat met de dag dieper en dieper verwikkeld raakt in een schande waarvan hij het juist wilde reinigen’ (i, ii).

Moskou

In Moskou bezoekt Mann in 1934 het Eerste Schrijverscongres van de Sovjet-Unie en doet daarover uitvoerig verslag: ‘Notities in Moskou’. Al onmiddellijk stelt hij vast: ‘De literatuur is hier niet een fraaie arabesk aan de rand van de samenleving. Hier is zij een levend bestanddeel van het openbare leven.’ Even verder voegt hij daaraan toe: ‘Hier in Moskou neem je een echte, spontane, vitale belangstelling van de massa voor de organisatie en de gebeurtenissen van het openbare leven waar – zo intens als in nauwelijks een andere stad ter wereld. Daarom maakt Moskou de indruk een democratische stad te zijn’. Bij zijn bezoek houdt hem het volgende intensief bezig: ‘De vraag die de schrijvers in het Westen steeds dwars zit en hen vaak verlamt, de bittere vraag: voor wie werk ik eigenlijk? – deze vraag wordt hier met de grootste vanzelfsprekendheid beantwoord. Want hier werkt de schrijver, letterlijk, voor allen: de soldaat in het Rode Leger leest en de brigadecommandante van de

kolchose leest, de fabrieksarbeiders discussiëren over boeken, boeken worden gekocht door ingenieurs, door matrozen, gymnasiasten en telefonistes. Er wordt verrassend veel gelezen in de Unie. Een volk van miljoenen, gisteren nog analfabeet, stort zich vandaag op de literatuur. Het dorst ernaar, het verslindt haar. De schrijver weet niet wat hem overkomt.’

Congresbezoeker Mann vindt het echter moeilijk een positie in te nemen. Met anderen is hij een avond op bezoek bij Maxim Gorki thuis, ‘de patriarch, de eerbiedwaardige favoriet, de hoogste instantie, Gorki behoort bij de populairste, de meest vereerde figuren van het land’. Over een toespraak van de beroemde schrijver oordeelt hij: ‘Hij leek mij van een min of meer star marxistisch dogmatisme te getuigen.’ En daarvoor heeft de redacteur van Die Sammlung weinig waardering. Wat hij aan zijn bezoek aan Moskou en ‘haar nieuwe cultuur’ overhoudt noemt hij sterk en indrukwekkend. ‘De sterke indrukken beroeren mijn hart en mijn denken. In mijn hart en in mijn gedachten wisselen ontroering en verzet elkaar af. De ontroering is sterker dan het verzet.’ En dan volgt nog een passage waar ik extra de aandacht op zou willen vestigen:

‘’s Nachts, als ik uit de congreszaal, uit het leven van deze nog half Aziatische, half reeds veramerikaniseerde stad, op mijn hotelkamer kom, ben ik opgewonden, iedere nacht weer: ik heb een avontuur beleefd. Van deze emotionele en intellectuele opwinding vormen de notities die ik maak slechts een zwakke afspiegeling.’ (ii, ii).

Aan het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw hebben mijn vrouw en ik vier jaar in Moskou gewoond, zestig jaar nadat Klaus Mann in die stad een congres van schrijvers bijwoonde. Veel van wat hij noteert kan ik goed begrijpen en ook navoelen. Toen wij in 1990 in de Sovjet-Unie arriveerden bestonden nog de zogenaamde Vriendschapsboekhandels (‘Druschba’), waar de klassieke Russische literatuur in gebonden uitgaven voor weinig geld verkrijgbaar was. En die werd ook aangeschaft en gelezen. Onze huishoudster Zina, ons toegewezen door de updk, de organisatie die het dagelijkse leven van de buitenlanders regelde – en bovenal controleerde – wist alles van Dostojevski, Toergenjev en Tsjechov, ‘met de grootste vanzelfsprekendheid’, zoals Klaus Mann in 1934 voor de Russische lezer(es) vaststelde. Zij wist ook in welk theater welk stuk gespeeld werd. In de Bibliotheek voor Buitenlandse Literatuur in Moskou kan de wereldliteratuur geraadpleegd worden, ook de Nederlandse: Vondel in Russische vertaling. Eind 1992 heb ik daar alle jaar-

gangen plus register van het literair-culturele




tijdschrift Het Oog in ’t Zeil naartoe gebracht, waarin ik de rubriek ‘Notities uit Moskou’ verzorgde. Als ik die nu nog eens doorlees moet ik vaststellen dat, wat Rusland betreft, ook ‘in mijn hart en in mijn gedachten’ ontroering en verzet elkaar afwisselen. Moskou is in 2008 aanzienlijk meer ‘veramerikaniseerd’ dan in 1934, maar de Aziatische mentaliteit is nog lang niet verdwenen. Voor westerse ideeën over wat democratie is of zou moeten zijn, bestaat in Rusland geen voedingsbodem – ook in honderd jaar nog niet.

In mei 1935 bezoekt Klaus Mann het congres van de pen-club in Barcelona. ‘Ik kreeg de opdracht,’ schrijft hij, ‘een protesttelegram op te stellen, gericht aan de Duitse regering en aan het “Schutzverband Deutscher Schriftsteller”. De inhoud daarvan was een onvoorwaardelijk protest van de hier vergaderde schrijvers tegen de gevangenhouding en mishandeling van hun Duitse collega’s en tegen de vervolging van de emigranten door agenten van de Gestapo. Tot verzending van dit protesttelegram werd besloten met algemene stemmen – behalve die van de twee Hollandse afgevaardigden, mevrouw Top van Rhijn-Naeff en de heer Johan Koning. Laatstgenoemde betoogde dat hij te weinig afwist van Berthold Jacob, Ludwig Renn en Carl von Ossietzky om publiekelijk partij voor ze te kiezen. Hij moest zich door zijn Engelse collega laten voorhouden dat hij zich in elke objectieve krant kon oriënteren.’ (ii, xi). Uit deze regels blijkt hoe destijds de levens- en werkomstandigheden voor schrijvers waren en voor welke keuzes zij gesteld werden. Overigens: hoe diep ik ook in mijn geheugen graaf, over en van Johan Koning komt niets te voorschijn.

Holland-nummer

Het achtste nummer van de eerste jaargang was geheel gewijd aan Nederland, een eerbetoon aan het gastland. Er staan bijdragen in van Menno ter Braak, A. den Doolaard, Jan H. de Groot, Halbo C. Kool, H. Marsman, E. du Perron, Constant van Wessem en nog enkele anderen. Ter Braak beet het spits af, zijn stuk is een voortzetting van eerder geuite kritiek op Die Sammlung. Al bij het verschijnen van het eerste nummer had hij in Forum geschreven: ‘Is een “literarische Monatsschrift” überhaupt niet een ontoelaatbare luxe, als men tot emigratie gedwongen is? Het komt mij voor, dat men het begrip “litteratuur” van allen luxe-bijsmaak moet ontdoen, als men het wil rechtvaardigen in tijden, waarin het om de eigen huid gaat; en dat het eerste nummer van Die Sammlung nog te veel litteratuur in anderen zin gebleven

is.’ Nu polemiseert Ter Braak over de betekenis van het begrip ‘Geist’, waarvan hij vindt dat de redactie zich daar al te gemakkelijk van afmaakt. De in het eerste nummer aangevoerde tegenstelling tussen Wille zum Geist en Schritt des Parademarsches wordt door de redactie niet nader onderzocht. Een grens daartussen is niet scherp te trekken, meent hij. ‘[…] de grootste verrassing was ook voor buitenlanders niet het nationaal-socialisme zelf, maar het als sneeuw voor de zon wegslinken van de weerstand tegen het nationaal-socialisme; wij zijn zo naïef geweest van intellectuelen met boeken “geest” karakter te verwachten, want dit pre-hitleriaanse Duitsland was het land, waar, als ik mij niet vergis, de meeste boeken verschenen! Triomf van de geest!’ Ter Braak kritiseert de redactie ook wat betreft het gebruik van het begrip ‘vrijheid’: ‘Vrijheid an sich is iets volkomen ledigs; niemand kan zich daarbij iets reëels voorstellen,’ schrijft hij. Ook de nationaal-socialisten hebben een begrip van vrijheid, ‘het is alleen het tegendeel van het mijne.’

E. du Perron begint zijn bijdrage over de Nederlandse literatuur als volgt: ‘Mijnheer de redacteur, U verzoekt mij om een opstel over de Nederlandse literatuur en u laat het aan mij over de generatie te kiezen die ik zou willen behandelen. Na allerlei onvermijdelijke samenvattingen vrees ik: die waar ik zelf in leef.’ Na Multatuli (de naam vindt hij ‘wat al te pathetisch’) weten Duitse lezers weinig van de Nederlandse literatuur af. De beweging van Tachtig volgde op hem, maar die doet ‘nu al rijkelijk verouderd’ aan, terwijl het proza van Multatuli ‘zo levend is gebleven’.

Met Willem Kloos, Albert Verwey en Herman Gorter ‘heeft een nieuwe traditie van zuivere en volwaardige poëzie bij ons vaste voet gekregen’; via Boutens, Leo-

pold en Henriette Roland Holst komen we dan bij A. Roland Holst ‘die zonder twijfel de grootste dichter van de vorige generatie tot op heden is’. Du Perron beperkt zich daarna tot het verhalend proza. Met een goed geweten kunnen de namen van Jacobus van Looy, Frederik van Eeden en Cyriel Buysse nog genoemd worden, meent hij. Een begenadigd romancier van grote stijl is Louis Couperus: ‘Bij hem werd het burgerlijk realisme iets heel anders dan de middelmatige en makkelijk leesbare kopie van een zielige werkelijkheid.’ Hij noemt nog een ander: Arthur van Schendel, ‘veel minder romancier, maar een auteur van verhalend proza van zeer bijzonder gehalte’: hij heeft de taal na Multatuli esthetisch – als reactie op de woordkunst van Tachtig – verder gebracht. Bij het tijdschrift De Vrije Bladen treden de dichters Marsman en Slauerhoff op de voorgrond, de laatste, ‘in de volle betekenis van het woord een onafhankelijke figuur’, zou als ‘decadent’ getypeerd kunnen worden, verwant aan de Franse ‘poètes maudits’. Uiteraard komt hij dan ook op het tijdschrift Forum, waarvan Menno ter Braak en hij zelf redacteur waren. Ter Braak is de scherpzinnigste essayist van zijn generatie. Voor het overige: ‘Het proza van heden dat werkelijk iets betekent, is buitengewoon gering’.

Aan het slot komt dan toch nog een aanbeveling: ‘Een ding echter wil ik u nog gauw even zeggen: het werkelijk “nationale” meesterwerk dat wij van deze tijd ontvingen, is Van Schendels De Waterman.’ In dit boek wordt een zuiver Nederland weergegeven, in het zuiverste Nederlands, meent Du Perron, ‘een volmaakte harmonie tussen taal, geestesgesteldheid en beschreven landschappen’. Liever zou hij een leeftijdgenoot hebben gepresenteerd dan de omstreeks zestigjarige Van Schendel, ‘maar de waarheid stelt mij schadeloos’, besluit hij, ‘zelfs op het gevaar af het misnoegen van de diverse collectieve krachten op te roepen’.

In andere bijdragen aan dit Holland-nummer wordt onder meer geschreven over muziek en toneel in Nederland.

Polemiek

Na twee jaar moest de uitgave van het tijdschrift gestaakt worden, de tekorten liepen per nummer sterk en snel op. De Zwitserse jonge schrijfster Annemarie Schwarzenbach, die bevriend was met Klaus Mann en zijn zuster Erika, had uit eigen middelen de honoraria voor de auteurs betaald. Wereldwijd had het blad vierhonderd abonnementen, te weinig om te kunnen overleven. Bij de aankondiging van de derde jaargang zegde nog een aanzienlijk aantal het abonnement op.

In haar Handbuch der deutschen Exilpresse noemt Lieselotte Maas meer dan vierhonderd titels. De meeste daarvan leidden een zeer kort bestaan, door geldgebrek, zoals vanzelf spreekt, maar ook door allerlei onenigheid over de te volgen koers. Dé Duitse emigratie bestond nu eenmaal niet, er werd vaak verbitterd gepolemiseerd, conflicten werden gewoon verder uitgevochten.

Ook de beoordeling achteraf van de tijd der emigratie wordt gekenmerkt door polemiek. In augustus 1986 hield ik een lezing in de Deutsche Bibliothek in Hel-

sinki over Joseph Roth en zijn Amsterdamse uitgevers Allert de Lange en Querido. Onder het gehoor was de via Amsterdam naar Finland uitgeweken Oostenrijker Adolf Molnar. Hij interrumpeerde mij enkele keren en maakte zo nu en dan een wegwerpgebaar. Joseph Roth, met zijn sympathieën voor de Habsburgse monarchie, die man was helemaal geen emigrant, nee, dan hij, de Oostenrijkse communist.

Die Sammlung bleef van dergelijke controversen ook niet verschoond. Na de veroordeling in Amsterdam en de uitwijzing uit Nederland van de Duitse schrijver Heinz Liepmann wegens Das Vaterland (Ein Tatsachen Roman aus dem heutigen Deutschland, verschenen in 1933 bij P.N. van Kampen & Zoon in Amsterdam), waarin het bevriende staatshoofd Hindenburg zou zijn beledigd, werd steeds meer voorzichtigheid in acht genomen.

QUERIDO VERLAG N.V. AMSTERDAM

KEIZERSGRACHT ₃₃₃ · TELEFON ₄₅₉₂₁

amsterdam,

Hella S. Haasse
Leven in Amsterdam

In het Amsterdams Historisch Museum buig ik mij over een plaat van donker glas en druk op een knop. Achtereenvolgens gloeien groepen lampjes aan. Vanuit één punt (vroege nederzetting van vissers en boeren aan de Amstel) ontstaat het beeld van de halvemaanvormige grachtengordel; dan groeit de stad razendsnel naar alle windstreken. Als topografie, maar dan met diepte en kleur, en vol beweging van veranderende werkelijkheid, zo ervaar ik Amsterdam.

Zij ‘die als Keizerin de kroon draagt van Europe’ laat haar Gouden-Eeuwse gezicht nog wel zien op stille zondagochtenden zonder verkeer, wanneer trap- en klokgevels zich spiegelen in het flessengroene water; op hoge bruggen, in stegen en fin-de-siècle straten roept soms een weersgesteldheid, een lichtval, even het beeld op van het Amsterdam dat Breitner en Israels geschilderd hebben. In de binnenstad en in de buurten die Oud- en Nieuw-Zuid genoemd worden, vloeien heden, eigen herinnering, en verleden-van-horen-zeggen in elkaar over. In het zeventiende-eeuwse Huydecoper-huis aan het Singel – nu een kantoor – was eens mijn grootvaders antiquariaat van boeken en prenten gevestigd. Mijn moeder liep hier als jong meisje met haar muziektas onder de arm naar het Conservatorium op de Keizersgracht. Op de Prinsengracht had ik, toen ik studeerde, een huurkamer. Kom ik daar langs, dan herleeft voor mij de zonnige septembermaand in het eerste jaar van de Duitse bezetting. Vaak zat ik onder het omhooggeschoven raam in de vensterbank te lezen; de weerschijn van het beweeglijke water tintelde in een wemeling van lichtvlekken over mij en mijn boek; vóórdat de klok van de Westertoren het uur sloeg, speelde het carillon een lied uit de tachtigjarige oorlog tegen Spanje (15..-16..): ‘O, Nederland, let op uw saeck, de tijd en stond is daer..’ In Amsterdam, waar een cosmopolitische cultuur is [ontstaan] uit de versmelting van ‘Holland’ met immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden, Hugenoten en uitgeweken Spaanse en Portugese Sefarden, ben ik me, na mijn jeugd op Java, in de voormalige koloniën, bewust geworden van mijn nationaliteit. Die nationaliteit dank ik aan mijn vaders betovergrootvader die (in Silezië geronseld voor de legers van Napoleon) naar de lage landen kwam, koos voor leven in Amsterdam, en hier het poorterschap verwierf.

Mijn man is geboren (en getogen) in Oud-Zuid, achter het Concertgebouw,

toen de huizenrijen daar nog grensden aan weilanden vol koeien. Mijn kinderen groeiden daar op en gingen school in ‘modern’ Nieuw-Zuid van de jaren vijftig en zestig. Mijn oudste kleindochter fietst dagelijks door het Amsterdam van háár generatie, die rommelige uitbundige stad van grafitti en bontbeschilderde trams, van zomers straattoneel en geimproviseerde cafeetjes op zelfs de smalste trottoirs; zij passeert dan het pleintje waar het ‘Lieverdje’ staat, klein standbeeld ter ere van ‘achtenzestig’ destijds, op z’n Amsterdams, een overwegend ludieke opstand van de jongeren.

Na veertien jaar wonen in Den Haag, tien jaar in Frankrijk, zijn mijn man en ik teruggekeerd naar een Amsterdam dat wij opnieuw moeten ontdekken al herkennen wij er veel. Stad van meeuwen en duiven, haring- en bloemenkramen, opgebroken straten en waaghalzige fietsers; morsige dubbelzinnige stad van drugs, met een eigen vorm van decadentie; stad, die nu verdraagzaam is uit nonchalance, zoals zij het vroeger was uit winstbejag; commercieele vulgaire stad waar prostitutie zich als poppenkast presenteert achter rood- en paarsverlichte ramen; gezellige eigenzinnige vaak dwarse stad die haar behoefte aan demonstreren uitleeft op de Dam, het plein met de ‘kleine steentjes’ vóór het Paleis – eertijds het Raadhuis – waar de strenge pracht van de Burgerzaal de ideale democratie verzinnebeeldt.

Leven in Amsterdam maakt nieuwsgierig en begerig naar verten en een andere horizon; dan wordt het de stad waar men naar terugverlangt.

Greetje Heemskerk+
‘Verdraagzaam uit nonchalance’
Hella S. Haasse over Amsterdam

Het gaat natuurlijk veel te ver om Hella S. Haasse een Amsterdamse schrijfster te noemen, net als het predikaat Indisch schrijfster niet voldoet, maar dat Amsterdam nogal eens in haar werk voorkomt is een feit. Het meest pregnant is dat wel in de aan haar kleindochter Roosje Polak opgedragen novelle Transit. Haasse schreef het voor de Boekenweek in maart 1994. Amsterdam komt in deze novelle naar voren als een sombere, vieze en onverschillige stad: ‘Hondestront op de stoep, fietsen (sommige tot op het frame gesloopt) vastgeketend aan de miezerige boompjes langs de rand van het trottoir. Dezelfde graffiti bedekten tot manshoogte de muren tussen deuren en ramen.’

Enkele jaren voor verschijning van Transit – in augustus 1990 – was Hella S. Haasse na een verblijf van bijna tien jaar in het landelijk gelegen Saint-Witz vlakbij Parijs teruggekeerd naar Nederland om zich weer in Amsterdam te vestigen. Wanneer ze in het voorjaar van ’91 een appartement aan het Vondelpark betrekt – de schreeuwerige snackbarcultuur van het Leidseplein bijna op gehoorsafstand – is de stad haar in verschillende opzichten vreemd. Het is niet de eerste keer dat Haasse zich na een lang verblijf in een andere cultuur de stad eigen moest maken. Ruim vijftig jaar eerder had zij Amsterdam voor het eerst grondig leren kennen. In de nazomer van 1938 vestigde zij zich – na haar jeugd doorgebracht te hebben op Java in Nederlands-Indië – in de hoofdstad om Scandinavische Talen en Letteren te studeren aan de Gemeentelijke Universiteit. Hoewel ze zichzelf vol overgave in het Amsterdamse studentenleven stortte, beschrijft zij in Zelfportret als legkaart zichzelf in die periode ook als een ‘buitenstaander’, een vreemdeling. Niet alleen de stad is haar vreemd, ook in maatschappelijk opzicht voelt ze zich een vreemde: ‘Bij het aan het ontgroenen verbonden kruisvuur van vragen op het gebied van algemene ontwikkeling bleek zonneklaar, niet alleen voor de ouderejaars maar ook voor mijzelf, dat ik in maatschappelijk opzicht zo onmondig was als een pasgeboren kind.’ De beschrijvingen van Amsterdam in Zelfportret als legkaart zijn anders dan in Transit

doortrokken van een geluksgevoel: ‘Kamers aan grachten, met uitzicht over het groenbruine water, een rij iepen, een brug, de gevels aan de overkant […] Duiven, bij mooi weer klapwiekend boven boomkronen en daken, en ’s winters het gekrijs en pijlsnel voorbijscheren van hongerige meeuwen.’

Hoofdpersoon in Transit is Iks, voluit Xenia (= vreemdeling), een jonge vrouw die na een zwerftocht van anderhalf jaar door enkele Europese landen terugkeert in de stad Amsterdam van de jaren negentig van de vorige eeuw, waar ze is opgegroeid en schoolgegaan. Iks loopt rond in het decor van haar jeugd zonder dat het haar iets doet: ‘Iks overdacht dat ze veel gezien en meegemaakt had in de afgelopen anderhalf jaar, maar dat geen enkele plek haar zo vreemd had toegeschenen als deze stad waar ze een deel van haar jeugd had doorgebracht, op school was geweest, en waarvan ze gemeend had iedere hoek te kennen. Nu merkte ze dat dit niet zo was. Er had zich een verandering voltrokken. Ze wist alleen niet wat er veranderd was, straten, huizen en mensen, of haar blik, de instelling waarmee ze de dingen bekeek. Iets glads en vals en glitterigs scheen het leven in de stad aangetast te hebben. De mensen die ze om zich heen zag, en hoorde praten, waren in hun bezig-zijn met mode en eten en amusement en snel geld verdienen niet meer alleen maar dom en gemakzuchtig, zoals ze gedacht had voor ze wegging. Er lag nu een karakterloze glossy-achtigheid over alles, die haar afstootte, haar haast met heimwee deed terugverlangen naar sommige plaatsen en gebeurtenissen van haar zwerversbestaan in andere landen.’ Het lijkt erop dat Haasse veel van haar eigen ervaringen in dit personage heeft kwijt gekund.

 

Het hierna volgende ‘Leven in Amsterdam’ bevindt zich in Haasses literaire archief in het Letterkundig Museum in Den Haag. Bij navraag zegt Hella S. Haasse te vermoeden dat het bedoeld is geweest voor een Frans tijdschrift, maar welk valt niet direct te achterhalen. Het beeld dat hier van Amsterdam oprijst, vertoont overeenkomsten met de stad zoals beschreven in Transit; een rommelige stad vol graffiti, maar ook het geluksgevoel uit Zelfportret als legkaart is aanwezig; de passage over haar studentenkamer aan de Prinsengracht is bijna letterlijk terug te vinden in dit boek. ‘Leven in Amsterdam maakt nieuwsgierig en begerig naar verten en een andere horizon; dan wordt het de stad waar men naar terugverlangt’, besluit Haasse haar stuk over Amsterdam. Een stad voor immigranten zoals Haasse ooit was, die nu ‘verdraagzaam is uit nonchalance’. Een heldere observatie van de stad aan het einde van de vorige eeuw, zeker wanneer je dit leest met het besef wat Amsterdam de daaropvolgende jaren zou overkomen.

Tom Rooduijn+
‘Zelfs de snobs zijn hier laks’
Kunstenaarssociëteit Le Canard van Hans Rooduijn

Het overkwam mij vaak dat iemand informeerde of ik familie was van Hans Rooduijn. Als ik zei dat dat mijn vader was, kwamen direct herinneringen boven aan die geweldige avonden bij Galerie Le Canard. De meest uiteenlopende mensen: kunstenaars natuurlijk, maar ook wetenschappers, journalisten, musici, een politicus en een uitgever die mij vol geestdrift vertelden over het belang van de sociëteit in hun studententijd. Over een ding was iedereen het eens: als je destijds iets wilde weten over de nieuwste ontwikkelingen in de kunst, dan moest je daar zijn. Maar ook ging je erheen om geestverwanten te treffen of nieuwe vrienden te maken.

Een anonieme auteur introduceerde in oktober 1950 in het satirische maandblad Mandril het nieuwe initiatief aan de Spuistraat in Amsterdam met enthousiasme: ‘Hans Rooduyn, die iedere boekenliefhebber ongetwijfeld kent uit een bezoek aan het antiquariaat d’Eendt, heeft wonderen verricht op de onooglijke eerste etage van een pakhuis. Een steile, groene trap leidt naar een ruimte, die door de zwarte en zilvergrijze tinten nog meer ruimte heeft gekregen en een ideale rustige omgeving vormt voor exposities van niet te grote omvang.’ De galerie begon met een expositie van Piet Ouborg. Met zijn abstracte werk ‘Vader en zoon’ had Ouborg eerder dat jaar de Jacob Maris-prijs gewonnen, wat veel ophef had veroorzaakt.

In de catalogus De beet van Cobra (1964) verwoordde beeldend kunstenaar Eugène Brands (1913-2002) zijn herinneringen aan Galerie Le Canard, waar hij in september 1951 zijn werk exposeerde, aldus: ‘Ik kan niet anders dan met een zekere weemoed terugdenken aan die grandioze tijd, aan al die ongelooflijke avonden, voortspruitend uit het heftige verlangen van Hans Rooduijn, de brave burgerij in een oud pakhuis aan de Spuistraat cultuur voor te schotelen, en hoe.’

In dat pakhuis aan de Spuistraat 265 was zeven jaar lang, van 1950 tot 1957, Le Canard gevestigd. Hier exposeerden de Cobra-schilders Constant, Brands, Anton Rooskens en Theo Wolvecamp hun werk. Ook uiteenlopende kunstenaars als Ger Langeweg, Perdok, Lotti van der Gaag, Harry van Kruiningen, Ger Gerrits en Gust

Romijn kregen er – vaak voor het eerst – de kans te exposeren. Armando had hier in 1954 zijn eerste solo-expositie, met merendeels ongetitelde abstracte tekeningen. De expositie werd geopend door Jan Elburg. In hetzelfde jaar debuteerde hij als dichter in Podium. Drie jaar later exposeerde Armando er zijn Peintures criminelles: sombere, pasteus op board aangebrachte gestalten, die door kunstcriticus J.M. Prange in Het Parool tot ‘ontaarde kunst’ werden bestempeld. Ook deze expositie werd door Elburg geopend. In hetzelfde jaar 1957 debuteerde Armando als prozaschrijver in Podium met een kort verhaal.

Goed werk

Behalve galerie was Le Canard ook een levendige sociëteit. In de zeven jaar van zijn bestaan bruiste het er van de activiteiten. Een greep: er waren lezingen over filosofie en politiek, maar ook werden jazzplaten gedraaid of er kwam een goochelaar op bezoek. Op de muziekavonden speelden Theo Loevendie met zijn ensemble, The New Orleans Seven, The Canal Street Jazz Band en Bernard IJzerdraats gamelan-gezelschap Babr Layar, maar ook kwamen toenmalige grootheden als de sitarspeler Ravi Shankar en de blueslegende Big Bill Broonzy langs. Frans Brüggen en Gustav Leonard speelden er barokmuziek. Mieke van Oorschot hield dramavoordrachten, Erik Vos verzorgde een mimevoorstelling en Feike Boschma vertoonde zijn marionettentheater.

In nauwe samenwerking met de Amsterdamse Filmliga waren er tal van filmvoorstellingen. Hans Rooduijn raakte met de contactpersoon van de Filmliga, de jonge cineast Louis van Gasteren, bevriend. In 1952 hield Van Gasteren direct na terugkeer uit Goudkust (het huidige Ghana) in Le Canard een lezing over zijn expeditie, geïllustreerd met muziekopnamen en foto’s. Hij legde ook optredens in Le Canard op geluidsband vast, onder meer die van zijn moeder, de zangeres Elise van Gasteren-Menagé Challa.

Le Canard verzorgde ook boekuitgaven. In de reeks Ab Ovo verschenen Ovidius’ Metamorphosen (1953), Het Zonnelied van Achnaton (1954), De elfde zang bij het Gilgamesjepos (1955) en Het Lied van Heer Halewijn (1956), alle voorzien van kleurenlitho’s van Harry van Kruiningen. Van Constant verscheen er zijn lithomap 8 × La Guerre en ook een bundel met negen houtsneden, Het Uitzicht van de Duif, met een gedicht van Jan Elburg.

Onder de naam Le Canard au soir werden lezingen georganiseerd. Vijftigers als Campert, Elburg, Kouwenaar, Polet, Andreus, Lucebert en Schierbeek lazen ’s avonds voor uit eigen werk of openden tentoonstellingen van bevriende experimentele kunstenaars. Aan het eerste grote werk van Schierbeek, het boek ik, werden twee discussieavonden gewijd. Maar ook Ad den Besten, Inez van Dullemen, Ed. Hoornik, Bertus Aafjes en Jac. van Hattum gaven in Le Canard een lezing of openden een tentoonstelling.

Mandril rapporteerde in 1952, in het februari/maart-nummer: ‘Rooduijn, de zacht-geringbaarde hoeder van de eend, doet goed werk, al is hij niet àl te optimistisch omtrent de cultuur-belangstelling in Amsterdam. “Zelfs de snobs zijn hier laks”, verzekerde hij ons. Maar met dat al loopt het wèl en over het algemeen is het peil van wat ten beste gegeven wordt in het avondnest van d’Eendt behoorlijk.’

Er waren avonden rond dichtersgroepen: in juni 1952 met dichters wier werk verscheen in Ad den Bestens Windroosreeks, in juli 1953 met de ‘Atonalisten’ ofwel de door Simon Vinkenoog geselecteerde Vijftigers voor de bundel Atonaal en in februari 1954 een avond met de auteurs van Podium. Le Canard had een samenwerkingsverband met dit tijdschrift, waarin veel Vijftigers publiceerden. Op 8 februari 1954 bespraken de medewerkers van Podium in Le Canard de toekomst van het tijdschrift en de toetreding tot de redactie van C. Buddingh’ en Simon Vinkenoog.

Op 22 mei werd in De Brakke Grond, onder auspiciën van Le Canard en de Amsterdamse Filmliga en met medewerking van de Amsterdamse Jazzsociëteit, met een literair bal ‘in oude stijl’ het tienjarige bestaan van Podium gevierd. Gerrit Borgers presenteerde de avond en Campert, Elburg, Hermans, Kouwenaar, Lucebert, Polet en Schierbeek traden op. Als apotheose bracht Elise van Gasteren Spaanse volksliedjes. Henri Knap schreef in zijn Amsterdams Dagboek in Het Parool over dit optreden: ‘De Brakke Grond barstte los in vreugdegehuil. Van alle gaanderijen wierp men bierviltjes, gesnipperde kranten, rollen WC-papier, ja, zelfs truien, jumpers en vesten naar beneden.’

Het daaropvolgende bal met




het New Orleans Seven, het Herabobtet en de Canal Street Jazzband duurde tot diep in de nacht, terwijl zich, aldus het Algemeen Handelsblad, ‘een extatische menigte over de dansvloer bewoog gelijk een ontembaar natuurgebeuren’. De verslaggever observeerde vervolgens: ‘De “Vijftigers” en de Jazzfans hadden de ouderwetse ruimten aan de roemruchte Nes veroverd en lieten deze in het nuchtere ochtendlicht in ietwat schilderachtig ontredderde staat niet aan exploitant en werksters over dan na het manend optreden van een klein leger dienaren der wet.’

Experimenteel

Ook was er nauw contact met het tijdschrift Proefschrift (september 1955 – juli/augustus 1956), het blad van de jonge schrijvers Cor Vaandrager en Hans Sleutelaar. Op 22 januari 1956 hield Proefschrift een schrijversavond onder het motto: ‘Een kennismaking met een nieuw letterkundig tijdschrift en een nieuwe generatie’. De inleiding werd gehouden door redacteur Huib A.P. Eijkelboom, zes auteurs lazen voor uit eigen werk. Proefschrift werd enige tijd geredigeerd door de statenloze prozaschrijver en dichter Esteban López. Over hem straks meer.

Hoewel in Le Canard een overweldigende hoeveelheid uiteenlopende manifestaties plaatshad, lag de nadruk op jonge, zich ‘experimenteel’ noemende kunstenaars. Mijn vader opende het literaire Podium-bal met de woorden: ‘De geschiedenis van Le Canard is die van een vijfjarig experiment; vooral naar inhoud en sfeer, en die is voor een goed deel gemaakt door die schilders en schrijvers die hun bedoelingen in een onbevredigende toestand niet vager en ruimer konden aankondigen dan met het woord “experimenteel”. […] Le Canard is voor die experimentelen sinds zijn oprichting een podium geweest. […] En ieder die van het begin af deel gehad heeft in wat bij Le Canard gebeurt, heeft een duidelijk beeld gekregen van hun nogal duidelijke bedoelingen dacht ik, een duidelijk beeld van het experimentele in de schilderkunst en in de literatuur van dit begin van de vijftiger jaren.’

Op het laatst telde Le Canard zo’n vierduizend leden. De sociëteit was ondergebracht in een stichting, met een eigen bestuur, statuten en inspraakmogelijkheid van de leden. Enige tijd bestierde de stichting ook nog een dependance, Le Canard

au Zeedijk, in de kelder van een restaurant op nummer 16. De surrealistische dichter, kunstenaar en bestuurslid van Le Canard Theo van Baaren exposeerde hier in 1953 zijn collages op de tentoonstelling ‘Photocol’. Samen met de geëxposeerde foto’s van Emiel van Moerkerken en de collages van L.Th. Lehmann, W.F. Hermans, Ad Pieters, Van Moerkerken en Maurits Dekker vormden ze een nagekomen nummer van het in de oorlog verschenen tijdschrift De Schoone Zakdoek.

Na zeven jaar zegde de Twentsche Bank, eigenaar van het pand aan de Spuistraat, de huur op. Een poging in 1957 het geheel over te brengen naar een schip, mislukte. De financiering kwam niet rond, terwijl de tekeningen voor de verbouwing waren gemaakt en de aanvragen voor een vergunning en een ligplaats al bij de gemeente Amsterdam waren ingediend.

Handstand

Uit eigen herinnering kan ik de ambiance van Le Canard niet schetsen. Er zijn wel schaarse foto’s waarop de geest van de sociëteit weerklinkt. Bijvoorbeeld die van Hein de Bouter uit 1952, waarop we de kunstenaars Constant, Wolvecamp en Rooskens in gesprek zien. Constant met een pet op, Rooskens met de handen in een wijde corduroy broek; drie slanke, rokende mannen in hun op de ongeïnteresseerde buitenwereld veroverde domein: aan de muren en op lage vitrines Rooskens’ uitbundige schilderingen. Die foto sierde de uitnodiging van de tentoonstelling Onmetelijk optimisme, Galeriehouders en hun kunstenaars, 1945-1970 (9 december 2007 – 2 maart 2008, Stedelijk Museum Schiedam), die een impressie gaf van dertien avant-gardistische galeries in die naoorlogse jaren. Tijdens deze tentoonstelling hing de foto uitvergroot op een metershoog doek aan de gevel van het museum. Bij de opening sprak Henk Hofland vol vuur over deze beloftevolle episode en Theo Loevendie onderstreepte die woorden muzikaal.

Verder zijn er hier en daar herinneringen opgetekend. De eerder genoemde schilder Eugène Brands beschreef de ambiance van de avonden in Le Canard zo: ‘De gehuurde stoelen verkeerden op het laatst in een staat die ons het genoegen verzekerde van minstens één doorzakkende zitter per avond. De steile trap was helgroen geschilderd en de leuning over een groot deel volslagen amorf. Dat laatste was in zoverre toch nog sociaal verantwoord daar de kans om met een eind leuning in de hand naar de stoep terug te keren voor een ieder even groot was. Tot de trouwe bezoekers behoorden mensen die echt wel de moeite waard waren. Ik zie nog de man haarscherp vóór me die tot gewoonte had gemaakt tijdens een lezing van zijn stoel op te staan, zijn colbertje over de leuning te hangen, met beide handen de zitting beet te pakken, tergend langzaam temidden van het opeengepakte publiek zijn voeten in de lucht te steken en een keurige handstand te maken. Eerst na enige minuten verliep alles weer als bij een teruggedraaide film, in omgekeerde volgorde, tot hij tenslotte weer met zijn inmiddels vuurrood geworden hoofd op zijn plaats ging zitten.’

Esteban López

Hoe het er in die sociëteit aan toe ging is terug te vinden in de autobiografische roman De vrienden van vroeger (Het Wereldvenster, 1955) van Esteban López (1931-1996). Het boek beschrijft het antiquariaat dat mijn vader sinds de Tweede Wereldoorlog schuin tegenover Le Canard bestierde – in het hoekpand op nummer 272 waar tot voor kort uitgeverij De Harmonie was gevestigd. Eerder, tijdens de oorlog, had mijn vader in Utrecht samen met Jan Meulenbelt een antiquariaat, maar hij moest die stad ontvluchten in verband met zijn activiteiten voor het Utrechts Kindercomité. Het transport van joodse kinderen naar onderduikadressen op het platteland, waarbij mijn vader betrokken was, dreigde te worden verraden. Ter herinnering aan die tijd stond op de ruit van antiquariaat d’Eendt geschilderd: Per Omnia Fortuna Anatina. Vrij vertaald: het lot van de eend is gelukkig (want onder water blijft hij droog). d’Eendt zowel als Le Canard heet in López’ sleutelroman de Kalkoen, mijn vader wordt Henk Ruisdael genoemd.

De ik-persoon in het boek is straatarm en besluit om zijn schamele boekenbezit aan de Kalkoen te verkopen.

Het antiquariaat van die naam heeft in Amsterdam de faam verworven een centrum te zijn der ‘avant garde’; behalve aan haar clientèle biedt het gastvrijheid aan jonge kunstenaars en intellectuelen, organiseert exposities en bijeenkomsten – het had mij tot dusver afgeschrikt door mijn vermoeden dat het hier een streng besloten gezelschap betrof […] Een nog jonge man, met een niet onvriendelijk gezicht, trad mij tegemoet en

vroeg mij beleefd waar hij me mee van dienst kon zijn. Ik zei hem dat ik enige boeken bij mij had. Ik het ze hem zien: een koran, een kostbare in leer gebonden Shakespeare en enige plaatwerken over kunst. Ik wachtte tot hij mij de prijs zou vragen.
‘Wilt u deze verkopen?’
‘Ja, eigenlijk wel…’
‘Waarom?’
Ik keek hem verwonderd aan, niet wetend welk antwoord hij verwachtte.
‘Het is jammer, zei jij, dat u deze boeken verkopen wilt. Of heeft u ze dubbel?’
Ik glimlachte.
‘Er zit niks anders op. Ik heb het geld nodig.’
Hij knikte en draaide zich om. Hij vroeg mij wat ik dacht wat de prijs zou moeten zijn. Ik noemde een niet onredelijk bedrag, dat hij mij betaalde. Buitengekomen las ik een programma, dat op het raam gehecht was en waarop te lezen stond welke bijeenkomst dezelfde avond zou plaats vinden. Hoe jammer ik het ook vond, dat ik van mijn boeken afstand had moeten doen, ik was aangenaam verrast door de wijze waarop ik hier te woord was gestaan.

In De vrienden van vroeger beschrijft López, die een Spaanse vader had, een bijeenkomst met Spaanse muziek en folklore in de kelder van restaurant Le chat qui pelote. Hij schetst de sfeer er als ‘genoegelijk’.

Ik ontmoette de heer die mij te woord had gestaan en zich nu voorstelde als Henk Ruisdael. En deze schudde mij de hand. Naast hem op de grond luisterde ik naar de muziek en bekeek het publiek, een dertigtal over het algemeen jonge mensen, netjes gekleed, gemoedelijk babbelend en matig tot weinig drinkend. Voor weinig geld was hier gezelligheid, en dit zei ik aan de heer Henk Ruisdael, die mij wat verwonderd aanstaarde, maar verder geen antwoord gaf. In de pauze werd gelegenheid gegeven tot gedachtenwisseling. Iemand uit het publiek, een vlasharige jongeman, vroeg inlichtingen over de muziek. Ruisdael greep een der platen en las voor wat op het etiket geschreven stond.
‘Nee’, zei de jongeman, ‘ik zou graag wat willen weten over de tekst van dit chanson.’
Ruisdael bleef het antwoord schuldig en ik, de kans schoon ziend, sprong op.
‘Mag ik de spreker antwoorden?’
Blij dat ik actief aan de bijeenkomst kon deelnemen, vertelde ik over wat de tekst van de plaat verbeeldde (het was een ‘farucca’) en eenmaal op dreef, sprak ik tien minuten door, vraag op vraag beantwoordend over de Spaanse muziek in het algemeen en hier in het bijzonder.
Toen ik eindelijk zweeg, had ik spijt van mijn vrijmoedigheid, maar daartoe was geen reden: ik werd beloond met applaus. Ruisdael voegde mij niet zonder hartelijkheid toe, dat mijn aanwezigheid een groot genoegen was gebleken en nodigde mij uit

spoedig weer te komen. De volgende dag zou dit programma herhaald worden en mijn toelichting zou een attractie te meer betekenen.

De nogal vereenzaamde ik-figuur, die we gemakshalve maar vereenzelvigen met de auteur van De vrienden van vroeger, bezoekt van lieverlede steeds vaker bijeenkomsten van Le Canard. ‘In de sfeer die op deze avonden heerste, viel het niet moeilijk aanspraak te hebben.’ López biedt na verloop van tijd mijn vader aan te helpen bij de samenstelling van het programma, wat in dankbaarheid wordt aanvaard.

Ik bemerkte dat andere medewerkers op een even toevallige wijze in de stichting waren betrokken als ik en het verwonderde mij dan ook niet, toen Ruisdael mij verzocht enige avonden de receptie waar te nemen en niet veel later mij aanbood een kleine vergoeding te betalen voor de tijd die ik beschikbaar stelde. Ik was in de wolken over deze mogelijkheid aan geld te komen en toonde mij niet verwonderd toen Ruisdael mij verzekerde, dat het vanzelfsprekend was, dat iedereen het zijne bijdroeg ter wille van de gemeenschap – dus zonder recht op vergoeding. [cursivering López, tr] Mijn snelle ‘carrière’ en de uitzondering die ik met enige anderen, die al hun tijd beschikbaar stelden, op de regel der onbaatzuchtigheid maakte, verguldden mij in hoge mate. En wat het aantrekkelijkste was: hier werd mijn werk gewaardeerd!

Geldkistje

Maar López’ enthousiasme over de Kalkoen tempert in de loop van zijn verhaal. Over de vele ‘samenscholingen’ in de sociëteit en het antiquariaat, waarvan habitués er geen een oversloegen, schrijft hij:

Henk Ruisdael, de dominee van de congregatie, of anders Ever Rebbel [in werkelijkheid Hans Ruelle, tr], zijn oudste medewerker en in zaken die een beslissing eisten zijn trouwe en volgzame koster, vormden dan een sceptisch middelpunt van de gesprekken. […] Ruisdael luisterde glimlachend en geduldig toe, af en toe een klant te woord staand die het geroezemoes ten spijt er op stond iets te kopen. Hij beklaagde zich tegenover mij, dat al dit Kalkoen-bezoek zijn zaak niet ten goede kwam, het jaagde de weinig besluitvaste clientèle op de vlucht – maar aan de andere kant schakelde hij de aanwezigen in bij de voorbereidingen tot het programma: adressen schrijven, mastiek maken e.d.

‘De Kalkoen heeft wel iets van een padvindersorganisatie’, vertrouwde hij me toe, ‘ik ben de hopman en het is bij mij dat ze komen met hun klachten en moeilijkheden.’
Het was geen zeldzaamheid dat ik iemand in tranen aantrof temidden der boeken, met op de achtergrond een placiede Ruisdael: kantoormeisjes, studentjes en in het ergste geval een werkster waar geen geld voor was.
Inderdaad was de Kalkoen een noodlijdende instelling. Antiquariaat zowel als Kunst-Stichting brachten niet voldoende op om de dagelijkse onkosten te voldoen. De inkomsten werden verzameld in een klein ijzeren geldkistje, dat meestal open op tafel stond, ten bewijze dat er niets in huis was. Sommige betalingen werden op briefjes genoteerd en zo in het kistje gedeponeerd, in de hoop dat zij de aandacht zouden trekken als er geld binnenkwam. Ik zelf ontving mijn vergoeding meestal in enige afleveringen en bij voorkeur dan, als ik de wacht hield bij het kistje, desnoods de gehele ochtend en middag, tot mijn wens door een onverhoedse klant vervuld werd.

De ik-figuur in López’ roman gaat zich persoonlijk bemoeien met de zakelijke grondslag van de Kalkoen, omdat ‘zo zeer de nadruk werd gelegd op dankbaarheid en dienstbetoon, zonder dat daartoe een strikte noodzaak was’. Hij krijgt de verantwoordelijkheid voor de programmering van de dependance in het restaurant aan de Zeedijk 16 en constateert een – vooral financieel – verschil van inzicht tussen de restauranthouder – in het boek ‘de heer Buruma’, in werkelijkheid Klaas de Vries – en Henk Ruisdael. Na verwikkelingen met een verloren liefde en een vriendschap met de geniale intrigant David (gemodelleerd naar Heere Heeresma) komt López in de roman terug op zijn baantje bij de Kalkoen. Het meningsverschil tussen Buruma en Ruisdael is uitgegroeid tot een heus conflict, waarbij over en weer verwijten vallen over het niet nakomen van afspraken. Ruisdael verplaatst vervolgens enkele activiteiten naar elders, wat inkomstenderving voor het restaurant betekent. López toont begrip voor het standpunt van de restauranthouder, wat hem weer op felle verwijten van Ruisdael komt te staan.

Annemiek Beck, die in 1987 een doctoraalscriptie over Le Canard schreef (Le Canard in de jaren vijftig. Een cultureel trefpunt, zijn tijd ver vooruit), verwoordde het conflict als volgt: ‘De partijen verweten elkaar slechte bedrijfsvoering. Le Canard klaagde over de gang van zaken in het restaurant en De Vries was van mening dat Le Canard zijn taak, die de artistieke verzorging, representatie en publiciteit van het restaurant behelsde, niet naar behoren uitvoerde. Ondanks enkele verzoeningspogingen met behulp van een rechtskundige arbiter, escaleerde de situatie. Op 16 januari 1954 ontzegde De Vries aan Le Canard de toegang tot de kelder aan de Zeedijk. Le Canard maakte hierop het restaurant een kort geding aanhangig.’

De zaak-Kalkoen

Het conflict wordt nog eens op de spits gedreven, als de ik-figuur in De vrienden van vroeger op 3 december 1953 een ‘Open brief tegen de Kalkoen’ in de aankondigin-

genkast van de Galerie ophangt. Ik beschouw hier met zekerheid López




en de ik-figuur in zijn roman als één, omdat ik het origineel van het in de roman gememoreerde plakkaat in het archief van mijn vader aantrof. In werkelijkheid is de open brief gedateerd 25 januari 1954. Over vijf A4-tjes stelt López dat het restaurant op de Zeedijk 16 ‘moedwillig financieel en moreel nadeel wordt toegebracht’ door de stichting Le Canard – tegen welke hij een aanklacht in tien vragen verwoordt. ‘Met de gegevens die mij ter beschikking staan,’ schrijft López in een onderstreepte regel, ‘kan ik op het ogenblik tot geen andere conclusie komen, dan dat de Stichting Le Canard zich schuldig maakt aan broodroof, door het opzetten van haar begunstigers tegen het restaurant Le Canard.’

In zijn pamflet hekelt López het ‘voortdurend onzakelijk handelen’ [onderstreept door López, tr] van de Stichting Le Canard:

‘Zij neemt verplichtingen op zich, die zij niet blijkt te kunnen nakomen en schuift de schuld op de tegenpartij, die (hoeveel kritiek hem ook moge treffen) een restaurant tot bloei wist te brengen (met wiens hulp dan ook) en hiermee een bestaansmogelijkheid heeft geschapen voor ca. 25 personen. Van begin hebben haar vertegenwoordigers, met name de heren Rooduijn, Ruelle en Winkler [de arts en dichter Kees Winkler, tevens bestuurslid van Stichting Le Canard, tr] een superieure houding t.o.v. dhr. De Vries ingenomen, maar hebben verzuimd te doen blijken op welke grond zij daartoe gerechtigd zijn! De mogelijkheid dat zij als mens: kunstkenner, intellectueel, avant-gardist, etc. zijn – en als zodanig door mij gewaardeerd worden – houdt m.i. niet in dat zij organisatorisch niet de eenvoudige zakelijke regelingen moeten opstellen, toepassen en naleven, waar zonder zelfs de Gemeentelijke Vuilnisdienst niet kan functioneren.’

Na een serie vragen over de organisatorische en financiële structuur van de Stichting, besluit López met: ‘Vertrouwend dat U Uw medewerking zult verlenen om zo een duistere en onplezierige affaire, waarmee zowel de goede naam en reputatie van de Stichting Le Canard, het restaurant Le Canard, als van mijzelf gemoeid zijn, tot klaarheid te brengen, zie ik Uw antwoord binnen een week op deze plaats tegemoet.’

In zijn boek bekent López dat de toon van zijn brief ‘giftiger werd dan ik wenste’ en dat hij ‘de gal van jaren, van vroeger’ [cursivering López, tr] er met zijn Lutheriaanse actie ‘in één keer uitgespuwd’ had. López stelde een tweede, gematigder brief op. In het archief van Le Canard zit een reactie van advocaat mr. R.J. Polak, gedateerd 12 februari 1954, gericht aan López: ‘De Stichting Le Canard raadpleegde mij in verband met een tweetal z.g. open brieven, door U opgesteld en verspreid. In deze geschriften komt een aantal uitlatingen voor, die afbreuk doen aan de goede naam van cliënte, resp. beledigend zijn voor een aantal met cliënte verbonden personen. Om deze reden nodig ik u uit deze open brieven onverwijld aan de circulatie te onttrekken en mij hiervan bevestiging te zenden. […] Cliënte voegt hieraan toe,

dat zij U op de door U ingeslagen weg niet zal volgen, doch tot ieder normaal overleg ten aanzien van eventuele grieven tegen het beleid van haar bestuur, indien deze grieven haar worden kenbaar gemaakt zijdens haar begunstigers, uiteraard bereid is.’

Deze achteraf volgens López ‘onbetekenende rel’ leidde tot een flinke verwijdering tussen de pamfletschrijver en de galeriehouder.

‘De zaak Kalkoen bloedde dood, zoals het een hoender betaamt als hij geslacht wordt,’ besluit López in zijn boek. ‘Na enige maanden groetten Rebbel en ik elkaar weer, terwijl Ruisdael er het zwijgen toedeed. Hij zette de zaken op de oude voet voort, voor zover het zijn antiquariaat betrof, maar de zolder stond leeg, terwijl Buruma zich voorbereidde op het voorjaar, contact zoekend met nieuwe bereidwilligen. Soms kwam ik nog wel mensen tegen, die mij mijn houding tegenover de Kalkoen verweten, mij van verraad betichtten, maar dat bleef niet actueel, dus stierf ook uit.’

De Vries zette het artistieke programma in de kelder nu zelfstandig voort onder de nieuwe naam, waaronder ook het restaurant furore zou maken: Le chat qui pelote. In het stichtingsbestuur van ‘De kaatsende kat’ zaten behalve tekenaar Gerrit Stapel en de rechtenstudent Wicher Voerman ook de graficus en drukker Frans de Jong. Esteban López gaf leiding aan de programmering.

Archief

Na een verhuizing stuitte ik weer op het archief van Le Canard, dat lange tijd was ondergebracht in een vochtig souterrain. Ik had altijd het voornemen er nog eens doorheen te gaan, nu moest het er maar eens van komen. Het archief bestaat uit briefwisselingen met exposanten, met gemeentelijke instanties, met schrijvers, inleiders, musici. En er zijn ook ledenlijsten en een boekje waarin de stand van de betaling van de jaarlijkse contributie à vijf gulden per jaar werd bijgehouden. En ik heb een boekje waarin de plaatsbespreking van een concert van de legendarische Amerikaanse blueszanger- en gitarist Big Bill Broonzy op zondag 27 en maandag 28 februari 1955 nauwgezet is vastgelegd. Jan Hanlo (Postbus 892, Amsterdam) reserveerde er een plaats voor, Cees Nooteboom (Rooseveltlaan 105, Amsterdam) besprak twee plaatsen.

Broonzy was tijdens een Europese tournee in 1952 voor het eerst in ons land geweest. Een jaar later deed hij Nederland weer aan, op een tournee georganiseerd door de fotograaf Wouter van Gool. Het eerste concert vond, onder auspiciën van Le Canard en de Amsterdam Jazz Society, plaats op 26 februari 1953 in Ons Huis in de Rozenstraat in Amsterdam. Twee dagen later stond Broonzy daar opnieuw. Louis van Gasteren heeft deze concerten – als dertigjarige geluidstechnicus en vriend van de organisator – vastgelegd op een band, in ruil waarvoor hij Broonzy twee flessen jenever gaf. Op de dubbel-cd Big Bill Broonzy Amsterdam Live Concerts 1953, die Van Gasteren in 2006 uitbracht, is in perfecte geluidskwaliteit te horen waarom Broonzy tot de top van de bluesmuziek behoorde.

In het reserveringsboekje staat ook de naam van een zekere mevrouw Van Isveldt, Roosendaalstraat 47′, die voor de 27^ste twee plaatsen besprak. Deze jonge theaterkostuummaakster was twee jaar eerder bij het concert in Ons Huis geweest, en had meteen daarna een plaat van Broonzy gekocht. Dit optreden zou haar leven ingrijpend veranderen. Na afloop was ze door Broonzy in zijn kleedkamer uitgenodigd, zo vertelde de in 2004 overleden Pim van Isveldt aan Louis van Gasteren. Bij haar binnenkomst draaide de over zijn gitaarkist gebogen blueszanger zich langzaam om, nam haar van top tot teen op en verzuchtte: ‘Jezus Christ!’ Het was liefde op het eerste gezicht – ondanks het feit dat Broonzy bijna dertig jaar ouder was en ze allebei een kind hadden. Op 4 december 1956 werd hun beider zoon Michael geboren, die nu in het Cosmic-theater in Amsterdam werkt en geen herinnering heeft aan zijn vader. William Lee Conley Broonzy stierf op 15 augustus 1958 in Chicago. Vier dagen later werd zijn lichaam door bluesgrootheden als Muddy Waters ten grave gedragen.

Ik vond twee fotoseries die een mooi beeld geven van de ruim duizend manifestaties die in Le Canard plaatsvonden. De 24 foto’s van Hans Dukkers laten een gemaskerd bal annex modeshow zien, met frivool geklede vrouwen en gul lachende mannen. Zouden er nog mensen te vinden zijn die aanwezigen herkennen? Wie is die dikke man met pak en pochet, die daar met een vrouw in dirndljurkje en carnavaleske bril danst? En die twee nichterig giechelende mannen achter de tafel met lege wijnglazen? Wie zijn die twee gitaristen, die bassist en die pianist, op wier muziek zo uitbundig wordt gedanst? En ik vond vijf foto’s van een openluchtconcert van Le Canard op het Leidseplein. Een jazzensemble staat voor een Canard-affiche, met op de achtergrond keurig gekapte jongeren die aandachtig luisteren; de mannen met een smal dasje en de vrouwen in wijde jurken.

Het archief is een goudmijn voor zowel kunsthistorici als vorsers van de literaire en muzikale geschiedenis van dit tijdperk. Ik beperk me hier tot het literaire aspect. Cees Nooteboom was ook lid van de sociëteit, zo blijkt uit de ledenlijst, evenals Harry Mulisch, woonachtig op de Anna van Burenlaan 47 te Haarlem. Op vrijdag 4 november 1955 zou de jonge Mulisch een lezing houden in Le Canard. Op 31 oktober 1955 schreef Ines Helberg van de administratie hem een brief: ‘Zeer ge-

achte Heer Mulisch. Hierbij heb ik de eer U te bevestigen dat Uw voordracht zal plaats hebben op Vrijdag 4 november des avonds om 8.15 uur in de galerie. […] Mocht U prijs stellen Uw optreden aan bizondere relaties bekend te maken dan zou ik U hierbij graag van dienst zijn. […] Graag ontving ik tijdig bericht van bizondere wensen zowel bij de voorbereiding als voor Uw optreden zelf.’

Mijn vader schreef aan Remco Campert op 9 december 1953 een persoonlijker brief: ‘Beste Remco, In overleg met de Heer en Mevrouw R. Prinsen Geerligs hebben we het plan gemaakt om in de Galerie een avond bekroond werk van de R.P.G.-prijs voorgelezen of voorgedragen door de auteurs publiek te maken. Zou jij uit je bundel “Berchtesgaden” willen voorlezen?’ Met deze bundel won Campert in 1953 de prijs voor jonge schrijvers en dichters, die in 1946 werd ingesteld door de ouders van de in 1943 in Sachsenhausen gestorven verzetsstrijdster Reina Prinsen Geerligs. De avond vond plaats op 23 december, en behalve Campert namen ook Esteban López, Ellen Warmond, H.G. van Diffelen en de Indonesische auteur Bauski Gunawan aan de avond deel. In 1954 was de prijswinnaar van dat jaar, Henk Meijer (Henk Romijn Meijer, 1929-2008), te gast en las de schrijver en vertaler Henk Leffelaar uit eigen werk voor. Hoewel in 1957 geen R.P. Geerligsprijs werd uitgereikt, vond in december in het kader daarvan wel een avond plaats met de inmiddels vergeten schrijvers Winnie Pendel en Koko Wolff.

 

Uit de correspondentie kom ik ook te weten dat de schilderes Charley Toorop er een aankoop deed. ‘Geachte Heer,’ schreef zij mijn vader op 1 juni 1953 vanuit haar woonplaats Bergen. ‘In verband met het drukwerk dat U mij stuurt wil ik u laten weten dat ik geen lid ben van Uw onderneming, daar ik van hieruit Uw avonden niet bezoeken kan. Ik kocht slechts de uitgave van Jan Elburg en Constant.’

Naar aanleiding van Het uitzicht van de duif, de uitgave uit 1952 waarop Toorop doelt, schreef de dichter Jan Elburg op 15 juli aan mijn vader: ‘Beste Hans, Op 1 Augustus wilden Lotte en ik met vacantie. Zoals je begrijpt hebben wij daarvoor geld nodig. Daarom zou het mij heel welkom zijn wanneer de Canard en ik tot een verrekening zouden kunnen komen over de verkochte exemplaren van Het uitzicht van de duif. Zou je zo goed willen zijn, mij zo spoedig mogelijk te laten weten of en zo ja wanneer je dat schikt? Vertrouwend dat het door mij verschafte uitstel van betaling je niet de indruk zou hebben gegeven dat ik het geld niet bizonder goed gebruiken kan, met hartelijke groet, Jan Elburg, Herengracht 406, Amsterdam (C.).’

In de administratie vond ik een ‘Rekening UITZICHT’ gedateerd 30 juni 1954, waaruit blijkt dat Elburg zich niet op een lange vakantie hoefde te verheugen. Weliswaar waren er exemplaren van Het uitzicht van de duif verkocht aan onder meer de Library of Congress, het Museum of Modern Art te New York en Willem Sandberg, directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam, maar het overgrote deel van de 100 genummerde en 14 ongenummerde exemplaren was onverkocht. Om precies te

zijn waren er 17 exemplaren verkocht; vijf voor 27,50 gulden en 12 exemplaren voor 33 gulden. Acht exemplaren lagen elders ter inzage, zes waren teruggenomen en één was in het bezit van mijn vader. Verder waren er enkele stuks in het bezit van Constant, Elburg en de drukker Verwey.

Mijn vader beantwoordde Elburgs brief dan ook twee dagen later met de mededeling: ‘Er is het laatste jaar in ieder geval niets verkocht, zover ik weet, maak je dus geen illusies, maar er stond nog wat van je?’ Voor Elburg lag, zo blijkt uit een ongedateerde notitie, een bedrag van 48,50 gulden klaar. Onlangs bood een antiquariaat een exemplaar van Het uitzicht van de duif aan voor een bedrag waarmee je een vorstelijke vakantie kunt betalen.

Destijds waren de Canard-uitgaven vriendelijk geprijsd, zo blijkt uit een briefje van ene Liesbeth, gedateerd 2 juli 1953, op het briefpapier van Rijksmuseum Kröller-Müller te Otterlo. ‘Beste Hans, Mijn heer Hammacher [de toenmalige museumdirecteur, tr] wil graag de map met prenten van Van Kruiningen voor het museum kopen. Het is ongelofelijk goedkoop, hoe hebben jullie dat zo voor elkaar gekregen?’ De verklaring hiervoor school in twee belangrijke uitgangspunten van Le Canard. In de eerste plaats wilde de galerie/sociëteit met name via betaalbare grafiek moderne kunst onder zoveel mogelijk mensen brengen. Ten tweede stoelde de onderneming voor een belangrijk deel op principes van vrijwilligheid en non-commercialiteit. In het geval van de prentenboeken van Van Kruiningen werd de kosteloze medewerking gevraagd van de drukker in ruil voor een aantal exemplaren. Dat gold ook voor de vertalers en bezorgers. Maar nog legde Le Canard geld toe op deze producties.

Geert van Oorschot

Op 15 januari 1951, zo blijkt uit de scriptie van Annemiek Beck, exposeerde de magisch-realistische schilder Ger Langeweg in de galerie. Deze in 1891 geboren kunstenaar was zestig jaar geworden, voor galerie Le Canard aanleiding de expositie extra luister bij te zetten. In 1946 had uitgeverij Van Oorschot een in zwartwit geïllustreerde monografie uitgegeven met een keuze uit het getekende oeuvre van Ger Langeweg, voorzien van een tekst van Charles B. Timmer. Geert van Oorschot behoorde volgens Beck (samen met Louis van Gasteren en D. Ruarus) tot de inleiders van de tentoonstelling, die werd geopend door de Amsterdamse burgemeester A.J. d’Ailly. Het voor deze gelegenheid opgerichte ‘Comité Ger Langeweg Zestig

Jaar’ bood bij de tentoonstelling de monografie te koop aan, maar daarover ontstond met uitgever Van Oorschot een conflict.

Op 5 februari 1952 schreef Canard-medewerker Hans Ruelle een brief aan Van Oorschot, waarin hij de uitgever verzocht de tijdens de tentoonstelling bestelde boeken daadwerkelijk af te leveren. ‘Wij zijn bereid over de levering der boeken, die U destijds aan het Comité hebt aangeboden, met U in verbinding te treden. Wij verzoeken U daarom ons te willen berichten of U nog steeds bereid bent deze aangelegenheid direct met ons op een nader door U te bepalen basis te regelen.’

Het antwoord van Van Oorschot was onomwonden. ‘In antwoord op Uw brief van 5 dezer, deel ik U het volgende mede: 1. Met het Comité Ger Langeweg 60 jaar heb ik niets te maken. 2. Niets te maken heb ik ook met Uw bewering dat dit comité zijn toezeggingen aan U niet is nagekomen. 3. Deze zakelijke aangelegenheden waarvan de afwikkeling U door het comité is overgedragen interesseren mij niet in het minst. 4. Zoals U weet kan ik als erkend uitgever geen boekwerken aan U leveren. 5. Indien U mij de lijst van intekenaren wilt doen toekomen zullen wijzelf voor de bezorging en incassering van de gelden, mits à contant, zorgdragen.’

In een brief van 12 februari 1952 aan Van Oorschot stelt Le Canard weliswaar dat Van Oorschot aan het Comité ‘een aantal exemplaren Timmer-Langeweg gratis aangeboden’ heeft, maar dat het comité zich ‘hierbij wenst neer te leggen’ en de zaak ‘te Uwen opzichte als afgedaan’ beschouwt.

Maar Van Oorschot denkt daar anders over, getuige een twee volle A-4tjes omvattende brief van mijn vader aan de uitgever op 1 december 1952. ‘Zeer geachte Heer Van Oorschot,’ begint mijn vader beleefd. ‘U herinnert zich dat onze beide laatste ontmoetingen van enig feestvertoon vergezeld waren. Wellicht was dat de reden van Uw emotionele reacties. Ik heb deze naar waarde geschat. […] Was mij nu alleen maar ter ore gekomen dat U na een jaar de beide gepaste afterdinners, die ik U bij die feestelijke gelegenheid alleen maar had aan te bieden, nog steeds als verraderlijke klapsigaren in het geheugen staan, dan was dat nog tot daar aan toe geweest. Maar nu bovendien nog blijkt dat U mij in verband daarmee aan derden ongevraagd voorstelt als een oplichter en mij er terloops nog op dezelfde wijze van beschuldigt de Heer Langeweg te hebben benadeeld, nu lijkt me toch wel het ogenblik daar om me Uw geëmotioneerdheid te gaan aantrekken. Ik doe dat in elk dezer gevallen uiterst persoonlijk en met verontwaardiging. In het laatste geval doe ik het daarbij nog ten behoeve van een instelling die met enige financiële moeiten andere doeleinden nastreeft dan het benadelen van de kunstenaar, die van haar diensten gebruik maakt. Daarbij kan laster niet bevorderlijk zijn, meen ik – al hebben wij daar nog geen ervaring mee. […] Om dus Uw beschuldigingen waar te maken vraag ik u, zoals ik U hiervoor voorstelde, een onderzoek en een uitspraak op de volgende punten: 1. Heeft de Heer Timmer dan wel de Heer Van Oorschot de kwestie van de ter beschikkingstelling van de boeken aan het “Comité Ger Langeweg” niet comform de afspraak tussen deze beiden aan mij voorgesteld? 2. Is de

Heer Van Oorschot door mij opgelicht? 3. Heeft de Heer Langeweg mij aan derden voorgesteld op een wijze die de Heer Van Oorschot aanleiding heeft kunnen geven mij een oplichter te noemen? Zoja – op welke gronden? 4. Hebben onze bemoeiingen met het Comité Ger Langeweg een zakelijke en van de kant van Le Canard een belangeloze basis gehad, gegrond op duidelijke afspraken? 5. Is hieruit een deficit ontstaan? Wie heeft dit gedragen? En zo dit niet het Comité was, wie is de enige benadeelde in deze aangelegenheid te noemen? 6 Wie is verantwoordelijk voor het ontstaan van de uitlating “oplichter” in dit verband? Ik stel er bizonder veel prijs op U daarbij alle gegevens in handen te geven, die om deze tentoonstelling zijn vervaardigd, hetzij bij een onderhoud, hetzij tevoren. Mocht U zich aan mijn uitnodiging onttrekken om deze vragen op de voorgestelde wijze gezamenlijk te doen beantwoorden, dan houd ik op in Uw oprechtheid te geloven, en zal ik U een lichtvaardige praatjesmaker en een laffe lasteraar noemen, [laatste deel van deze zin is in de doorslag doorgestreept, tr] Deze onverhoopte gang van zaken zou mij oprecht spijten.’

De afronding van de brief heeft een uiterst hoffelijk karakter. Een antwoord ontbreekt in het archief.

Een ‘burgerclubje’

Mijn vader benadeelde eerder zichzelf dan anderen, blijkt uit de vele verhalen over zijn onzakelijkheid. Vrijwilligheid en ongeschreven afspraken vormden een wankele basis voor een zo wijdvertakte onderneming als Le Canard. Bovendien werd er geregeld gestolen uit het geldkistje en verdwenen de inkomsten even snel als zij binnen kwamen. Dat gold voor het antiquariaat zowel als voor de sociëteit. Het leidde tot toenemend gemor onder medewerkers. Nadat mijn vader het werk van een kunstenaar had getoond, verdwenen de restanten in ‘stock’, waar de schilderijen niet netjes naast elkaar maar ‘dwars door elkaar’ stonden opgeslagen – zoals Armando mij eens toevertrouwde. Bovendien trok de zaak charlatans en ladelichters aan, die de levensvatbaarheid van de zaak verder ondermijnden. Louis van Gasteren herinnert zich dat mijn vader hem eens wees op een notoire ‘boekendief’, in wie de cineast de literator Manuel van Loggem herkende. Hij werd, ondanks het gestolen boek onder zijn jas, ongemoeid gelaten.

Daar komt bij dat de onderneming tegen het einde met vierduizend leden en

een overwegend jubelende pers dermate geaccepteerd en succesvol was, dat het avant-gardistische karakter dreigde te verdwijnen. ‘Met de komst van een groter en ander publiek “verburgerlijkte” Le Canard,’ schrijft Annemiek Beck. ‘Dit stond haaks op wat Hans Rooduijn wilde. […] De fase waarin gevochten moest worden voor belangstelling en erkenning was voorbij, en juist daarom verdween bij veel medewerkers en zeker bij Hans Rooduijn de zin en het enthousiasme.’ Ironisch genoeg had de Canard-leiding deze inkapseling zelf in de hand gewerkt; onder het motto ‘de kunst naar het publiek brengen’ was nu ook het publiek gekomen dat van Le Canard ‘een burgerclubje’ maakte, zoals Armando het uitdrukte.

Zijn eigenzinnige handelwijze bracht met zich mee, dat mijn vader de vrijwel permanent noodlijdende sociëteit moest financieren uit de opbrengsten van het iets minder slecht renderende antiquariaat. Het ging hem er hoofdzakelijk om mensen kennis te laten maken met de nieuwste stromingen in kunst en literatuur. Iedere vorm van materialisme was hem vreemd, een zaak drijven uit winstbejag was ver beneden zijn waardigheid. Dat idealisme voerde tot 1957 de boventoon.

Nadat mijn vader in 1989 was overleden, ontving de familie een briefje van Querido-uitgever Reinold Kuipers (1914-2005), die schreef dat hij in een arme periode eens een prentje aan mijn vader te koop had aangeboden. Mijn vader vroeg of hij erg aan dat prentje was gehecht. Toen Kuipers dat bevestigde, weigerde mijn vader het te kopen. ‘En terwijl ik dit schrijf,’ aldus Kuipers, ‘kijk ik in dankbaarheid naar die prent boven mijn werktafel.’

Nawoord

Hans Rooduijn (1915-1989) debuteerde in 1939 als dichter in het tijdschrift Werk. In hetzelfde jaar verschenen enkele van zijn gedichten in In aanbouw – Letterkundig werk van jongeren, een bloemlezing van K. Lekkerkerker. In de oorlog behoorde hij tot de groep rond het steeds in een oplage van één exemplaar gepubliceerde tijdschrift De Schoone Zakdoek, waarin hij onder de naam Ko Rooduyn gedichten publiceerde. In 1945 publiceerde hij de bundel Maanzaad: tien lethargische gedichten (Kuipers, Amsterdam. Bibl.: De Jong, Het vrije boek in onvrije tijd, 715). Hij was in de jaren vijftig enige tijd redacteur van het interacademiale tijdschrift Minerva. In 1955 bezorgde hij met Hans van Straten de bundel Muggen en zwanen van de dichter Max de Jong. Vanaf de jaren zestig maakte hij onder de naam Hans Roduin vele vertalingen voor (o.m.) toneelgroep Centrum (voorheen Puck), waar hij tot zijn pensionering als dramaturg werkte.

De auteur stelt het zeer op prijs om aanvullingen op dit artikel te ontvangen.

Marco Daane+
Jonge peultjes en grauwe vogels
De catacomben van PEN International in Amsterdam

‘Van hoe grote waarde voor het aanzien en de goodwill van een volk het slagen van zulk een congres is – ik kan U er twee voorbeelden van geven. Het congres in Dublin verleden jaar veroverde met één slag enkele honderden schrijvers die Ierland tevoren niet kenden en in geestdrift geraakten over de schoonheid van het land en de charme van de ontvangst. Zij hebben daarvan over de gehele wereld getuigd en verzekerden daarmee Ierland de beste propaganda. Het andere voorbeeld is het succes van het pen-Congres in ons land, in 1931. Wij danken er een klassiek geworden lofspraak op ons land aan, van de hand van een groot vriend van Nederland Georges Duhamel die in een vermaard boekje dat Mon Europe heet het bekoorlijkste en meest vererende schreef wat misschien ooit over ons land is geschreven, zijn Suite Hollandaise.’

Aldus dichter Anthonie Donker in Critisch Bulletin van mei 1954 over de jaarlijkse bijeenkomst van pen International. De wereldwijde organisatie van Poets and Playwrights, Essayists and Editors, and Novelists zou dat jaar opnieuw in Nederland congresseren; tot vreugde van Donker.

Over het belang van die pen-congressen waren de meningen niettemin verdeeld. Ernst Toller had eens geroepen dat ‘de leden liever pleziertochtjes maakten dan in de congreszaal te zitten’ en Evelyn Waugh noemde pen ooit ‘een literaire reisvereniging’. Zo waren tijdens dat congres van 1931 de statuten van pen opgesteld, maar later herinnerde men zich toch vooral de havenrondvaart in Rotterdam, de busrit door Amsterdam en de boottocht naar de Zuiderzeewerken. Donkers artikel wekt de indruk dat het vooral een pr-operatie was geweest. Daarbij vergiste hij zich wel schromelijk in Duhamel en diens ‘lofspraak’. Mon Europe verscheen dan wel in 1931, maar zijn Suite Hollandaise daarin stamde al uit 1925.

Tweespalt

pen was in 1921 wel degelijk opgericht met bloedserieuze objectieven: opkomen

voor de vrijheid van expressie en drukpers, voor de ‘onaanraakbaarheid’ van schrijvers ten opzichte van politiek en staat en voor internationale vrede en verstandhouding. Daarover waren sindsdien ook harde noten gekraakt, waarbij pen zich juist steeds moeilijker aan die politiek wist te ontrukken. Toen het Duitse pen-centrum zich in 1933 overgaf aan een nieuwe machthebber die boeken verbrandde, werd het uit de organisatie gedreven. En pen Nederland hanteerde na de Tweede Wereldoorlog een strak zuiveringsbeleid. Van de commissie die daarover oordeelde, was dezelfde Anthonie Donker lid – in de persoon van zijn alter ego, professor Nico Donkersloot, voortrekker van het kunstenaarsverzet tijdens de oorlog.

Ook internationaal speelde Donkersloot een voorname rol in pen. Hij was lid van het Executive Committee en een van de toezichthouders op de omstreden heroprichting van het Duitse pen-centrum. Omstreden, want de notie van collectieve oorlogsschuld, ook met betrekking tot de Duitse auteurs die onder Hitler hadden gezwegen, was toen nog springlevend. Op voorstel van Thomas Mann ging in 1947 een commissie van gerespecteerde auteurs uit de vier geallieerde zones de heroprichting in goede banen leiden; onder anderen Erich Kästner, Johannes R. Becher en Anna Seghers werden erin benoemd. Het proces werd begeleid door een internationale pen-commissie met Vercors en Claude Aveline, beiden leden van het Franse verzet, hun Nederlandse evenknie Donkersloot én Victor van Vriesland, de voorzitter van pen Nederland die gedurende de oorlog was ondergedoken.

In de herfst van 1948 erkende pen International het nieuwe Duitse centrum. Nog geen jaar later werden achtereenvolgens de Bondsrepubliek en de Duitse Democratische Republiek opgericht. Ook in het nog gemeenschappelijke pen-centrum was toen het zaad van de tweespalt al gezaaid. Veel Oost-Duitse auteurs lieten zich in met de politiek. Voorzitter Johannes Becher gold zelfs als een mandarijn. Volgens zijn ‘collega’s’ uit de brd was Becher ‘woordvoerder van een systeem met culturele onvrijheid en onderdrukking’. Toen hij in 1951 werd herkozen doordat te veel ‘Westler’ bij de stemming afwezig waren, scheidden dertien van hen zich af. Ze stichtten hun eigen brd-pen-centrum onder voorzitterschap van Kästner.

De ontstane kloof was diep. Vanuit de ddr werd de West-Duitse schrijvers aangewreven dat zij de restauratiepolitiek van de conservatieve kanselier Adenauer aanhingen. Op hun beurt noemden zij het Oost-Duitse pen een forum voor ‘de Sovjet-Duitse propagandisten’. De ddr-auteurs voorzagen het Duitse schisma bovendien van een bizar naambord. Vanaf 1953 noemden zij zich tartend ‘Deutsches pen-Zentrum Ost und West’. En inderdaad waren er ook West-Duitse auteurs lid van gebleven, zoals Johannes Tralow op wiens Münchense adres het centrum zelfs officieel was gevestigd.

Verwachting

pen International had hier nagenoeg geen greep op, Van Vriesland en Donkersloot inbegrepen. Desondanks groeide hun reputatie binnen de mondiale schrij-

versgemeenschap. In het brd-centrum gold Donkersloot als een van de ‘oprechtste medestanders’. Het gevolg van die internationale waardering was dat het pen-congres van 1954 naar Nederland kwam. Donkersloot was daar opgetogen over: ‘[…] alles wijst erop dat buitenlandse gasten, bij wie ons land zulk een goede naam heeft, de eerste of hernieuwde kennismaking met Nederland vol verwachting tegemoet zien,’ schreef hij in een speciaal nummer van Critisch Bulletin. Mede daarom was Amsterdam als locatie gekozen: literair Nederland wenste zijn internationale gasten te ontvangen in het culturele en historische hart van het land.

Van Vriesland en Donkersloot, geholpen door een comité met de voormalige minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting dr. J. in ’t Veld, staken onbezoldigd veel van hun tijd in de organisatie en in een fondsenwervingsoperatie. Ze slaagden erin zich te laten uitnodigen door diverse gemeentebesturen die hoopten op een grotere bekendheid en wellicht wereldwijde weerklank. In ruil voor een receptie of lunch deden de excursies van de congresgangers hun steden aan: in de Pieterskerk zouden drie eminente schrijvers een eredoctoraat van de Leidse universiteit krijgen, in de Haagse Ridderzaal zou een van de congresbijeenkomsten plaatsvinden en bij Arnhem zou ook het Kröller-Müller Museum worden bezocht. Amsterdam verleende een subsidie van tienduizend gulden voor de organisatie van het congres en nam de slotontvangst in het Internationaal Cultureel Centrum

in het Vondelpark voor zijn rekening; en de regering-Drees zou in het Rijksmuseum recipiëren. Rotterdam en de provincie Noord-Holland zorgden voor uitstapjes daags na het congres. Ook het bedrijfsleven was gecharterd; zo trakteerden de dagbladuitgevers op een groot banket na de erepromoties in Leiden. En, last but not least: koningin Juliana zou een internationale schrijversdelegatie ontvangen op Paleis Soestdijk.

Donkersloot en Van Vriesland leken het goed voor elkaar te hebben. Toch zou Van Vriesland, die het congres voorzat, in zijn openingswoord verklaren dat het was ‘voorbereid met nogal bescheiden middelen’. Het klonk als een noodzakelijk indekken gezien de imposante decors van de bijeenkomsten. De opening vond op 21 juni plaats in de aula van het Tropeninstituut, en het congres zelf in het somptueuze Carlton Hotel, het rijzige roodbruine gebouw met torentje en galerij op de hoek van het Singel en de Vijzelstraat.

Muizen

In Amsterdam was het pen-congres onderdeel van een opvallende culminatie van evenementen. Het Holland Festival was in volle gang; de befaamde Amerikaanse evangelist Billy Graham trad die week op in een bomvol Olympisch Stadion; en de hoofdstad maakte zich op voor de start van de Tour de France op 8 juli. Volk en media hadden ook nog eens hun handen vol aan evenementen elders. In Zwitserland speelde zich een prangend wereldkampioenschap voetbal af, waar het West-Duitse wirtschaftswunder een morele kroon op het hoofd zou worden gestoken met een historische zege in de finale op het onverslaanbaar geachte Hongarije. De amper negen jaar eerder geëindigde oorlog en de oost-westtegenstelling waren niet ver weg in de verslaggeving hierover. Hetzelfde gold voor een grote, wazige ‘bijeen-

komst voor internationale ontspanning’ die in Stockholm plaatsvond. Velen moesten daarbij denken aan het Appèl van Stockholm in 1950, een wereldwijde handtekeningenactie tegen atoomwapens onder argeloze wereldburgers die een communistische propaganda-actie bleek te zijn. Ook nu waren culturele Oost-blokkopstukken als Ilja Ehrenburg en Anna Seghers in Stockholm aanwezig, hetgeen in de pers tot grote argwaan leidde.

De Oost-Duitse Seghers zou trouwens ook naar Amsterdam komen – als eregaste zelfs. pen-congressen kenden een verwarrend aantal soorten deelnemers: officiële delegaties van de pen-centra, die ook de werkvergaderingen hielden; afgevaardigden als delegaties verhinderd waren; eregasten van de organisatie; en ‘gewone’ deelnemers. Amsterdam stond een behoorlijk grote hoeveelheid bezoekers te wachten: ongeveer 450 uit 29 landen.

En hoewel er op de meeste pen-congressen van literair aapjes kijken geen sprake was, verwachtte Amsterdam enkele grote internationale namen: E.M. Forster, de al op leeftijd zijnde Engelse romancier van A passage to India en Howard’s end; Erich Kästner, de ook in Nederland populaire auteur van méér dan alleen Emil und die Detektive en Das fliegende Klassenzimmer; de oude verteller Arnold Zweig; en de grote figuur van het Duitse theater, Bertolt Brecht. Destijds golden de nieuwe internationale pen-president Charles Morgan en Jean Schlumberger nog als grote namen. Ook niet onbekend waren Denis Saurat en Hermann Kesten, die terugkeerde naar de stad waar hij voor de oorlog hoofdredacteur van Exil-uitgeverij Allert de Lange was geweest. Daarnaast kwam de kleurrijke groep bezoekers uit onder andere Colombia, Japan en Egypte en waren er local heroes als Rogelio de Castro (Spanje), Gert Helbemäe (Estland) en Mildred Masterson MacNeilly (vs).

Uiteraard was het omvangrijkste contingent (zeventig) met zo’n congres in de nabijheid het Nederlandse. De meesten waren ‘gewone’ bezoekers. Anderen waren aanwezig als journalist. Van Vlaamse zijde waren Franz de Backer en Marcel Coole er. De naam van Stijn Streuvels viel een keer en Herman Teirlinck zou wellicht op donderdag langskomen. En Jan Walravens, de gepassioneerde voorvechter en bloemlezer van de Vlaamse experimentele literatuur, zou op de laatste dag zelfs spreken. Het literaire thema van het congres was namelijk ‘het experiment in de letteren’.

Van Vriesland toonde zich in een voorbeschouwing tegenover De Telegraaf opgetogen over de keuze van dat onderwerp: ‘Nederland staat momenteel vooraan in het zoeken naar nieuwe expressies en vormen. […] De experimentele literatuur is met de bloembollen en de jonge peultjes een Hollandse specialiteit.’ Gelijk had hij natuurlijk: Atonaal en ‘Oote’ waren al achter de rug, en op 27 maart van dat jaar had Lucebert vóór de uitreiking van de Amsterdamse poëzieprijs in het Stedelijk Museum de mantel van Keizer der Vijftigers omgeslagen. Hoewel hij en zijn hofhouding toen door suppoosten en politie naar buiten waren gewerkt, kon niemand in literair Nederland meer om de experimentelen heen. Hun eerste resultaten waren

voor pen Nederland zelfs de aanleiding voor de keuze van het congresthema geweest. De Vijftigers leken zowaar salonfähig te worden en Van Vriesland c.s. verdiende een pluim op de hoed.

Bij alle waardering hiervoor gonsde ook rond, dat de Vijftigers zelf geen officieel deel van het congres zouden uitmaken. Van Vriesland verzette zich echter tegen de beeldvorming als zouden ze buiten de deur worden gehouden: ‘Wie een serieus schrijver is en geen witte muizen loslaat, kan een weg vinden om er bij te zijn.’ Witte muizen loslaten – vreesde hij voor nieuwe ludieke manifestaties die de beschaafde bedoelingen van ‘zijn’ congres zouden doorkruisen? Lucebert, Bert Schierbeek en geestverwanten zaten in elk geval slechts in de zaal. Het spreken over hun werk lieten Van Vriesland en Donkersloot liever over aan de theoreticus Walravens en aan zichzelf – Donkersloot, althans de dichter Anthonie Donker.

Schaduw

Een actie à la Lucebert zou velen trouwens wellicht best welkom zijn geweest. In veel memoires en terugblikken op de pen-congressen zijn het suffe karakter en beperkte belang ervan terugkerende motieven. De Zwitser Robert Faesi, die in 1947 het congres van Zürich had voorgezeten, vond dat ze vooral uitblonken in ‘verwarde discussies, vruchteloos langs elkaar heen gepraat, utopische voorstellen’. Max Dendermondes typering dat pen ‘veeleer een kerkgenootschap dan een vakbond’ was, bleek bij de opening heel treffend te zijn: het charter met de beginselen van de organisatie werd in twee talen voorgelezen, terwijl alle aanwezigen staande toeluisterden.

Toch móest pen volgens Dendermonde wel ‘meer dan een internationale touristenbond of een gezelligheidsclub’ zijn. Anders zouden niet zo velen de moeite nemen om af te reizen naar een ver oord vol ‘dikwijls zeer weinig opwindende woorden […] in een eindeloze vertaling’. De verklaring school in het reüniekarakter, in de ontmoetingen met oude vrienden en het kennismaken met nieuwe, met alle perspectieven die dat bood. ‘De sleutel tot het succes van een congres’, aldus Adriaan van der Veen, ‘moet men immers niet alleen zoeken in de werkzittingen en de officiële redevoeringen, maar ook in de lange, lange en uiterst informele uren daarna.’

Tussen de lange congreszittingen en even lange wandelgangen, cafébezoeken en uitjes lag echter ook nog een ontoegankelijk grijs landschap dat ‘Executive Committee’ heette. Daar werden de lijnen uitgezet, de behandelingen van resoluties voorgekookt. Ook de internationale gevoeligheden gingen daar over tafel. Dat zou in Amsterdam wederom aan de oppervlakte komen – al is die term eigenlijk verkeerd, omdat het zich juist vooral aan het oog onttrok.

De eerste signalen daarvan waren op zondag 20 juni waar te nemen tijdens een informele ontmoetingsavond voorafgaand aan het congres. In het Carlton was het na een lange periode van zomerweer bloedheet, maar ‘het flonkerde er van harte-

lijkheid,’ schreef de Volkskrant. Wie zich




niet liet meeslepen door de vormelijkheden, bemerkte iets heel anders. Max Dendermonde vond de stemming ‘zeer gereserveerd […], deftig doend kan men wel zeggen, en de wijn bracht daar maar weinig verbetering in’. Ook het Handelsblad zag een schaduw hangen. Er zoemde iets rond over de West-Duitse delegatie onder leiding van Erich Kästner. Die zou aan het bestuur van pen Nederland een bepaald ‘misnoegen’ hebben kenbaar gemaakt en mogelijk zelfs ontbreken.

Afwezigheid van Kästner zou op zich al opmerkelijk zijn. Onder West-Duitse pen-bestuurders gold hij als lui, maar een internationaal congres liet hij ongaarne aan zich voorbijgaan. Kästner was een man van de wereld, die graag netwerkte en in de kroegen rondhing. Bij alle pen-congressen voor en na Amsterdam was hij aanwezig. En ook op dat van Amsterdam had hij zich verheugd – tot zich in de loop van 1954 diverse onaangenaamheden aandienden.

‘Nicht erwünscht’

De onrust nam een aanvang toen het de West-Duitsers duidelijk werd dat het ‘Oost-Duitse’ centrum Ost und West met een grote delegatie naar Amsterdam zou reizen; en dat de regeringsgetrouwe Anna Seghers, voorzitster van de Oost-Duitse schrijversbond, als eregast was uitgenodigd. Enkele West-Duitsers voelden zich daardoor gebruuskeerd en meenden dat ze beter konden afzeggen. Anderen vonden dat ze nu juist moesten gaan. De westerse landen zouden ruim vertegenwoordigd zijn en die gelegenheid moesten ze aangrijpen om hun eigen positie te versterken.

De voorstanders van een boycot kregen snel meer ‘voer’. In het Engelse P.E.N. News verscheen dat jaar het artikel ‘The Netherlands during the War’ van Noel Streatfeild. Zij schreef over haar bezoek aan de oorlogsgraven en -gedenktekens in Nederland in 1946, maar ook genuanceerd over de veelkleurige relaties met de bezetter tijdens de oorlog – van onderduikers en verzetsfiguren tot collaborateurs en ‘goede’ Duitsers. Streatfeild publiceerde haar verhaal in 1954 omdat de Nederlandse gastheren er volgens haar in hun bescheidenheid niet op zouden ingaan. In dezelfde tijdspanne sprak Victor van Vriesland bij de uitreiking van de prijzen van de Stichting Kunstenaarsverzet zijn rede De onverzoenlijken uit, die daarna ook werd gepubliceerd. Daarin waarschuwde hij tegen de gevaren van het neonazisme. Hij

vreesde ‘de gewezen en potentieel toekomstige beulen’ te zien terugkeren op sleutelposities, ‘die hun de macht geven, morgen in dezelfde mate de recidieve […] tot werkelijkheid te maken’.

Het moge anno 2008 bizar lijken, maar de top van het pen-centrum van de brd voelde zich hierdoor aangesproken. De verwijzingen naar de oorlog en de kritiek op de te trage denazificatie herinnerden hen aan drammerige verwijten van ddr-kant over ‘de erfenis van het fascisme’ in de brd. Bovendien was de Bondsrepubliek op dat moment nog altijd niet geheel soeverein; de geallieerden hielden er een vinger in de pap. Bondskanselier Adenauer gaf zelf stem aan gevoelens van geknechtheid en gekrenkte trots daarover. De reactie van Kästner en co. was van dezelfde soort. In een protestbrief aan internationaal pen-secretaris David Carver en Van Vriesland heette het dat het brd-centrum juist tegen ‘een nieuw nationalisme’ in het geweer kwam en nu ‘het gevoel had, in de steek gelaten te worden’. Van Vriesland probeerde te sussen. Zijn privé gehouden toespraak was ‘scherp antinationaal-socialistisch’ maar niet anti-Duits geweest, schreef hij terug; en in het geschrift van Streatfeild zag hij alleen ‘een hoffelijk eerbetoon aan ons land’. Hij sprak zijn hoop uit op de West-Duitse deelname; waaruit moge blijken dat hij de bui al zag hangen.

Zijn voorgevoel bedroog hem niet. Begin juni viel in het bestuur van het brd-centrum de bijl. Vooral het artikel van Streatfeild werd als ‘een belediging’ voor de als eregasten uitgenodigde Kästner en Rudolf Schröder beschouwd. De West-Duitsers achtten hun standpunt over de nazi’s evident. En als er dan toch nog iets over moest worden gezegd op het congres, was dat ‘alleen een taak voor onze Duitse delegatie’. Dat niemand op het onderwerp had aangestuurd, zagen ze volslagen over het hoofd.

Om de schijn te vermijden dat hun afzegging ook maar iets met oorlog en (neo)nazisme van doen had, besloten ze verhindering voor te wenden. In uiterst vage bewoordingen meldde Kästner aan Van Vriesland ‘filmverplichtingen’ te hebben en voerde hij ook voor de anderen ‘privé’-redenen op. De hoogleraar Ludwig Bergsträsser werd als afgevaardigde naar Amsterdam gestuurd. Enkele leden, onder wie Hermann Kesten, reisden wel op individuele titel af.

De reden voor de afzegging werd lang onder de pet gehouden. Volgens Elisabeth Augustin waren enkele Duitstaligen afwezig wegens het voor hen ‘ongunstige tijdstip, dat in verband met de beschikbare hotelruimte niet kon worden verscho-

ven’. Al spoedig raakte echter bekend dat de West-Duitsers




zich hadden afgemeld na ‘een pijnlijke briefwisseling’. Over de ware aard daarvan werd druk gespeculeerd. Zo zou de recente ‘Deutsche nicht erwünscht’-plakactie een rol spelen. Dat voorjaar waren ineens zo’n 250.000 Duitse toeristen naar onze kust en bollenvelden gekomen. De nieuwe ‘invasie’ had bij sommigen pijnlijke herinneringen en ergernis opgeroepen. Kort voor Dodenherdenking en Bevrijdingsdag hingen Mies Bouhuys, Ed. Hoornik en Fred von Eugen langs de weg van Amsterdam naar de grens bij Arnhem plakkaten met de slogan ‘Deutsche nicht erwünscht’, in dezelfde letters als destijds het ‘Juden nicht erwünscht’ van de bezetter. Die actie zou Erich Kästner hebben gestoord. ‘Amsterdam is mooi, vindt hij, maar waar men hem niet wil zien, komt hij niet,’ meende de Volkskrant. Juist dit beschouwden de geagiteerde West-Duitsers echter als niet meer dan een ‘domme jongensstreek’.

Toen de aap uit de mouw kwam, keerde die zich tegen de West-Duitsers. Dat ze voorwendsels hadden aangevoerd, viel verkeerd bij de pers en in de wandelgangen van het congres. Kästner werd lafheid verweten en kreeg kritiek voor zijn commentaar op Van Vrieslands rede. ‘Hij zou meer gevoel moeten hebben voor het niet gemakkelijk te vergeten leed, dat zijn landgenoten ons land hebben aangedaan,’ schreef de nrc.

Zo keerde, tot grote teleurstelling van de congresorganisatoren, de oorlog als een boemerang terug naar Nederland.

Limonade

Op maandag, toen het congres officieel werd geopend, gaven ze daar zelf een vervolg aan. Charles Morgan sprak zijn inaugurele rede als internationaal president van pen uit. Morgan was een Britse dandy met volgens Gabriël Smit ‘broeksplooien waarmee een tweede hands roggebrood makkelijk te splijten valt’. Hij was nadrukkelijk tégen vermenging van pen met de politiek. Op de Oost-Duitse literatuurhistoricus Hans Mayer maakte hij zelfs een slappe indruk: ‘Als je hem met politieke vragen bestookte, pleegde hij te antwoorden dat hij een trouwe onderdaan van zijn koningin was.’ Zijn rede had dan ook een moralistisch filosofisch verhaal moeten zijn – maar verwees vanaf de titel (‘A June night, and no war’) naar de voorbije oorlog. Het was geen opzet; eerder een onvermijdelijke loop van de gebeurtenissen.

Dat bleek ook daags daarna, tijdens de eerste excursie naar Arnhem en De Hoge Veluwe. De nrc beschreef hoe de burgemeester in zijn welkomstwoord tot de literaire bezoekers memoreerde dat Arnhem ‘voor de vele Engelse deelnemers de plaats waar hun landgenoten zo hard hebben gevochten’ was. Ze maakten er ook een rijtoer door de stad om de wederopbouw te bekijken en bezochten het Airborne War Cemetery. De oorlog was tijdens dit congres niet te ontwijken, en achteraf is het misschien maar goed geweest dat de overgevoelige West-Duitsers niet waren komen opdagen.

Van de ‘andere’ Duitse zijde was over dit alles geen onvertogen woord te horen. De schrijvers uit de ddr waakten er juist zorgvuldig voor geen moeilijkheden te veroorzaken jegens de hen bijvoorbeeld niet al te welgezinde Engelsen. Ze vielen ook op door hun grote werklust. Na afloop zouden ze zichzelf prijzen een goede indruk te hebben gemaakt in vergelijking met ‘de verwijderingstactiek van de West-Duitse schrijvers […]. Juist de Nederlandse schrijvers hebben dat heel duidelijk erkend.’

Toch liep de Oost-Duitse delegatie op eieren. In het westen was de herinnering aan de bloedige arbeidersopstand in de ddr van 17 juni 1953 nog springlevend. Een landelijke staking tegen verhoogde productienormen was toen uitgelopen op een vanuit het westen aangemoedigde politieke muiterij, die door Russische troepen hardhandig de kop in was gedrukt. Kort voor pen samenkwam had Expogé, de Nederlandse Vereniging van Ex-Politieke Gevangenen uit de Bezettingstijd, op haar congres in Arnhem extra aandacht besteed aan de eerste verjaardag van die opstand. Ook de kranten hadden het over de repercussies en andere omstreden Oost-blokpraktijken. Het Parool schreef onomwonden dat ‘de beginselen van het P.E.N.-charter in het Oosten met voeten getreden worden’ en sprak aan de ontbijttafel van Krasnapolsky met Paul Tabori, de aanvoerder van de delegatie van verbannen en uitgeweken schrijvers. ‘Overheersing van de geest blijft overheersing van de geest,’ liet deze optekenen. ‘Het is alleen zo ellendig, dat sommigen eerst de nazi’s en vervolgens de communisten moesten verwerken.’

Om het hoofd te bieden aan dergelijke negatieve publiciteit was ‘Ost und West’ dertien man en vrouw sterk naar Amsterdam gekomen – onder wie niet de geringste namen. Hermann Kesten maakte zich naderhand in de Süddeutsche Zeitung vrolijk over de delegatie, die ‘zulke beroemde auteurs’ omvatte als Stephan Leder, Günther Hofe, Eugen Rugel, Hans Schwalm en Erwin Strittmatter – maar vertelde er niet bij dat Bertolt Brecht, Arnold Zweig en Anna Seghers er ook waren. En hij wist het heel goed. Zweig bijvoorbeeld was een oude kennis die hij na een kwarteeuw in Amsterdam had teruggezien en ook als zodanig had aangesproken: ‘Guten Tag, Herr Zweig, wie geht’s?’

Naar verluidt was diens antwoord dat van een onvervalst aangepaste geweest: ‘Het gaat mij goed. Ik woon in Oost-Berlijn en ben het met mijn regering op alle punten eens.’ Het is natuurlijk maar de vraag of dat een waarheidsgetrouwe weer-

gave van Zweigs woorden is geweest, of (ook) een nieuwe




degenstoot in het steekspel tussen oost en west. Niettemin stond Zweig, hoewel geen communistische hardliner, bekend om zijn loyaliteit aan de ddr. Datzelfde jaar ontving hij van overheidswege de Deutsche Friedensmedaille en de Vaterländische Verdienstorden; en later voor zijn zeventigste verjaardag in 1957 de Ernst-Moritz-Arndt-Medaille ‘voor patriottische verdiensten in de strijd voor het enige, democratische, vredelievende Duitsland’. Bij meer leden van Ost und West vielen links-patriottische – lees: anti-brd – uitspraken op te tekenen. ‘De heer Tralow,’ noteerde Hermann Opitz van de Frankfurter Allgemeine verontwaardigd, ‘vertelde bereidwillig dat alleen in de Sovjetzone van Duitsland werkelijke geestelijke vrijheid bestond, terwijl de West-Duitse schrijvers door de Goebbelsfiguren van de Bondsregering gekneveld werden.’

Ze waren beslist niet allemaal meelopers. Bertolt Brecht had na 17 juni 1953 een befaamde, door de censuur gedecimeerde open brief tegen zowel de arbeidersopstand als de bureaucratie geschreven. Toch conformeerde ook hij zich, als voorzitter van pen Ost und West, aan de lijn die ergens boven de organisatie werd uitgezet. Daarbij kwam goed van pas dat hij een ‘antenne’ voor de westerse scepsis had. Dat zijn delegatiegenoot Erwin Strittmatter een leren jas droeg, leidde bijvoorbeeld tot geruchten dat deze een Stasi-bewaker was. De werkelijkheid was zo onschuldig als maar zijn kon: Strittmatter was zelf schrijver en kocht op een van de warme excursiedagen limonade voor de halfblinde Arnold Zweig. Brecht voelde dit aan en schreef uit Amsterdam aan zijn assistente Käthe Rülicke: ‘Wij worden hier met enig wantrouwen tegemoet getreden, waar we ons tegen hopen te verdedigen.’

Daarom ging de beuk erin op het congres. ‘Vooral de Oostduitse delegatie, flink in aantal met Bertold Brecht, Johannes Tralow, etc. heeft een werkzaam aandeel gehad,’ noteerde de nrc op 21 juni over de eerste bijeenkomst van de delegaties. Ook daarbuiten timmerden de Oost-Duitsers flink aan de weg. In Arti et Amicitiae organiseerden ze met boekwinkel Erasmus de tentoonstelling Bücher aus Leipzig. En ze deelden vrijgevig hun almanak Deutsches Wort in dieser Zeit uit, waarin Die Zeit ‘niet zonder bevreemding’ ook bijdragen van leden van de brd-pen aantrof.

Duels

Ook de Oost-Duitsers waren uit gezonde intellectuele belangstelling blij om Ne-

derland te bezoeken. In een brief aan Lion Feuchtwanger had Arnold Zweig zich vooraf vooral verheugd op ‘de gerestaureerde Rembrandts in het Rijksmuseum […] en een Van Goghtentoonstelling in Arnhem’. Met bezoeken daaraan en aan het Concertgebouworkest was niets aan het toeval overgelaten om de congresgangers een interessant verblijf aan te bieden. Toen tijdens de excursie naar Arnhem het bezoek aan het Kröller-Müller Museum dreigde te sneuvelen wegens tijdgebrek, zorgde luid schrijversprotest ervoor dat het alsnog plaatsvond. En het Rijksmuseum was de avond daarvoor het exclusieve decor geweest van de regeringsontvangst.

Na afloop klonken daarover vooral katterige geluiden. De altijd positief gestemde Volkskrant maakte gewag van ‘voortreffelijk ingerichte buffetten’, en volgens Frits van der Molen in Elseviers waren die inderdaad ‘verlokkend’ aangekondigd. Hij en anderen troffen er echter ‘alleen wat koekjes, “lange vingers” wel te verstaan en die waren, als wij heel eerlijk mogen zijn, snel van het witte laken verdwenen’. De verslaggever van Het Parool had ook nog ‘zoute koekjes en petit-fours’ gezien, maar schraal was het in elk geval geweest. Uitgever A.A.M. Stols (‘met een s, alstublieft geen t of z’) vertelde de Volkskrant dat hij zich schaamde voor de regeringsontvangst. ‘Bent u wel eens in het buitenland geweest en dan zó ontvangen met een glaasje wijn en ’n zoutje? Ik zou met een variant op Boutens willen zeggen: “Zo vervelend als ’n pen-congres is ’t leven niet”…’ De schrijvers waren dan maar wrevelig aan het roken geslagen en hadden de suppoosten daarmee overuren bezorgd, getuigde Van der Molen: ‘“Hier is nog nooit gerookt,” vertelde een van de wachters ons, “en dit zal ook nooit gebeuren”.’ Let wel: men bevond zich tussen de crème van de zeventiende-eeuwse schilderkunst, inclusief de Nachtwacht.

De volgende dag werd ’s Rijks omissie in Den Haag en Leiden uitgebreid goedgemaakt. Na een werkbijeenkomst in de Ridderzaal ontving het Haagse gemeentebestuur de goegemeente in het Scheveningse Kurhaus met een zonovergoten en overvloedig lunchbuffet. Remco Campert deed even uitbundig verslag: ‘De Oost-duitse dichter Berthold Brecht (Dreigroschenoper) dwaalde er vergenoegd over de terrassen terwijl hij zag hoe de waarheid van zijn dichtregel “Erst kommt das Fressen und dann die Moral” weer eens bewezen werd. “Das Fressen haben wir schon gehabt,” zei de auteur J.B. Charles tegen hem, die glunder bezig was helemaal geen spoor terug te volgen en Brecht antwoordde zijn armen wanhopig spreidend “Aber wo ist die Moral?”’ Die was inderdaad aan alle kanten zoek. Brecht verwijderde een stuk papier dat een gereserveerde tafel beduidde, en maakte die tot de zijne. Geamuseerd keek hij daarvandaan toe hoe men elkaar bij het buffet stond te verdringen.

In de Leidse Pieterskerk vonden vervolgens de erepromoties plaats. Rector magnificus Van Bemmelen lichtte toe dat het pen-congres ‘een goede gelegenheid was […] om iets goed te maken tegenover de door de Universiteit van Leiden lange tijd enigszins verwaarloosde moderne literatuur’. Daartoe waren Van Vriesland, E.M. Forster en Jean Schlumberger verkozen om eredoctoraten te ontvangen.

De dagbladen putten zich daags erna uit in uitvoerige beschrijvingen van de plechtigheid.

De ‘echte’ modernen die in Leiden aanwezig waren, hadden heel andere interesses. Tijdens de borrel van het gemeentebestuur in het stadhuis signaleerde Remco Campert dat de dichteres Vasalis ‘al spoedig omringd was door een groot aantal experimentele literatoren die haar op traditionele, maar daarom nog niet minder vurige wijze het hof maakten. Mevrouw Vasalis heeft eens over de experimentele poëzie geschreven, dat zij na lezing er van dacht: “ze willen ons doodslaan”. Ik neem aan, dat ze na Leiden die theorie toch wel zal herzien.’ De stemming zat er onder invloed van de zoveelste glazenwisseling van die dag goed in, en dan moest het diner bij studentensociëteit Minerva nog beginnen. Naast de gebruikelijke taarten voor de eredoctores en muziek van een Hongaars studentenorkest werd daar eindeloos gespeecht. Vooral Anton van Duinkerken moet zich, in het Frans en hevig gesticulerend, duchtig hebben geweerd.

Ben van Eysselsteijn herinnerde zich verder met afgrijzen de ‘al te uitbundige groepen die het hoogste, experimentele woord voerden en een kabaal veroorzaakten, dat zelfs de producenten tot wankelen scheen te brengen’. Met hem ontvluchtten velen dit rumoer, maar een select gezelschap ging nog uren door. Volgens het Handelsblad was er zelfs ‘een literair duel uitgevochten in de nachtelijke uren tussen de keizer der Vijftigers, Lucebert, en de professorale dichter Anton van Duinkerken’. Remco Campert was erbij om dit ‘vurig twistgesprek te kunnen aanhoren tussen professor Anton (“noem mij maar Toon”) van Duinkerken en de in al zijn bescheiden glorie aanwezig zijnde dichter Lucebert’. Het was over het geloof gegaan, en de ook aanwezige Jan Walravens noteerde naderhand wat Lucebert zoal op Van Duinkerken had afgevuurd: ‘[…] de hele nacht hoorde ik hem vragen: “Wat antwoordt uw godsdienst op de exploitatie van Marokko, op de 44 mensen van de Mau-Maustam die in Kenia neergeschoten worden voor één vermoorde Brit, op de duizenden doden van Hirosjima?”’ Toen Walravens zich er zelf ook in mengde, begaf hun discussie zich op het spoor van de literatuur.

Walravens was de belichaming van datgene waar de pen-congressen eigenlijk voor stonden. De gedreven Vlaming (‘die zich aan iedereen voorstelde als Karel van de Woestijne’, aldus Remco Campert) genoot hartstochtelijk van het contact met zijn Nederlandse geestverwanten. Dat hij ’s ochtends per auto werd opgehaald en dan bij Campert op schoot moest ‘wegens gebrek aan plaatsruimte in de Duitse volkswagen van de vroeger illegale uitgeverij de Bezige Bij’, moet hem groot plezier hebben gedaan. Liefst zette hij langdurig bomen op over wat hen gezamenlijk bezighield. Geestdriftig schreef hij later in Amsterdamse kroegjes te hebben gezeten met Bert Schierbeek en ‘hoe hij kan praten met het kleine volk, het ondervraagt, ervan houdt’. En al vóór het dispuut met Van Duinkerken hadden Lucebert en hij ‘in een klein en vunzig Leids cafeetje’ onder vier ogen Walravens’ favoriete gespreksonderwerp besproken, het experiment in Nederland en Vlaanderen.

Sinds die dag gold Lucebert voor hem als ‘de meest oprechte, de ernstigste (in de zin van het Franse grave) mens die ik ooit ontmoet heb’. Hij had gesproken over ‘het geestelijk probleem van de tijd, over het lot van de kleine man in deze tijd, over de verhouding van die kleine man tot de experimentele poëzie’. Gefascineerd, bijna dwepend herinnerde hij zich dat de Keizer ‘een Texasbroek en arbeiders-bottines’ had gedragen, ‘met gesloten ogen en uitgestoken hand’ sprak, en ‘altijd weer dezelfde vragen stelde’.

Ze waren ook over Brecht komen te spreken. Walravens was onder de indruk van Brecht. Lucebert had hem een ‘mythisch mannetje’ genoemd – maar Walravens noteerde ook ‘hoezeer een gesprek met […] de Duitse communist, hem geschokt had’.

Grau

De naam van Brecht viel in die dagen vaker op te tekenen bij de Nederlandse schrijvers en journalisten. Hij was ‘een oude bekende van velen onzer’, wist Het Vrije Volk, en in levenden lijve liep hij flink in het oog. Brecht was fors en dik, droeg kortgeknipt en voorover gekamd haar en een klein rond brilletje. ‘Hij ziet er uit als een shmoo,’ vatte Remco Campert samen [plomp, kegelvormig figuurtje uit de satirische strips van Al Capp, md]. Het Vrije Volk, de Oost-Duitsers bepaald niet welgezind, tekende ook zijn ‘felle ogen’ en ‘verbeten uitdrukking’ op.

Brecht zou naar de huidige maatstaven gemeten samen met E.M. Forster zonder meer de ‘ster’ van het congres zijn geweest, maar hij hield zich in Amsterdam vooral in de luwte op. Forster toonde zich ook uiterst bescheiden, maar stelde zich aansluitend op het congres voor de Stichting voor Culturele Samenwerking beschikbaar voor een causerie en een discussie over de achtergronden van A passage to India. Brecht daarentegen wimpelde alle aandacht af; ‘vriendelijk en argeloos’ volgens Gabriël Smit, zeer gedecideerd jegens anderen. Toen Jan Spierdijk hem tijdens de opening in het smoorhete Tropeninstituut vroeg iets over zijn werk en plannen te vertellen, kaatste hij terug: ‘In deze sauna?’ En in het Kurhaus reageerde hij afgemeten toen een journalist hem vroeg of hij tijdens zijn aanstaande bezoek aan Parijs een theoretische toespraak zou houden: ‘Das werde ich gans gewiss nicht tun!’ Brecht had gewoon geen zin; had in heel die reis naar Amsterdam eigenlijk geen zin gehad. Hij zat midden in de voorbereidingen van de eerste Duitse opvoering van Der kaukasische Kreidekreis en had eigenlijk liever met Emil Burian, de regisseur van zijn Berliner Ensemble, willen overleggen. ‘[…] ik moet helaas naar het internationale pen-congres in Amsterdam,’ schreef hij

hem. ‘Käthe Rülicke zal u mededelen wat daarvoor de voornaamste reden is. Ik hoef u natuurlijk niet te vertellen, hoezeer ik het betreur dat ik u niet ontmoeten kan.’

Eenmaal in de hoofdstad ontdooide Brecht, als kunstenaar dan. Hij bezocht De Kring en dompelde zich onder in de zeventiende-eeuwse ambiance. In het Rijksmuseum had Hermann Kesten, nadat hij Arnold Zweig voor de Nachtwacht had begroet, achter zich een bekende lach gehoord: die van Brecht. Deze wilde speciaal de Rembrandts zien. Gefascineerd bestudeerde Brecht De anatomische les van professor Deijman die toen nog daar hing, waarop de opgeknoopte kleermaker Joris Fonteijn is te zien met gelichte schedel en een gat in de buik. ‘Bijna in vervoering zei hij zacht: “Mijn God, is dat niet afschuwelijk!”,’ getuigde Hans Mayer later. Een jonge fotograaf die het gezelschap was gevolgd drukte af toen Mayer even opzij stapte. Hij vereeuwigde dé theatermaker van de twintigste eeuw met het anatomisch theater van Deijman en Rembrandts lezing daarvan. Emiel van Moerkerken had een van zijn grote fotografische vangsten gedaan.

Buiten in de stad kon Brecht ook afstand nemen van de bekrompen Oost-Duitse kunstvisie. Amsterdam inspireerde hem volgens Hans Mayer tot nieuwe gedachten over zijn theater, het brave socialistisch verantwoorde realisme voorbij: ‘Hij zag destijds de werkelijkheid van deze grootstad, die eigenlijk bij de zeventiende eeuw hoorde, als theater, niet als een theater.’ In de ddr waren ze daar nog niet aan toe, oreerde Brecht. Hij gaf Mayer een voorbeeld tijdens een wandeling over het Singel ‘toen hij op de fraai beschilderde gevels van de huizen uit Rembrandts tijd wees en verklaarde: “Kijk, als ik twee van deze huizen op onze bühne

laat uitbeelden, zal men het desnoods nog slikken. Als ik er vier van in het tableau zou opnemen, is het alweer formalisme.”’

Amsterdam, theater, de zeventiende eeuw: Brecht kon er ook moeilijk vergeten dat hij graag iets met Bredero’s Spaanschen Brabander wilde doen. Hij sprak lang met Theun de Vries, die hem Lucebert suggereerde als mogelijke bewerker van Bredero’s toneelstuk. Dat leidde tot het contact tussen de twee, waar Lucebert met Jan Walravens over sprak. Het was ondanks het soms ‘schokkende’ gesprek de opmaat tot Luceberts latere verhuizing naar Oost-Berlijn, als Meisterschüler van Brecht.

Lucebert zou het nog geen halfjaar uithouden in het ‘nieuwe’ Duitsland met zijn repressieve regime en sombere dagelijks leven. Dat laatste was ook voor Brecht, hoewel die in de ddr grote vrijheden en extra’s genoot, soms als een molensteen. Als nationale kleur van het land beschouwde hij ‘grau’, noteerde Hans Mayer veelbetekenend in zijn herinneringen aan Brecht. Amsterdam bood hem een welkome afwisseling daarvan en vandaar dat hij er snel opfleurde. ‘Ook hij voelde zich bevrijd en verlicht in deze zo totaal andere omgeving,’ schreef Mayer die hem nog nooit zo ‘open, opgeruimd en levenslustig’ had gezien. Hun wandelingen door de stad figureren in een bekend gedicht over Brechts reizen van dat jaar: ‘Ich sah den Flieder in Buckow, den Marktplatz von Brügge/Die Grachten in Amsterdam, die Hallen von Paris.’

Lek

Evengoed vermande Brecht zich er en begon hij onmiddellijk met ‘de voornaamste reden’ voor zijn aanwezigheid. In het Victoria Hotel, waar hij logeerde, legde hij direct contact met de Oostenrijkse gedelegeerde Robert Neumann een paar kamers verder. Neumann was – niet tot genoegen van al zijn landgenoten – nauw betrokken bij een Oost-Duits voorstel aan pen om mogelijkheden te creëren voor de oprichting van een Russisch pen-centrum. Konstantin Simonow, voorzitter van de Russische schrijversbond, had Brecht per brief verzocht dit op het congres aan de orde te stellen. Ingedekt door links en rechts verworven steun deden Brecht en Tralow dat al ’s maandags. Tijdens de eerste werkbijeenkomst die dag las Brecht de brief voor van Simonow, die zich bereid toonde met pen International in gesprek te gaan. Die overrompelingstactiek had grote gevolgen. In de daaropvolgende uren en dagen raakten het Executive Committee en de Nederlandse congresorganisatie de regie over dit controversiële onderwerp volledig kwijt.

Een lidmaatschap van de Sovjet-Unie, de economische en militaire leider van het Oostblok, lag zo kort na de dood van Stalin nog zeer gevoelig. De kwestie was daarom vertrouwelijk met de pers besproken. Helaas: Het Parool doorbrak het embargo en tekende uit de mond van de Amerikaanse gedelegeerde James Farrell op dat een Russisch verzoekschrift was ingediend. Direct werd overal druk gespeculeerd over het vervolg. Wanhopig trachtte pen te redden wat er te redden viel en de kwestie verder af te schermen. Onder de pers werden halve waarheden verspreid, namelijk dat men het er binnen het bestuur nog niet over eens was. Deze

tactiek leek te werken: alle kranten namen dit naderhand over. ‘De uitgebreide Oostduitse delegatie heeft niets van zich laten merken,’ schreef Het Parool zelfs na het congres.

Alleen Ben van Eysselsteijn van de Haagsche Courant wist, of schreef het op, dat het tegendeel waar was: ‘De wijze waarop de besprekingen op dit punt zijn gevoerd heeft bij de betrokken instanties geen voldoening kunnen verwekken en de opdrachtgevers van het verzoek, zullen Donderdag a.s. op de vergadering in het Carlton Hotel via het Centrum Duitsland Oost en West opnieuw hun verzoek herhalen, ditmaal in krachtiger termen en op directe beslissing aandringen.’ Dit stond gelijk aan een dreigement. Die vergadering zou immers openbaar zijn en het voorstel kon het daar halen. In pen-kringen was de heersende opinie dat schrijvers die het charter ondertekenden, niets in de weg gelegd kon worden; de organisatie was immers apolitiek. Russische toetreding zou ook goodwill kunnen kweken. Veel schrijvers hoopten tevens op herstel van contact met vrienden die ze achter het IJzeren Gordijn uit het oog waren verloren.

Zover kwam het die donderdag niet. Charles Morgan voorkwam een openbaar debat door een met veertien tegen drie aangenomen antwoordresolutie dat ‘elk voorstel van de Sovjetschrijvers om een Russisch centrum te vormen’ met belangstelling tegemoet werd gezien. Dit betekende wel dat hij aan die toenadering vast zat, maar dat was altijd nog beter dan dat het openbaar werd.

En dit was niet het enige heikele punt dat Brecht en de zijnen hadden aangedragen.

Bagatel

De Oost-Duitsers dienden nog een tweede resolutie in: om literatuur die nationale haatgevoelens, militarisme of rassendiscriminatie aanwakkerde aan banden te leggen. Deze werd zonder discussie aangenomen, maar was uit vrees voor verbodsmogelijkheden nog wel tekstueel aangepakt: ‘freedom of circulation for all types of literature, insofar as they do not serve […]’ werd ‘…, while deploring works which serve […]’. Toch kreeg de aanvaarding ervan veel kritiek. ‘Het pen-congres moest zich de ogen uit het hoofd schamen,’ reageerde Het Vrije Volk verbijsterd. ‘In feite heeft het pen-congres met deze resolutie zich accoord verklaard met het verbieden van lectuur door elke dictatoriale regering. Zij heeft een bepaald boek maar militaristisch of haatzaaiend te noemen en klaar is Kees.’ In de Frankfurter Allgemeine jammerde Hermann Opitz dat de resolutie ‘bij de huidige spanningen tussen west en oost een politiek instrument kan worden om de van hen verwachte en door de pen-Club geëiste geestelijke vrijheid te beperken’. De Oost-Duitsers lazen dit met genoegen. Hans Mayer constateerde in een brief tevreden dat Opitz ‘de politieke draagwijdte van dit congresbesluit erkend had’. Ost und West was met succes bezig geweest de Oost-Duitse invloed uit te breiden: ‘In ieder geval heeft het pen-congres nu, tot in de formulering, een programmatisch beginsel van onze regering overgenomen.’

Tezelfdertijd was ook een door het brd-centrum ingezonden resolutie aangenomen. Deze verplichtte alle pen-centra ertoe om voortaan een complete ledenlijst te publiceren. Met die ogenschijnlijk administratieve kwestie namen de West-Duitsers Ost und West op de korrel. Naar verluidt deed dat nogal geheimzinnig over zijn ledenbestand. Het Vrije Volk schreef vijandig over Ost und West: ‘Dat is gewoon het Oostduitse centrum, maar omdat ze één lid hebben dat in München woont, kunnen ze deze misleidende naam dragen.’ Dat lid, Tralow, vertelde zelf echter aan Hermann Opitz dat er 28 West-Duitsers lid waren. En het was het brd-centrum erom te doen te achterhalen wie die landgenoten waren. De resolutie werd aangenomen. Zo vochten de twee Duitse centra in de coulissen van het pen-congres hun eigen Koude Oorlog uit.

Daarbij wreekte zich dat de West-Duitsers zelf afwezig waren. David Carver mopperde dat het internationale secretariaat ‘er niet aan denken kon’ om al die namenlijsten te publiceren en dat te betalen. Daarmee bleef van de resolutie slechts een lege huls over, zonder dat iemand protesteerde; en ongetwijfeld tot genoegen van Ost und West. Ondertussen wisten Brecht en Tralow c.s. zelf wel hun slagen thuis te halen, stelde Hermann Opitz bitter vast in zijn krant: ‘Men voegde hen na afloop van het congres gaarne toe, dat zij “op geen enkele manier een of ander incident hebben uitgelokt”. Alsjeblieft, geen incident uitlokken wil nog niet zeggen, het pen-charter naleven […].’ Pas op de laatste dag wist ‘reserve’-afgevaardigde Ludwig Bergsträsser van het brd-centrum met een verzoeningsgezinde slottoespraak iets van het verloren terrein terug te winnen. Bergsträsser sprak zijn afschuw uit over het Nederlandse lijden onder de nazi’s. Hij benadrukte dat de leden van het West-Duitse centrum altijd tegen datzelfde misdadige regime gekant waren geweest. Het was prettig om land en bevolking te hebben leren kennen en de wederopbouw te zien. En hij sprak de hoop uit op vriendschappelijke betrekkingen en een langdurige vrede.

De handreiking was hard nodig: terug op het thuisfront vertelde Hermann Kesten dat ‘de Nederlanders toch echt gepikeerd waren geweest’ over hun boycot, waarvan ze de gevolgen duidelijk hadden onderschat. Volgens Die Zeit waren ze zelfs ‘als bagatellen behandeld’. Maar Erich Kästner bleef erbij dat hun besluit onvermijdelijk was geweest. Hij ging prat op de Duitse wederopstanding die zich aan het voltrekken was, ook intellectueel: ‘Wir sind wieder wer’. Dat impliceerde een behandeling als ‘gelijke onder gelijken’ in het westen, die er volgens hem op den duur ook zou komen. In zijn redenering koketteerde hij met de wk-overwinningen van het Duitse voetbalelftal op Oostenrijk en, slechts twee dagen eerder in de finale, op Hongarije.

Bakvis

Terwijl het congres vanbinnen nadrukkelijk gepolitiseerd raakte en eigenlijk ontspoorde, was het aan de oppervlakte een duffe boel. Vooral de laatste twee dagen

was het de bedoeling dat het literaire thema, het experiment in de letteren, uitgediept zou worden, maar dat liep uit op een mislukking. De lezingen waren te lang of juist te kort en veel sprekers waren niet in het thema geïnteresseerd. Het was overduidelijk onvoldoende voorbereid en vooral veel te algemeen geformuleerd. Iedereen wist het handig te gebruiken om het juist over iets anders te hebben, van verstechnieken van Victor Hugo tot zelfs een ‘requisitoir’ tégen het experiment. Anthonie Donker en Jan Walravens werden de positieve uitzonderingen genoemd, maar terugkijkend heeft alleen Walravens het Nederlandstalige experiment serieus benaderd als een ‘beweging’ in de tijd die wortelde in de geest van de jongeren. Donkers te lange en repetitieve betoog in de Ridderzaal ging over taal en poëzie in het algemeen, op een enkel citaat van Lucebert en Lodeizen na, en kon de aandacht niet vasthouden. Peter Huchel en Brecht, die het Nederlands toch behoorlijk beheerste, konden het niet volgen, maar Hans Mayer maakte hen fluisterend duidelijk dat ‘het toehoren niet de moeite waard was. Dat scheen beiden gerust te stellen’. Volgens Ben van Eysselsteijn werd er ook geslapen tijdens de toespraken en ellenlange vertalingen.

Over de hele linie weerklonk het verwijt dat de spraakmakende Vijftigers niet zelf als sprekers waren uitgenodigd. ‘Wel, we zijn er dankbaar voor, dat er kranten bestaan, anders hadden de “experimentele letterkundigen” […] niet geweten, dat dit hele wereldcongres om hen heeft gedraaid,’ recapituleerde Vrij Nederland na afloop sarcastisch. Het was ook een gemiste kans, want er was geen discussie geweest – met als enige magere uitzondering toen de Engelsman William Cooper de experimentele novelle in Engeland dood verklaarde. ‘Nauwelijks had deze spreker gesproken,’ aldus Henriëtte de Beaufort, ‘of de Nederlandse schrijver Buddingh’ sprong op en zeide dat deze literatuursoort geenszins dood is, maar dat er op ’t ogenblik geen schrijvers zijn die het nieuwe aandurven.’

Tijdens de slotzitting moest Denis Saurat dit alles samenvatten, hetgeen hem hoor- en zichtbaar zwaar viel. Saurats oordeel dat een en ander ‘nogal teleurstellend’ was geweest, werd zowaar echter op applaus onthaald. Zelf wist hij nochtans ook niets over het onderwerp te zeggen en bleef hij steken bij de namen van Franse klassieken. Ondertussen zat Bert Schierbeek ‘zichzelf op te vreten van machteloze woede’, getuigde Gabriël Smit. Meer dan dat: ‘Hij wachtte het eind niet af. “Ik ben hier doodgegaan”, zei hij razend, toen hij langs mijn tafeltje naar de uitgang vluchtte.’

De conclusie was duidelijk. ‘Experimentele letterkunde op een pen-congres? Dat is zoiets als een bakvis in een tehuis voor ouden van dagen,’ verwoordde Smit hem schamper. Twee speciale uitgaven die de deelnemers in hun congresmap hadden gekregen, bevatten ook al niet de juiste grondstoffen. De door diverse uitgeverijen gezamenlijk samengestelde drietalige poëziebloemlezing Lyrical Holland. La Hollande lyrique. Lyrisches Holland ging van Bloem via Werumeus Buning tot Ida Gerhardt, en bood alleen in de Franse sectie enkele Vijftigers. In Perspective of Holland and

Belgium, een door de Amerikaan Charles Rolo geredigeerd supplement van het tijdschrift Atlantic Monthly, stond tussen Aafjes, Nijhoff en Den Doolaard alleen een verhaal van Hugo Claus. Tot veler afgrijzen vertoonde het omslag bovendien een stereotiep waterland met molen. ‘Het geheel was misschien nog overtuigender geworden wanneer men ook een paar medewerkers in Volendammer costuum had afgebeeld?’ sneerde Pierre H. Dubois. Voorts had Maatstaf met Paul Rodenko als gastredacteur een gelegenheidsnummer samengesteld ‘bij wijze van hommage aan onze buitenlandse gasten’ – niet met Nederlandse literatuur, maar met Nederlandse vertalingen van onder anderen Tsjechov, García Lorca, Yeats en Valéry. Ook op de tentoonstelling van Nederlandse boekdrukkunst die de P.A. Tiele Stichting in het Stedelijk Museum hield, waren alleen uitgaven te zien van niet-Nederlandse auteurs. Kortom, gepaste literaire pr was ver weg tijdens het congres, en er zou naderhand ook geen nieuwe Georges Duhamel opstaan om de lof van ons land te zingen.

Gefladder

Hoe de clichés overeind bleven, viel naderhand te lezen in het congresverslag. Na het verplichte slotnummer van de ‘uiterst genoeglijke’ rondvaart door de grachten op vrijdag kregen de overgebleven congressisten op zaterdag nog een toemaatje in Rotterdam of de Noord-Hollandse polders en duinen. In Hoorn werd geluncht, ‘waarbij het typisch Nederlandse middagmaal op tafel kwam’. Boterhammen en melk wellicht, en doelde Het Parool daarop toen de krant zich afvroeg ‘of sommige ontvangsten niet wat royaler gekund hadden’? En op de terugweg werd Monnickendam aangedaan ‘waar men een glimp kon opvangen van mensen in nationale klederdracht’.

Ja, ‘de congressisten hadden van ons land genoten’, wist de nrc. Dat de politieke schiettent een week lang buiten beeld was gehouden, blijkt uit de milde oordelen over de ontvangende stad. De Israëlische vertegenwoordiger Joseph Leftwich dankte op de slotdag voor de ontvangst ‘met een hommage aan Amsterdam, stad van vrijheid van geloof, geweten en ras, door de eeuwen heen’. En in zijn slotwoord kwam Charles Morgan met de al even ironisch klinkende vaststelling ‘wat een bekoorlijke, wat een vredige, wat een behulpzame stad voor zulke beraadslagingen’ Amsterdam volgens velen was geweest: ‘Het bezorgde ons een zekere geestelijke rust die, zo is me verzekerd, enigszins uitzonderlijk is in de pen-debatten.’

Gabriël Smits verzuchting ‘dat zit er gelukkig weer op’ werd op 25 juni vermoedelijk door velen gedeeld. De mildst getoonzette negatieve slotoordelen over het pen-congres luidden ‘het congres waar het minst gedisputeerd is’ en ‘een indi-

gestie […] van onze praatlust’. Of, in de elegante bewoordingen van Adriaan Morriën: ‘Op mij maakte deze bijeenkomst de indruk van een ontmoeting van vogels. Op een warme Zondag streken zij neer in onze stad, fladderden een weeklang rond, floten en kwetterden, of luisterden naar wijze ooievaars en geleerde pelikanen, om daarna weer op te vliegen. Het zou mij niets verbazen wanneer zij op dit ogenblik ergens anders een congres hielden.’

In het officiële congresverslag was zelfs hiervan niets terug te vinden. Dat sloot aan bij de even positieve als vage oordelen ‘gezellig’, ‘prettig’ en ‘meest harmonische [congres], dat sinds jaren plaatsvond’. De toespraken waren volgens David Carver onverdeeld ‘of great charm’, ‘of remarkable felicity’, ‘powerful and brilliant’, ‘beautifully considered’ of ‘characteristically amusing and provocative’ geweest. En de Duitse pen-centra waren beide ‘zeer actief’ geweest, meldde het jaaroverzicht – maar geen woord over de aard daarvan, over de tegenstellingen, de strekking van hun resoluties. Zelfs over de West-Duitse afwezigheid zweeg het verslag in alle talen. Het bevatte trouwens, wellicht voor het gemak, ook geen deelnemerslijst.

Muren

Na het congres probeerde pen International moeizaam contact te leggen met Konstantin Simonow over eventuele Russische toetreding. Brecht probeerde hem aan te sporen, omdat ‘pen International door de toetreding van Sovjetschrijvers een volkomen nieuwe betekenis zou kunnen verwerven’. Een jaar later in Wenen wilde Ost und West ook het atoomgevaar aan de orde stellen. Dat bleek een brug te ver. De pers riep pen op nu eens aan te tonen echt geen cryptocommunistisch orgaan te zijn. Vervolgens bleek Charles Morgan zijn ‘geestelijke rust’ in Amsterdam te hebben achtergelaten. Hij trok in zijn openingstoespraak uitzonderlijk fel van leer tegen

de Oostbloklanden die de vrijheid van denken en schrijven met voeten traden. Hun delegaties reageerden woedend, maar verder ging men gewoon op herhaling in Wenen waar volgens Jan Walravens ‘tijdens het openbaar debat de ene gemeenplaats na de andere geuit werd over “Het Toneel, uitdrukking van onze tijd”’.

Ruim een jaar daarna, na de Russische inval in Hongarije, kon er geen sprake meer zijn van Russische aansluiting bij pen. Terwijl ook onder schrijvers de tegenstelling tussen oost en west zich verscherpte, werd in 1959 de vrede tussen Kästner enerzijds en Donkersloot en Van Vriesland anderzijds weer gesloten. Zo nam de politieke blokvorming die de wereld decennialang in zijn greep zou houden ook bezit van pen International. Het congres in Amsterdam valt de twijfelachtige eer te beurt het eerste te zijn waar de messen daartoe werden geslepen.

Toch werden onder de Oost-Duitse schrijvers op den duur de bokken van de schapen gescheiden. Bij Hans Mayer won de literatuur het onvermijdelijk van het communisme. Met Erich Kästner ging hij al spoedig weer hartelijk en als collega om. En uiteindelijk hield hij het niet meer uit achter de muren van steen en repressie. In 1963 liep Mayer moe en murw over naar de brd.

Het was een verre voorbode van oktober 1989. Elders stortten de muren zelfs al eerder dat jaar in. In Gorbatsjovs Rusland werd in mei voor het eerst een pen-centrum opgericht. En diezelfde maand vond het internationale pen-congres plaats onder het motto The end of ideologies. Toekomst, heden én verleden kwamen daarin samen, want dat congres vond wederom in Nederland plaats. De cirkel die in Amsterdam was gesloten, werd in Maastricht doorbroken.

Bronnen

Verslaggeving in Algemeen Handelsblad, Het Boek van Nu (Pierre H. Dubois), Elseviers Weekblad (Johan Fabricius en Frits van der Molen), Frankfurter Allgemeine Zeitung (Hermann Opitz), De Groene Amsterdammer (Max Dendermonde), Haagsche Courant (Ben van Eysselsteijn), Haagse Post (Adriaan van der Veen en Remco Campert), Literair Paspoort (Adriaan Morriën), De Maasbode, Nieuwe Rotterdamsche Courant, Het Parool, De Telegraaf (o.a. ‘Pasquino’, ps. Johan Luger), De Tijd, Trouw, Het Vaderland, de Volkskrant, Het Vrije Volk, Vrij Nederland (Ruth Zimmerman), De Waarheid en Die Zeit.

 

Elisabeth Augustin, ‘Duits schrijvende auteurs op het pen-Congres.’ In: Critisch Bulletin 21 (1954) 5 (mei), p. 221-224.

Henriëtte L.T. de Beaufort, ‘Uit en boven de spraakverwarringen. De literatuur als experiment in de taal.’ In: Critisch Bulletin 22 (1955) 9 (september), p. 391-401.

todeBoon [Marcel Boontje], ‘Letterenbeleid in Nederland: Amsterdam (legitimering 1945-1974).’ Op: http://www.todeboon.nl/studiebol/letterenamsterdamleg1.html.

Dorothée Bores, Schriftsteller: Ja-Sager oder Nein-Sager? Der P.E.N.-Club in der DDR bis zu dessen Vereinigung mit dem Deutschen P.E.N.-Zentrum (Bundesrepublik) (1951/53-1998). http://www.stiftungaufarbeitung.de/downloads/pdf/BORES.pdf.

Bertolt Brecht, Werke. Große kommentierte Berliner und Frankfurter Ausgabe. Band 30, Briefe 3 (1950-1956) (Berlin etc. 1998).

David Carver, ‘Victor E. van Vriesland – a brief memoir.’ In: PEN kwartaal. Periodiek van het Nederlands PEN-centrum 11 (oktober-december 1972), p. 2-3.

Anthonie Donker, ‘De pen-club en de wereld.’ In: Critisch Bulletin 21 (1954) 5 (mei), p. 193-203.

Anthonie Donker, ‘Orpheus’ experiment.’ In: Critisch Bulletin 21 (1954) 7 (juli), p. 241-251.

Ulrike Edschmid, ‘Wir wollen nicht mehr darüber reden’. Erna Pinner und Kasimir Edschmid – eine Geschichte in Briefen (München cop. 1999).

Erepromoties van Jean Schlumberger, Edward Morgan Forster, Victor Emanuel van Vriesland op 23 Juni 1954. Redevoeringen (Leiden 1954).

Robert Faesi, Erlebnisse, Ergebnisse. Erinnerungen (Zürich 1963).

Lion Feuchtwanger en Arnold Zweig, Briefwechsel 1933-1958 (Frankfurt am Main 1986).

Franz Josef Görtz en Hans Sarkowicz, Erich Kästner. Eine Biographie (München etc. 2003).

Sven Hanuschek, Geschichte des bundesdeutschen PEN-Zentrums von 1951 bis 1990 (Tübingen 2004).

Sven Hanuschek, ‘Keiner blickt dir hinter das Gesicht’. Das Leben Erich Kästners (München 2003).

Sven Hanuschek, Therese Hörnigk en Christine Malende (red.), Schriftsteller als Intellektuelle. Politik und Literatur im Kalten Krieg (Tübingen 2000).

Jan J. van Herpen (ed.) en Kitty H.R. de Josselin de Jong, ‘Congressen van de pen-Club.’ In: Rozen in december. Herinneringen van Kitty H.R. de Josselin de Jong […]. Hilversum 2000, p. 109-129.

Gerd E. Hoffmann (ed.), P.E.N. International (München 1986).

Hans Henny Jahnn en Ernst Kreuder, Der Briefwechsel 1948-1959. Ed. Jan Bürger (Mainz cop. 1995).

Erich Kästner, Gesammelte Schriften für Erwachsene 6. Vermischte Beiträge I (Zürich 1969).

Hermann Kesten, Lauter Literaren. Porträts, Erinnerungen (Wien etc. 1963).

Klaus Kordon, Die Zeit ist kaputt. Die Lebensgeschichte des Erich Kästner (Weinheim etc. cop. 1998).

Eiluned Lewis (ed.), Selected letters of Charles Morgan (London / Melbourne 1967).

Edmund Licher en Sjaak Onderdelinden (red.), Het gevoel heeft verstand gekregen. Brecht in Nederland (Rotterdam / Amsterdam cop. 1998).

Littérature européenne imprimée aux Pays-Bas. Exposition de xl livres modernes organisée par la Fondation-P.A. Tiele à l’occasion du 26e Congrès international du P.E.N.-club 20-25 juin 1954. Musée Municipal Amsterdam ([Amsterdam] 1954).

Lyrical Holland. La Hollande lyrique. Lyrisches Holland (Amsterdam / Groningen 1954).

Hans Mayer, ‘Der bmw der armen Literaten. Zur Jahrestagung 1997 des Deutschen pen-Zentrums Ost. Kritische Anmerkungen über den ernsthaften Umgang mit Literatur und Gesellschaft.’ In: Die Zeit, 14 maart 1997.

Hans Mayer, Briefe 1948-1963. Ed. Mark Lehmstedt (Leipzig cop. 2006).

Hans Mayer, Ein Deutscher auf Widerruf. Erinnerungen II (Frankfurt am Main 1984).

Hans Mayer, Erinnerung an Brecht (Frankfurt am Main 1996).

Robert Neumann, Ein leichtes Leben. Bericht über michselbst und Zeitgenossen (Wien etc. 1963).

Hub Nijssen, Der heimliche König. Leben und Werk von Peter Huchel (Würzburg cop. 1998).

Hans Olink, ‘Een talent moet men ontmoedigen. Lucebert bij Brecht in Oost-Berlijn.’ In: De Parelduiker 5 (2000) 2, p. 2-21.

Report 26th International Congress of the P.E.N., Amsterdam 1954, June 20th-26th. Compte-rendu 26e Congrès International des clubs P.E.N., Amsterdam 1954, 20 au 26 juin ([Amsterdam 1954]).

Charles James Rolo (ed.), Perspective of Holland and Belgium. An Atlantic Monthly supplement (New York cop. 1954).

Gabriël Smit, ‘Journaal.’ In: Roeping 30 (1954-1955) 5-6 (juli 1954), p. 246-257.

Jan Spierdijk, ‘Bertolt Brecht leeft, maar werd lang geen tachtig.’ In: De Telegraaf, 25 maart 1978.

Erwin Strittmatter, Wahre Geschichten aller Ard(t). Aus Tagebüchern (Berlin etc. 1982).

Peter D. Tame, André Chamson, 1900-1983. A critical biography (Lewiston etc. cop. 2006).

V.E. van Vriesland, ‘Nico Donkersloot en het Pen-centrum.’ In: De Nieuwe Stem 21 (1966) 3 (maart), p. 121-124.

Victor E. van Vriesland, De onverzoenlijken (Amsterdam [1954]).

Hans van de Waarsenburg, Voetsporen door de tijd. Theun de Vries, portret van een kunstenaar (Amsterdam 1984).

Hans Wagener, Robert Neumann. Biographie (München cop. 2007).

Jan Walravens, Jan Biorix (Amsterdam/Antwerpen 1998).

Jan Walravens, ‘“Schrijft gij die gedichten niet wat te gemakkelijk.” Brieven aan Hugo Claus (1948-1955).’ Red. Marc Reynebeau. In: De Vlaamsche Gids 78 (1994) 2 (maart-april), p. 11-37.

Peter Walther (ed), Peter Huchel. Leben und Werk in Texten und Bildern (Frankfurt am Main etc. 1996).

Georg Wenzel (ed.), Arnold Zweig 1887-1968. Werk und Leben in Dokumenten und Bildern (Berlin etc. 1978).

Gwendolyn Verbraak en Jos van Waterschoot+
Vrijhaven Amsterdam

Amsterdam kent een lange traditie als vrijhaven voor het boek. Toch vraagt die typering om nuancering. Was dan echt altijd iedereen welkom en alles mogelijk? De hoogtijdagen van Amsterdam als vrijhaven voor buitenlanders lagen vooral in de Gouden Eeuw. Maar ook in die periode was niet alles toegestaan. In de achttiende en negentiende eeuw was de rol van Amsterdam als internationale vrijhaven voor het boekenvak veel minder groot. Pas in de twintigste eeuw, tijdens het Interbellum, klampte men weer aan bij de oude traditie.

Eeuwenoude traditie

Hugo Janszoon van Woerden die zich in 1506 in de Kalverstraat vestigde, of zoals hij het ook wel aanduidde in zijn boeken in ‘Amsterdam, bider heiligher stede’, drukte nog heel braaf en traditioneel devote boekjes die pasten bij een stad vol kloosters. Zijn Wandelinge der kersten menschen moet een van de eerste in Amsterdam gedrukte boeken zijn. De wereld zou echter al in 1517 drastisch veranderen. De hamerslagen van Luther die zijn 95 stellingen op de deur van de slotkerk van Wittenberg spijkerde, weergalmden door heel Europa en deden de machtsbasis van de katholieke kerk op zijn grondvesten trillen. Luthers boodschap vond steeds meer gehoor in Europa doordat de boekdrukkunst zorgde voor een snelle en efficiënte verspreiding ervan. Zolang de katholieke kerk nog invloed kon uitoefenen, gebeurde dat ook. Maar als machthebbers inzagen dat bestrijding van de macht van die kerk een toenemende mate van zelfbeschikking tot gevolg had, werden belangen afgewogen. In Zuid-Europa leidde dat veelal tot een consolidatie van de kerkelijke macht, terwijl in Noord-Europa in veel landen de stemming omsloeg. Ook in de Nederlanden waar eerst Karel v en daarna de fundamentalistische Spaanse Rey Cathòlico Filips ii het voor het zeggen hadden. Te vuur en te zwaard werd het nieuwe geloof door de Spanjaarden bestreden. Op 8 mei 1521 werd het eerste officiële boekenverbod in de Nederlanden afgekondigd tegen het uitgeven, verkopen en kopen van boeken van Luther en van boeken waarin de kerk, de paus of de vorsten werden beledigd.1

Dit betekende niet dat er ook daadwerkelijk overal even streng werd opgetreden tegen ‘lutheranen’ in de Nederlanden. In het toentertijd internationale drukkers-

centrum Antwerpen werden enkele van de reformatorische drukkers en schrijvers om hun producten ter dood veroordeeld, maar de Amsterdamse magistraten straften milder. Zij stonden dan ook de verspreiding van onorthodoxe denkbeelden toe, zolang de orde maar niet werd verstoord. De liberale schout Jan Hubrechtz bezocht zelfs bijeenkomsten van dissidenten, weigerde om ketters te vervolgen en waarschuwde hen als ze vervolgd dreigden te worden.2 Waarschijnlijk heeft deze schout ook de drukker van lutherse werken Jan Zyvertsz die Croepel in bescherming genomen. Deze drukker kreeg slechts een geldboete van 12 gulden en twee maanden gevangenisstraf naar aanleiding van de beschuldiging in 1527 dat hij ‘boecken in zijnen huys gehad heeft ende vuytgegeven, die bij des Keysers placaten verboden zijn geweest’. Het Amsterdamse gerecht heeft zelden of nooit mensen van het leven beroofd wegens het drukken of verspreiden van controversiële boeken. Zij werden hoogstens verbannen, op bedevaart gestuurd, of te pronk gesteld, zoals Peter Janszoen Tibaut die op 7 augustus 1538 twee uur lang met de door hemzelf gedrukte ‘schandelicke ende oneerlicke briefgens’ om zijn hals op de kaak moest staan, alvorens op bedevaart te gaan. Wel zijn er perioden geweest waarin er krachtiger werd gehandeld tegen ordeverstorend gedrag. Zo bijvoorbeeld met een aantal wederdopers die op 11 februari 1535 naakt over straat renden, oproepend tot boetedoening. De vrouwen kwamen vrij maar de mannen werden veroordeeld tot de dood door het zwaard vanwege ketterij. De aanvankelijke tolerantie was voorlopig verdwenen en orthodoxe katholieken namen de plaats in van de oude burgemeesters die van nalatigheid werden beschuldigd.

Er kwamen meer beperkingen en er werd scherper op handhaving toegezien. In een keizerlijk plakkaat van 1540 verscheen een lijst met verboden boeken opge-

steld door de theologische faculteit van Leuven en werd bevolen een privilege aan te vragen bij de landelijke overheid, wanneer men een boek wilde drukken. De betreffende drukker kreeg dan het alleenrecht om een bepaald boek uit te geven. Dat beschermde hem tegen nadrukken, maar stelde de overheid tegelijkertijd in staat nauwlettend in de gaten te houden wat er gepubliceerd werd. Deze maatregelen werden in 1544 herhaald, maar nu stond de doodstraf op het drukken van werken waarin dwalingen werden verkondigd en waarvoor geen privilege was verleend. Dat was blijkbaar niet voldoende om onverlaten af te schrikken. En zo werd behalve de wereldlijke macht vanaf 1550 de inquisitie belast met het controleren van de boekproductie en de handhaving van de plakkaten. De lijst met verboden boeken, die voortdurend werd aangevuld, dienden boekverkopers in hun winkel op te hangen. Tijdens de regering van Filips ii vanaf 1555 werd de vervolging alleen maar strenger.3

In 1568 brak een oorlog uit tussen de Nederlanden en Spanje die tachtig jaar zou duren en een nieuw tijdperk zou inluiden. Voor het eerst verzette een land zich tegen zijn absolutistische vorst. Als rechtvaardiging voor de opstand gold dat oude vrijheden, privileges en gewoonterechten door de overheersers werden vertrapt. Vrijheid was een centraal begrip in de onafhankelijkheidsstrijd. De opstandelingenleider, Willem van Oranje, stelde al in 1572 alle strenge Spaanse wetten op de boekhandel buiten werking. Zijn ideaal was dat katholieken en protestanten in vrede naast elkaar hun godsdienst konden uitoefenen.

In 1581 werd het Plakkaat van Verlatinghe gepubliceerd met als gevolg het uitroepen van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën. De hoogste macht kwam in handen van de Staten-Generaal. Deze centrale overheid van burgers verbood nu nog ‘alleen de geschriften, die godsdienstige zaken of den Bijbel aanvielen en belasterden, terwijl zij tevens weerden de werken, die schadelijke leerstellingen verkondigden, ingeval daarover gegronde klachten bij hen inkwamen. Op burgerlijk terrein stond het vrij alle soorten van boeken uit te geven, behalve die, welke beleedigingen inhielden tegen het hoogste gezag, of oproerige taal, waardoor de aanzienlijkste personen in een schandelijk daglicht werden gesteld (injurieuse paskwillen en fameuse libellen)’, aldus de historicus J.T. Bodel Nyenhuis.4 Maar erg krachtig was het landelijk gezag niet. De provincies en de steden maakten in de praktijk zelf uit of ze deze wetten handhaafden. Het feit dat plakkaten met ongeveer dezelfde verboden keer op keer werden uitgevaardigd, kan erop duiden dat de wetten niet erg fanatiek werden nageleefd.

Tolerantie in de gouden eeuw

Binnen de Republiek groeide Amsterdam in korte tijd uit tot de grootste stad en werd zelfs het belangrijkste handelscentrum van Europa, het gevolg van een ijzersterke economie. In de stad besefte men meer en meer dat vrije handel mede afhankelijk was van een open houding. En die open houding trok op zijn beurt onafhan-

kelijke geesten aan, lieden die in eigen land vervolging riskeerden vanwege hun geloof en ideeën en die sterke behoefte gevoelden aan het vrijelijk uiten van hun mening. Amsterdam gaf die ruimte en kon daardoor de broedplaats worden van het nieuwe geloof en nieuwe filosofische inzichten. Het verspreiden daarvan kon uiteraard alleen plaatsvinden als de logistieke vereisten daarvoor aanwezig waren. Maar in een handelsstad veroorzaakt de vraag vanzelf het aanbod. En zo bloeide de boekhandel in Amsterdam in korte tijd op. Waren er aan het einde van de zestiende eeuw nog zo’n twintig boekhandelaren in Amsterdam werkzaam, in 1610 waren dat er veertig en in 1618 al 48. De handel in boeken vraagt uiteraard méér dan schrijvers, handelaren en kopers. Boeken moeten gemaakt worden: papierhandelaren, lettersnijders, drukkers, binders en distributie spelen een belangrijke rol. Boeken in vreemde talen en schriften eisen specifieke kennis. Van heinde en verre kwamen boekenmakers achter de schrijvers aan. Soms stroomden grote groepen ineens toe. De Val van Antwerpen in 1585 veroorzaakte bijvoorbeeld een emigratie van ‘Spaanse Brabanders’ en sefardische Joden van het Iberisch Schiereiland vluchtten voor dezelfde onderdrukker als waar de Nederlanden tegen in opstand waren gekomen. Onder hen bevond zich Menassah ben Israël die de basis zou leggen voor de joodse boekhandel in Amsterdam. Zijn opvolger Imanuel Benveniste en de eveneens belangrijke joodse drukker Joseph Athias zetten zijn werk voort. Later vonden ook asjkenazische Joden uit Oost-Europa er hun toevlucht, naast bijvoorbeeld Armenen en Hongaren, onder wie de beroemde lettersnijder Miklos Kís. Ook de hugenoten vormden een belangrijke groepering, vooral voor de boekhandel. Na de herroeping van het Edict van Nantes in 1685 door Lodewijk xiv leverden zij een groot deel van hun bij het Edict verworven vrijheden weer in. Dat zette velen ertoe aan de wijk te nemen naar het vrije Nederland. Onder hen waren veel kooplieden en intellectuelen die zich in Amsterdam vestigden. Zij zouden voor de Amsterdamse boekhandel een belangrijke stimulans zijn.

Al deze buitenlandse groepen tezamen vormden de internationale boekengemeenschap van Amsterdam. Dat zij grote belangstelling bleven houden voor hun landen van herkomst uitte zich in de enorme vraag en het aanbod van kranten. Ook als internationaal nieuwscentrum was Amsterdam van groot belang.

Dit alles zou ten onrechte de suggestie kunnen wekken dat sinds het ontstaan van de Republiek alles mogelijk en toegestaan was in Amsterdam. De werkelijkheid was wat weerbarstiger. Vóór 1578 was het katholieke geloof het enig toegestane. Sinds de Alteratie in 1578 waarbij het katholieke geloof als ‘staatsgeloof’ werd afgedankt en de gereformeerden het voor het zeggen kregen, was het actief belijden van dat geloof juist weer officieel verboden. Dit geheel in tegenspraak met Willem van Oranjes ideaal. De katholieken, in 1650 altijd nog zo’n twintig procent van de Amsterdamse bevolking, beleden hun geloof niet meer in het openbaar en officieel hield geen enkele boekenmaker zich meer bezig met het katholicisme, maar echt onderdrukt werd men niet. In de jaren twintig en dertig van de zeventiende eeuw

was de schout zelfs bereid om allerlei katholieke activiteiten toe te laten in ruil voor geld.5 Een grote boekenmaker als Blaeu zag er een goede bron van inkomsten in. Op naam en adres van zijn agent in Keulen, Cornelis van Egmond, drukte hij katholieke werken zeer waarschijnlijk in zijn eigen werkplaats te Amsterdam. Zelf behoorde hij trouwens niet tot de katholieke geloofsgemeenschap.

De doopsgezinden en de lutheranen, evenals de gereformeerden uit de Reformatie voortgekomen, mochten aanvankelijk ook hun geloof niet openlijk belijden. Toch werden zij met meer verdraagzaamheid behandeld dan de katholieken, mogelijk omdat die laatsten het geloof van de vijand hadden en groter in aantal waren dan andere dissidente groepen. De doopsgezinden stonden bekend als betrouwbare, hardwerkende lieden die geen onrust veroorzaakten, doordat ze zo op het ideaal van hun eigen zuivere gemeente ‘zonder vlek of rimpel’ gericht waren. Zij hebben hun boeken in alle vrijheid kunnen drukken. De lutheranen werden ook niet met veel argwaan in de gaten gehouden en kregen in 1633 een eigen kerk, zodat ze niet langer in het geheim bijeen hoefden te komen.

In het stadsbestuur zaten regelmatig personen die gewetensvrijheid, in de traditie van Dirck Volkertsz Coornhert, hoog in het vaandel hadden. Zo publiceerde de fluweelwerker Gosen Vogelsanck, die weliswaar was aangesloten bij de gereformeerden, in 1598 het boek Het licht der waerheid waarin hij zijn controversiële denkbeelden verwoordde. De gereformeerde kerkenraad nam aanstoot aan het feit dat Vogelsanck twijfelde aan de godheid van Christus en de Heilige Schrift en spoorde de vroedschap aan maatregelen te nemen. Burgemeester C.P. Hooft vond het echter niet nodig op te treden, want volgens hem moest men iedereen vrij laten in zijn geweten. Kennelijk heeft Hooft in deze zaak niet genoeg invloed gehad, want uiteindelijk moest Vogelsanck toch de stad verlaten en werd zijn boek verbrand.6

Apenspel

De verdraagzaamheid van de Republiek in vergelijking met omliggende landen openbaart zich mooi in de uitgeverspraktijken van de Duitser Hendrick Beets. Hij publiceerde onder de herkenbare naam Henricus Betkius vele mystiek-spritualistische werken in Amsterdam voor de kring van Duitse geloofsvluchtelingen. Binnen het orthodoxe lutheranisme in hun eigen land paste geen verkondiging van hun mystieke gedachtegoed, dat de individuele weg naar God benadrukte en de macht van de kerk buitenspel dreigde te zetten. Toen Hendrick Beets van Amsterdam naar Duitsland reisde om aldaar zijn boeken te verkopen, kwam hij pas in de pro-

blemen. De theologische faculteit van Leipzig had




een campagne opgezet tegen de verspreiding van mystieke denkbeelden. Zeven boeken uitgegeven door Beets werden geconfisceerd en verdere distributie werd verboden.7 Naast werken voor Duitse geloofsvluchtelingen, publiceerde Beets ook voor andere mystiek-spiritualistische groepen die in Amsterdam hun heil zochten, zoals voor de Engelse Quakers (van to ‘quake’, beven. Zij begonnen te beven als de Heilige Geest hen inspireerde). In hun bijeenkomsten was geen predikant die het woord deed, maar mocht iedereen spreken, ook vrouwen.

Veel grotere onrust veroorzaakte het socinianisme, de leer van de Pool Faustus Socinus die in 1598 door Christopher Ostorod uit Duitsland en Andreas Voidovius uit Polen naar de Nederlanden werd gebracht. Het socinianisme verwierp het dogma van de Heilige Drieëenheid en de goddelijkheid van Jezus, wat de steunpilaren van de gereformeerde kerk deed wankelen.8 Het sociniasme vond vooral veel weerklank binnen de minder autoritaire geloofsrichtingen, zoals de doopsgezinden, de remonstranten en de collegianten. In 1653 voelden de Staten van Holland zich ertoe genoodzaakt een plakkaat uit te vaardigen tegen de socinianen. Deelnemers van hun bijeenkomsten zouden het land worden uitgezet en drukkers zouden hun handel verliezen. De praktijk bleek echter anders. Jan Knol uit Amsterdam vertaalde de sociniaanse catechismus en deed allerlei ongenuanceerde uitspraken over de kerk. Hij schreef in de marges van doopsgezinde pamfletten zijn mening op, bijvoorbeeld dat de kerkelijke ambten ‘gans onnudt en apenspel’ zijn. Maar ondanks klachten van de gereformeerde kerkenraad, is er geen proces tegen hem geweest. Toen in 1658 het socinianisme in Polen verboden werd, kwam er een nieuwe stroom vluchtelingen naar Amsterdam. In de jaren 1656-1692 zag zelfs een meerdelige bloemlezing van sociniaanse geschriften het licht: Bibliotheca fratrum Polonorum gedrukt te Irenopolis [= Vredesstad ofwel Amsterdam]. De verbodsbepalingen haalden niet veel uit, want volgens de Noord- en Zuid-Hollandse synodes was het boek in 1669 overal verkrijgbaar.9 Het Hof van Holland stuurde een brief aan verschillende steden, waarin werd aangespoord maatregelen te nemen tegen de socinianen. De president-schepen Hans Bontemantel maakte deze brief opzettelijk kwijt en toen er een tweede brief werd gestuurd antwoordde hij: ‘soo soude het Hof souveryn weesen en t’allen tijden de inwoonders connen doen lichten en in de huysen vallen, daer goede sorg voor moet werden gedraegen, opdat niemand overlast en comt te lijden.’10

Grenzen overschreden

Enkele malen heeft het stadsbestuur van Amsterdam ernstige straffen opgelegd aan radicale verlichters. Een bekend voorbeeld is het ketterproces van Adriaan Koerbach. Hij was een spinozist, iemand die radicale interpretaties van het werk van de omstreden filosoof Benedictus de Spinoza verkondigde. Spinozisten zouden atheïsme, democratie en gelijkheid van mannen en vrouwen prediken. In zijn boek Een bloemhof van allerley lieflykheid sonder verdriet (1668), uitgegeven door de schrijver zelf te Amsterdam, schildert Koerbach de gereformeerde predikanten af als scheldende lieden die niet de ware godsdienst kennen en schrijft hij open en duidelijk dat de bijbel niet heilig is, maar een willekeurige bundeling van geschriften pas lang na de dood van Christus door bisschoppen samengesteld. In de trant van Spinoza’s filosofische benadering van de bijbel meent hij bovendien dat Mozes de eerste vijf boeken van het Oude Testament helemaal niet heeft geschreven. Hij ging verder dan de socinianen en was godslasterlijk, aldus het procesverslag door de eerdergenoemde Hans Bontemantel opgeschreven. Aanvankelijk wilde Koerbach zijn opvattingen niet weerspreken, maar toen er in de martelkamer gedreigd werd zijn rechterduim af te hakken en zijn tong te doorboren, toonde hij berouw. Hij werd veroordeeld tot tien jaar rasphuis en zijn boeken werden verbrand.11

Een andere spinozist die zwaar gestraft werd, was de Amsterdamse uitgever Aarts Wolsgryn. Hij publiceerde het boek Vervolg van ’t leven van Philopater (1697), dat een verregaande materialistische verklaring van Spinoza verkondigt, waarin het bestaan van een onsterfelijke ziel wordt ontkend. Wolfsgryn kreeg acht jaar gevangenisstraf 25 jaar verbanning uit de provincie Holland en West-Friesland en een geldboete van 4000 gulden.

Spinoza’s eigen werken werden ook verdacht. Vandaar dat stadsdrukker Jan Rieuwertsz I ze niet onder zijn eigen naam durfde uit te geven. De Amsterdamse uitgever Timotheus ten Hoorn moest in april 1695 voor het gerecht verschijnen, omdat hij een exemplaar van Spinoza’s Nagelaten geschriften (1677) in zijn winkel in de Nes had verkocht. Dit werk was in 1678 door de Staten van Holland verboden. Het is niet bekend of de uitgever een straf is opgelegd.12 Ten Hoorn was al eerder met de justitie in aanraking gekomen, namelijk in 1678 wegens het verspreiden van enkele ‘onfatsoenlijke’ afbeeldingen. Hij was een eroticaspecialist bij uitstek, zoals er nergens in Europa een te vinden was. Talloze pornografische romans heeft hij gepubliceerd, waarin soms ook de zogenaamd deugdzame maatschappij op de hak werd genomen en de hypocrisie van bijvoorbeeld geestelijken, religie, bijgeloof en

het huwelijk werden bespot. Voor een van deze boeken, De dwaelende hoer, zou de meest beroemde zeventiende-eeuwse graveur Romein de Hooghe de prenten hebben gemaakt. Vanwege De Hooghes activiteiten als pornograveur ontstond een heuse pamflettenoorlog, waarin hij werd voorgesteld als iemand die zijn vrouw als hoer aan Joden verhuurde en zelf overspel pleegde. De Hooghe verliet daarom Amsterdam voor Haarlem.13

De schrijver Eric Walten, door Jonathan Israel ‘the most uncompromising champion of toleration’ genoemd, nam evenals Koerbach geen blad voor de mond. Hij had hevige kritiek op de macht van gereformeerde predikanten in de Nederlanden. Toen hij Balthasar Bekkers hoofdwerk De betoverde weereld (1693), waarin het bestaan van duivels en heksen wordt ontkend, verdedigde, ging hij kennelijk te ver. In een brief aan een vertrouweling van Willem iii, Hans Willem Bentinck, schreef Walten dat de vijanden van Bekker tolerantie wilden onderdrukken en de onttroonde duivel in ere wilden herstellen. Wanneer de stadhouder deze ‘duivelverdedigers’ zou steunen, wachtte hem een maatschappij vol onverdraagzaamheid, waarin naar willekeur professoren en predikanten zouden kunnen worden ontslagen. Eric Walten werd veroordeeld tot opsluiting en pleegde uiteindelijk zelfmoord in de gevangenis te Den Haag. In Amsterdam weigerde het stadsbestuur echter De betoverde weereld te verbieden.14

De eeuw van de verlichting

De ideeën van de radicale Verlichters werden verder ontwikkeld in wat wij nu de Verlichting noemen. De meeste filosofen van de Verlichting stamden uit Frankrijk, waar zij hun werken niet konden publiceren. Ze vonden onderdak in Nederland, zoals Descartes dat ruim een eeuw daarvoor ook al had gevonden. De encyclopedist Pierre Bayle was een van de eersten, maar hij bleef hangen in Rotterdam. Andere Verlichters kwamen evenmin in groten getale naar Amsterdam. De stad speelde internationaal een marginale rol waar het om de Verlichting gaat, ook al vestigde de belangrijke Zwitserse Verlichtingsuitgever Marc-Michel Rey zich er in 1744. Hij drukte vele boeken in Amsterdam die van daaruit terugkeerden naar het land van herkomst van de manuscripten. Omdat het verboden lectuur betrof, werden deze boeken doorgaans gesmokkeld. Rey was van grote betekenis want hij gaf onder meer Voltaire en Rousseau uit. Dat wilde niet zeggen dat de werken van die twee vrij verhandelbaar waren. In 1762 werd Rousseaus Emile ou l’éducation officieel verboden in Nederland en in 1765 ondergingen enkele boeken van Voltaire datzelfde lot.15 Amsterdam was dus weliswaar de plek waar men tolerant genoeg was om het drukken van de nieuwe, vaak als radicaal beschouwde ideeën oogluikend toe te staan, maar dat betekende niet per se dat men ze ook omhelsde. Dat ze geproduceerd konden worden was wederom vooral te danken aan liberale geesten in het stadsbestuur en onder de wetshandhavers. Dat klimaat van gedogen leidde ertoe dat de Staten van Holland het plan opperden om censors in te stellen die een

strengere controle moesten garanderen. Er was te veel oppositie en het kwam er dan ook niet van. In 1770 liet men het plan definitief voor wat het was.16

De Verlichting leidde in Nederland overigens tot een soort herijking van de onafhankelijkheid. De burgers waren in de Republiek, in tegenstelling tot de ons omringende landen, al sinds 1581 aan de macht. De Spaanse overheersing was teniet gedaan met behulp van het Oranjehuis dat vervolgens lange tijd heerste over Nederland, met uitzondering van twee korte periodes die bekend staan als de stadhouderloze tijdperken. Een aantal jaren voor de Franse Revolutie kwam de Nederlandse burger voor de tweede keer in opstand tegen een overheerser die zijn rechten op het regeringsambt verspeeld had. De natie raakte verdeeld in de orangistische, prinsgezinde partij en zogenaamde patriotten die elke overheersing categorisch afwezen en een burgerregering wensten op democratische leest geschoeid. In pamfletten en tijdschriften werd de strijd uitgevochten. Amsterdam, dat nooit bekend had gestaan om zijn Oranjegezindheid, was een broeinest van de patriotten. Hun machtspositie duurde echter niet lang. Na het incident bij Goejanverwellesluis op 28 juni 1787 viel de koning van Pruisen het land binnen om Oranje in zijn macht te herstellen. Vele patriotten vluchtten hierop naar Frankrijk vanwaar de oppositie werd gevoerd. Daar maakten zij van dichtbij de Franse Revolutie mee.

Zo waren het afwisselend de patriotse en de prinsgezinde geschriften die als gevaarlijk werden beschouwd en verboden werden. In 1789 leidde dat op 24 januari bijvoorbeeld tot een openbare boekverbranding waarbij een persoon die patriotse boekjes verspreid had op het schavot te kijk werd gezet met een bordje om zijn nek waarop de tekst ‘Rustverstoorder’ stond terwijl de boeken die in zijn bezit waren aangetroffen, werden verbrand.17 Maar tot grote incidenten, vervolgingen of ernstige bestraffingen kwam het ook in deze periode niet.

Bezetting door Frankrijk en de negentiende eeuw

In de winter van 1794-1795 staken de Patriotten met de Fransen de rivieren over en verjoeg men Willem v en zijn volgelingen. De Bataafse Republiek was een feit. In mei 1797 werd de constitutie voor die Republiek vastgesteld. In artikel 6 daarvan werd geproclameerd dat er ‘geheele vrijheid van drukpers voor elken burger’ zou gelden. Voor het eerst was er dus een wet die voor het hele land gold. Die grondwet werd nog eens herbevestigd in 1803 en daarmee werden meteen alle oude wetten op het gebied van de boekhandel buiten werking gesteld. In de nieuwe grondwet werd vastgesteld dat er vrijheid van godsdienst en gelijkberechtiging van alle godsdiensten zou zijn, dus ook voor Joden. Daarmee was indirect de vrijheid van de drukpers gediend, want in het verleden was het juist de godsdienst geweest die over het algemeen de oorzaak was van strenge wetgeving en handhaving.

In de korte regeringsperiode van de Franse koning Lodewijk Napoleon werden veel wetten en regels uit de Franse grondwet overgenomen. Die werden voor een belangrijk deel gehandhaafd toen Nederland in 1815 een koninkrijk werd onder

leiding van de zoon van stadhouder Willem v die als koning Willem i aantrad. Hiermee brak een eeuw aan die als braaf en conservatief wordt beschouwd, al is ook dat beeld inmiddels wel wat bijgesteld (Marita Mathijsen, De gemaskerde eeuw). Wel werd de kuisheidsgordel aangehaald en afwijkend gedrag gemarginaliseerd. Zo weigerde uitgever A.C. Kruseman het wat al te modern aandoende werk van zijn jeugdvriend Eduard Douwes Dekker te publiceren, die uiteindelijk als Multatuli bij andere uitgevers furore zou maken. En een van de meest gerenommeerde namen uit het boekenvak, Frederik Muller, trok op tegen de erotische literatuur. In een brief uit 1876 aan het bestuur van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels meldde hij over erotische boeken: ‘Ze vergiftigen de imaginatie, en daarom moet mijns inziens de boekhandel zich niet leenen dergelijk vergif te verspreiden, maar dit aan bordeelen overlaten en anderen die het in het geheim doen.’18 Het was dan wel geen officieel verbod, maar Mullers woord was in die tijd nagenoeg wet in boekenland. Toch zou een paar jaar later pornografie weer een belangrijk exportproduct worden met als soortnaam ‘articles d’Amsterdam’. Opnieuw werd de stad dus een centraal punt in de wereld voor drukwerk dat elders niet kon verschijnen zonder grote risico’s voor de vervaardigers.19

Amsterdam was in de negentiende eeuw, evenmin als in de eeuw ervoor, een belangrijk internationaal centrum van de boekhandel. Wel zouden er vanaf het midden van de negentiende eeuw tientallen kleine en grotere uitgevers met krantjes, brochures en publicaties het politieke landschap rood helpen kleuren. Vrijdenkers, socialisten en anarchisten vonden via hun eigen uitgevers de weg naar de lezer. Het dagbladzegel, een belasting op het uitgeven van kranten die in 1869 werd afgeschaft, was vanaf de instelling in 1812 een ernstige hinderpaal voor vooral de kleinere dagbladen. Zo konden bijvoorbeeld Multatuli’s Ideën niet in dagbladvorm gepubliceerd worden bij de vrijdenker-uitgever R.C. Meijer vanwege die belasting. Maar naar het eind van de eeuw nam het aantal bladen hand over hand toe en werden vooral de socialisten een politieke machtsfactor. Hoewel de linkse groeperingen en hun publicaties nauwlettend werden gevolgd door de overheid, was er toch weinig sprake van verboden of andersoortige incidenten. Toen de socialistisch voorman Domela Nieuwenhuis in 1886 veroordeeld werd tot een jaar gevangenisstraf vanwege majesteitsschennis in een artikel in zijn eigen periodiek Recht voor Allen, leidde dat niet tot een verbod van het blad. Ook radicale bladen als De Hydra, dat slechts enkele jaren bestond, en Asmodée dat bijna de hele tweede helft van de eeuw verscheen, konden vrijuit hun kritiek, satire en republikeins gedachtegoed spuien.

In ballingschap in Amsterdam

De neutraliteit van Nederland ten tijde van de Eerste Wereldoorlog en vooral de vlucht van de Duitse keizer naar ons land aan het einde van die oorlog waren niet toevallig. Het was een signaal dat wijst op een verbondenheid die er vanaf de zes-

tiende eeuw was tussen het grote Duitsland en de kleine buurstaat Nederland. Schiller schreef in 1788 een boek over de Nederlandse opstand tegen de Spanjaarden, Geschichte des Abfalls der vereinigten Niederlande von der Spanischen Regierung, waarin hij de traditie van de verdraagzaamheid en de vrijheid van drukpers in Nederland schetste en het grote belang dat werd gehecht aan de vrijheid van het individu in de Nederlanden. Het was dan ook geen wonder dat bepaalde groeperingen in Duitsland aan Nederland als toevluchtsoord dachten toen Hitler in 1933 aan de macht kwam. Behalve Duitse Joden trokken ook vele intellectuelen, schrijvers en uitgevers naar Nederland en met name naar Amsterdam. Een paar uitgeverijen ter plaatse, Allert de Lange en Em. Querido, verklaarden zich onmiddellijk bereid de nieuwe Duitse literatuur van de vluchtelingen in de oorspronkelijke taal uit te geven. In de periode 1933-1940 zouden liefst 49 uitgeverijen in Nederland dat doen. Opnieuw en vooralsnog voor de laatste keer werd Amsterdam zo het toevluchtsoord voor buitenlandse schrijvers en uitgevers die in hun eigen land onderdrukt werden en ernstig in gevaar waren. Het was de schrijver Hermann Kesten die in het mededelingenblad van uitgeverij Allert de Lange in 1935 het lezerspubliek eraan herinnerde dat hij en zijn vrienden niet voor niets naar Amsterdam waren gekomen. Dat het hier ging om een oude traditie van tolerantie, of zoals hij het verwoordde: de eerbiedwaardige Nederlandse traditie ‘von Zeit zu Zeit ein Asyl des europäischen Geistes zu sein’.20

[2008/2]

Bij dit nummer
Over vrijheid van mening, drukpers, zeden en literatuur
Amsterdam Wereldboekenstad

Amsterdam is vanaf april 2008 een jaar lang Wereldboekenstad. Daarmee is het de achtste stad die dit predikaat een jaar lang mag voeren. Het werd in 2001 door unesco ingesteld om het grote belang van het boek en de vrijheid van publicatie te benadrukken.

De keuze voor Amsterdam is geen toevallige. De stichting die het evenement organiseert wil met Amsterdam Wereldboekenstad ‘de dialoog aangaan en aanjagen rond de vrijheid van uiting. Dit doet zij door het thema Open Boek als leidraad te nemen. Dit thema sluit aan bij het karakter van (boeken)stad Amsterdam en verbindt het boek met de maatschappelijke actualiteit in binnen- en buitenland.’

In dit themanummer gaat het juist om literaire en boekmomenten in de geschiedenis van Amsterdam. De lezer zal waarschijnlijk ervaren dat ook die vaak een verbinding met de actualiteit hebben, maar het aantonen daarvan is niet de opzet geweest. De Parelduiker is er nu eenmaal om episodes te ontvouwen die soms onder het stof van jaren hebben gelegen.

Daarbij blijkt trouwens dat dat ‘Open Boek’ soms wel degelijk dichtgeklapt moest blijven. Amsterdam staat en stond bekend om een bijna spreekwoordelijke vrijheid van drukpers, maar Jos van Waterschoot en Gwendolyn Verbraak laten in hun overzicht zien dat in de zestiende en zeventiende eeuw wel degelijk verboden en discriminaties voorkwamen. Religieuze en politieke verwikkelingen overheersten dan het boekenwezen. In de moderne geschiedenis is dat niet anders geweest. Het verhaal van de Duitstalige schrijvers die in de jaren dertig naar Amsterdam vluchtten om hun in Duitsland verboden boeken daar uitgegeven te krijgen, is al vele malen verteld. Koos van Weringh bladert nog eens op persoonlijke wijze door hun tijdschrift Die Sammlung, waarbij hij af en toe de vergelijking met andere wereldsteden maakt. En het nog nooit beschreven internationale pen-congres dat in 1954 te Amsterdam werd gehouden, stond in het teken van de ideologische strijd van de Koude Oorlog waarbij de vrijheid van meningsuiting en drukpers overal iets anders betekende. Marco Daane beschrijft de complicaties van een tweeledige Duitse delegatie en de commentaren in kranten en wandelgangen op een congres waar voorts de experimentele literatuur centraal had

Amsterdam lijkt op een boekenkast, waarin prachtige banden tegen elkander leunen. Wanneer ik langs de huizen loop, zie ik ze als boeken in een bibliotheek, en ieder boek zou men willen lezen. –
jean cocteau

moeten staan. Het vrije woord in zijn experimentele vorm was toen immers niet meer te stuiten. Het vond bijvoorbeeld een podium in kunstenaarssociëteit Le Canard in de Spuistraat. Vijf jaar lang kwam in de galerie van Hans Rooduijn voor het voetlicht wat mag gelden als de fine fleur van de Nederlandse kunstwereld in haar prille staat. Tom Rooduijn schetst de literaire kant van deze broedplaats van beeldende kunst, literatuur, muziek en theater.

En passant komen in deze bijdragen ook schrijvers voorbij die in Amsterdam indrukken opdeden en soms verwerkten. Die konden in het licht van het begrip Wereldboekenstad heel saillant zijn. ‘Amsterdam lijkt op een boekenkast, waarin prachtige banden tegen elkander leunen. Wanneer ik langs de huizen loop, zie ik ze als boeken in een bibliotheek, en ieder boek zou men willen lezen,’ mijmerde Jean Cocteau in 1946 tegen interviewer Jef Last. En wijdden zijn buitenlandse collega’s er een roman aan, dan was het ‘vrije’ Amsterdam daarin vooral een ‘libertijnse’ stad. Het is vaak de hoofdstad van een land waar alles, van prostitutie tot euthanasie, gedoogd wordt, ‘als een Sodom en Gomorra’, vat Pieter Steinz samen. Hij bracht dat Amsterdam gezien door de ogen en boeken van buitenlandse romanciers letterlijk in kaart. Het leest als de topografie van een dubbelzinnigheid waarvoor schrijvers nu eenmaal sensibel zijn. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het kleine teruggevonden manuscript van Hella Haasse dat in dit nummer een plaats kreeg. Van ‘Gouden-Eeuws gezicht’ tot graffiti, van ‘eigenzinnig dwars’ via ‘morsig dubbelzinnig’ tot ‘commercieel vulgair’: Amsterdam beweegt zich tussen allerlei polen. En dat geldt inmiddels ook voor de vrijheid en verdraagzaamheid waarmee de stad zich tooit, stelt Haasse terecht vast.

De redactie

[2008/2]

Bij dit nummer
Over vrijheid van mening, drukpers, zeden en literatuur
Amsterdam Wereldboekenstad

Amsterdam is vanaf april 2008 een jaar lang Wereldboekenstad. Daarmee is het de achtste stad die dit predikaat een jaar lang mag voeren. Het werd in 2001 door unesco ingesteld om het grote belang van het boek en de vrijheid van publicatie te benadrukken.

De keuze voor Amsterdam is geen toevallige. De stichting die het evenement organiseert wil met Amsterdam Wereldboekenstad ‘de dialoog aangaan en aanjagen rond de vrijheid van uiting. Dit doet zij door het thema Open Boek als leidraad te nemen. Dit thema sluit aan bij het karakter van (boeken)stad Amsterdam en verbindt het boek met de maatschappelijke actualiteit in binnen- en buitenland.’

In dit themanummer gaat het juist om literaire en boekmomenten in de geschiedenis van Amsterdam. De lezer zal waarschijnlijk ervaren dat ook die vaak een verbinding met de actualiteit hebben, maar het aantonen daarvan is niet de opzet geweest. De Parelduiker is er nu eenmaal om episodes te ontvouwen die soms onder het stof van jaren hebben gelegen.

Daarbij blijkt trouwens dat dat ‘Open Boek’ soms wel degelijk dichtgeklapt moest blijven. Amsterdam staat en stond bekend om een bijna spreekwoordelijke vrijheid van drukpers, maar Jos van Waterschoot en Gwendolyn Verbraak laten in hun overzicht zien dat in de zestiende en zeventiende eeuw wel degelijk verboden en discriminaties voorkwamen. Religieuze en politieke verwikkelingen overheersten dan het boekenwezen. In de moderne geschiedenis is dat niet anders geweest. Het verhaal van de Duitstalige schrijvers die in de jaren dertig naar Amsterdam vluchtten om hun in Duitsland verboden boeken daar uitgegeven te krijgen, is al vele malen verteld. Koos van Weringh bladert nog eens op persoonlijke wijze door hun tijdschrift Die Sammlung, waarbij hij af en toe de vergelijking met andere wereldsteden maakt. En het nog nooit beschreven internationale pen-congres dat in 1954 te Amsterdam werd gehouden, stond in het teken van de ideologische strijd van de Koude Oorlog waarbij de vrijheid van meningsuiting en drukpers overal iets anders betekende. Marco Daane beschrijft de complicaties van een tweeledige Duitse delegatie en de commentaren in kranten en wandelgangen op een congres waar voorts de experimentele literatuur centraal had

Amsterdam lijkt op een boekenkast, waarin prachtige banden tegen elkander leunen. Wanneer ik langs de huizen loop, zie ik ze als boeken in een bibliotheek, en ieder boek zou men willen lezen. –
jean cocteau

moeten staan. Het vrije woord in zijn experimentele vorm was toen immers niet meer te stuiten. Het vond bijvoorbeeld een podium in kunstenaarssociëteit Le Canard in de Spuistraat. Vijf jaar lang kwam in de galerie van Hans Rooduijn voor het voetlicht wat mag gelden als de fine fleur van de Nederlandse kunstwereld in haar prille staat. Tom Rooduijn schetst de literaire kant van deze broedplaats van beeldende kunst, literatuur, muziek en theater.

En passant komen in deze bijdragen ook schrijvers voorbij die in Amsterdam indrukken opdeden en soms verwerkten. Die konden in het licht van het begrip Wereldboekenstad heel saillant zijn. ‘Amsterdam lijkt op een boekenkast, waarin prachtige banden tegen elkander leunen. Wanneer ik langs de huizen loop, zie ik ze als boeken in een bibliotheek, en ieder boek zou men willen lezen,’ mijmerde Jean Cocteau in 1946 tegen interviewer Jef Last. En wijdden zijn buitenlandse collega’s er een roman aan, dan was het ‘vrije’ Amsterdam daarin vooral een ‘libertijnse’ stad. Het is vaak de hoofdstad van een land waar alles, van prostitutie tot euthanasie, gedoogd wordt, ‘als een Sodom en Gomorra’, vat Pieter Steinz samen. Hij bracht dat Amsterdam gezien door de ogen en boeken van buitenlandse romanciers letterlijk in kaart. Het leest als de topografie van een dubbelzinnigheid waarvoor schrijvers nu eenmaal sensibel zijn. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het kleine teruggevonden manuscript van Hella Haasse dat in dit nummer een plaats kreeg. Van ‘Gouden-Eeuws gezicht’ tot graffiti, van ‘eigenzinnig dwars’ via ‘morsig dubbelzinnig’ tot ‘commercieel vulgair’: Amsterdam beweegt zich tussen allerlei polen. En dat geldt inmiddels ook voor de vrijheid en verdraagzaamheid waarmee de stad zich tooit, stelt Haasse terecht vast.

De redactie

Jan Gielkens
Op de markt

Op 14 september 2006 overleed Harry Prick, de pleitbezorger van Lodewijk van Deyssel, de bezorger van veel van diens werk ook, en vooral de biograaf van Karel Alberdingk Thijm alias Van Deyssel. Maar Harry Prick was veel meer dan dat. Een kenner van de literatuur in zijn algemeenheid was hij, dat was te lezen in zijn geschriften, dat was te horen wanneer je met hem sprak, dat was ook te zien wanneer je hem bezocht in zijn indrukwekkende werkvertrek op de begane grond van zijn huis in Maastricht. Het laatste van mijn twee visites bij hem vond plaats op 6 juli 2005. Ik ging met mijn collega Hanneke van Kempen een brokje van het archief van Lodewijk van Deyssel ophalen: de brieven van Herman Gorter, die ik te leen kreeg om te kijken of ik mogelijkheden zag ze uit te geven. Het was het eerste deel van het archief-Van Deyssel dat huize Prick verliet – de bezitter was er een beetje emotioneel over. Ik vroeg Prick of hij een voorwoord bij het voorgenomen brievenboek wilde schrijven. Hij wilde dat wel maar vroeg zich, nota bene, af of hij er wel de geschikte persoon voor was, en ook of het hem nog wel gegeven zou zijn: hij was al zo oud en er was nog zo veel te doen, zo veel te lezen vooral. De hele Balzac moest nog een keer gelezen worden, de hele Jean Paul, ook de brieven van deze tijd- en taalgenoot van Goethe, maar er waren nog maar twee delen van deze brieveneditie verschenen – hij hoopte dat hij het einde van de reeks van acht nog zou meemaken.

Maar dat lukte dus niet, en ook het voorwoord bij de brieven van Gorter aan Van Deyssel werd niets, ook al omdat ík geen tijd had om concrete plannen te maken. De uitvaartmis in Maastricht was stemmig en katholiek. Bij dat katholieke hoorde ook het bidprentje dat werd uitgedeeld en dat traditioneel iets hoort te zeggen over de overledene. Maar het bidprentje zei niets over Harry Pricks core business: de literatuur. Op de voorkant staat een foto van Prick, in zijn hand heeft hij een geïllustreerd tijdschrift, binnenin het kaartje staat een versje van ‘Al Qino’ met de bronvermelding ‘spreuk stiltecentrum azM’. Een levende Harry Prick zou ongetwijfeld hebben achterhaald dat de auteur eigenlijk een Chinees was en Ai Qing heette en dat het gedicht in allerlei uit het hoofd geciteerde versies op het internet te vinden is. En dus op de muur of in een drukwerkje van het Academisch Ziekenhuis Maastricht. Een bidprentje zou Harry Prick – Haary zei de priester die de uitvaartmis leidde op zijn Maastrichts – vermoedelijk wel in orde hebben gevonden, maar in deze vorm, zonder Van Deyssel, zonder literatuur? Vreemd is het.

Vreemd vond ik ook dat al acht maanden na de dood van Prick zijn prachtige bibliotheek werd geveild. In mei 2007 bestond een deel van het aanbod van veilinghuis Bubb Kuyper in Haarlem uit boeken uit de Maastrichtse schatkamer. Een lot met Jean Paul-publicaties, waaronder twee brievendelen, bleef onverkocht. Twee jaar eerder was op dezelfde plek een deel van de collectie van Boudewijn Büch verkocht, met daarin ook allerlei zaken die eigenlijk van Prick waren, zoals hij ons in juli 2005, kort na de betreffende Büch-veiling, vertelde. Een van de eerste briefkaartjes van Lodewijk van Deyssel aan Herman Gorter ging voor €230, exclusief opgeld, naar antiquariaat

AioloZ in Leiden en van daar voor meer naar een verzamelaar. Büch had deze autograaf en een aantal andere ooit van Prick ‘geleend’ met de belofte ze ooit terug te bezorgen of, bij een eventueel eerder overlijden van de lener, via een codicil weer bij Prick terug te laten keren. Maar dat codicil kwam er nooit en de geleende spullen keerden nooit naar Maastricht terug.

Kort na de veiling, want zo gaat dat, verscheen het overschot van de Prick-verkoping, net zoals dat eerder met de Büch-resten was gebeurd, op de markt, letterlijk, want de wekelijkse boekenmarkt in Den Haag is daar de plek voor. Ik vond twee losse delen van de Verzamelde werken van Herman Gorter die nog in mijn reeks ontbraken, allebei met notities en aanstrepingen van Prick, ook De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen van G.H. ’s Gravesande met diens opdracht aan Prick; ‘v.d.S’ kreeg Prick het proefschrift over Frans Coenen van K.F. Proost en uitgebreider was de opdracht aan Prick in Het festijn van Tachtig van Enno Endt: ‘Aan mijn feestdisgenoot sinds…, jaren vijftig is ’t niet?’ staat er op de Franse titelpagina. Veel liet ik ook liggen de maanden daarna, want af en toe verschenen er plukjes Tachtigers-literatuur met Pricks naam erin, series overdrukjes van publicaties van Prick in tijdschriften en andere dingen. Maar wat ik wel meenam was tim’s herinneringen van Aeg. W. Timmerman, de in 1938 bij Paris in Amsterdam verschenen autobiografische tekst van de Homerus-vertaler die bevriend was met veel Tachtigers, onder hen Herman Gorter en Lodewijk van Deyssel. Prick maakte in 1983 een nieuwe editie van tim’s herinneringen voor de serie Privé-domein van de Arbeiderspers, hij maakte voetnoten en schreef een nawoord. Op het schutblad van de voor €1 gekochte eerste druk van 1938 staat in een net handschrift: ‘H.G.M. Prick’. Verspreid over het boek staan notities, ook kruisjes, en een blik in de editie van 1983 (of in de digitale versie ervan in de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren op www.dbnl.nl) toont dat die notities en kruisjes te maken hebben met de heruitgave. Waar een rood Prick-kruisje in het boek van 1938 staat, staat in de editie van 1983 meestal een voetnoot, correcties in door Timmerman verkeerd geschreven namen bijvoorbeeld staan overeenkomstig Pricks

aantekening in de heruitgave. Hoort zo’n boek niet bij het archief van Harry Prick, denk ik dan, in die zevenentwintig ongesorteerde dozen die nu bij het Letterkundig Museum in Den Haag liggen?

In het gekochte boek zat nog het een en ander, maar dat zag ik pas toen ik thuiskwam. Ten eerste een bedankkaartje van de familie Timmerman na het overlijden van ‘Tim’ in april 1941. Het kaartje zal aan Lodewijk van Deyssel, of beter aan Karel Alberdingk Thijm, gericht zijn geweest, want Harry Prick was toen nog niet met Van Deyssel bezig. Misschien was dit dus Van Deyssels exemplaar voordat het Pricks exemplaar was? Het eerste exemplaar van Tim’s Herinneringen, zo lezen we in Pricks nawoord van 1983, werd op 23 augustus 1938 in Kunstzaal Enzlin in Blaricum aan Timmerman ter gelegenheid van diens tachtigste verjaardag uitgereikt door een oud-leerling, jonkheer Ayzo Epeus van Humalda van Eysinga (1878-1958), die kunstschilder was geworden. ‘Ayzo’ was de naam waarmee Van Humalda van Eysinga in november 1924 een portret van Aegidius Timmerman ondertekende. Dit portret werd als briefkaart gedrukt. Een van die briefkaarten stuurde of gaf Timmerman ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag aan Van Deyssel. Hij schreef aan de adreszijde: ‘Ter herinnering / aan Tim / 23 Aug 28. / Wat heeft-ie veel / aan je te danken / Karel!’ En die briefkaart, dat mooie bewijs van een bijzondere relatie, lag en ligt in mijn exemplaar van Tim’s herinneringen. Literaire vriendschap, voor een euro te koop op de markt.

Laagwater

Marco Daane
De som van de delen

Plagiaat is er in allerlei soorten en maten. Het lijkt simpel: A schrijft over van B, maar het verschijnsel omvat juist allerlei interessante capriolen. Soms gaan auteurs zelfs dermate ‘interactief’ met werk van collega’s aan de slag, dat men zich op het hoofd krabt: is dit nog wel plagiaat? En waar de een zich dan welbewust achter ‘intertekstualiteit’ of iets dergelijks verschuilt, weet de ander werkelijk niet beter en doet dit uiterst naturel en ‘onschuldig’.

Het interessantst is die glijdende schaal natuurlijk als een beroemde auteur naar een andere beroemde auteur heeft gegrepen. Vaak wijst zo’n overschrijfexercitie ook op literaire affiniteit van de overschrijver met de overgeschrevene.

De Schotse auteur Hugh MacDiarmid (1892-1978) staat in zijn land te boek als de belangrijkste dichter van de twintigste eeuw. Met onder meer zijn ellenlange epische vers A drunk man looks at the thistle (1925) gaf hij een nieuwe impuls aan literatuur in het Lallans, de oude Schotse cultuurtaal. Zijn oeuvre omvat 1485 pagina’s gedichten en een karrenvracht aan verhalen, andere prozastukken, autobiografische werken en kritieken; en hij stelde ook met ongeëvenaarde werkkracht ladingen tijdschriftnummers en bloemlezingen samen. Hugh MacDiarmid uitte zich daarnaast veelvuldig en nadrukkelijk op politiek en maatschappelijk gebied. Hij was zo’n schrijver die zijn tijd en land diepgaand cultureel beïnvloedde.

En hij was ook een notoire overschrijver. Zo notoir, dat de bezorgers van zijn Selected poems (1990) achter in hun editie ‘A note on MacDiarmid’s use of sources’ hebben opgenomen. ‘Bronnengebruik’ noemen zij zijn overtredingen inderdaad, en ‘creative transcription’. Michael Grieve (zoon van de dichter, in het dagelijks leven Christopher Grieve geheten) en Alan Riach maken gewag van ‘het nemen van verborgen prozapassages uit dagboeken en boeken en die omvormen tot poëzie’. Zij gebruiken hier het adjectief ‘obscure’, dat ook ‘onbekend’ of ‘obscuur’ zou kunnen betekenen; maar de lijst van MacDiarmids ‘bronnen’ omvat weinig obscure Britse namen als John Cowper Powys, John Buchan en Terence White, en ook een brief van Herman Melville aan Nathaniel Hawthorne.

Het geeft al aan dat MacDiarmid niet bang was om Grote Woorden van Grote Schrijvers te hergebruiken. Zijn ‘creative transcription’ paste hij bovendien in allerlei gradaties toe. Op 31 december 1964 ver-

scheen in Times Literary Supplement een boekbespreking waarin MacDiarmids gedicht ‘Perfect’ (1937) werd behandeld. Kort daarna drukte het blad een ingezonden brief van de Welshe dichter Glyn Jones af, waarin deze meldde dat dat gedicht eigenlijk van hem kwam. MacDiarmids versregels waren een poëtische ‘behandeling’ (komma’s, regeleindes, enjambementen) van zinnen uit een verhaal van Jones uit 1937. Jones voegde eraan toe een bewonderaar van de Schot te zijn en geen herrie te willen. Die kwam er toch. MacDiarmid schreef eerst ten antwoord dat hij graag tekst uit soms zeer disparate bronnen haalde en verwerkte, maar altijd zorgvuldig bronnen had vermeld voorzover hij ze kende. Jones verhalenbundel beweerde hij echter niet te kennen. ‘In dit geval […] heb ik het ofwel automatisch van buiten geleerd en nadien gedacht dat het van mijzelf was, of het in een van mijn notitieboeken geschreven met hetzelfde gevolg. Wat voor plagiaat ook, het is beslist onbewust geweest.’ Het vuurtje was echter reeds opgestookt. Diverse andere brievenschrijvers lieten in de daaropvolgende maanden met voorbeelden zien dat MacDiarmid er wel pap van lustte. In een vervolgverweer haalde die er weer andere argumenten bij: ‘Zoals Mr. T.S. Eliot zei: “Minor poets lenen, major poets stelen” en mijn eigen aanpak bij veel van mijn latere werk is die van Mr. Ezra Pound geweest die, in een van zijn essays, zegt dat hij materiaal neemt vanwaar hij het maar kan vinden en ernaar streeft de assemblage ervan in een artistieke eenheid om te vormen, met als ultieme test dat het geheel (d.w.z. wat hij in totaal maakt uit deze afzonderlijke materialen) uiteindelijk meer is dan de som van de delen.’ (Voor de duidelijkheid: zelf leun ik hier onder meer op een reconstructie door MacDiarmids biograaf, wijlen Alan Bold, in diens studie MacDiarmid. The terrible crystal…) En tijdens een latere ontmoeting met Glyn Jones drukte hij hem op het hart blij te zijn met de affaire, aangezien die veel publiciteit voor hem had gegenereerd. Wat er ook te zeggen is over MacDiarmid (veel!), hij was niet bang en liep niet weg.

Eigenlijk was hij überhaupt niet bang, voor niets en niemand. Hugh MacDiarmid bemoeide zich met alles en iedereen en nam nooit een blad voor de mond. Benevens zijn gigantische literaire oeuvre was hij actief in de politiek. Hij was een geharnast communist (verdedigde zelfs de Sovjet-inval in Hongarije) en werd daarom uit de Schotse nationale partij geschopt; en hij was een rabiaat anti-Engelse nationalist die daarom uit de Schotse communistische partij werd verwijderd. Angry young (en later ‘old’) man en ‘terriër’ worden eufemismen bij het lezen van het levensverhaal van deze kleurrijke

(een cliché, maar clichés zijn vaak waar) en vooral gepassioneerde en controversiële dichter en schrijver. Zijn invloed reikte en reikt ver in allerlei literaire maar ook politieke, maatschappelijke, culturele en taalkwesties. Hij heeft zelfs in de Nederlandse literatuurgeschiedenis een rolletje gespeeld. Behalve van een met veel (door Kees Buddingh’ ingeschonken) whisky overgoten bezoek aan Poetry International in 1973, is hij bij ons bekend uit Gerard Reves Op weg naar het einde. Reve kwam hevig met homohater MacDiarmid in botsing tijdens een rumoerige schrijversconferentie in Edinburgh in 1962, een gebeurtenis die mede verband hield met Reves coming out. (Men zie hiervoor ook De Parelduiker 2003/4.) Kortom: iemand die met blote literaire vuisten de confrontatie aanging, die MacDiarmid.

Die houding heeft hem ook veel problemen opgeleverd. In de jaren twintig, toen zijn schrijverschap tot ontbolstering kwam, kreeg hij met zijn extreme opvattingen, balsturige gedrag en nooit geziene taalexperimenten geen poot aan de grond. Zijn drankgebruik botste voorts met de zorg voor een gezin, en ziedaar de basisvoorwaarden waaruit begin jaren dertig een geestelijke, lichamelijke en financiële crisis zonder weerga ontstond. Gelukkig ontfermden enkele vrienden zich over hem. De arts David Orr bood onderdak en verzorging aan.

Daarvoor moest MacDiarmid wel naar het uiterste noorden van de Britse archipel. Orr woonde op het eiland Whalsay in Shetland. In mei 1933 reisde MacDiarmid erheen. Hij hoopte te kunnen opkikkeren tijdens een louterende vakantie van enkele maanden – en bleef bijna negen jaar. Met zijn vrouw en zoontje bewoonde MacDiarmid een klein huisje boven op een winderige heuvel, in




soms bittere kou en armoe. Toch leverde dat lange verblijf ‘next to the North Pole’ hem uiteindelijk die loutering op. Het basale insulaire leven in een maritiem oerlandschap is heilzaam geweest voor hem persoonlijk – én inspirerend voor zijn schrijverschap. MacDiarmid-exegeten hebben later becijferd dat hij ongeveer de helft van zijn totale dichterlijke oeuvre in Shetland heeft geschreven.

In het autobiografische Lucky poet (1943) beschreef MacDiarmid wat hem daar nu precies in het zadel had gehesen en gehouden. Het was een mengsel geweest van de pertinente afzondering en bevrijdende ruimtelijkheid, en dat alles in een zuivere

natuurlijke omgeving – ‘dat terugwijken tot naakte rotsen en water en licht, die elders verborgen zijn tussen bomen en de bedrijvigheid van de industriële beschaving’:

One comes down to bedrock, and, alive, one feels indeed ‘this smoke of thought blow clean away, and leave the steadfast and enduring home’ – ‘the last of life, for which the first was made’. Or, as I have put it in one of my short stories, ‘But now – this! hard, intrinsic, whittled down to the last essentiality and directness, cruel yet so unswervingly sure in its concentration, so distinct in its surety. Does it not make you aware of another freer element in which each fate is detached and isolated? Here is no confusion. Is not this our natural element?’

De twee citaten met ‘smoke of thought’ en ‘last of life’ schreef MacDiarmid ter plekke toe aan een van zijn leermeesters, de progressieve uitgever A.R. Orage van het tijdschrift The New Age. Toen ik aan mijn boek met verhalen over eilanden en schrijvers Een eigen koninkrijk werkte (te verschijnen bij Atlas in mei) en deze passage tegenkwam, was ik echter ook benieuwd naar MacDiarmids eigen korte verhaal waaruit hij de rest van deze passage aanhaalde. Wellicht waren er nog meer literaire aanknopingspunten in te vinden omtrent zijn Shetlandse periode. Zoiets opsporen is echter geen sinecure: MacDiarmids her en der gepubliceerde verhalen en schetsen zijn lang niet alle gebundeld en zelfs niet allemaal getraceerd. In zijn prozabundels was ik het nog nooit tegengekomen. Een opgraving in Schotse bibliotheken leek me een eindeloze en op voorhand onmogelijke zoektocht naar de bekende speld in de hooiberg.

Heel wezenlijk was het ook niet om het te vinden. Lucky poet is zelf al rijk aan materiaal over MacDiarmids Shetlandse jaren.

Daarom besloot ik me te beperken tot het hulpmiddel dat onderzoekers in dergelijke omstandigheden tegenwoordig óók ten dienste staat: Google. Zonder veel fiducie tikte ik de woorden ‘hard’, ‘intrinsic’ en ‘whittled down’ uit het citaat in. Welgeteld één website kreeg ik terug: http://ebooks.adelaide.edu.au/l/lawrence/dh/l41r/chap7.html, een gratis collectie ebooks van de universiteit van Adelaide. Die toverde het zevende hoofdstuk op het computerscherm van een niet weinig beroemde roman van een nog beroemdere schrijver.

Dat kon ik direct vaststellen, want auteur en titel werden boven de pagina’s vermeld: The rainbow van D.H. Lawrence. Met enige verbazing – en ook weer niet, MacDiarmids aard kennende – las ik daarin deze passage waarin alle sleutelwoorden van het fragment uit Lucky poet voorkwamen:

A woman was thoroughly outside him. There was no confusion. So he could give that fine, deliberate response.
He was something separate and interesting; his hard, intrinsic being, whittled down by age to an essentiality and a directness almost death-like, cruel, was yet so unswervingly sure in its action, so distinct in its surety, that she was attracted to him. She watched his cool, hard, separate fire, fascinated by it. Would she rather have it than her husband’s diffuse heat, than his blind, hot youth?
She seemed to be breathing high, sharp air, as if she had just come out of a

hot room. These strange Skrebenskys made her aware of another, freer element, in which each person was detached and isolated. Was not this her natural element? Was not the close Brangwen life stifling her?

The rainbow (1915) is een familieroman die vooral draait om de ontwikkeling en het gevoelsleven van enkele vrouwelijke leden van de Engelse familie Brangwen. Dit fragment komt uit een lange overdenking van een van hen, Anna Brangwen, nadat zij een opwindende man heeft ontmoet die net als zij van Poolse afkomst is, Anton Skrebensky.

Meer leverde Google niet op. De vraag uit welk verhaal van hemzelf MacDiarmids fragment (ook) komt, moet tot nader order open blijven. Wel staat vast dat hij ervoor heeft geput uit een roman van een ander. Misschien wel begin 1938, toen hij aan een vriend zijn literaire verzamelarbeid beknopt beschreef: ‘Ik stuur hierbij de boeken van Lawrence en Powys terug en – omdat Taylor [zijn assistent] vandaag is aangekomen en de passages die ik wens kan uittypen – zal dat van Buchanan bij de volgende zending doen.’

Maar eigenlijk wordt die vraag ook overschaduwd door de onverwachte vondst waar hij toe heeft geleid. Daaruit blijkt immers meer over MacDiarmids techniek en over zijn verwantschap met een andere grote literaire naam. Hij is gerust op een lijn te stellen met D.H. Lawrence (1885-1930). Die zweeg in zijn (nog immer gelezen en verfilmde) romans nergens over en schopte heilige huisjes omver. De vrijmoedigheid voor zijn tijd van vooral Women in love (1921; het vervolg van The rainbow) en Lady Chatterley’s lover (1928) moet Lawrences tijdgenoot MacDiarmid, ook een kenner van erotica, hebben omarmd. In The rainbow vond MacDiarmid zelfs een soort parallel met zijn eigen situatie. Anna Brangwens overpeinzing over haar geestestoestand, haar afkomst en haar ontmoeting weerspiegelde MacDiarmids literaire en geestelijke ontwikkeling in Shetland. Op het a-intellectuele Whalsay kon hij soms hevig terugverlangen naar zijn vroegere leven in de ‘beschaving’, maar het eilandleven had hem iets anders en natuurlijks geopenbaard dat bevrijdend werkte. Lawrences woorden hadden daar blijkbaar zo perfect op gepast toen hij het in een verhaal wilde uitdrukken, dat hij ze er rücksichtslos voor had gebruikt. Het laat zien dat MacDiarmid echt niet altijd ‘onbewust’ en met bronvermelding plagieerde, zoals hij zelf beweerde, en dat de affaire-Gwyn Jones niet op zichzelf stond.

Anderzijds: hij goot Lawrences woorden opnieuw in het vat. MacDiarmids fragment vertelt in wezen hetzelfde, maar in zijn context en dus in een nieuwe geestelijke literaire ruimte. De techniek (die zelfs een naam heeft: ‘found poetry’ of ‘found text’) is dezelfde als bij het verhaal van Gwyn Jones waar hij een gedicht van maakte. Zoals iedere auteur zocht MacDiarmid regelmatig naar woorden; en vond hij wat hij zocht soms blijkbaar door anderen reeds neergeschreven. Naar eigen zeggen was zijn ‘allesverslindende leesgedrag’ daar mede debet aan. En over wat zijn biograaf Bold deftig ‘derivatie’ noemde merkte hij ooit op: ‘Ik ben nooit een van degenen geweest die bang zijn om “te literair” te worden.’

Maar ja: waar was Hugh MacDiarmid eigenlijk wél bang voor?