Archief: DBNL

[2008/4]

Koen Hilberdink+
‘O god, ik duizel van mijn eigen haat!’
Over de Bilthovense nalatenschap van Paul Rodenko

In 1948 deed Paul Rodenko (1920-1976) voor het eerst pogingen een dichtbundel bij een gevestigd uitgevershuis uit te geven. Een uitgave was voor hem van belang, omdat hij met de bundeling van vroege gedichten een periode van zijn dichterschap wilde afsluiten. Enkele uitgevers leken geïnteresseerd in de bundel die hij Kamerpoëzie wilde noemen, maar zagen om uiteenlopende redenen uiteindelijk geen been in een uitgave. Hij moest daarna tot de zomer van 1951 wachten toen Uitgeverij Holland zijn debuutbundel Gedichten als elfde deeltje opnam in haar vermaarde Windroosreeks.

Paul Rodenko had niet eerder een uitgever gevonden en koos ervoor in Gedichten zowel oude als nieuwe poëzie op te nemen, wat de eenstemmigheid van de bundel aantastte. In de eerste afdeling ‘Kamerpoëzie’ staan ‘oorlogsgedichten’ geschreven in een periode van geestelijke ontreddering waarin Paul Rodenko schrijvend vat op zijn bestaan probeerde te krijgen. De gedichten in de tweede afdeling ‘Arabisch’ zijn met verwijzingen naar de wereldliteratuur intellectueler. Zij zijn het werk van een erudiete essayist die inmiddels in literaire tijdschriften als Columbus en Podium met eigenzinnige literatuuropvattingen de aandacht van literair Nederland had weten te trekken.

Niet alleen de bundel Gedichten was tweestemmig, de kritiek was dat ook. Anthonie Donker richtte in Critisch Bulletin zijn pijlen op de eerste afdeling en noemde de gedichten ‘uitingen van onlust’, die vol staan met ‘landerige’ beelden. Hij vond dat Paul Rodenko als reactie op ‘de levenstoestand na 1940’ beter geen poëzie had kunnen schrijven. F. Bordewijk was in een bespreking in het Utrechts Nieuwsblad juist enthousiast over de poëtische beelden.1 Ook op Paul Rodenko’s volgende bundel Stilte, woedende trompet uit 1959, verschenen bij Bert Bakker / Daamen, was kritiek. Volgens sommige critici had hij daarin te veel zijn literaire en mythologische eruditie willen etaleren en zij verlangden terug naar de persoonlijke dichter van ‘Kamerpoëzie’ uit de eerste bundel. Deze kritiek werd herhaald toen in 1975 zijn ver-

zamelde gedichten onder de titel Orensnijder tulpensnijder verschenen. Het latere werk daarin werd door een aantal critici als te geforceerd en gedateerd weggezet. De bundel werd niettemin goed verkocht.

Hoewel Paul Rodenko’s dichterschap markant en vernieuwend genoemd kan worden, haalde hij de literatuurgeschiedenis vooral als bloemlezer, criticus en essayist. Een groot lezerspubliek bereikte hij met de ‘Ooievaartjes’ Nieuwe griffels, schone leien, van Gorter tot Lucebert, van Gezelle tot Hugo Claus. Een bloemlezing uit de poëzie der avant-garde (1954), Tussen de regels. Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie (1956), Met twee maten. De kern van vijftig jaar poëzie (1956), Gedoemde dichters. Van Gérard de Nerval tot en met Antonin Artaud (1957) en Voorbij de laatste stad (1955), waarin hij een keuze uit het werk van de door hem bewonderde dichter Gerrit Achterberg, voorafgegaan door een boeiende inleiding, presenteert.

Paul Rodenko werd als essayist aanvankelijk beïnvloed door Slavische schrijvers en denkers als Fjodor Dostojevski en Lev Sjestov. Later kwamen daar Fransen als Georges Bataille en Maurice Blanchot bij. Door de kennis van buitenlandse schrijvers en filosofen had hij met zijn revolutionaire kunst- en literatuuropvattingen een grote voorsprong op Nederlandse essayisten uit zijn tijd. De schrijver moet voor Paul Rodenko een onruststoker zijn, iemand die het publiek kwetst en zekerheden ontneemt. Hij hield van asociale figuren die het gerichte Betoog, het staatsbestel, de bestaande zeden en denkgewoonten en ‘de gecodificeerde taal’ laten exploderen. Daarom koos hij ook voor het anarchisme, want had zijn grondlegger de Rus Michael Bakoenin niet geschreven: ‘Men moet de wereldbrand ontketenen, men moet de oude wereld vernietigen. Op de as van die oude wereld, op haar bouwvallen herrijst vanzelf de nieuwe, betere wereld.’ Ruim een decennium voordat Jan Cremer en Jan Wolkers debuteerden en fatsoenlijk Nederland met hun romans wakker schudden, schreef Paul Rodenko vanuit deze achtergrond al over de noodzaak van schrijvers om obscene taal te gebruiken, omdat alleen zo de taal, het fundament van de maatschappij, ontwricht kan worden. Ook met zijn in het verlengde hiervan ontwikkelde poëzie-opvatting liep hij in Nederland voorop. Het gedicht beschouwde hij als een autonoom taalkunstwerk. Wat een gedícht uitdrukt was van belang, niet wat de díchter heeft willen zeggen of heeft gevoeld. Deze gedachte was bijna een mantra in zijn kritieken die hij in de jaren vijftig schreef. Een gedicht krijgt alleen betekenis door het arrangement van beelden en klanken, was een opvatting waarvan hij in zijn krantenstukken de praktische consequentie op vaak vernuftige wijze demonstreerde.

Paul Rodenko’s mythe

Paul Rodenko publiceerde als negentienjarige gymnasiast in het schoolblad Canto van het Haagse Maerlant Lyceum zijn eerste verhalen en essays, waarin hij al kiest voor het antirationalisme. In Canto neemt hij bijvoorbeeld de wetenschap op de hak en bespot hij onderzoekers die zelfs het toeval in een wet willen vatten. Ook pu-

bliceerde hij in het schoolblad gedichten, zoals ‘Zondagmiddag’ uit 1940, waarvan hier de eerste strofe:

Het gedicht uit Canto preludeert op gedichten uit de afdeling ‘Kamerpoëzie’ van zijn eerste bundel, waaronder een gedicht met dezelfde titel. Ook daarin beschrijft de ik-figuur zijn afstand tot de wereld, die wordt gesymboliseerd door het venster. Opvallende overeenkomsten met het gedicht uit Canto zijn eveneens de ongewone beelden en de traagheid:

Over Paul Rodenko’s eerste gedichten is wel eens beweerd dat ze een existentialistische levensbeschouwing uitdrukken. Een zin als ‘Zijn dat mijn handen die als zwammen aan / je lichaam groeien’, waarin het eigen lichaam walging oproept, geeft daar ook aanleiding toe. Eerder is het zo dat hij als dichter zijn werkelijkheid beschrijft. In de vroege gedichten maakt de lezer kennis met een jongen die niet actief aan het leven deelneemt en zich een vreemdeling voelt, iemand die apart staat. Vanuit deze eenzame positie observeert hij vertraagd de omringende wereld, alsof

hij naar een film kijkt. Dat hij de werkelijkheid anders ziet, vertaalt zich bij hem in het indringend gebruik van voor die tijd ongewone poëtische beelden.

Niet alleen Paul Rodenko’s eerste gedichten bieden een blik op zijn persoonlijk leven, ook de gedachten in de essays en kritieken zijn verweven met zijn biografie. Hij was karakterologisch anders dan zijn vader, een tirannieke en zeer aanwezige Rus die van zijn kinderen geen enkele tegenspraak duldde. De vader-zoonrelatie in huize Rodenko was daardoor uiterst complex en leidde in Paul Rodenko’s prille jeugdjaren tot hevige conflicten. Aanvankelijk protesteerde hij nog tegen de man die alles beter dacht te weten, maar vanaf zijn puberteit sloeg hij dicht. Zijn woede verlamde hem en door zijn emoties niet te uiten, werd hij angstig. Daar kwam bij dat hij vanaf zijn zesde levensjaar stotterde, wat zijn isolement nog eens versterkte. Paul Rodenko trok zich gedwongen door zijn spraakgebrek terug in zijn schulp en ‘bewaarde’ zijn agressie voor zijn gedichten en essays. Hij kon alleen nog maar boos op papier worden en als gepassioneerd essayist richtte hij zijn boosheid op substituut-vaders zoals de kerk en politieke instituties. Door zijn Slavische oriëntatie wist hij het Rusland van zijn vader te verbinden met zijn agressieve poëtica en bleef hij ondanks de moeizame relatie aan hem loyaal. Die verbondenheid tussen vader en zoon benadrukte hij ook nog eens door zijn Slavische achtergrond te cultiveren en zijn Nederlandse wortels en vorming – hij had bijvoorbeeld een ‘gewone’ Nederlandse moeder – grotendeels te ontkennen.

Bij Paul Rodenko zijn leven en werk meer met elkaar vervlochten dan je op grond van zijn poëticale opvattingen zou verwachten, was een van de stellingen in mijn in 2000 verschenen ‘Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart’. Een biografie van Paul Rodenko (1920-1976).2 Zijn opvattingen over het autonome vers maken net als de cultivering van zijn Russische achtergrond deel uit van zijn mythe. Deze stelling werd nog eens bevestigd toen na de publicatie van de biografie op een verrassende plek onbekend werk van Paul Rodenko opdook. Rodenko wist dat ook voor hem leven en werk tot op zekere hoogte met elkaar vervlochten zijn, maar na een traumatische ervaring tijdens de Tweede Wereldoorlog kon hij niet anders dan deze romantische literatuuropvatting bestrijden.

In therapie

Paul Rodenko studeerde na zijn eindexamen gymnasium korte tijd Slavische talen in Leiden om een jaar na de sluiting van de universiteit in november 1940 over te stappen op psychologie in Utrecht. Deze veelzijdige studie had haar goede naam te danken aan de hoogleraar F.J.M.A. Roels, een excellente onderzoeker en bevlogen docent die aan de hand van personages uit de wereldliteratuur zijn studenten inleidde in psychische ziektebeelden. Daarnaast liet hij ze experimenteel onderzoek in een laboratorium doen, waar Paul Rodenko bijvoorbeeld leerde hoe je de tastzin en het reactievermogen van personen kunt meten. Dat was op zich interessant, maar hij hoopte in Utrecht vooral meer te weten te komen over de oorzaak van zijn

angsten en stotteren, dat in die tijd door psychologen en psychiaters werd gezien als een neurotische aandoening. De beheptheid met zijn psychische problemen frustreerde niet alleen zijn omgang met medestudenten – het viel iedereen op dat Paul Rodenko zijn best deed zo min mogelijk op te vallen en moeilijk contact maakte -, zij maakte hem ook blind voor de politieke realiteit. Paul Rodenko besefte door de verkenningen van zijn innerlijk onvoldoende dat Roels nationaal-socialistische sympathieën had en daardoor met steun van de bezetter tot in 1944 door kon werken. Door bij hem college te volgen, raakte Paul Rodenko ongewild in Utrecht verzeild in nationaal-socialistische kringen.

Tot het wetenschappelijk corps van Roels behoorde tijdens de oorlogsjaren ook dr. Willem Johannes Cornelis Kooper, een gepromoveerde plantkundige – hij had onkruid onderzocht op een suikerplantage in Pasoeran in Nederlands-Indië – die Jungiaanse karakterkunde en droomanalyse doceerde. Hij had zich na een jarenlang verblijf in de Oost in 1936 in Bilthoven gevestigd, waar hij de politiek gelijkgestemde Roels ontmoette die hem na de inval van de Duitsers aan een baantje en patiënten hielp. Kooper was niet alleen docent, maar behandelde ook mensen met psychische klachten. Veel inwoners in Bilthoven ergerden zich aan de praktijken van deze in hun ogen charlatan, vooral omdat hij met steun van de Duitsers onbevoegd medicijnen verstrekte. Kooper zelf vond dit maar lasterpraatjes en vertelde zijn patiënten wel degelijk deskundig te zijn en in Zürich in Jungiaanse leeranalyse te zijn geweest. Een bewijs daarvoor kon hij echter niet overleggen.

Kooper bewoonde sinds 1941 een door de Duitsers in beslag genomen riante villa aan de Ruysdaellaan 17 in Bilthoven in een wijk waar landverraders, nsb‘ ers en Duitsers woonden. In de bovenkamer aan de voorzijde van zijn huis ontving hij zijn patiënten. Een van hen was Paul Rodenko, die vanaf het voorjaar van 1943 twee keer per week zestig minuten in een vis à vis-setting voor zijn stotteren en angsten werd behandeld. Kooper werkte met dromen van de patiënt waarvan hij via de zogenaamde amplificatiemethode de beelden vergeleek met analoge beeldmotieven uit de wereld van de Griekse en Romeinse goden, gnostici en mystici. Daardoor zou de betekenis van de dromen duidelijk worden en de patiënt, geholpen door de interpretaties van de therapeut, inzicht krijgen in zijn innerlijke conflicten. Kooper gebruikte echter bij zijn patiënt Paul Rodenko niet alleen dromen, maar nam ook kennis van gedichten en notities.

Dat werd mij duidelijk toen een jaar na de publicatie van de biografie de kleindochter van de man bij wie Paul Rodenko tijdens de Tweede Wereldoorlog in therapie was geweest, contact met mij zocht. Zij vertelde me niet alleen over haar grootvader, die zij ‘een wonderlijke, charismatische en intelligente boef’ noemde, maar overhandigde mij ook onbekend werk van Paul Rodenko dat zij in haar grootvaders nalatenschap had gevonden. Een bijzondere vondst, omdat hiermee nog eens werd aangetoond dat Paul Rodenko in een bepaalde periode in zijn leven geloofde in de mogelijkheid om door de analyse van zijn gedichten dichterbij de wortels van zijn innerlijke conflicten te komen.3

De eenzame rus

Kooper kreeg van Paul Rodenko notities over thema’s die al de rode draad in zijn latere essays en kritieken laten zien. Ze kondigen de geboorte aan van de criticus en essayist Paul Rodenko die zijn status aparte en psychische gesteldheid in verband probeerde te brengen met zijn gedeeltelijke Russische achtergrond en vond dat de kunstenaar een onruststoker moet zijn, iemand die anders dan de dominee en de partijpoliticus de mensen hun zekerheden moet ontnemen. De kunst moet de kant van het nieuwe kiezen en de schrijver moet een sprong in het diepe wagen, was al vroeg zijn overtuiging. Hieronder volgt een kleine, representatieve selectie uit de notities:

Lijden grondfactum van de menselijke staat. Door het lijden komt de mens tot besef dat hij leeft: een leven zonder lijden is de dood. Het lijden alleen brengt het leven tot bewustzijn van zichzelf: daarom is het lijden grondfactum van de menselijke staat.

*

Hebben de grootste dichters niet altijd hun eenzaamheid bezongen, nu eens jammerend, dan weer profetisch of geresigneerd? De unio mystica, de mystieke vereniging van de ziel met God, is immers alleen maar een uiting van het intense verlangen naar vereniging met de naaste (want wat is God anders dan een op het scherm der eeuwigheid geprojecteerde foto van onze naaste?) Het slot van Beethovens Negende is zulk een visioen van ene nadere werkelijkheid, een visioen dat alleen maar in de ziel van een hopeloos eenzame kan opdoemen. ‘Alle Menschen werden Brüder…’ Dit is tevens het Leitmotiv van de Russische literatuur en het eenzaam zijn is de diepste oorzaak van alle misstappen die Dostojevski’s helden begaan en steeds moet de verzoening plaatsvinden door vereniging met de medemens. Raskolnikow boet zijn schuld door de verbanning op zich te nemen, d.w. dus z. dat hij zich voor de mening van zijn medemens buigt en broederschaps-idee accepteert: en het is de liefde van een vrouw, die hem tenslotte tot deze bevrijding van zijn individualiteit, zijn eenzaamheid brengt. Het is dus de vrouw, de vrouw als minnares, die de ban van onze geslotenheid verbreekt… en hierin ligt juist het utopische van Dostojevski’s wereldbeschouwing. Dante is in dit opzicht aardser, reëler: want zijn uiteindelijke vereniging met Beatrice, met den-medemens dus, kan alleen in de hemel plaatsvinden, d.w.z. nooit (of in een visionaire toekomst, die buiten onze aardse werkelijkheid ligt). Daarom is het experiment van Don Juan ook onverbiddelijk tot mislukking gedoemd, want ook hij zocht immers de verlossing hier in aard.

 

*

 

Spanjaarden en Russen daadmensen. Spanjaarden en Russen zijn, in tegenstelling tot de Fransen voor wie de theoretische houding kenmerkend is, daadmensen. […] Maar het verschil: de daad van de Spanjaard is het natuurlijk verlengstuk van zijn geest, terwijl die van een Rus een sprong is. De Rus is een Hamlet, die net zo lang door zijn ideeën heen en weer geslingerd wordt, tot hij er ineens genoeg van heeft en in een zinneloos daad-verlangen van de tarpeische rots springt: een sprong, die uit de aard der zaak slechts eenmalig is. Het leven van een Spanjaard daarentegen is een continuüm van daden, ieder idee gaat automatisch over in zijn concretisering (Don Quichote). Op artistiek terrein is Picasso de typische Spanjaard: met zijn technieken (roze, blauw, etc. periode) is hij De Don Juan van de schilderkunst. Een Russische schilder, die in dezelfde naoorlogse problematiek gevangen zat, ging van het coloriet over tot een zwartwittechniek, vandaar tot een wit-wit-techniek en vandaar logischerwijs tot zelfmoord. Dat is het typisch Russische: doorstormen tot de uiterste grens – en dan in de afgrond springen. (de rechtlijnigheid van de Rus).

*
Religiositeit als kuddedrift. Wat wij ‘religieus gevoel’ noemen, is niets dan een verzamelnaam voor alle mogelijke menselijke aandoeningen, driften, stemmingen. Wat de doorsnee-kerkganger onder zijn ‘godsvrucht’ verstaat, is gewoonlijk niets anders dan een bepaalde vorm van kuddedrift: een instinkt dat met de meest verschillende namen bekeeld wordt, al naar gelang het teken, waaronder de drift staat. Ontlaadt hij zich in een meeting, dan spreken we van vaderlandsliefde, ontlaadt zij zich in een kerk, dan spreken wij van godsvrucht.
*
Religiositeit als gebrek aan psychologisch inzicht. Wanneer iemand een gevoel heeft, dat hij niet onmiddellijk onder een van de bekende vakjes: liefde, maagpijn, verveling, vreugde etc. kan thuisbrengen, dan denkt hij al gauw: dit moet het religieuze gevoel zijn! Of ook: wanneer men verheugd is zonder te weten waarom of bedroefd zonder te weten waarom, dan wordt de oorzaak al gauw op een godheid geschoven. God als de som van alles wat men niet begrijpt. Credo quia absurdum.

De losgeslagene

De roep om vrijheid en de afkeer van het rationalisme en verstikkende dogma’s en deugden van kerk en staat zijn ook belangrijke thema’s in de gedichten die in Koopers nalatenschap werden aangetroffen. De drie gedichten, waarvan alleen ‘De losgeslagene’ door Paul Rodenko is gedateerd, worden hier voor het eerst gepubliceerd:

(Maart 1942)

 

Het was niet Paul Rodenko’s beste poëzie die zijn therapeut onder ogen kreeg. De ‘ingeslikte’ woede wordt in de Bilthovense gedichten te concreet in beeld gebracht en zijn objecten van haat te expliciet benoemd. Hier is hij als dichter te veel de revolutionair die met zijn oproep tot geweld de wereld wil veranderen. Boeiend materiaal voor de therapeut die zo toegang kreeg tot Paul Rodenko’s ingehouden agressie, minder interessant voor de poëzielezer. Die zou, dat begreep Paul Rodenko zelf ook, meer waardering hebben voor ingetogen gedichten zoals het hierboven geciteerde ‘Zondagmiddag’, dat gedempt-rumoerig is en waarin juist door de stilte de woede indringender aanwezig is. Om die reden heeft hij de drie gedichten waarschijnlijk vernietigd – in zijn eigen nalatenschap werden ze niet aangetroffen

-, maar hij kon niet voorkomen dat Kooper ze bewaarde en dat ze ruim dertig jaar na Paul Rodenko’s dood alsnog opdoken.

De therapie bij Kooper stopte noodgedwongen vlak voor de hongerwinter van 1944, maar resultaat hadden de sessies die hij anderhalf jaar had ondergaan niet gehad. Paul Rodenko had Kooper vertrouwd en hem zijn dromen verteld en notities en gedichten gegeven in de hoop dat daarin de sleutel tot de genezing van zijn stotteren zou worden gevonden. Dat was niet gebeurd en de teleurstelling over de Jungiaanse therapie van Kooper moet groot geweest zijn. Dat tijdens de behandeling ook zijn poëzie onderwerp van gesprek was geweest, was extra pijnlijk. Bovendien had de ‘foute’ Kooper, die zelf op 16 april 1945, dus drie weken voor de bevrijding, aan de gevolgen van een hersenbloeding stierf, hem na de Tweede Wereldoorlog in een lastig pakket gebracht door in 1943 als voorwaarde voor de therapie te stellen dat hij, Rodenko, de loyaliteitsverklaring moest tekenen. Hiermee verklaarde Paul Rodenko zich loyaal aan de Duitse bezetter en kon hij zijn studie en therapie vervolgen. Deze faux pas zou hem na de bevrijding lange tijd blijven achtervolgen. Paul Rodenko werd enkele jaren als student geschorst. De gebeurtenissen in Utrecht en Bilthoven vormden een dieptepunt in zijn bestaan.

Pogingen te genezen van zijn angsten en spraakgebrek deed hij daarna niet meer. Hij verzette zich vanaf dat moment tegen een persoonlijke interpretatie van gedichten van hemzelf en van anderen. Het blootleggen van innerlijke conflicten

van de dichter door middel van poëzieanalyse was zinloos, had hij in Bilthoven geleerd. Hij wendde de kunst op een diametraal andere wijze aan voor de oplossing van zijn innerlijke conflicten en plaatste zich als schrijver naast de maatschappelijke orde. Het vers moest niet meer zijn werkelijkheid weergeven, maar diende haar te ondermijnen. De dichter moest de woorden ontdoen van hun oorspronkelijke betekenis om daarna in het gedicht een nieuwe werkelijkheid te creëren die was gezuiverd van ‘de slakken van herinnering, verleden, traditie, zowel persoonlijk (het ik met zijn hebben en houden) als collectief (de wereld, de maatschappij)’.4 Zo kon de poëzie hem bevrijden van het verleden en zo kwamen leven en werk bij Paul Rodenko, zij het op een andere manier, toch weer samen. Zijn nieuwe benadering van leven en kunst had geen gevolgen voor de appreciatie van zijn essays, wel voor die van zijn latere gedichten. Zij waren te veel een constructie, te veel het werk van een dichter die liever thema’s en motieven uit de wereldliteratuur dan eigen gedachten en gevoelens in zijn poëzie verwerkt. Paul Rodenko begreep zelf ook dat zijn gedichten niet meer ‘zomaar’ waren geschreven, wat hij betreurde. In huiselijke kring sprak hij daar wel eens over en hij citeerde dan het zenboeddhistisch geheim van de boogschieter: ‘Je kunt alleen maar raak schieten door niet te denken.’5 Maar een weg terug naar zijn oorspronkelijk persoonlijk dichterschap was na wat er in Utrecht en Bilthoven was gebeurd onmogelijk.

Hetty Blok
Ramp met Armada

Marco Entrop beweert in zijn artikel over Wim Sonneveld en de Boekenweek (De Parelduiker 2008/1) dat ‘verregaande dronkenschap’ van hoofdrolspeler Cor Hermus er de oorzaak van was dat de opvoering van het toneelstuk Armada op het Boekenbal van 1950 in het honderd liep. Toen ik die avond de Stadsschouwburg binnenkwam om te gaan optreden, ontmoette ik in de gang de ontredderde en verkreukelde Jef Heydendael, schrijver van Armada. ‘Het is een vreselijke avond. Het publiek is dronken’, kreunde hij. Op het toneel trof ik achter het gesloten voordoek de desperate en verontwaardigde acteurs, die mij afrieden te gaan optreden.

Cor Hermus, de zeer gerespecteerde directeur van Comedia, een eersteklas toneelgezelschap dat zijn best had gedaan iets te maken van het magere script, zei: ‘Je moet het niet doen, Hetty, de hele zaal is dronken. Het zou een ramp worden.’ Bij hem was er géén sprake van overmatig alcoholgebruik. Een vriendin van mij die destijds in de zaal zat, bevestigde mijn mening in dezen. Het publiek was ook niet beschonken, maar liet zijn ongenoegen blijken over het stuk. Men had geen zin een en ander beleefd te pruimen.

In de kleedkamer overtuigde de geleerde Juliaan Bierens de Haan, directeur bureau van de commissie met de lange naam, mij ervan dat de gebrekkige kwaliteit van Armada oorzaak was van de commotie in de zaal. ‘Het publiek is niet dronken’, verzekerde hij me. Mijn optreden was een eclatant succes. Na afloop stormde Ko van Dijk de kleedkamer binnen om me te complimenteren. We kenden elkaar niet. ‘Het was zo vrolijk’, schalde hij. ‘Heerlijk na dat rampzalige stuk.’

Laagwater

Arno van der Valk
Martinus Nijhoff in uniform

In mijn bijdrage ‘’t Was waarlijk Pinksteren’ (in De Parelduiker 2006/2) beschreef ik de hechte band die de dichter Martinus Nijhoff (1894-1953) als officier met zijn manschappen opbouwde tijdens de mobilisatie van 1939 en de eerste oorlogsdagen in mei 1940. Klaarblijkelijk was die band zo sterk dat toen F.R.A. Henkels (1906-1975) van de clandestiene uitgeverij De Blauwe Schuit hem vroeg om een portret, Nijhoff de groepsfoto van zijn eskadron uit juni 1940 wel noemde, maar niet wilde afstaan: hij kon de foto niet missen. Het andere portret van hem in uniform, waarover hij het had in de brief aan Henkels van 30 juli 1942, is ‘een briefkaart-foto van mijn “buste”, (zeer leelijk!)’ en die kon hij niet vinden.

De ‘lelijke’ foto bevindt zich nu in de collectie van het Letterkundig Museum, net als een groepsfoto met daarop de jonge Nijhoff als infanterist (in maart 1913 kwam hij als aspirant-vaandrig bij het 4e Regiment Infanterie, waarna hij november 1913 geplaatst werd bij Regiment Grenadiers en twee jaar later als reserve-tweede-luitenant bij het 17de Regiment Infanterie). De groepsfoto uit juni 1940 is nooit getraceerd. Meer foto’s van Nijhoff in uniform leken er onder andere na naspeuring door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie niet te zijn. Tot er eentje opdook in Wij Huzaren (1969, nr. 3), het periodiek van de vriendenkring van het voormalig Eerste Regiment Huzaren en het Regiment Huzaren van Sytzama.

Kapitein Nijhoff was voor de reorganisatie van de cavalerie op 1 mei 1940 eskadronscommandant van het tweede eskadron wielrijders van de tweede verkenningsafdeling, gelegerd op de Elias Beeckmankazerne te Ede (dit eskadron ging op die datum op in het Vierde Regiment Huzaren). Volgens een van zijn luitenants, W.H. Gesner van der Voort, had hij als een commandant een persoonlijke band met ieder van zijn mannen en kon hij geen ‘douw’ geven, d.w.z. niet militair straffen. ‘Wel kon hij straffen met zijn ogen en met een enkele opmerking.’ De sinterklaasviering met zijn familie liet hij voorbijgaan omdat hij iets voor zijn troep organiseerde, maar hij kon een enkele keer ook uitschieten, ‘raak en hard; dan had hij binnen een uur spijt en – aangezien intrekken niet mogelijk was – restte hem slechts de “kater” van een gevoelig man, alleen te verzachten door een gesprek met één van zijn officieren.’

Op 27 oktober 1939 trouwde een van

Nijhoffs wielrijders, Jan Nijman, en diens kamergenoten hadden bij de kapitein Nijhoff de toezegging afgedwongen om een bruiloftsfeestje op de kazerne te mogen geven. Op maandagavond 30 oktober 1939 was het zover. Toen het de echtelieden om zeven uur met de bruidsmars uit Wagners Lohengrin door een haag van soldaten de eetzaal van de kazerne binnenkwamen, zagen ze tot hun verwondering dat niet alleen de kameraden maar ook majoor De Kruijff, kapitein Nijhoff en verscheidende onderofficieren aanwezig waren.

Toen iedereen had plaatsgenomen en koffie met gebak was geserveerd, nam Nijmans vriend Wim Nijhuis het woord om met felicitaties namens de jongens een cadeau aan te bieden. Volgens het verslag van die avond pakte het bruidje onder grote hilariteit een rammelaar, een toeter en een naakt popje uit. Majoor De Kruijff vertelde aansluitend dat dit de eerste keer in zijn lange militaire loopbaan was, dat hij een huwelijksfeest meemaakte in de kazerne en bood een enveloppe met inhoud aan waarmee te zijner tijd kleertjes voor een echt popje gekocht konden worden.

Daarna was het woord aan kapitein Nijhoff. Hij bood namens het eskadron zijn gelukwensen en een pendule aan. Hij noemde het feest een belevenis voor het eskadron en hoopte dat door dit feest de onderlinge vriendschapsbanden nog hechter zouden worden. Na het dankwoord van de bruidegom werden de glazen geheven en werd er een groepsfoto genomen: de derde foto van

Nijhoff in uniform. Het origineel bevindt zich vast in het trouwalbum van de tot dusver onvindbare Jan Nijman, maar in oktober 1969 werd de foto ook gepubliceerd in Wij Huzaren toen Nijman als lid van de gelijknamige vriendenkring zijn dertigjarig huwelijksfeest vierde.

 

Met dank aan de vriendenkring Wij Huzaren en de ritmeester b.d. H. Steenmetz.

Laagwater

Arno van der Valk
Martinus Nijhoff in uniform

In mijn bijdrage ‘’t Was waarlijk Pinksteren’ (in De Parelduiker 2006/2) beschreef ik de hechte band die de dichter Martinus Nijhoff (1894-1953) als officier met zijn manschappen opbouwde tijdens de mobilisatie van 1939 en de eerste oorlogsdagen in mei 1940. Klaarblijkelijk was die band zo sterk dat toen F.R.A. Henkels (1906-1975) van de clandestiene uitgeverij De Blauwe Schuit hem vroeg om een portret, Nijhoff de groepsfoto van zijn eskadron uit juni 1940 wel noemde, maar niet wilde afstaan: hij kon de foto niet missen. Het andere portret van hem in uniform, waarover hij het had in de brief aan Henkels van 30 juli 1942, is ‘een briefkaart-foto van mijn “buste”, (zeer leelijk!)’ en die kon hij niet vinden.

De ‘lelijke’ foto bevindt zich nu in de collectie van het Letterkundig Museum, net als een groepsfoto met daarop de jonge Nijhoff als infanterist (in maart 1913 kwam hij als aspirant-vaandrig bij het 4e Regiment Infanterie, waarna hij november 1913 geplaatst werd bij Regiment Grenadiers en twee jaar later als reserve-tweede-luitenant bij het 17de Regiment Infanterie). De groepsfoto uit juni 1940 is nooit getraceerd. Meer foto’s van Nijhoff in uniform leken er onder andere na naspeuring door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie niet te zijn. Tot er eentje opdook in Wij Huzaren (1969, nr. 3), het periodiek van de vriendenkring van het voormalig Eerste Regiment Huzaren en het Regiment Huzaren van Sytzama.

Kapitein Nijhoff was voor de reorganisatie van de cavalerie op 1 mei 1940 eskadronscommandant van het tweede eskadron wielrijders van de tweede verkenningsafdeling, gelegerd op de Elias Beeckmankazerne te Ede (dit eskadron ging op die datum op in het Vierde Regiment Huzaren). Volgens een van zijn luitenants, W.H. Gesner van der Voort, had hij als een commandant een persoonlijke band met ieder van zijn mannen en kon hij geen ‘douw’ geven, d.w.z. niet militair straffen. ‘Wel kon hij straffen met zijn ogen en met een enkele opmerking.’ De sinterklaasviering met zijn familie liet hij voorbijgaan omdat hij iets voor zijn troep organiseerde, maar hij kon een enkele keer ook uitschieten, ‘raak en hard; dan had hij binnen een uur spijt en – aangezien intrekken niet mogelijk was – restte hem slechts de “kater” van een gevoelig man, alleen te verzachten door een gesprek met één van zijn officieren.’

Op 27 oktober 1939 trouwde een van

Nijhoffs wielrijders, Jan Nijman, en diens kamergenoten hadden bij de kapitein Nijhoff de toezegging afgedwongen om een bruiloftsfeestje op de kazerne te mogen geven. Op maandagavond 30 oktober 1939 was het zover. Toen het de echtelieden om zeven uur met de bruidsmars uit Wagners Lohengrin door een haag van soldaten de eetzaal van de kazerne binnenkwamen, zagen ze tot hun verwondering dat niet alleen de kameraden maar ook majoor De Kruijff, kapitein Nijhoff en verscheidende onderofficieren aanwezig waren.

Toen iedereen had plaatsgenomen en koffie met gebak was geserveerd, nam Nijmans vriend Wim Nijhuis het woord om met felicitaties namens de jongens een cadeau aan te bieden. Volgens het verslag van die avond pakte het bruidje onder grote hilariteit een rammelaar, een toeter en een naakt popje uit. Majoor De Kruijff vertelde aansluitend dat dit de eerste keer in zijn lange militaire loopbaan was, dat hij een huwelijksfeest meemaakte in de kazerne en bood een enveloppe met inhoud aan waarmee te zijner tijd kleertjes voor een echt popje gekocht konden worden.

Daarna was het woord aan kapitein Nijhoff. Hij bood namens het eskadron zijn gelukwensen en een pendule aan. Hij noemde het feest een belevenis voor het eskadron en hoopte dat door dit feest de onderlinge vriendschapsbanden nog hechter zouden worden. Na het dankwoord van de bruidegom werden de glazen geheven en werd er een groepsfoto genomen: de derde foto van

Nijhoff in uniform. Het origineel bevindt zich vast in het trouwalbum van de tot dusver onvindbare Jan Nijman, maar in oktober 1969 werd de foto ook gepubliceerd in Wij Huzaren toen Nijman als lid van de gelijknamige vriendenkring zijn dertigjarig huwelijksfeest vierde.

 

Met dank aan de vriendenkring Wij Huzaren en de ritmeester b.d. H. Steenmetz.

Piet Buijnsters+
‘Suikerjan’
of de perversies van een boekenverzamelaar

Wie nu in Antwerpen langs de St. Jacobsmarkt loopt, ziet op nr. 42 een gesloten huis, waar tegen de gevel nog een schild bungelt met opschrift Suikerjan: laatste herinnering in het straatbeeld aan de fameuze confiserie die hier tot voor enkele jaren gevestigd was. De buurt toont sporen van verval, maar heet in renovatie. De universiteit van Antwerpen gaat er kwartier maken, exquise pralines moet men voortaan elders zoeken. Maar ‘Suikerjan’ stond niet alleen voor dergelijke zoetigheden. Weinig klanten zullen geweten hebben dat de eigenaar Henri Dirkx in eigen beleving een ‘pervers’ dubbelleven leidde. Hij gold, onder ingewijden, met recht als de bezitter van een van de fraaiste Belgische privé-bibliotheken uit de naoorlogse jaren. Daarover is zelden iets naar buiten gebracht, ook niet door Dirkx zelf.

Het is overigens geen geheim dat in België de beste boekenverzamelaars zitten.1 Bibliofiele en gastronomische verfijndheid wedijveren daar met elkaar. Maar niet vaak zijn ze zo in één persoon verenigd geweest als in de Antwerpenaar Henri Louis Dirkx (1904-1980), naar zijn winkel in ambachtelijk suikergoed ook dikwijls Suikerjan of Suikeren Jan genoemd. Een geuzennaam waar hij trots op was. Maar in de huiselijke kring bleef het om zijn hoogblonde haar altijd ‘Witte’.

Over dat dubbelleven en die passie voor boeken kon ik alleen iets achterhalen dankzij Henri’s zoon Jan Dirkx (1939), aangevuld door informatie van vele anderen. Wat volgt is deels ook hun verhaal.2

Lezend in de achterkamer

De suikerbakkerij aan de Jacobsmarkt was rond het midden van de negentiende eeuw gesticht door Henri’s grootvader Jan Vanderveken en kreeg pas later de naam Suikerjan naar deze grand-père. Jans dochter Marieke Vanderveken (1871-1960) trouwde in 1895 met Alexander Dirkx (1871-1957), die samen de zaak voortzetten. Van hun drie kinderen was Henri, geboren op 3 juni 1904, de jongste. Hij volgde tot het laatste jaar de moderne studierichting wiskunde aan het Koninklijk Atheneum te Antwerpen, de enige middelbare school die toen buiten het onderwijsmonopo-

lie van de clerus viel.3 Het onderwijs daar werd tot 1938 hoofdzakelijk nog in het Frans gegeven. Thuis was de voertaal Nederlands of liever ‘Aantwaarps’. Over de reden waarom Henri voortijdig het Atheneum verliet bestaan twee lezingen. Volgens zijn zoon Jan brak Henri de studie af, omdat zijn ouders met de winkel wilden stoppen en hij de aangewezen opvolger was. Maar Henri zelf gaf in een interview een spannender verklaring, die de vorige overigens niet geheel hoeft uit te sluiten. Hij zou van school zijn gezet, ‘omdat hij een boek zat te lezen dat op de verboden lijst stond, en verklaarde dat hij dit deed omdat hij “zijn geloof verloren had”, maar aan een reddingsoperatie niet wilde meewerken’.4 Het resultaat was in elk geval dat hij na zijn militaire dienst in 1924 het familiebedrijf Suikerjan ging leiden, wat hij tot 1969 zou blijven doen, daarbij geholpen door Emilia (‘Emmy’) Herfurth (1904-1980), ondanks haar Duits klinkende naam een rasechte Antwerpse, met wie hij in 1926 getrouwd was. In 1970 is hun zaak overgenomen door Walter Stevens, maar de echte glorietijd was toen al voorbij, die lag in de periode tussen de twee wereldoorlogen. En in 1999 sloot de winkel voorgoed.5

‘Suikerjan’ maakte vrijwel alle snoepgoed zelf in eigen atelier. Achter en deels onder de winkel en het woonhuis lagen de werkplaatsen, waar vier of vijf arbeiders de hele dag bezig waren karamellen, noga, fondant, marsepein en pralines te maken. Want, anders dan de naam suikerbakkerij suggereert, wordt suikergoed nooit gebàkken.6 Het assortiment was groot: ‘Voor Sinterklaas kwamen daar holle choco-

laden figuurtjes en marsepeinen mannen bij, voor Kerstmis gevulde chocoladen klompen en chocoladen ringen om aan de kerstboom te hangen, voor Nieuwjaar gevulde chocoladen harten, voor 1 april gevulde chocoladen vissen, voor Pasen chocoladen eieren in allerlei maten en gewichten en eieren in hardgekookte suiker.’7 Specialiteit: doopsuikers, roze voor de meisjes en blauwe voor de jongens.

De winkel was een Antwerps monument. ‘Hendrik Conscience [1812-1883] kwam er zijn zuurtjes kopen. Gewoon volk en adellijken waren er klant.’ Henri: ‘Rijk en arm kwamen bij Suikerjan over de vloer, vooral wanneer er een dopeling in de familie was. Wij leverden [ook] aan winkels buiten de stad, onder meer te Lier en zelfs in Noord-Brabant.’8 Vooral rond de feestdagen was het er razend druk. Maar daartussen kon Henri in de achterkamer, het klingelen van de bel afwachtend, zitten lezen. Dat lezen had hij van zijn vader Alexander: ‘Hoewel die slechts tot twaalf jaar naar school was geweest, bleef hij zijn leven lang een verwoed lezer.’ Voor Henri gold hetzelfde, met dit verschil dat hij ook Frans, Duits en Engels las, zowel proza als poëzie, van Ronsard en Rabelais over Balzac tot Gide, met speciale liefde voor Rilke. Maar het begon toch met Nederlandse of liever Vlaamse literatuur: ‘Ik zie Felix Timmermans nog bij ons in de winkel komen. In die tijd9 had hij een snoepwinkeltje geopend in de Kartuizersvest en kwam zich bij ons bevoorraden. Toen Pallieter [1916] verscheen, kocht vader het boek, want “een kalant van ons heeft dat geschreven”. Hij was er in de wolken over, moeder had wel bezwaren. Als veertienjarige las ik het ook. Ik herinner me nog goed in 1917, dat Het kindeke Jezus in Vlaanderen toen in de vitrine lag van de Nederlandsche Boekhandel naast de deur. Ik kocht het van mijn eigen spaarcenten. Hier staat het nog altijd, het is van Timmermans mijn lievelingsboek gebleven.’10

Naar school is Henri Dirkx naderhand nooit meer gegaan. Door zelfstudie werd hij de veelbelezen kenner van de Nederlandse en Franse literatuur van de jaren 1850-1950. Dat lezen was vanaf het begin gekoppeld aan het verwerven van boeken. Verreweg de meeste lezers hebben alleen oog voor de tekst. Henri Dirkx heeft van jongsaf het boek als object gekoesterd, het gaf hem naar eigen zeggen een erotisch genoegen. Een volgende stap was de ontdekking dat rond die begeerde bijzondere boeken en handschriften een handelscircuit bestond, niet noodzakelijk alleen van antiquaren en veilinghouders, maar ook onder liefhebbers. Tijdens

de Tweede Wereldoorlog bleef Henri’s nog onvolgroeide bibliotheek op de eerste etage boven de winkel voor vernietiging bespaard, toen twee V1’s vlak achter het pand St. Jacobsmarkt 42 insloegen.11 In de late jaren veertig is Dirkx echt begonnen met het gericht verzamelen van zeldzame gravures en boeken uit de negentiende of twintigste eeuw.

Behalve literatuur speelden ook muziek en ‘schone kunsten’ een grote rol in Henri’s leven.12 Daarnaast was hij een verwoed fotograaf en veldornitholoog. Zo werd hij omstreeks 1950 medestichter van de Belgische vereniging voor natuur- en vogelreservaten. Het exlibris met vogels in een boom, dat de Brusselse graficus Marc Severin in 1943 voor Henri Dirkx maakte,13 verwijst duidelijk naar deze liefhebberij.

Vrienden en relaties

Met Felix Timmermans (1886-1947) in Lier bleef door de jaren het contact bewaard. Dirkx hoorde de succesvolle schrijver in de zaal Fortunia op de hoek Pelikaan- en Vestingstraat over eigen werk spreken. Regelmatig als Timmermans in Antwerpen kwam, kocht hij wat lekkers voor zijn kinderen. Zo stond hij op tweede paasdag 1924 weer in de winkel. Henri Dirkx vroeg hem toen om zijn exemplaar van Boudewijn te signeren, een verzoek dat hij sindsdien vaker aan gerespecteerde schrijvers heeft gedaan. En omdat auteurs gauw het verschil zien tussen handtekenin-

genjagers en echte boekenliefhebbers, bleef het niet bij signaturen. Diverse boeken en manuscripten uit de bibliotheek van Henri Dirkx hebben een handgeschreven opdracht. In het geval Timmermans bleef de vriendschap toch wat aan de buitenkant, al kreeg zij een opmerkelijke finale, waarover straks.

Een intieme relatie bestond er met de vlakbij in de Lange Nieuwstraat op nr. 91 wonende Antwerpse dichter Maurice Gilliams (1900-1982), welke vriendschap zich ook uitstrekte tot hun wederzijdse echtgenotes Emmy en Marieke. Gilliams (‘de Moris’) werd een huisvriend, die ook regelmatig bij de familie Dirkx kwam logeren in hun villa Hazegras in Kapellenbos, ten noorden van de stad Antwerpen. Wat hen verbond was zeker hun gemeenschappelijke bibliofiele liefhebberij. Gilliams was de zoon van een drukker met uitgesproken typografische belangstelling. Zijn eerste gedichten verschenen in uiterst kleine oplagen voor de happy few. Van de verzamelbundel Gedichten 1919-1958 uit 1964 (oplage 125 exemplaren) werden er vijf op naam van de bezitter van A tot E gemerkt: A voor Gilliams’ geliefde Maria-Elisabeth (‘Marieke’) de Raeymaekers, B voor de dichter zelf, en C voor Henri Dirkx.14 In een brief van 26-10-1982 aan Gilliams schreef Emmy Dirkx dat ‘mijne beste Witte hem als zijn trouwe, eenige vriend beschouwde’.15 Tot die binnenste cirkel behoorde verder de jongere pianoleraar Firmijn Vanderloo’ (1913-1997), naar eigen bewoording ‘hof’-bibliograaf van Maurice Gilliams, met diens vrouw Frieda. Zij logeerden eveneens soms in het grote landhuis in Kapellenbos.

Andere vrienden of relaties uit de literaire hoek waren de Cervantes-bibliograaf Prosper Arents (1889-1984), aan wie Henri als ‘mijn geloofsgenoot in Balzac’ een kleine publicatie toestuurde16 en de Antwerpse stadsbibliothecaris Emmanuel (‘Mane’) de Bom (1868-1953).17 Frank Lateur (Stijn Streuvels) bezocht hij enkele malen in Het Lijsternest te Ingooigem. Ook Alfons de Ridder (1882-1960) zal voor

Henri Dirkx geen vreemde zijn gebleven, al kende hij hem misschien niet meteen als Willem Elsschot. In oktober 1943 stuurde hij De Ridder een pakje suikerbonen ten geschenke.18 Veelzeggender is dat Elsschot hem op 12 maart 1947 zijn geruchtmakende gedicht ‘Borms’ in eigenhandig handschrift toezond.19 Dirkx’ commentaar is mij niet bekend, maar hij had veel met de schrijver van de roman Kaas gemeen. Allereerst al het zakendoen en het onopgesmukte, daarnaast het Vlaamse zelfbesef en in verband daarmee ook de grote aandacht voor een correct taalgebruik.

In latere jaren zullen vooral bibliofiele relaties – antiquaren als Paul van der Perre in Brussel, of Lolier en Pierre Berès te Parijs en medeverzamelaars als de Brusselse notaris Pierre Groensteen of de Antwerpse pastoor Frans Leytens – een grotere rol in het leven van Henri Dirkx hebben gespeeld: aanvankelijk als zijn mentor, naderhand als zijn ‘leerling’, bijvoorbeeld in het geval van de Antwerpse advocaatbibliofiel Mr. Flor Bastaens (1917-1991) en Henri’s neef Frank van Groeningen (1917).

 

Suikerjan was, in alles kieskeurig, geen allemansvriend. Dat gold ook voor de schrijvers die hij in zijn boekenkast toeliet. ‘Een bibliotheek, zei hij, wordt in grote mate ook gekarakteriseerd door wat er nièt in zit. Bepaalde schrijvers uit de twintigste eeuw wil ik er niet zien in staan, omdat ik niet met hen wil gelijkgesteld worden.’20 Wie die verworpenen zijn vertelt hij er niet bij, maar in een brief van 25 juni 1980, waarin hij Maurice Gilliams gelukwenst met de hem toegekende grote Prijs der Nederlandse Letteren, valt hij scherp uit naar ‘die twee Vlaamse lullematijzen’, die eerder met deze prijs bekroond werden.21 Namen blijven wederom achterwege, maar dit moet slaan op Marnix Gijsen en Gerard Walschap. Een in 1992 bekroonde, over wie hij zich daarentegen tegenover Jozef Boets zeer lovend uitliet,22 was de Gentse dichteres Christine D’Haen.

Schrijvers moeten op een gegeven moment vernomen hebben, dat Henri Dirkx geïnteresseerd was in de aankoop van literaire handschriften. Een figuur die in het

Vlaamse literaire leven tijdens het interbellum een gewichtige rol speelde was Ferdinand Victor Toussaint van Boelaere (1875-1947), prozaschrijver en criticus. Daarenboven een groot verzamelaar van Vlaamse literatuur en als zodanig de voorganger van Henri Dirkx. Een man om rekening mee te houden: medeoprichter en jarenlang secretaris van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen en sinds 1931 ook voorzitter van de Vlaamse pen-club. Hij hoefde zich nooit voor te stellen en kende iedereen. Aan de weinige brieven die van hem aan Dirkx bewaard zijn gebleven zit altijd een luchtje.23 Op 24 september 1945 probeert hij via Dirkx Maurice Gilliams uit te horen over ‘de houding van [de Antwerpse musicus] Lodewijk De Vocht [1887-1977] tijdens de bezetting’. In juni 1946 biedt hij Dirkx een vijf pagina’s tellend handschrift van Gilliams te koop aan, dat deze beschikbaar had gesteld voor een veiling van de Hollandse pen-club. Dirkx reageert in eerste instantie onthutst: ‘Uw kaartje maakt me perplex. Is het wel fair het handschrift van Gilliams te koopen vóór de veiling? Ik wil er graag 1500 frank aan besteden maar vrees dat het op de veiling meer kan opbrengen, bizonder in “vente à l’américaine”. Ik zou toch vooral de Hollandsche kunstenaars niet willen schaden. Daarom… wat u doet is goed gedaan. Uwe beslissing, om het even dewelke, is me welkom.’24 Kennelijk is de zaak daarna beklonken. In een kort daarop volgende brief van 29 juli 1946 biedt Toussaint om een vakantiereis naar Afrika te kunnen bekostigen enige manuscripten uit zijn eigen bezit te koop, waaronder ‘eventueel een handschrift van [Karel] v.d. Woestijne’. Dirkx moet echter niet denken dat Toussaint berooid is, hij heeft juist veel geld uitstaan, o.a. de 2000 franken die hij nog van Dirkx tegoed heeft voor dat Gilliamshandschrift. Gilliams van zijn kant ondertekende in december 1945 een eigenhandig opgestelde verklaring, dat het bewuste manuscript ‘in mijn aanwezigheid, door de heer Henri Dirkx “zwaar” betaald [werd] aan wijlen de heer F. Toussaint’, die het geld vervolgens in zijn eigen zak zou gestoken hebben.25

Academielid Toussaint van Boelaere heeft na de Tweede Wereldoorlog ook de aanval op Felix Timmermans ingezet op beschuldiging van collaboratie met de Duitse bezetter wegens het in ontvangst nemen op 28 juni 1942 te Antwerpen van de Rembrandt-prijs, hem toegekend door de universiteit van Hamburg. Gevolg is geweest dat de eens zo gevierde (en op zijn populariteit gestelde) Timmermans

voor de rest van zijn leven bij de toonaangevende literaire elite persona non grata was geworden. Deze miskenning verergerde zijn hartkwaal. Oude vrienden meden hem nu, maar Henri Dirkx bezocht ‘den Fé’ na de oorlog nog zes of zeven keer in Lier en noemde dat zijn treffendste herinnering aan Timmermans:

‘Hij lag toen ziek te bed en was blij iemand te zien. Op zekere dag zegt Mane de Bom tegen mij: “Timmermans’ eigendommen staan onder sekwester [zijn in beslag genomen]. Hij heeft geld nodig. Misschien kunt ge daar wel iets vinden dat u interesseert”. Samen met [de flamingant] Mark Tralbaut [1902-1976] en De Bom ben ik hem thuis gaan vinden. Ofschoon hij goed wist dat geen van ons drieën gelovig was, vertelde hij dat hij veel bad, vooral de Paternoster. […] Mijn belangstelling ging natuurlijk uit naar het handschrift van Het kindeken Jezus in Vlaanderen. Hij beloofde ernaar te laten zoeken. De volgende keer kreeg ik inderdaad een opgerolde bundel papieren. Toen ik thuis alles sorteerde, kwam het uit dat ik eigenlijk twee of drie versies had. Een volledig werkhandschrift met talrijke correcties, doorhalingen, varianten. De tekst wijkt dikwijls sterk af van de definitieve lezing. Ik heb een deel in perkament laten inbinden in klein folio. Het andere deel is een etui met fragmenten.’26

Timmermans was blijkbaar content met de verkoop en vroeg bij een volgend bezoek of Dirkx ook interesse had in De zeer schoone uren van juffrouw Symforosa, begijntjen. Daar was geen handschrift meer van voorhanden, maar hij kon het wel voor Dirkx netjes overschrijven. Met enige aarzeling stemde Dirkx in met dat vreemde plan en veertien dagen later was het ding al af. Adembenemend mooi noemde Dirkx het resultaat en liet ook dit handschrift door de in Ukkel (Brussel) wonende wit-Rus Vladimir Tchékéroul (1899-1992) in perkament binden. Wat Timmerman niet geweten zal hebben is, dat zijn bezoeker vrijwel gelijktijdig met zijn vijand Toussaint van Boelaere in onderhandeling was over de aankoop van zijn handschriften en eerste drukken. Ironisch genoeg ging het daarbij vooral om werk van Timmermans zelf, zoals de eerste druk van Pallieter op Hollands papier in perkamenten

band, waar Toussaint nu graag vanaf wilde. Timmermans’ oorspronkelijke Symforosa-uitgave op Chinees papier droeg zelfs een eigenhandige opdracht van Felix aan Toussaint.

Tussen de met bibliofiele begeerte vermengde ziekentroost noteerde Dirkx bij een van zijn laatste bezoeken aan Timmermans nog een bizar geval: ‘Terwijl hij daar met een zware hartziekte te bed lag, bracht men hem een pan worst en warempel geen kleintje. Sneller dan ik het zeggen kan was alles verdwenen.’ Kort daarna, op 24 januari 1947, is Timmermans overleden. Bij de begrafenis vier dagen later voerden in het sterfhuis alleen pater Jozef van Mierlo en Maurice Gilliams het woord.27 Op het eerste gezicht wekt het bevreemding dat fijnzinnige lieden als Dirkx en Gilliams zoveel waarde hechten aan het werk van Felix Timmermans. Wat hen waarschijnlijk aantrok was de meer verstilde, Vlaams-mystieke kant van de Lierse schrijver.

Verzamelaar en bibliograaf

Toussaint van Boelaere heeft Timmermans maar enkele maanden overleefd. Hij stierf op 30 april 1947 en zijn mooie bibliotheek, rijk aan Nederlandse literatuur, kwam op 23 april 1948 in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel onder de hamer.28 Deze eerste grote veiling op een gebied waarin Dirkx zich voortaan nadrukkelijk zou manifesteren is voor Suikerjan een niet te missen kans geworden. De inauguratie van de verzamelaar Dirkx. Zelf bieden heeft hij zelden gedaan, daar had hij toen nog geen tijd voor en het paste ook niet in zijn wens om discreet achter de schermen te blijven. In de Brusselse antiquaar-veilinghouder Paul van der Perre uit de Regentschapsstraat vond hij een vriend op afstand, die zijn Belgische commissies behartigde.

Volgens Dirk-Emma Baestaens[!], zoon van eerder genoemde Mr. Flor Bastaens, was de verzameling-Dirkx ‘zelf gebaseerd op onder meer de collecties F. Toussaint van Boelaere, J. Greshoff en E. de Bom’.29 Ik weet niet van een veiling-De Bom, maar incidentele verkopen aan Dirkx kunnen gemakkelijk onderhands zijn geschied, daar kenden die twee elkaar goed genoeg voor. Onwaarschijnlijker lijkt een relatie met de dichter, journalist en bibliofiel Jan Greshoff, die van 1927 tot 1939 als correspondent voor Het Vaderland en de Nieuwe Rotterdamsche Courant in Brussel woonde en daar door zijn vele contacten in literaire en artistieke kringen als een soort cultureel ambassadeur optrad. Greshoff was goed bekend met bijvoorbeeld Karel van de Woestijne, Maurice Roelants en Willem Elsschot. Ook speelde hij een actieve rol als redacteur van het bibliofiele tijdschrift De Witte Mier en van de door A.A.M. Stols uitgegeven reeks Ursa Minor (1936-1939). Maar de naam Dirkx komt in dit verband nergens ter sprake.30 En in 1939 verdween Greshoff voorgoed uit zicht door naar Zuid-Afrika te emigreren. Bovendien was Henri Dirkx er de man niet voor om grote partijen en bloc over te nemen. Hij kocht altijd heel selectief, boek voor boek.

In Nederland werd antiquariaat Schuhmacher




– lange tijd hier het enige dat in moderne Nederlandse literatuur deed – tot zijn dood toe het lijfantiquariaat van Suikerjan. Dirkx ontdekte die zaak van Max en Wilma Schuhmacher omstreeks 1954, toen ze nog tweehoog op de Nieuwe Keizersgracht 11 zaten, en het klikte meteen. De gewaardeerde klant werd vanzelf een goede vriend. Wilma: ‘Henri Dirkx was in onze ogen de ideale verzamelaar – hij verzamelde vanuit de tekst en wou daar door middel van eerste drukken in de best denkbare exemplaren het dichtste bijkomen.’31 In die beginjaren van het verzamelen van moderne Nederlandse literatuur waren vele uitgaven moeilijker te krijgen dan nu en dikwijls niet eens in een universiteitsbibliotheek te vinden, maar ‘Dirkx kon je altijd vragen hoe een boek qua tekst in elkaar zat’. ‘Van hd leerden we [eveneens] om het gevoel voor opdrachten aan “ebenbürtigen” te ontwikkelen – dat wil zeggen deze veel hoger te schatten dan de opdracht aan een willekeurig iemand – ook het gevoel voor het perfecte exemplaar, bij ons een exemplaar hd genaamd.’ Het eerste boek dat Dirkx bij Schuhmacher kocht was de Zilverdistel Kloos [Verzen uit de jaren 1880-1890, 1919]. Andere, grotere, stukken waren bijvoorbeeld Couperus’ handexemplaar van De Berg van Licht met diens eigen correcties in deel I, ‘later door ons teruggekocht op de veiling in 1981 en toen aan de heer [Jan] Eekhoff verkocht, en een luxe editie van Van Ostayens (nagelatene) Gedichten.’ Ook mevrouw Dirkx kwam soms mee naar Amsterdam, ‘geduldig wachtend op een stoel in de winkel tot haar man en wij uitgepraat en uitgetoond (van boeken) waren.’ En bij tegenbezoeken in Antwerpen ‘gingen we altijd met de lekkerste lekkertjes ter wereld weer naar huis’. Wilma Schuhmacher benadrukt dat Dirkx ‘vrij was van elke vorm van snobisme en geenszins jaloers op de veel rijkere Flor Bastaens, “die jongen”, die net begon met verzamelen en daarin door hd werd geïnstrueerd en bijgestaan’. Haar conclusie: ‘Het was een vriendschap om aan alle kanten trots op te wezen.’

Ook het Amsterdamse antiquaren-echtpaar Max en Olga Israël gingen enkele malen bij Dirkx op bezoek. Toen deze te kennen gaf nooit een eerste druk van Top Naeffs School-idyllen (Amsterdam, H.J.W. Becht, 1900) gevonden te hebben, beschouwde Max dat als een ‘uitdaging’ en stuurde hem op 10 april 1974 ‘uit vriendschap’ een exemplaar ten geschenke toe.32

Henri Dirkx stelde zich nooit tevreden met enkel de aankoop van enig boek. Hij wilde daarvan ook meteen alle bibliografische details tot op de bodem uitgezocht zien. En omdat het negentiende-eeuwse boek een stiefkind was, ging hij zelf aan het werk. De lezer voor zijn plezier werd zo haast ongemerkt een voorbeeldig bibliograaf.

Onduidelijk is of het verzamelen van Nederlandse en Franse literatuur min of meer gelijktijdig begon. Maar Dirkx’ eerste publicaties betroffen in elk geval enkele Vlaamse boeken uit zijn bibliotheek. Ze verschenen vanaf 1952 in De Gulden Passer, het driemaandelijks bulletijn van ‘De Antwerpse Bibliofielen’, dat door De Nederlandsche Boekhandel op de St. Jacobsmarkt nr. 50 werd uitgegeven. Het waren zakelijke beschrijvingen van de vroegste publicaties van Conscience (Het Wonderjaer, Phantazy, De Leeuw van Vlaenderen, Hoe men schilder wordt) en Gezelle (Vlaemsche Dichtoefeningen),33 steeds gebaseerd op autopsie, met behulp van zijn eigen exemplaren. En uiterst consciëntieus op een manier die we later in Nederland alleen terugvinden in de catalogi van Wilma Schuhmacher.

Wars van elk getheoretiseer, komt Dirkx in zijn korte inleiding meteen ter zake. Volgens hem verschenen er in Vlaanderen gedurende de negentiende eeuw wel degelijk enkele boeken die, buiten hun literair belang, ook door hun uiterlijk aantrekkelijk mogen heten. Maar die kunnen geen verzamelaar bekoren, indien ze niet goed bewaard zijn. Er zijn slechts drie ‘staten’ waarin een rechtgeaard bibliofiel zo’n negentiende-eeuws boek zou willen bezitten:

1.	Ingenaaid, met het originele omslag; nadeel: superkwetsbaar.
2.	In een latere band, de papierranden onafgesneden en het originele omslag bijgebonden.
3.	In een goede band uit de tijd, eventueel bij werken vóór 1875 zonder omslag. Het is deze staat waar zijn persoonlijke voorkeur naar uitgaat.

Overigens merkt hij op, dat soms een uitzondering op die stringente regel kan en moet gemaakt worden voor een bijzonder auteursexemplaar met correcties of opdracht. In dit bibliofiele credo herkent men onmiddellijk de Franse haute-bibliophilie, die mijlenver afstond van de toenmalige Nederlandse verzamelaarspraktijk.

 

Veel meer dan Conscience is Gezelle voor Henri Dirkx de lievelingsschrijver, naar

wie zijn bijzondere aandacht de nu volgende jaren uitgaat. In de Gezellekroniek van 196434 wordt voor het eerst de aandacht gevestigd op de Gezelle-bibliotheek ‘van de heer H. Dirkx, die het Gezelle Genootschap zeer genegen is’ en zijn materiaal ‘voor ernstige Gezelle-studie’ ter beschikking stelt. Ten huize natuurlijk, staat er voor alle zekerheid bij. Volgt een overzicht van al zijn Gezelliana. Deze bijdrage eindigt met een omkaderde oproep van Dirkx zelf, die ‘werkzaam is aan een bibliografie van de eerste Gezelle-uitgaven’ en de lezers verzoekt om informatie over de voordrukken die Gezelle vaak van zijn gedichten liet verschijnen.

Een voorbeeld ter illustratie van de gedrevenheid waarmee Henri Dirkx achter bijzondere boeken aanging. In 1902 publiceerde L.J. Veen te Amsterdam een postume bloemlezing Verzen van Gezelle met een inleiding van Gustaaf Verriest. Hiervan verschenen honderd luxe-exemplaren op Hollands papier, elk – om kopers te lokken – met ingeplakt een vers in oorspronkelijk handschrift. Krankzinnig idee natuurlijk, maar voor Dirkx een uitdaging om zoveel mogelijk exemplaren van die bundel in handen te krijgen. In 1964 had hij er drie te pakken, in 1979 tien van het veertigtal dat thans nog te traceren valt!35

Onmiddellijk na Gezelle moet men Karel van de Woestijne noemen als een door Dirkx bewonderd en verzameld dichter. Toch krijgt men de indruk dat zijn verzamelaarsaandacht eind jaren vijftig enigszins verschoof van de Vlaamse naar de Franse literatuur. Concreet: van Conscience naar Balzac. Zeker is dat hij na 1955 niet meer in De Gulden Passer gepubliceerd heeft, vermoedelijk omdat dit Antwerpse tijdschrift zich vooral ging richten op de geleerdenkring rond Plantijn en Moretus. Hoewel Dirkx naast Conscience, Gezelle, Timmermans en Streuvels ook oorspronkelijke uitgaven van Anna Bijns, Vondel, Cats en Breero in de kast had staan, stond hij met zijn bèta-opleiding zonder kennis van Latijn of Grieks toch buiten de humanistische traditie die in De Gulden Passer haar huisorgaan vond. Voor een pure liefhebber van ‘moderne’ literatuur viel daar weinig te beleven. Komt bij dat er sinds december 1954 een aantrekkelijk alternatief bestond in het Brusselse tijdschrift Le Livre et l’Estampe, orgaan van de Société des Bibliophiles et Iconophiles de Belgique. Bij deze voorname club, met veel Belgische adel op de ledenlijst, sloot Henri Dirkx zich in 1954 onmiddellijk aan en vanaf 1958 tot zijn overlijden maakte hij zelfs samen met o.a. Pierre Groensteen deel uit van het bestuur. In 1958 liet hij ook door Marc Severin een totaal ander, zuiver typografisch, uiterst klein exlibris hd maken,36 dat in zijn strenge eenvoud de overgang naar de moderne bibliofilie markeert. In 1960 verscheen in het door Paul van der Perre geredigeerde Le Livre et L’Estampe zijn eerste bibliografische bijdrage, opvallend genoeg nog over een Vlaams prozawerk: Ernest Staes, Advocaat. Schetsen en Beelden (1874) door Tony, pseudoniem van Anton Bergmann (1835-1874).37 Maar dat was tegelijk ook zijn laatste publicatie op dat gebied.

Balzac en de nieuwe bibliofilie

In 1969 verhuisden Henri en Emmy Dirkx met hun twee kinderen van de St. Jacobsmarkt naar een ruime flatwoning op de Rubenslei 16 met uitzicht op het Stadspark. Wie hem daar bezocht, zag hoe één wand van zijn bibliotheek geheel in beslag werd genomen door Nederlandse boeken en de wand daartegenover door Franse literatuur. Vele waren opnieuw gebonden door de beste handboekbinders in materiaal van de beste kwaliteit. En niet zelden waren ze dan nog beschermd door een roodmarokijnen cassette, waarin Dirkx ook zijn kostbare handschriften bewaarde. Eén keer kwam daar Ludo Simons, directeur van het Vlaamse Letterkundig Museum, op bezoek ‘en toen schoof hij zorgvuldig de gordijntjes van zijn boekenkast weg en mocht ik onder meer zijn Balzac-verzameling zien’.38 Deze Balzacs op groot papier waren de trots van Suikerjan, zoals ook Herman Liebaers, toenmalig directeur van de Koninklijke Bibliotheek in Brussel, getuigt.39 En wat meer zegt: ‘de eerbied van de Brusselse verzamelaars, die alle schoonheid en wijsheid uit Parijs verwachtten, voor Henri Dirkx was onvoorstelbaar’. Hij kende niet alleen de hele Balzac van buiten, maar heeft ook in Le Livre et L’Estampe de bibliografische puzzels rond zijn eerste romanuitgaven scherper in kaart gebracht.40

Het probleem zat hem in de zogenaamde Belgische préfaçons of voordrukken: uitgaven van vooral Franse romans te Brussel, nog voordat ze in Parijs officieel in boekvorm het licht zagen.41 Belgische roofdrukkers ontleenden hun tekst brutaalweg aan Franse kranten, waarin zo’n roman eerst als feuilleton was verschenen. Dat verschijnsel deed zich voor in de periode 1815-1854 en wekte van Franse zijde natuurlijk heftige verontwaardiging. Maar ook voor bibliofielen bracht het verwarring. Want wat was nu eigenlijk de ideale eerste druk: de Parijse uitgave of de Brusselse, die soms wel één à anderhalf jaar tevoren al verschenen was? De discussie daarover werd onder verzamelaars aangezwengeld door Fernand Vandérem (1864-1939) in het Franse tijdschrift Bulletin de Bibliophilie, waarvan hij sinds 1922 de redactie voerde.42 Vandérem bepleitte met ware hartstocht een Bibliophilie Nouvelle,43 waarbij de verzamelaar zich niet langer liet leiden door een literair-historisch gedicteerde apenliefde voor de zeventiende-eeuwse klassieken (Racine, Corneille enzovoort), maar zich vanuit eigen sensibiliteit beperkte tot de romantische en moderne literatuur. Die moest dan wel van hoge artistieke kwaliteit zijn en onberispelijk gepresenteerd in contemporaine band, zo dicht mogelijk staande bij het scheppingsmoment. Liefst gesecondeerd door handschriften of correcties van de auteur. Voor Vandérem verdienden die Belgische préfaçons, omdat ze dichter bij de originele tekst stonden, de absolute voorkeur. Hij vond daarin bijval van de Brusselse antiquaar Paul van der Perre, die in 1940 een samenvattende bibliografie over deze voordrukken uitgaf.44 Henri Dirkx van zijn kant heeft zich altijd verre gehouden van polemiek. Als verzamelaar-bibliograaf interesseerde hij zich voor de vroegste Franse èn Belgische Balzac-uitgaven. Dat er ook van Gezelles gedichten soms voordrukken bestonden, had hij al eerder ontdekt. En voor het overige deelde

hij Vandérems esthetische opvattingen




over de Nieuwe Bibliofilie. Dat betekende bijvoorbeeld: geen rijk gedecoreerde marokijnen banden om een dichtbundel van Baudelaire. Hoffelijk en bescheiden in zijn formuleringen, maar stringent in zijn bibliofiele principes – daarin lag het verschil èn de overeenkomst met het soms agressieve optreden van Vandérem.

Men begrijpt dat iemand als Henri Dirkx, die in zijn persoon de bibliofilie incarneert, geen hoge pet ophad van de grote publieksbibliotheken met hun uitgedroogde exemplaren en eeuwig personeelstekort. ‘Bibliotheken zijn stortplaatsen’ zei hij tegen directeur Ger Schmook van de Antwerpse stadsbibliotheek. Deze reageerde op zijn ‘openlijk beleden minachting’ met een mengeling van respect en (verholen) kritiek.45 Bewondering om de flair, waarmee ‘de vriendelijke heer-koopman’ voor een stukje handschrift van Proust of Rilke een buitenlandse reis kon ondernemen, of ‘per telegram of telex een gebiedend bod’ uitbrengen op een unicum dat hij alleen ergens wist te zitten. Kritiek toch ook om een mogelijk te ver gaand perfectionisme: ‘Uit enkele zeldzame eksemplaren van een bepaald werk van een bepaald auteur “fabriceert” hij met oneindig geduld en ogen van een beroepsverleider ter zake een super-zeldzaam stuk, onberispelijk in zijn eksistentie, zoals er… misschien ook nooit bestaan heeft.’ Maar: ‘Ik heb – al pratend met hem, met zijn doordringend onomstootbaar betoog met slepende stem – wel tien keer gewenst in zijn plaats te mogen verkeren […] om de kans te krijgen het stadspatrimonium aan zeldzaamheden te doen verzorgen zo, als hij dat met het zijne heeft kunnen doen.’

 

Slechts af en toe trad Dirkx, altijd met maar enkele topstukken, naar buiten. Zo bijvoorbeeld op een expositie van de Société des Bibliophiles et Iconophiles de Belgique in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel in 1969, begeleid door een catalogus Reflets de la Bibliophilie en Belgique. Dirkx was daar present met werken van Balzac en Gezelle, de twee hoofdzuilen van zijn collectie. Dat hij onder het Franse geweld de Nederlandse literatuur steeds trouw is gebleven, blijkt uit zijn prominente aanwezigheid als bruikleengever in de door Ludo Simons ingeleide bundel Vlaamse bibliofiele uitgaven 1830-1980 (Brussel 1980), ook dit een tentoonstellingscatalogus.

Interventie bij beijers

Op donderdag 28 september 1972 werd bij Beijers in Utrecht de bibliotheek van de dichter P.N. van Eyck geveild. Van Eyck was hoogleraar geweest in de Nederlandse letterkunde aan de Leidse universiteit. Hij bezat als vele professoren destijds een omvangrijke bibliotheek. Maar die blonk niet op de gewone manier uit door saaie, deels verouderde vakboeken, maar juist door een keur van moderne literatuur in diverse talen en een bijzondere collectie ‘fine printing’. Zo onder nr. 1794 van de veilingcatalogus een complete reeks, 16 in getal, van De Zilverdistel, de eerste Nederlandse private pers, in 1910 gesticht door de dichters J.C. Bloem, P.N. van Eyck en Jan Greshoff. Veilingmeester H.L. Gumbert wilde dit kavel deel voor deel inzetten. Toen stond de 78-jarige verzamelaar ‘Bob’ Nijkerk (1894-1987), vader van de vorig jaar overleden Karel Nijkerk, op om tegen de gang van zaken te protesteren. Hij noemde het een schande dat, wat met zoveel moeite als reeks was bijeengebracht, nu door verkoop van de afzonderlijke delen uiteen werd gerukt. Daarop stond ook Henri Dirkx op. Hij had, zei hij, thuis al een complete set van De Zilverdistel. Toch was hij hierheen gekomen, omdat er van sommige exemplaren varianten bestonden. Door verkoop van de afzonderlijke Zilverdistels kregen hij en andere verzamelaars de gelegenheid om hun collectie aan te vullen, een kans die hen door verkoop en bloc ontnomen zou worden.46 Zo’n frontale aanval van twee kanten tijdens de veiling zelf was nog nooit voorgekomen. Gumbert, enigszins onthutst, hield zich aan de geplande wijze van veilen.

De veilingen

Henri Dirkx is vrij onverwacht op 22 december 1980 na twee of drie dagen bedlegerigheid overleden.47 Maar over het lot van zijn bibliotheek had hij lang tevoren nagedacht en alle nodige maatregelen getroffen. ‘Zijn stelling was: als de kenner-verzamelaar er niet meer is gaat de verzameling teloor, en zeker zoiets delicaats als boeken.’48 Enkele handschriften werden aan een openbare instelling geschonken,49 de rest moest publiek worden verkocht. Het Nederlandse deel bij J.L. Beijers te Utrecht, de Franse boeken en handschriften in Parijs. De onderhandelingen daarover met de diverse veilingmeesters en experts werden gevoerd door de Antwerpse advocaat en verzamelaar Mr. Flor Bastaens.50

Van dit alles was weinig bekend onder de antiquaren en boekenliefhebbers die op 23 juni 1981 in de vroege namiddag elkaar troffen om even later op weg te gaan naar de veiling bij Beijers in Utrecht. Het was een anonieme veiling, alleen insiders wisten dat het hier grotendeels ging om de boeken en handschriften van Suikerjan uit Antwerpen. Men fluisterde dat dit nog lang niet alles was. Er waren ook nog Franse boeken en handschriften. Maar een ding stond vast: wat directeur H.L. Gumbert van Beijers ging veilen was van uitzonderlijke kwaliteit. ‘Zet achter elk bedrag maar een nulletje’, voorspelde André Swertz. ‘Och, van een boom zo volge-

laden’, troostte iemand zichzelf. De realiteit was echter dat de appeltjes in dit geval juist pijlsnel naar boven schoten.

De catalogus Nederlandse en Vlaamse letterkunde en boekkunst telde 659 kavels in een vreemde volgorde. Ze bevatte volgens de omslag ‘Een uitzonderlijke verzameling van oorspronkelijke uitgaven, opdracht-exemplaren, handschriften en brieven [met] onder andere ruim 300 werken uit de bibliotheek van wijlen Jan Greshoff [1888-1971]’. Van Dirkx kwamen: Gezelle, Van Ostaijen, Timmermans, Streuvels, Couperus, Van de Woestijne, Van Schendel, Boutens en Leopold; van Greshoff: Ter Braak, Du Perron, Vestdijk en de opdrachtexemplaren van Elsschot en Van Schendel.51 De ingevoegde Greshoff-nummers (313-395) vormden eigenlijk kwalitatief een dissonant binnen het geheel, wat ook in een lage opbrengst tot uitdrukking kwam. De overige boeken en vooral de handschriften bereikten echter hoogten, als op een Nederlandse veiling nog niet eerder was voorgekomen.52 Dat lag primair aan de buitengewoon zeldzame en waardevolle stukken die hier te koop werden aangeboden, maar ook aan de aanwezigheid van enkele rijke Belgische verzamelaars, onder wie de genoemde Flor Bastaens. Eigenlijk had hij al vóór de veiling een slag geslagen, door een aantal bijzonder begeerde items terug te doen trekken. Op de veiling zelf kocht hij zonder aarzelen de beste stukken tegen (voor dat moment) fabelachtige prijzen. Zo bijvoorbeeld voor f 8.000 (tienmaal de schatting) het handschrift en de eerste druk van Rikke/tikke/tak door Conscience, vrijwel alle handschriften van Gezelle en voor f 2.400 Elsschots op 200 à 250 gulden getaxeerde gedicht ‘Borms’ met opdracht, gesigneerd en gedateerd 12 maart 1947. Een onbekende collectioneur bood liefst f 20.000 voor het door Timmermans op zijn laatste ziekbed aan Dirkx verkochte manuscript van Het kindeken Jezus in Vlaanderen. Voor de handel in de persoon van Max Elte, Nico Israel, antiquariaat Schuhmacher (vertegenwoordigd door Peter Heringa), antiquariaat Forum (Bas Hesselink), Bert Hagen, André Swertz en Tulkens uit Brussel restten alleen de (nog altijd interessante) brokstukken. Normaal zouden de Nederlandse verzamelaars bij zo’n geweldig aanbod elkaar om zo te zeggen de keel hebben afgesneden, maar nu leken ze haast geparalyseerd door de Belgische suprematie. Bovendien was (en is) een schrijvershandschrift hier lang niet zo’n verzamelobject als bijvoorbeeld in Duitsland en Amerika. Er zat één man in de zaal die zo heftig tekeer ging, dat hij zijn hand overspeelde en zich kort na de veiling gedwongen zag het daar gekochte met fors verlies opnieuw bij Beijers te laten veilen.53 Dat was Dirkx’ oude vriend, Firmijn Vanderloo.

 

Het vervolg kwam op 21 en 22 oktober 1981 in een zaal van Hotel Drouot te Parijs met Antoine en Rémi Ader, Jean-Louis Picard en Jacques Tajan als commissairespriseurs en Claude Guérin van de Bibliothèque Nationale als libraire-expert. De catalogus Bibliothèque d’un amateur Balzacien werd ingeleid met een korte beschouwing door Roger Pierrot over Henri Dirkx en de aard van zijn verzameling. Pierrot

memoreerde zijn veelvuldige discussies met Dirkx tijdens diens bezoeken aan Parijs en prees hem, omdat hij met taai geduld ‘sans moyens financiers exceptionnels’ een van de fraaiste Balzac-collecties van de laatste jaren had bijeengebracht. Maar de catalogus, slechts 318 kavels klein, bevatte naast alle grote Balzacs, waaronder zeven met opdracht, ook kostelijke exemplaren van Baudelaire (Les Fleurs du Mal, 1^e druk met opdracht aan Michel Lévy), Dickens, Flaubert, Hugo, Merimée, de Musset, Gerard de Nerval, Proust, Rilke en Zola. De bijzonderste stukken gingen als gebruikelijk naar de Bibliothèque Nationale, andere verdwenen in het ondoorzichtige Franse verzamelaarscircuit.

‘Een pelsje of zo’

Toen hij 75 werd, liet de ex-winkelier Suikerjan zich voor De Standaard interviewen door Hein de Belder. Op de bijgevoegde foto in de krant zit hij voor zijn boekenkast, enigszins melancholisch starend in de lens van de fotograaf. ‘Het is eigenlijk pervers wat ik doe’, zegt hij meteen, maar als je 75 geworden bent, dan ‘heb je met je eigen ondeugden verzoend’. Een geheime zonde, dat zeker. Iedereen in de stad kende Suikerjan, maar haast niemand buiten de besloten coterie van Belgische bibliofielen kende hem echt. Zijn op het boek als lustobject gerichte bibliofilie lag naar eigen bekentenis ‘niet zo ver af van erotische perversiteit’. Mijmerend over de gaafheid van een foedraal, de wapenschilden op de omslag of de door een auteur in een boek aangebrachte correcties: ‘het kenteken van een courtisane op een erotisch werk, dat zou toch mooi zijn?’ Toegegeven, een peperdure liefhebberij, ‘maar ik verkoop wel eens een vrachtje [boeken] om dan weer één stuk te kunnen aankopen. […] En als ik deze Balzac op een veiling breng, staat heel Parijs op zijn kop.’ Lézen gebeurt uit pocket-edities, ‘want je eet toch ook niet van een Delfts bord’. De interviewer, kennelijk iemand die niet vies is van pockets met ezelsoren, stelt de banale vraag: ‘de vrouw vindt allemaal best?’ Henri: ‘Ze vraagt niet eens naar de prijzen. Het kan wel heel anders gaan. Ik heb een vriend die zich veel meer kan veroorloven dan ik, ook een bibliofiel. Toen ik hem met zijn vrouw eens ontmoette in een restaurant, fluisterde hij mij vlug toe, dat ik niet over boeken mocht praten. Omdat zijn vrouw bij iedere aankoop voor zichzelf een tegenprestatie verwachtte, een pelsje of zo.’

Als een bibliotheek getuigt van zijn bezitter, dan mag Henri Dirkx de ideale boekenliefhebber heten. Hij las wat hij kocht en hij kocht uit passie. Vrijzinnig van opvatting was hij bovenal tolerant en aimabel. Binnen de Société [royale] des Bibliophiles et Iconophiles de Belgique was hij, dé Antwerpenaar, perfect tweetalig, uitzonderlijk omdat hij de enige was die op hoog niveau zowel Vlaamse als Franse literatuur verzamelde. Daarmee was hij ongewild ook een soort ambassadeur van de Nederlandse cultuur in het francofone Brussel. De heerlijkheden van Suikerjan zijn al lang verdrongen door fabriekswerk van Leonidas. Maar boeken met het exlibris hd zijn de blijvende getuigen van zijn goede smaak.

Merijn de Boer+
‘Deze tijd is hard en ruig en wenst schokkende dingen’
De briefwisseling tussen dr. P.H. Ritter jr. en G.A. van Oorschot

Gerard Reve schreef in een brief uit 1986 over dr. P.H. Ritter jr.: ‘Dat één criticus zulk een invloed had, kan men zich thans heel moeilijk meer voorstellen. Op die Zondag-namiddagen wachtten uitgever en auteur bevend op het vonnis van die man, die enorm gehaat was, en door het kunstenaarsvolkje voor bekrompen, dom, en zelfs omkoopbaar werd uitgekreten, het laatste ongetwijfeld een kwaadsappig verzinsel.’1

Inderdaad was Ritter een invloedrijk criticus, die tegelijkertijd gedurende zijn letterkundige loopbaan de nodige kritiek te verduren heeft gekregen, met name van de voormannen van het tijdschrift Forum, zij het niet in zo’n extreme mate als Reve het voorstelt. Tussen 1928 en 1957 is hij belast geweest met de leiding over de literaire radioprogramma’s van de avro en dan in het bijzonder over het Boekenhalfuur op zondagmiddag.2 De literatuur die in die uitzendingen aan de orde kwam, werd zowel door hemzelf als door anderen besproken. Van de in totaal 1326 boekbesprekingen voor de radio, verzorgde Ritter er ongeveer 2/3 zelf. Voor de overige lezingen nodigde hij gastsprekers uit. Het ‘kwaadsappig verzinsel’ waarover Reve schrijft is – helaas voor Ritter – een taai gerucht gebleken. Publicaties die na zijn dood in 1962 zijn verschenen, vermelden vrijwel zonder uitzondering de mare dat Ritter eens door een uitgever een recensie-exemplaar kreeg toegestuurd met daarin een briefje van vijfentwintig gulden. Hij zou zijn causerie over het boek zijn begonnen met de woorden: ‘Reeds het openslaan van dit boek was mij een waar genoegen!’

Een van de vele uitgevers met wie dr. P.H. Ritter jr. intensieve correspondenties onderhield, was Geert van Oorschot. Hun briefwisseling nam een aanvang in 1948, drie jaar nadat Van Oorschot zijn eigen uitgeverij had opgericht, en werd voortgezet tot 1958, een jaar nadat Ritter was gestopt bij de avro.

Corrupt

Van alle brieven die Ritter en Van Oorschot elkaar geschreven hebben (en die bewaard zijn gebleven], is de oudste een begeleidend epistel van Ritter bij een manu-

script dat hij bij Van Oorschot wilde onderbrengen. Het ging om Herfst van Hans van Haaren (pseudoniem van M.J.H. de Jong). Deze is na de oorlog tien keer door Ritter uitgenodigd om als gastspreker op te treden in zijn Boekenhalfuur. Het lijkt erop dat het aanbieden van dit manuscript niet belangeloos was, want Ritter schreef in zijn brief over het openen van ‘enige onderhandeling’ indien Van Oorschot geïnteresseerd zou zijn. Dat was hij echter niet. Na (mislukte) pogingen van Ritter om het werk van Van Haaren daarna achtereenvolgens bij Querido, Wereldbibliotheek en Het Wereldvenster onder te brengen, vond hij uiteindelijk in Kosmos een geïnteresseerde uitgeverij. Daar, afgezien van Ritters radiobespreking (waarin hij Van Haaren met Dickens vergeleek), de recensies van Herfst na verschijning unaniem negatief waren, kun je moeilijk stellen dat Van Oorschot toen een meesterwerk is misgelopen.

Het leuren met manuscripten bij uitgeverijen was overigens onderdeel van Ritters dagelijkse praktijk. Blijkens de reacties van de uitgevers deed Ritter dit volgens het adagium ‘nooit geschoten is altijd mis’. Want natuurlijk hoopte hij op een commissie in het geval van een succesvolle bemiddeling.

Het vervolg van hun briefwisseling is trouw aan het patroon dat terug te vinden is in vrijwel alle correspondenties van Ritter met uitgevers. Die gingen bijna altijd om boekbesprekingen, want de commerciële werking die van Ritters besprekingen uitging, was gigantisch – en vergelijkbaar met wat men in de jaren tachtig van de vorige eeuw het ‘Van Dis-effect’ noemde.

In de jaren 1948 en 1949 vroeg Van Oorschot tot drie keer toe aan Ritter om een bespreking van een van zijn uitgaven voor de radio, maar deze verzoeken werden niet ingewilligd. Mogelijk reageerde Ritter daar niet eens op, want er zijn geen antwoorden van hem terug te vinden in de archieven. Wat wél zijn belangstelling moet hebben gehad, was dat Van Oorschot op 21 april 1950 informeerde naar de mogelijkheden om zijn Vertoog en ontboezeming over te nemen van Bruna, de uitgeverij waar het boek in 1948 was verschenen. Vertoog en ontboezeming is een van de weinige boeken van Ritter die min of meer gunstig zijn ontvangen – een andere is Kaïn en Abel, maar van dát boek is later gebleken dat het grootste gedeelte is geschreven door Johan van der Woude.3 Het is niet uit te sluiten dat Van Oorschots verzoek een poging was om Ritter gunstig te stemmen. Want wat voor verkoopcijfers verwachtte Van Oorschot van deze herdruk? In ieder geval lijkt het erop dat hij zich bewust was van het belang van een goede verstandhouding. In een brief aan Hermans van 5 januari 1950 schreef hij dat hij die ochtend van Ritter een bespreking van De tranen der acacia’s toegezegd gekregen had. Van Oorschot: ‘Als Ritter het gòed bespreekt (we laten de waarde van zijn oordeel maar in het midden) dan kàn de verkoop zeer gestimuleerd worden.’4

Later zou Van Oorschot in een interview met G. Brands en Rob Nieuwenhuys, gepubliceerd in Hollands Diep van 8 november 1975, beweren: ‘De tranen der Acacia’s van Hermans heeft Ritter gemáákt.’5 Nadat Anton van Duinkerken in De Tijd had geschreven dat het boek de goede zeden in gevaar bracht en in De Boekverkoper, het ‘officieel orgaan van de Nederlandse Boekverkopersbond’, een artikel was geplaatst waarin werd beweerd dat het boek ‘vuilschrijverij’ bevatte, kreeg Van Oorschot van verschillende boekhandels alle reeds ingekochte exemplaren teruggestuurd. Men wilde ze niet meer hebben en het leek een commercieel drama te worden. Aan Brands en Nieuwenhuys vertelde hij: ‘En toen heeft Ritter zich ermee bemoeid. Die zei tegen mij: ik zal zorgen dat het verkocht wordt. Hij houdt een radiolezing op zondagmiddag, zo slim en geraffineerd en corrupt als ie dat gedaan heeft…’ En ook: ‘Ritter was een hele gecompliceerde, vreemde, vrijzinnige figuur. Hij was eigenlijk heel intelligent, maar corrupt tot in zijn nieren.’6

Hierbij is het de vraag welke betekenis we in dit verband aan het woord ‘corrupt’ moeten geven. Want als Van Oorschot niet zozeer ‘omkoopbaar’ bedoelde als wel ‘bedorven’ of ‘vervalst’, dan kan het er evengoed op wijzen dat Ritter Van Oorschot heeft geholpen met een gunstige bespreking zonder dat hij ervoor is betaald. Ritters omkoping is wat mij betreft dan ook niet bewezen.

Helaas is zijn bespreking van het boek niet bewaard gebleven, op een citaat na,

dat Van Oorschot op de binnenflap van het stofomslag van De tranen der acacia’s plaatste. Maar we hebben nog de bespreking van 2 december 1949, waarin hij het boek al even kort noemde, waarschijnlijk met het oog op de feestdagen.7 Ritter sprak voor de microfoon: ‘Het bevat een tijdsbeeld en is een persoonlijke bekentenis, waarin de schrijver zijn levensinzicht heeft uitgesproken. […] van dit boek geven wij thans slechts een voorlopige aankondiging.’

 

De uiteindelijke mate van succes van De tranen der acacia’s is bekend. Later ontstond er onenigheid tussen uitgever en auteur over de reden ervan. Van Oorschot liet zich erop voorstaan dat zonder hem het boek nooit zo goed verkocht zou zijn. Hermans noemde dat in een interview in De Telegraaf van 15 mei 1976 onzin. Hij beweerde dat het boek binnen een jaar na verschijnen al was uitverkocht. Waarop hij vervolgde: ‘Dat is dus niet dank zij Van Oorschot die Ritter zou hebben omgekocht om het voor de radio te bespreken.’8

Bedoelde Hermans dat de omkoping van Ritter helemaal niet had plaatsgevonden? Of ging het hem er alleen maar om, dat het boek vóór die bespreking ook al goed liep? Het gebruik van de voltooid verleden toekomende tijd wijst er in dat geval op dat Hermans niet precies wist hoe het zat met die omkoping. Het lijkt me overigens evident dat Hermans niet graag de suggestie in leven wilde houden dat het succes van De tranen der acacia’s te danken was aan een omkopingsschandaal.

In dat verband is het interessant wat Jeroen Brouwers schrijft in zijn artikel ‘De manuscripten van R.J. Peskens’. Daarin gaat het onder meer over het raadsel rond een door Van Oorschot geschreven roman, waarvan het manuscript, volgens het verhaal, door een junkie uit zijn auto zou zijn gestolen. Verschillende mensen, onder wie Max Pam, geloven dat deze roman nooit geschreven is en dat Van Oorschot dit verhaal verzonnen heeft. Brouwers echter weet zich te herinneren dat Van Oorschot hem er ooit uit heeft voorgelezen door de telefoon. Het boek ging over Reve, Hermans en Ritter en handelde onder meer over een middag waarop Hermans en Van Oorschot op een caféterras zaten, vlak nadat Ritter De tranen der acacia’s had besproken, toen die laatste plotseling opdook. Van Oorschot nodigde hem uit om bij hen plaats te nemen en offreerde hem een bolknak. Daarop volgde een uitvoerige beschrijving van de nederigheid en de inzet waarmee Hermans de criticus een vuurtje probeerde aan te bieden. Dit lukte steeds maar niet, want het vlammetje werd herhaaldelijk uitgeblazen door de wind. Uiteindelijk zou Hermans, aldus Brouwers’ herinnering aan de romanpassage, met één knie op de grond ‘de machtige recensent’ een vuurtje hebben gegeven.9

Amice

In weerwil van Van Oorschots uitlatingen over Ritter, toonde hij zich in zijn brieven aan de criticus allerhartelijkst. Zijn brieven openden met: ‘Waarde vriend’. Of: ‘Amice’. Zo ook in die van december 1950 waarin hij vroeg om een bespreking van

Doolhof der zinnen van Van Oudshoorn. Hij hoopte dat Ritters bespreking van hetzelfde boek in Het boek van nu een bespreking voor de radio niet in de weg zou staan, want: een radiolezing heeft ‘honderdvoudig meer invloed’.10 Op 21 januari 1951 besprak Ritter het boek, al liet hij Garmt Stuiveling, de radiorecensent van de vara, voorgaan. Op 16 december schreef hij: ‘Wij waren beiden van oordeel, dat het niet in hetzelfde tijdsbestek moet geschieden.’ Waarop Van Oorschot antwoordde: ‘ik heb U in vertrouwen wel eens meer gezegd, dat het publiek door Stuiveling niet op die wonderbaarlijke wijze gesuggereerd wordt van het door hem zo gewaardeerde boekwerk, zoals dit bij U het geval is.’11

 

In de jaren daarna was Ritter niet altijd even bereidwillig om Van Oorschots uitgaven voor de radio te brengen. Zo vroeg Van Oorschot tevergeefs drie keer om een bespreking van Zeven rode zondagen van Ramon Sender12 en moest hij vijf keer om een lezing over Het verrrukkelijke leven van Max Eastman vragen.13 In een van die brieven schreef hij: ‘Uw redevoeringen helpen mij altijd zozeer voor de verkoop en U weet, dat het soort boeken welke ik meen uit te moeten geven, nog wel een flink stootje in de rug in de goede richting kunnen verdragen.’14

Het verrukkelijke leven besprak Ritter uiteindelijk op 21 oktober 1951. Op dat moment was het boek echter lang niet actueel meer. Aan het begin van zijn lezing verdedigde Ritter zich voor dat feit, door erop te wijzen dat het werk ‘inzicht geeft in die vreemde wereld der Amerikanen’. Hij vertelde dat het boek was vervuld ‘van een kostelijke, brede humor en ironie, die wij voortdurend als een verkwikking ervaren’. Men moet hier Ritters geaffecteerde stemgeluid maar even bijdenken. Ondanks zijn kritiek op de mentaliteit van de hoofdpersoon,15 sloot hij zijn rede af met de woorden: ‘het boek is uitermate belangwekkend! Het opent werelden voor ons en het blijft interessant, wanneer men het bij gedeelten herleest.’

Van Oorschot kon dus tevreden zijn. Bijna een jaar later ontving hij vlak na elkaar twee handgeschreven persoonlijke brieven van Ritter, bevattende klaagzangen over zijn gebrek aan erkenning, vergelijkbaar met brieven die hij in diezelfde

periode schreef aan Garmt Stuiveling en Jan




Greshoff. De eerste brief opent met een zakelijke mededeling (Ritter kondigt aan Ik heb altijd gelijk van Hermans te zullen bespreken16), maar mondt al gauw uit in persoonlijke ontboezemingen: ‘Ik verkeer niet meer in de jaren, waarin men behoefte heeft aan voedsel voor zijn ijdelheid, maar ik mag U niet ontveinzen dat de waardering van mensen als U […] mij genoegen geeft […]. Wat men mij stelselmatig aandoet, terwijl ik dagen en nachten moeizaam bezig ben, om een verantwoord oordeel te geven over de literatuur van den dag, tart alle beschrijving.’17 Graag zou hij een essaybundel laten verschijnen bij Van Oorschot, waarbij hij overwoog om dat onder pseudoniem te laten gebeuren. ‘Zodra een geschrift mijn naam draagt, is het bij de kritiek veroordeeld. (…) zodra het “rittert” is mijn werk bij voorbaat gevloekt!’

Ten slotte vroeg hij Van Oorschot om het Verzameld werk van Leopold. ‘Weet U, dat ik een van de eersten ben geweest die, na een gesprek met Van Deyssel, op deze figuur de aandacht heeft gevestigd? Dat was in de oer-oude tijden; maar wat weet de tegenwoordige generatie van mijn diepe verwevenheid met de Nederlandse literatuur? Zodra men mijn naam hoort is de spontane reactie: Avrotoeter en Bonte Dinsdagavondtrein, maar niemand (misschien van Duinkerken uitgezonderd18) heeft ooit de moeite genomen, mijn historische betrekkingen met de letterkunde te onderzoeken.’ Hij sluit af met: ‘U is een man aan wien men zich als vanzelf uitspreekt, omdat U boven alle conventies verheven is, ook die der progressiviteit.’19

 

In zijn tweede brief probeerde hij Van Oorschot te interesseren voor de uitgave van Klein memoriaal, zijn autobiografie die hij eerder zonder succes bij andere uitgeverijen had proberen te laten verschijnen. ‘Ik neem aan, dat ik mijn boek ook wel elders geplaatst kan krijgen, maar ik wil het zeer bepaaldelijk bij U brengen. Onze vriendschappelijke verhouding en het levende contact, dat ik met U heb, zullen mij stimuleren, om het met geestdrift te schrijven.’ Wat volgt is een beschrijving van de afspraken, waaruit blijkt dat Van Oorschot zich bereid had verklaard,20 maar tot een publicatie is het nooit gekomen. Ritter sloot zijn brief af met de boodschap waarmee hij zijn eerste brief begon, namelijk de aankondiging dat hij Ik heb altijd gelijk voor de radio zou bespreken.21

Dat deed hij op 20 januari 1952. Hij vertelde: ‘Het is even gemakkelijk de nieu-

we roman van Willem Frederik Hermans: “Ik heb altijd gelijk” (…) te verwerpen en hem tot een waardeloos prul te bestempelen, als het gemakkelijk is, zich voor deze Kunst paladijn te stellen omdat zij zo gedurfd is.’

Negatief vond hij de trivialiteit van de stijl en de breedsprakigheid ‘in haar verhouding tot de dramatische inhoud’. Alleen al op basis daarvan had hij begrip voor ‘een onwelgemutst criticus’ die het boek verwierp. Desalniettemin verdiende het boek volgens Ritter nadere aandacht; hij zei het te willen bespreken ‘geheel los van het tumult, waardoor het omgeven wordt’. Helaas is de tekst onvolledig, waardoor het uiteindelijke oordeel van Ritter onduidelijk blijft.22

Vriend in nood

De twee brieven van Ritter zijn het begin van een omkering van de verhoudingen. De gezondheidstoestand van de machtige recensent die bereid was om Van Oorschot te helpen met een bespreking van De tranen der acacia’s, verslechtert in 1952 aanzienlijk23 en zijn financiële positie wordt hoe langer hoe nijpender. Omdat geen enkele uitgever nog geïnteresseerd is in de uitgave van een boek van Ritter of in zakelijke afspraken van andere aard (wat zonder twijfel verband hield met de tanende invloed van de criticus), wendt hij zich tot Van Oorschot. Die werpt zich op tot Ritters belangenbehartiger. Bij ‘een of ander ondersteuningsfonds’ dat onder beheer stond van Van Duinkerken, regelde hij 500 gulden. Omdat de transactie op zich liet wachten, schoot Van Oorschot het bedrag voor. Daarnaast beloofde hij in

een brief van 6 februari 1953 zijn best te doen om het boek Welkom schandaal in de Nimmer Dralend-reeks van Nijgh & Van Ditmar te krijgen, waarvoor hij een voorschot van 500 gulden zou bedingen. En ten slotte zou hij proberen te zorgen dat Ritter van een ‘fonds voor letterkundigen boven de 70 jaar’ (dat eveneens onder beheer stond van Van Duinkerken) een maandelijkse, niet onaanzienlijke toelage zou krijgen (1000 gulden).

Ritter antwoordde: ‘Waarde Geert van Oorschot, Ik herinner mij een woord van mijn Vader: “Er zijn vrienden met wie men biljart, er zijn vrienden met wie men schaakt, er zijn vrienden met wie men filosofeert. Maar er is maar één echte vriend, dat is de vriend in nood.” Die vriend zijt gij.’24 Op dat moment is het ook al duidelijk dat het Van Oorschot niet is gelukt om Nijgh & Van Ditmar te interesseren voor uitgave van Welkom schandaal. Die weigering was koren op de molen voor Ritters gevoel van miskenning. Van Van Oorschot wilde hij weten of dat ‘op zakelijke gronden’ was geschied of omdat Ritters werk gediskwalificeerd werd.25 ‘Geheel afgezien van de financiële quaestie is deze weigering voor mij van belang in verband met mijn reputatie als schrijver.’

Van Oorschot ging daar niet op in. Hoewel hij antwoordde dat hij Bert Bakker van Daamen bereid had gekregen tot heruitgave,26 schreef Ritter hem op 9 maart 1953: ‘Ik ga twijfelen aan de mogelijkheid het ooit ergens herdrukt te krijgen.27 Zelfs vraag ik mij af of ik mijn hele schrijverschap niet aan de kapstok moet hangen. Deze tijd is hard en ruig en wenst schokkende dingen. Voor muzikaliteit in de stijl en voor lichte ironie schijnt het huidige lezerspubliek onontvankelijk.’ Ritters werk was inderdaad doorspekt met sierlijke arabesken en de invloed van de Tachti-

gers (zijn grote voorbeeld was Van Deyssel) was duidelijk merkbaar. Maar als een groot schrijver zag niemand hem en het is niet uit te sluiten dat uitgevers zijn werk alleen publiceerden omdat ze op die manier een onderhandelingspositie verkregen, die wel eens van nut kon zijn met het oog op boekbesprekingen. In wanhoop vroeg Ritter in zijn brief aan Van Oorschot om hem te redden uit de financiële nood: ‘Schrijf mij, ook als uw bericht volstrekt teleurstellend moet zijn.’

Reacties van Van Oorschot worden in deze periode spaarzamer, de brieven van Ritter uitvoeriger en desperater. ‘Schroom toch niet, mij met een paar woorden over deze zaak in te lichten. Ik kan tegen de waarheid, ook als zij ongunstig is.’ En: ‘Ge kunt eventueel een kort bericht dicteren.’28

Op 5 juli 1953 schrijft Van Oorschot dat de financiële kwestie geregeld zal worden, en op 1 oktober van dat jaar volgt het bericht van Ritter: ‘Door Uw bemiddeling is deze verlossing verkregen. Ik behoef U niet te zeggen, dat niet alleen deze brief maar mijn dankbaar hart zich tot U richt.’29

 

Ondertussen toonde Ritter zich bereid om de uitgaven van Van Oorschot voor de radio te bespreken. Op 12 augustus had hij Het veege lijf van Jacques Gans besproken, welke lezing een welhaast ‘Forumsiaanse’ bespreking kan worden genoemd (daar zou Ter Braak toch vanop gekeken hebben!), omdat Ritter met geen woord repte over de stijl, zich daarentegen uitsluitend de vraag stelde: ‘Welke zijn de voorwaarden, die een geschrift verheffen tot literatuur?’ Waarop hij antwoordde: ‘de gedachte, die er in leeft, de persoonlijkheid van de schrijver, de nauwkeurigheid van zijn waarneming en karaktertekening en de hartstocht, het indringend vermogen, waarmee het boek geschreven is.’ Hij besluit: ‘Het boek vertoont geest, het vertoont schrijverschap. Wat wil men nog meer?’

En op 5 oktober 1952 besprak Ritter Mijnheer Serjanszoon van Herman Teirlinck,30 op 19 juli 1953 De medeminnaars van Helman en op 17 mei 1953 De eilanden van A. Alberts.31 Toch was het niet zo dat Ritter aan alle wensen van Van Oorschot voldeed.32 De tuinman en de koningin van Ramon Sender besprak hij niet, ondanks verzoeken van de uitgever. En op 9 januari 1954 schreef hij hem: ‘De verschillende boeken, die ge mij zond komen spoedig in behandeling, maar een boek door U uitgegeven eist bezinning, en de steniging van de najaarsuitgave is nog steeds aan de gang.’

Reve

Het contact wordt na 1955 minder intensief. Twee keer laat Van Oorschot door iemand anders van de uitgeverij een zakelijke mededeling overbrengen aan Ritter. Op 24 september 1955 stuurt hij weer een persoonlijke brief, waarin hij vraagt om een bespreking van Sprookjes en vertellingen van Jac. van Hattum. Hij schrijft dan ook voor het eerst over zijn Russische Bibliotheek. ‘Deze Russ. Bibl. is voor onze Nederlandse cultuur en literatuur van de allergrootste betekenis. Ik hoop er in zes jaren mee gereed te komen.’

De verhalen van Van Hattum besprak Ritter op 22 januari 1956. In datzelfde jaar, op 24 juni, besteedde hij aandacht aan The Acrobat and Other Stories van Reve. Aan Van Oorschot schreef hij over het boek: ‘Ik vind de verschijning van een nieuw boek van van het Reve in de Engelse taal even weerzinwekkend als interessant.’ En: ‘Ik gevoel mij een antagonist van de zielsgesteldheid, die uit het werk van van het Reve ademt, maar ik acht hem wel een zeer bekwaam schrijver.’33 Dat oordeel kwam ook al naar voren in zijn bespreking van De Avonden.34 Opmerkelijk is echter dat deze bespreking veel positiever is uitgevallen dan die van dat eerste boek. Wynia concludeert dat dat komt omdat Ritters tweede bespreking van het werk van Reve niet meer gedragen wordt door morele verontrusting en verontwaardiging over zo’n groot talent dat zich zo zwartgallig en egocentrisch uit.35 Terwijl Ritter zich in 1947 niet kon voorstellen dat De Avonden een algemeen beeld gaf van de moderne generatie, hield hij de luisteraar in 1956 voor: ‘Deze novelle omspant eigenlijk de gehele problematiek van het moderne leven, van de angsten en bedreigingen, waarmee de collectiviteit ons omhult, van de prinselijke individualiteit, daartegenover.’ Bovendien heeft hij in deze tweede lezing wel aandacht voor de structuren in het boek,36 terwijl hij zich in 1947 voornamelijk liet leiden door emotivistische en moralistische criteria.

Hij sloot af met: ‘Van het Reve is een groot en opmerkelijk schrijver. Wij hopen, dat zij, die de Engelse taal machtig zijn, dit laatste boek van hem aandachtig zullen lezen.’37

 

Vlak na de bespreking van The Acrobat besprak hij het Verzameld werk van Johan Brouwer, en in het jaar daarna In de stroom van Nine van der Schaaf.38 Over zijn besprekingen van het werk van Coenen en Dostojevski berichtte hij Van Oorschot: ‘Schrijft U mij even, wat U het eerste wil besproken zien.’39 Maar Dostojevski besprak hij niet.40

 

Het zakelijk contact tussen Ritter en Van Oorschot was in de loop der jaren uitgemond in een vriendschappelijke omgang, wat blijkt uit de openhartige brieven van Ritter aan Van Oorschot en de moeite die deze laatste voor Ritter heeft gedaan om hem te redden uit de financiële nood. Over Ritters vriendschapsgevoelens voor Van Oorschot hoeven we, lijkt me, daarom niet te twijfelen. Hoe dat bij Van Oorschot zat, is de vraag. Door Ritter in 1975 ‘corrupt tot in zijn nieren’ te noemen, gaf hij aan weinig waarde te hechten aan hun voorbije camaraderie. Bovendien bleven zijn zakelijke belangen bij een goed contact met Ritter, zelfs in diens nadagen, altijd op de achtergrond aanwezig.

Op 11 april 1958 schreef Ritter aan Van Oorschot over zijn afscheidsreceptie en over een ‘collaps’, die hem niet lang daarna was overkomen en die hij volgens eigen zeggen ternauwernood had overleefd. Ritter was in die tijd al jaren ernstig ziek. Toch heeft hij zijn radiocauserieën tot zijn vijfenzeventigste voortgezet. Soms

speelde er een grammofoonplaat, terwijl de criticus ziek thuis lag. Als hij wel in staat was om naar de studio te gaan, werd hij vergezeld door een arts. In zijn brief na zijn afscheid schrijft Ritter aan Van Oorschot: ‘Ik hoop dat nu wij beroepshalve geen contact meer zullen hebben, wij onze ontmoetingen, die tot de prettigste ogenblikken van mijn leven behoren, niet zullen staken.’ Het was de laatste brief uit de correspondentie.

Peter-Paul de Baar+
‘Eendje’ boven water
Vroeg werk van Theo Thijssen ontdekt

Een nieuwe literaire tekst van Theo Thijssen: die vind je niet elke dag. En zeker niet een uit zijn allereerste onderwijzersjaren, een periode in zijn leven waarover relatief weinig bekend is. Met blijdschap geven wij dan ook kennis van de vondst van ‘Het eendje’, een verhaal van Theo Thijssen uit 1901. Dat Thijssen ooit een verhaal schreef met deze titel, wisten we wel. In 1936 stelde hij op verzoek van de Haagse gemeentearchivaris W. Moll (wiens materiaal over Nederlandse schrijvers de basis vormde van het Letterkundig Museum) een kort ‘levensoverzicht’ op, twee handgeschreven bladzijden. Boven aan het tweede vel van zijn curriculum vitae schreef Thijssen:

‘1899 Maart-Nov. in militaire dienst Naarden en Amsterdam

Schets “Eendje” opgenomen in Elsevier’s Maandschrift’

Maar het verhaal was tot op heden onvindbaar.

Elsevier’s geïllustreerd maandschrift

Het Elsevier’s Maandschrift heette voluit Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift en bestond van 1891 tot 1940. Elsevier’s Weekblad presenteerde zich bij de oprichting in 1945 als voorzetting hiervan, maar de formule verschilde sterk. Het oude maandschrift was geen opinieblad, maar zoals de ondertitel al zegt een Verzameling van Nederlandsche letterkundige kunstwerken, geïllustreerd door Nederlandsche kunstenaars; een rijk geïllustreerd literair tijdschrift dus. Het werd geredigeerd door mr. L.J. Plemp van Duiveland, Frits Lapidoth (de echtgenoot van dichteres Hélène Swarth) en Ph. Zilcken. Tot de geregelde medewerkers behoorden rond 1900 Hélène Swarth, Marcellus Emants, M.J. Brusse en Cyriel Buysse; later zouden ook mensen als Herman Heijermans, P.C. Boutens, Albert Verwey en J. Slauerhoff hun bijdragen leveren.

In Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift van juni 1899 staat inderdaad een verhaal van Th.J. Thijssen, maar een ander: ‘Tot een doel’. Dit verhaal gaat over een jongeman uit een arm milieu (die Kees heet, blijkt uit een bijzin) die zijn kleine broertje en

daarna zijn afgetobde moeder – al weduwe – kwijtraakt; zus Ant is dan al aan lager wal geraakt. De jongeman reageert zich af: ‘Dat leven was geweest als een roes. Zonder herinnering; woest erop los als een beest. Veel geld verdienen; kameraden; en alles opmaken […] in kroegen en erger-dan-kroegen.’ Maar als hij op straat wordt geënterd door een tippelaarster, die zijn zus blijkt te zijn, komt de ommekeer: ‘Nu wist hij dat het uit was met al het vuile, al het gemene, met de herinnering aan de mooie hoge moeder van vroeger, die doodgegaan was. […] ’t zou gaan! Hij zóu leven; leven in hoge herinnering. Maar mét een doel!’

De jonge schrijver zal trots zijn geweest op de publicatie en ongetwijfeld ook zijn oude vrienden van de Haarlemse kweekschool voor onderwijzers en zijn mederedacteuren van het inmiddels landelijke kwekelingenblad Baknieuws. Op 15 juni 1899 schreef medeoprichter en redacteur-op-herhaling Ary Tol in dat blad: ‘Van onzen vroegeren hoofdredakteur Th.J. Thijssen staat in Elzevier een keurige Schets, “Tot ’n doel”. Als dat niet z’n eenige blijft, als Th. werkelijk een van onze artiesten wordt – wat eer voor “B” en de Almanak, zijn eerste brokjes realiteit te bevatten. Toe lees ze weer eens allemaal – je kent zijn schuilnamen. En zie Elzevier van Juni te krijgen. Ik zal hem de gelukwenschen van alle “B”lezers overbrengen.’

Maar hoe het met het ‘Eendje’ zat, bleef een raadsel. In ‘Tot een doel’ is geen eendje te bekennen, dus het kon niet zo zijn dat hetzelfde verhaal werd bedoeld onder een andere titel. Totdat het antwoord mij onlangs bijna in de schoot werd geworpen. Het huidige opinieweekblad Elsevier heeft namelijk zojuist zijn illustere voorganger compleet gedigitaliseerd en op internet gezet! Zo kwam ik er snel achter dat ‘Het eendje’ niet verscheen in 1899, maar in juni 1901.

Theo Thijssen in 1901

Wie was Theo Thijssen toen hij ‘Het eendje’ schreef?

Het is helaas een van de slechtst gedocumenteerde perioden in zijn leven, omdat hij destijds geen vast publicatiepodium had, in tegenstelling tot de jaren 1896-1899 toen hij hoofdredacteur was van Baknieuws en de kwekelingenalmanakken, en weer na 1905, toen hij met Piet Bol zijn geruchtmakende blad De Nieuwe School oprichtte.

In de maand dat ‘Het eendje’ verscheen, werd Thijssen 22 jaar. Sinds 1898 werkte hij als onderwijzer in Amsterdam. Eerst een paar maanden als tijdelijk onderwijzer op de Plantage Muidergracht, daarna op de Mauritskade (openbare lagere school No. 62, bij de ’s Gravesandestraat), toen een half jaar militaire dienst in Naarden en sinds november 1899 op openbare lagere school Letter W. aan het Hortusplantsoen, hoek Weesperstraat in Amsterdam. Hij woonde met zijn broers en zussen nog bij zijn moeder, weduwe sinds 1890. In 1898 was zij met haar hele span verhuisd van Brouwersgracht 99, waar zij een kruidenierswinkeltje had, naar Van Houweningenstraat 51 eenhoog, aan de Amsterdamse stadsrand. Inmiddels waren het de kinderen die samen de kost voor het gezin verdienden: als naaister, boek-

houder en onderwijzer. In mei 1901 was het gezin opnieuw verhuisd, naar Kanaalstraat 29 driehoog, in de Kinkerbuurt.

Op de school aan het Hortusplantsoen had Thijssen inmiddels belangstelling gekregen voor een parttime-handwerkonderwijzeres, Jo Zeegerman. Zij was een slimme jongedame, slank, niet bloedmooi maar wel met een zekere grandeur, ondanks haar bescheiden maatschappelijke positie. Hij was een niet onknappe lange slungel met flaporen en een steeds omhoog dringende kuif – een aardige jongen met een beetje branie, druk bezig zich een eigen mening te vormen over zijn wereld. Collega Jo vertelde hem wel eens over haar hobby: acteren bij het Amsterdamsch Onderwijzers-Toneelgezelschap. In de loop van 1901 kreeg ze hem zo ver dat hij mee ging doen. Een beetje aandacht trekken, daar hield hij wel van. Waarschijnlijk is op de planken de vonk echt overgeslagen. In 1906 zouden ze trouwen.

Het lesgeven had Thijssen, na de gebruikelijke beginnerskramp, aardig in de vingers gekregen. En hij wist nu ook hoe het niet moest. Dat liet hij, kort vóór de publicatie van ‘Het eendje’, zien in zijn verhaal ‘School’, op 7 maart 1901 verschenen in Jan Ligtharts weekblad School en Leven (afgedrukt in Verzameld werk IV, p. 304-307). ‘School’ is onmiskenbaar een voorstudie van Thijssens latere roman Barend Wels (1908), over een beginnende onderwijzer die zijn leerlingen als vijanden ziet en niet aan echt onderwijs toekomt, omdat hij al zijn energie steekt in krampachtig ‘orde houden’. Aan School en Leven had hij sinds eind 1900 bijdragen geleverd. Hoofdredacteur Jan Ligthart, ook oud-Jordanees maar twintig jaar ouder, had wel schik in de jonge eigenwijzer Thijssen, maar die werd steeds kritischer tegenover zijn informele ‘mentor’. Na ongeveer een jaar hielden zijn bijdragen aan School en Leven dan ook op. In oktober 1900 had hij zijn eerste bijdrage geleverd aan De Bode, blad van Bond van Nederlandsche Onderwijzers, waarvan hij toen kennelijk al lid was: een sarcastische reactie op de gunstige bespreking door de pedagogische godheid J. Stamperius van een bundel kwijlerige kinderversjes. Maar daarna werd binnen de bond jarenlang weinig van hem gehoord; hij profileerde zich liever in de ‘vrije ruimte’, van 1905 in zijn eigen blad De Nieuwe School. Toch zou hij later (1915-1939) nog redacteur van De Bode worden en in de jaren twintig en dertig boegbeeld van die onderwijzersbond.

Het eendje

Hoe moeten we ‘Het eendje’ waarderen binnen Thijssens literaire werk en zijn maatschappelijke vorming? Mijn indruk is dat het getuigt van een overgang tussen enerzijds de nogal melodramatische verhaaltjes als ‘Dronken Gijs’ in Baknieuws (1897; over een liederlijke alcoholist, letterlijk in de goot) en ‘Tot een doel’ en anderzijds zijn veel ‘kaler’ en niet expliciet moraliserende proza van later tijd. Al mag ook Barend Wels (1908), een satirische tendensroman, nog gerust tot een tussenfase gerekend worden. Wat zijn eerste literaire producten met elkaar verbindt, is het ‘sociaal realisme’: het tonen van de barre maatschappelijke werkelijkheid van vooral de pechvogels, maar soms ook van de minder flatteuze kanten van de ‘bovenlaag’, aan een publiek dat zich daarvan nog nauwelijks bewust is. Lodewijk van Deyssel en andere Tachtigers, rafelrand van hun eigen klasse, waren daar (als ervaren hoerenlopers) al een beetje mee begonnen. De Fransman Emile Zola was natuurlijk de onomstreden pionier van het genre, maar in Nederland hoorde bijvoorbeeld ook J.J. Cremer (Fabriekskinderen, 1863) erbij. Van zijn schatplichtigheid aan Van Deyssel maakte Thijssen geen geheim. Later zou Israel Querido (romancyclus De Jordaan, vanaf 1912) van dit genre de gevierde grootmeester worden, tot ergernis van Theo Thijssen: ‘Stijf van troebele bombasterij. Ik word altijd hels als mensen het vertrouwen missen om eenvoudig te blijven.’

In ‘Het eendje’ schetst Thijssen, net als in ‘Dronken Gijs’ en ‘Tot een doel’, een

stuk simpel proletarisch ‘volksleven’. Hij wil duidelijk laten zien dat hij daarvan meer gezien heeft dan de lezers van de bladen waarvoor hij schrijft. ‘Tot een doel’ is het meest moraliserende verhaal van alle, lijkt mij: de hoofdpersoon is een bekeerling die eerst als reactie op alle omringend leed ‘losslaat’, maar daarna besluit in te grijpen. In ‘Dronken Gijs’ lijkt de schrijver zowel het onverantwoorde leven van Gijs als diens meedogenloos spottende publiek te willen hekelen. Maar hijzelf blijft toeschouwer.

Zo is het ook in ‘Het eendje’. Boodschap: eigenlijk zijn het maar domme sukkels, die machteloze paupers met hun ongelukkig uitvallende dierenliefde, maar ach, ze bedoelen het niet slecht. Als vader thuis komt met een gevonden eendje, is het gezin in rep en roer.

Ze lieten het beestje maar zwemmen, en gingen weer dansen. Een paar bleven kijken. Onverwachts, daar bukte het eendje even, en hapte een kruimeltje uit het water op! De kinderen kwamen weer om de tobbe dringen. ‘Stilletjes kijken,’ zei Janus, en ze hielden zich stil, en strooiden brood in ’t water, veel meer dan het eendje op kon. Telkens, telkens hapte het weer; en er liepen kinderen even naar hun huis, en riepen aan de deur: ‘Moeder, het eendje zwemt al, en het eet ook!’ Dan holden ze weer terug, om te kijken.
De vrouw van Janus kwam in de deur staan, met een bord en een vaatdoek in d’r handen; de buren lachten wat tegen haar; maar zij wees weer, dat Janus mal was, en ging naar binnen.
De kinderen keken en zongen en dansten, de buren keken lachend toe, en Janus zat in het stoepje en wreef in zijne handen.
Hij durfde wel even het eendje alleen laten, en ging z’n pijp van binnen halen. Daar stond zijne vrouw en zuchtte eens. ‘Kom, kom,’ suste de man, die plezier had; en hij wou d’r een zoen geven, maar zij duwde ‘m nijdig terug: ‘Malle brasem!’
En Janus ging naar buiten, stak zijn pijp op, en zat weer te kijken naar zijn beestje. En Mietje, en Keetje, en Aaltje en de kleine Janus, die mochten even het eendje aaien.
Het eendje was op zijn gemak.

Het verhaal speelt waarschijnlijk in de intieme Weteringbuurt, vlak bij de deftige ‘bocht van de Herengracht’: Thijssen zal er vaak zijn langsgekomen op weg van zijn school in Oost naar zijn huis in het westen van Amsterdam. En hij laat zien goed te hebben opgelet, maar beschrijft de taferelen toch met de wat welwillendmeewarige blik van de buitenstaander, minstens van ‘bóven de keldertrap’. In zijn latere werk is die geamuseerde neerbuigendheid verdwenen. Ook romanheld Kees Bakels zal later een beetje neerzien op de wanboffers, maar daarbij ironiseert Thijssen ook weer (liefhebbend) zijn alter ego. En meester Staal, hoofdpersoon van Schoolland (1925) en De gelukkige klas (1926), staat weliswaar een sociaal laagje boven zijn leerlingen, maar doet juist steeds zijn best die afstand te verkleinen.

In ‘Het eendje’ is Thijssen als het ware nog steeds de journalist, de antropoloog

die net als Querido de Amsterdamse onderklasse laat zien aan de medeburgers die er vlak naast wonen, maar zelf niet durven te gaan kijken. Tegelijk geeft hij echter de impliciete boodschap af: ‘U hoeft niet van ze te schrikken, die kabalerige simpele luitjes, ze bedoelen het goed. Ik heb daar toevallig wat meer kennis van dan u omdat ik mij tussen ze durf wagen, maar zelf hoor ik er natuurlijk niet bij, hoor; ik ben een heel nette jongen, die er ook een beetje om moet lachen.’

Hoe dan ook markeren ‘School’ en ‘Het eendje’ in literaire zin al onmiskenbaar een sprongetje voorwaarts in Thijssens oeuvre. Een expliciete moraal is er niet in te vinden, de toon is humoristischer en op het aantal bijvoeglijke naamwoorden heeft hij al stevig bezuinigd.

 

Hieronder vindt u het begin van het verhaal ‘Het eendje’ in facsimile. Voor wie wil weten hoe het verder gaat, verwijs ik graag naar www.elseviermaandschrift.nl. Mocht u niet over internet beschikken, dan kunt u zich tot de redactie richten.

[2008/3]

Peter de Bruijn+
‘De mooiste oogen van de wereld’
Willem Elsschot en Georgette Hagedoorn*

In juni 1995 zorgde Willem Elsschot voor een tijdelijke opleving van een verder nogal bloedeloze veiling bij Van Stockum in Den Haag. Onder de hamer kwamen een kleine collectie ‘zwoele brieven’ aan de actrice en chansonnière Georgette Hagedoorn (1910-1995), en een aantal boeken met soms even zwoele opdrachten (‘Aan Haar’). De brieven gingen voor f 1500 naar antiquariaat Destouches in Utrecht, de opdrachtexemplaren behaalden ‘steevast het dubbele van de richtprijs’ (die gemiddeld f 300 bedroeg). Aldus het verslag van antiquaar Fokas Holthuis in De Boekenwereld.1

Vijf jaar later werden dezelfde brieven en een paar opdrachtexemplaren opnieuw aangeboden, nu bij het Groningse Veilinghuis Postma (27-29 maart 2000). Ook al was de primeur eraf, de veiling was voor de voorzitter van het Willem Elsschot Genootschap uniek genoeg om vanuit Antwerpen een Groningse spion naar de kijkdagen te dirigeren. Bij het overschrijven van de brieven werd de vlijtige studente, zoals zij achteraf rapporteerde, op de vingers getikt door de assistent-veilingmeester. Het W.E.G. kocht de brieven niet, ditmaal mocht de al genoemde Fokas Holthuis zich de gelukkige eigenaar noemen. Hij verkocht de brieven kort daarop aan een toen nog onbekende verzamelaar.

Intussen bleven de geruchten over een geheime verhouding tussen de schrijver en de actrice aanhouden, hoofdzakelijk gevoed door de opdrachtexemplaren die af en toe opdoken. Zoals dat van Verzen, dat in 1996 bij De Slegte te koop was, met ‘de alleszeggende opdracht’: ‘Aan Haar / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (prijs: f 895). Bij het Antwerpse veilinghuis Bernaerts bracht een exemplaar van Tsjip/De Leeuwentemmer tien jaar later iets minder op (€320), maar dat was dan ook slechts opgedragen ‘Aan mijn liefste / Georgette Hagedoorn’.

Deze boulevardjournalistieke kant van de zaak had niet mijn eerste interesse toen de bezitter van de zwoele Elsschot-brieven zich een paar jaar geleden bij mij meldde. De naam Georgette Hagedoorn bracht mij terug naar het jaar waarin ik als assistent had meegewerkt aan de historisch-kritische Nijhoff-uitgave, waarin zij

figureert als de voordrachtskunstenaresechtgenote




voor wie Nijhoff aan het eind van zijn leven diverse teksten en liederen heeft vertaald. Ik herinnerde me dat de editeurs van die uitgave, Gillis Dorleijn en Wiljan van den Akker, indertijd (eind jaren tachtig) wel bij de grande dame op de thee waren geweest, maar dat ze toen niet het achterste van haar tong had laten zien, laat staan haar archief. En dat terwijl Georgette meermalen in interviews had verteld over haar dagboeken en over de brieven die ze bewaard had, zoals in het televisieportret dat Joos Florquin in 1975 van haar maakte. Er zou zelfs nog een antiekkistje zijn met brieven en souvenirs uit 1930, het jaar waarin ze als 19-jarige actrice een heimelijke relatie kreeg met de dichter (36, getrouwd, een zoon), die onverwachts een repetitie van Shakespeares De Storm – dat door hem was vertaald – binnen was komen wandelen en ter plekke het hoofd van luchtgeest Ariël op hol bracht.2

De gedachte aan wat er allemaal op een Haagse zolder tevoorschijn zou kunnen komen was een aardige bijkomstigheid om op zoek te gaan. Een biografisch uitstapje leek me hoe dan ook wel verfrissend na alle tekstkritische hoofdbrekens ten behoeve van het Volledig werk, en Elsschots brieven gaven daar alle aanleiding toe. Niet alleen vanwege de gebruikelijke opheldering van bepaalde passages – over al dan niet afgelegde bezoekjes, een al dan niet gerealiseerd plan voor ‘gespeelde lezingen’ uit Elsschots werk, of over een ‘lamme ligpartij’ die de actrice in 1949 gekluisterd hield – maar vooral omdat de brieven zelf wel de nodige context konden gebruiken: het waren er maar vijf in getal (Georgettes tegenbrieven had ik op dat moment nog niet) en ze lieten tal van vragen onbeantwoord, althans voor mij. Hoe kenden Elsschot en Hagedoorn elkaar eigenlijk? En waaruit bestond het contact? Wat voor actrice was ze, en hoe raakte ze in Antwerpen verzeild? Valt er iets te zeggen over de wederzijdse bewondering? Of, vooruit dan maar, was er inderdaad meer dan dat?

Teder beminnende

Op de beantwoording van de laatste vraag werd al een behoorlijk voorschot genomen in het boek Willem Elsschot, man van woorden van Martine Cuyt (2004), die de ontdekking van één geheime minnares kennelijk niet voldoende vond. Ze laat Geor-

gette Hagedoorn prominent opdraven in een bonte stoet ‘De vrouwen van De Ridder’, waarmee ‘vriendinnen of eventueel geliefden’ worden bedoeld. Georgette Hagedoorn behoort duidelijk tot de laatste categorie, al wordt dat niet met zoveel woorden gezegd. Maar een goedgekozen briefcitaat waarin Hagedoorn afscheid neemt als ‘Uwe teder beminnende en naar U verlangende Georgette’ spreekt boekdelen, en de vermelding van een onderaan de brief ‘getekend hartje waardoor een pijl en daaronder iets wat op een druppel lijkt’ brengt de verbeelding verder op hol.3 Druppel? Traan? Voor het gemak laat Cuyt een tussenliggend zinnetje weg: ‘Omhelsd en vele dierbare groeten aan allen’. Ook het mysterieuze hartje is, zo weet ik inmiddels, minder privé of spectaculair dan wordt gesuggereerd: het is het publieke handelsmerk van de actrice, dat als zodanig ook verschillende van haar programmaboekjes siert en het symbool is van haar lijfspreuk (die nota bene op het voorbedrukte briefpapier te lezen staat): ‘La chanson est une goutte de miel qui déborde du coeur’.

Cuyt kon niet beschikken over Elsschots brieven aan Hagedoorn, maar weet wel te melden dat ze (volgens een niet nader genoemde bron) ‘behoorlijk ver’ zouden gaan. Ook ‘wordt vermoed’ dat ‘de geveilde, met “Voor Haar” gesigneerde boeken’ bestemd waren voor de ‘diva van het Vlaamse en Nederlandse toneel’.

De suggestieve toon zette zelfs Jan van Hattem – de Don Quichot van ‘de’ Elsschot-mythe – op het verkeerde been. De brief waarin Georgette zich ‘met getekende tranen’ zou excuseren voor de viering van Elsschots zeventigste verjaardag in 1952 (terwijl ze tóch kwam) kon volgens hem wel eens bedoeld zijn ‘om Fine zand in de ogen te strooien’.4 Nu Elsschots brieven beschikbaar zijn kan deze nieuwe

mythe alvast uit de wereld worden geholpen: zijn reactie op het ongedateerde briefje van Hagedoorn is uit 1957, en haar excuus betrof dan ook niet de viering van Elsschots zeventigste maar vijfenzeventigste verjaardag. Ze was door ‘Fons en zijn vrouw’ zelfs uitgenodigd om het jubileum in de familiekring mee te komen vieren (er was ook een apart feest voor vrienden en een officiële huldiging). Ook in andere brieven uit deze periode is zij steeds welkom om bij ‘ons’ te komen, ‘van 1 Januari tot en met 31 December’ en ‘van o uur tot 24 uur’. Georgette Hagedoorn behoorde dus niet bepaald tot de categorie ‘rivalen’ die – volgens dochter Ida – ‘Fons het hof maakten’ en resoluut door Fine uit de Lemméstraat werden geweerd.5 Waaruit bestond de vriendschap dan wel?

De schoonste jaren van mijn carrière

Het is niet bekend wanneer Willem Elsschot en Georgette Hagedoorn elkaar voor het eerst hebben ontmoet en bij welke gelegenheid, maar het moet ergens tussen 1937 en 1943 zijn geweest. Naar eigen zeggen beleeft Georgette Hagedoorn in deze periode de ‘schoonste jaren’ van haar carrière, jaren die – niet geheel toevallig – samenvallen met een van de meest boeiende episodes uit de Antwerpse theatergeschiedenis: de periode dat Joris Diels de scepter zwaait over de Koninklijke Nederlandsche Schouwburg. De actrice wordt samen met haar man Ben Roijaards, de zoon van de grote Willem Roijaards (1867-1929) en zelf ook acteur en regisseur, in 1937 door Diels gecontracteerd. Voor beiden betekent het de bevrijding uit Deventer, waar ze in 1936 met een aantal vooraanstaande toneelspelers ‘De Nederlandsche Toneelgroep’ waren begonnen met als doel ‘goede en verzorgde voorstellingen’ in de provincie te brengen. In de praktijk bereist het gezelschap het noorden, oosten en zuiden van het land, en dat is niet het enige nadeel. In Deventer zelf is de schouwburg niet veel meer dan ‘een café met feestzaal’ en de ‘calamiteiten’ zijn niet van de lucht: ‘de ene narigheid na de andere’.6 Het besluit om naar Antwerpen te gaan is dan ook snel genomen. ‘Een prachtinstelling, een mooie Schouwburg, een eenige jonge troep en nooit meer op reis’, somt de dan 27-jarige actrice de aanlokkelijke voordelen van het nieuwe vooruitzicht op.7

Ook in Antwerpen zijn de verwachtingen hooggespannen. In het eerste programmaboekje van het seizoen 1937-1938 wordt Georgette Hagedoorn aan het publiek voorgesteld als ‘een der meest belovende jonge actrices’ van Nederland, met

een kort overzicht van haar levensloop (zie afbeelding). Op 18 september 1937 vindt de Gala-Openingsvoorstelling plaats. Opgevoerd wordt Shakespeares Midzomernachtdroom, geregisseerd door Ben Roijaards en met Georgette Hagedoorn in de rol van Puck. De pers is lovend: ‘Wie vast en zeker eene volmaakte verwezenlijking te zien gaf in al haar verscheidenheden van zegging, spel, beweging en mimiek was Mevr. Georgette Hagedoorn als schalkschen Puck. […] Deze debuutavond zet het seizoen in met een triumf die nog maar moeilijk zal kunnen overtroffen worden.’8 Wegens ‘uitbundig succes’ wordt het stuk doorgespeeld tot 30 september.

Twee maanden later is de opvoering van Vondels Lucifer, eveneens in de regie van Roijaards, een welhaast nog groter succes – de voorstelling wordt zelfs een van de meest gedenkwaardige uit de geschiedenis van de kns genoemd.9 Grote voorstellingen als deze kunnen worden gefinancierd uit de opbrengsten van populaire kluchten en blijspelen, die veel geld opleveren. Georgette Hagedoorn, die in Antwerpen al snel de naam krijgt het ‘zotteke’ te zijn, is een veelgevraagde gast in dat genre. In oktober speelt ze in het blijspel Eindexamen van Max Dreyer, in de maanden erop is zij onder andere te zien als ‘de guitige Baba’ in Zestien van A. en Ph. Stuart, in het ‘lachsucces’ Floremieke en in Boefje, een toneelbewerking van het bekende boek van M.J. Brusse (regie Ben Roijaards). Haar vertolking van de hoofdrol is volgens een recensent ‘van zulken aard dat tot onvoorwaardelijke sympathie en voldoening gedwongen wordt’.10 En dat geldt voor meer stukken: ‘Men ziet haar graag, men houdt van haar en haar naam oefent op het publiek een groote aantrekkingskracht uit. Zij is een gewiekste actrice, slagvaardig, dartel, de humor spoedelt uit al wat zij doet, de levenslust schuimt bij haar over en haar veelzijdigheid heeft men in vele rollen kunnen waardeeren.’ Geen wonder dat Georgette Hagedoorn, aldus dezelfde recensent, ‘in deze stad op zulken korten tijd zoo populair geworden is, en zoo verdiend ook.’11

Gezelschap Joris Diels

Het succes duurt maar één seizoen lang. In 1938 passeert de Antwerpse gemeenteraad Joris Diels als kandidaat voor een nieuwe ambtstermijn en geeft de leiding

van de kns in handen van Charles Gilhuys en




Jan Cammans. Diels trekt met een deel van het kns-gezelschap naar de nabijgelegen Cercle Artistique (ofwel het Koninklijk Kunstverbond, tegenwoordig de Arenbergschouwburg), gevolgd door het grootste deel van het publiek én door burgemeester Camille Huysmans. Oneens met het besluit van de gemeenteraad blijft hij Diels demonstratief steunen en naar diens premières komen, gevolgd door schepen Leo Delwaide, Lode Craeybeckx, de burgemeester van Deurne, en vele andere Vlaamse prominenten die een steunabonnement nemen.12 Ook Georgette Hagedoorn en Ben Roijaards maken de overstap naar het ‘Gezelschap Joris Diels’. ‘Wij zijn blij hem te kunnen volgen’, schrijft Roijaards op 8 juni 1938 aan Eduard Verkade, en hij voegt er grootmoedig aan toe: ‘De mooie positie van hoofdregisseur was ook te mooi en te zeker voor mijn jaren. Het avontuur is mij wel zoo lief en is ook leerzamer.’13

Aan dit nieuwe avontuur komt voortijdig een einde als Diels in 1939 gevraagd wordt opnieuw de directie van de noodlijdende kns op zich te willen nemen. Hij aanvaardt maar stelt wel als voorwaarde dat hij zijn reeds aangegane verbintenis met de Cercle voor het seizoen 1939-1940 kan nakomen. Zijn gezelschap bespeelt gedurende dat seizoen twee van de belangrijkste Antwerpse theaters.

Een hoogtepunt moet Vondels Peter & Pauwel worden, dat ter gelegenheid van de driehonderdste geboortedag van Rubens zal worden opgevoerd. De galapremière staat gepland voor 11 mei, maar de Duitse inval daags ervoor strooit roet in het eten. De regering sluit alle theaters, de bevolking slaat massaal op de vlucht. Het Gezelschap Joris Diels vertrekt op stel en sprong naar Frankrijk, in ‘een onmogelijk vehikel’: ‘Laten we liever zeggen, wat planken op wielen, alleen opzij twee gescheurde zeildoeken bij wijze van afsluiting’, zo noteert Georgette in haar dagboek. In totaal biedt de ‘camion’ plaats aan zeventien personen, onder wie de achten zesjarige zonen van het echtpaar Roijaards-Hagedoorn, René en Jules.

Na drie maanden keren ze terug. Diels wordt door de gemeenteraad herbenoemd voor het seizoen 1940-1941. De programmering staat weliswaar onder controle (en ook censuur) van de Duitse commandant – behalve Shakespeare mag bijvoorbeeld geen Engels repertoire worden gespeeld – maar dat betekent niet dat Diels zich al te gemakkelijk de wet door de bezetter laat voorschrijven. Zo deinst hij

er niet voor terug om het seizoen te openen met De Leeuw van Vlaanderen, wat in de gegeven omstandigheden niet anders kan worden gezien dan als een provocatie ten opzichte van de bezetter. Een ander hoogtepunt – en eveneens gedurfd, maar dan als noviteit – is de programmering van de familievoorstelling Pinokkio, geschreven en geregisseerd door Ben Roijaards en met Georgette Hagedoorn in de titelrol. Het stuk wordt zes weken lang maar liefst driemaal per dag gespeeld, want op initiatief van burgemeester Huysmans vergoedt de gemeente de helft van een entreekaartje, opdat alle Antwerpse kinderen Pinokkio op het toneel tot leven kunnen zien komen.

Georgette Aubépine

Het is geenszins zeker dat Willem Elsschot het begin van Georgette Hagedoorns Antwerpse carrière van nabij heeft gevolgd, evenmin dat hij in deze periode überhaupt aan theaterbezoek deed. De naam en faam van het Gezelschap Joris Diels kunnen hem nauwelijks zijn ontgaan, temeer omdat verschillende van de genoemde prominenten en andere kns-ingewijden tot zijn kennissen- of zelfs vriendenkring behoren, zoals Lode Baekelmans, Ary Delen, Willem Gijssels en Lode Monteyne. Zelf wordt Elsschot echter nergens vermeld als steunabonnee. Ook een brief uit 1940 aan Arthur van Rantwijk wijst niet op een al te grote vertrouwdheid met het wereldje. Elsschot vraagt daarin informatie over de Nederlandse ‘voordrager’ Jo Sternheim, die hem benaderd heeft om Tsjip op het toneel te mogen brengen. ‘Ik ben absoluut niet op de hoogte met die zaken, weet niet precies waarin dat soort “voordrachten” bestaat’, aldus Elsschot, die wil weten of zo’n optreden zijn boek zou kunnen schaden.14 Het feit dat hij voor deze vraag bij een redactiesecretaris in Nederland te rade gaat, doet vermoeden dat hij in ieder geval nog geen persoonlijk contact heeft met de Nederlandse actrice in zijn eigen stad. Daarin komt spoedig verandering, waarbij Elsschot ook volop kennis zal kunnen maken met de beginselen van de voordrachtskunst.

In 1942 begint Georgette Hagedoorn namelijk naast haar betrekking bij de kns op te treden met een soloprogramma als chansonnière. Naderhand heeft ze meermalen verteld dat ze dit genre in 1941 hals over kop was gaan beoefenen tijdens een korte onderbreking in Nederland. Ze verbleef daar met een Ausweis op grond

van een vals contract bij het Scheveningse Kurhaus-cabaret




van Cor Ruys, en toen dat onverhoopt werd ontdekt en ze door ‘een levensgrote Duitser’ op het matje werd geroepen, verzon Ruys als uitvlucht dat Georgette dan wel wat in zijn programma zou kunnen zingen. Overdonderd (‘Ik heb nog nooit gezongen’) spoort ze naar Haarlem, vindt in de kasten van haar Franse moeder ‘wat liedjes’ (o.a. ‘Le fiacre’, ‘waarop ik werd gewiegd’), rent ermee naar de pianist Pierre Verdonck en drie dagen later staat ze in het Scheveningse cabaret te zingen: ‘daar is toen een hele andere wereld voor mij opengegaan’.15

Ook al klopt het verhaal niet helemaal – bij haar introductie in Antwerpen werd haar bekendheid als chansonnière immers al geroemd16 -, duidelijk is wel dat de herontdekking van het chanson in 1941 een omslag in de carrière van Georgette Hagedoorn betekent. Na Scheveningen treedt ze nog twee weken op in Amsterdam, met juichende kritieken, maar haar contract bij Diels roept haar terug naar Antwerpen, want ondanks de oorlogsomstandigheden blijft de kns goed draaien. Ze keert terug naar ‘de begane grond’ van het toneel, zoals ze het zelf formuleerde, terwijl ze als chansonnière ‘ineens het gevoel [had]: ik kan mijn vleugels uitslaan […]. Ik was natuurlijk van binnen niet meer tevreden. Ik had dit geroken.’17

Ze begint semi incognito op te treden in een Brussels nachtcabaretje, onder de verfranste artiestennaam Georgette Aubépine en met het programma Chansons Françaises, zoals op het door vader Leo Hagedoorn geschilderde affiche te lezen is. Als de ‘mystificatie’ al snel wordt ontdekt, volgt het officiële debuut in Antwerpen, nu gewoon weer als Georgette Hagedoorn. Op 13 en 20 november staat ze op het toneel van het Koninklijk Kunstverbond met het programma De vrouw door de eeuwen heen, op de piano begeleid door Lode Backx. ‘De dametjes waren natuurlijk in de meerderheid, […] verlekkerd om Georgette’s toiletjes te zien,’ aldus het verslag in De Dag van 15 november 1942, maar die komen bedrogen uit: ‘Haar machtige mimiek volstond voor de metamorphose van de mondaine in de moeder, de moderne in het volksmeisje. Met een ander hoedje, een sjaal of een ceintuur was het voorgestelde vrouwentype levendig en kompleet.’ Alleen aan het eind van de avond – na ‘geestdriftig applaus’, ‘onbedaarlijke toejuichingen’ en ‘uitbundig niet te temperen voetengestamp’ – verschijnt ze in Hollandse dracht, inclusief klompen en tulpen, ‘den dank bezingend van het Haarlemsch bloembollenboerinnetje voor de stad der Sinjoren, waar ze zich zoo thuis voelt en van de gulle, warme Vlaamsche gastvrijheid geniet.’

Op dit debuut volgt in juli 1943 een programma waarin ‘De Geliefde Chansonnière’ even succesvol De man bezingt. De kranten weten dan al te melden dat ‘de bekende aktrice en chansonnière […] eerlang naar Noord-Nederland vertrekt’.18 Een maand eerder had de actrice al afscheid genomen van de kns, met een hoofdrol in De mooiste oogen van de wereld (een komedie van Jean Sarment). ‘Er is in de loop van den avond menige traan geplengd’, noteert een recensent, ‘en de erkentelijkheid voor het in beweging brengen van zijn emoties drukte het publiek uit in een schier eindeloos applaus, waarmede het tevens zijn volledige instemming betuigde met de bloemenhulde, die den artisten welverdiend ten deel viel.’19

Ook in de eerste overgeleverde brief van Georgette Hagedoorn aan Elsschot, van 16 augustus, komt haar vertrek ter sprake, maar voorlopig staat de chansonnière eind oktober nog in Antwerpen op de planken met – hoe verrassend – Georgette Hagedoorn bezingt… het Kind. Op de gedrukte programma-aankondiging gebruikt ze een motto dat Elsschot bekend in de oren zal hebben geklonken:

 

‘Wanneer het kindje binnenkomt, juicht heel het huisgezin’ zoo sprak eens een dichter. georgette hagedoorn echter zal het hardste juichen wanneer zij haar geliefd Antwerpsch Sinjoren gezin als kindje binnentreedt.

 

Elsschot had de regels van Victor Hugo zelf ook al eens gebruikt, namelijk als motto bij het laatste hoofdstuk van Tsjip.20 Ze zouden hem vijftien jaar later nóg eens van pas komen…

Tijdens de laatste oorlogsjaren in Nederland heeft Georgette Hagedoorn niet meer publiekelijk opgetreden, en is ze evenmin in Antwerpen geweest.21 Als ze kort na de bevrijding, in september 1945, haar ‘triomfantelijke rentrée’ in het Koninklijk Kunstverbond maakt, begint ze ‘het blijde weerzien na bange tijden’ met een ‘half-Antwerpsch verhaal van Holland’s oorlogsmisère’ en spreekt ze haar vreugde uit ‘zich weer te midden der Sinjoren te voelen’. En dat is wederzijds: ‘Zij heeft het Antwerpsch publiek eens te meer voor haar weten te winnen,’ constateert De Nieuwe Gazet naar aanleiding van het optreden. De Volksgazet vult aan: ‘En daarmee heeft Antwerpen één van zijn lievelingsartisten terug.’22 Of ook Elsschot tot de sinjoren heeft behoord weten we niet: er zijn geen brieven uit deze periode be-

waard en ook zijn er geen aantekeningen in agenda’s die op een mogelijk weerzien wijzen. Pas in 1949 – voorzover bekend dus – wordt de draad weer opgepakt, al is de toon dan wel meteen opvallend amicaal en lijkt het er niet bepaald op dat de schrijver en actrice elkaar jarenlang uit het oog zijn verloren. Maar daar zal ook een bijzondere ontmoeting aan meegeholpen kunnen hebben.

Schrijvers van nabij

Georgette Hagedoorns keuze voor het chanson is ook in een ander opzicht ingrijpend: ‘Ben Roijaards voelde toen al dat ik een weg opging waar hij mij niet wilde volgen, of niet kon volgen.’23 Op deze artistieke verwijdering volgt een persoonlijke, al gaat daar ook nog iets anders, en niet minder ingrijpends, aan vooraf. In 1946 verbinden Roijaards en Hagedoorn zich aan het Residentie Tooneel (later Haagse Comedie) in Den Haag. Op zoek naar een pied à terre komt Georgette op miraculeuze wijze oog in oog te staan met haar jeugdliefde Martinus Nijhoff: ‘Ik kreeg een tip van vriendin Kitty Josselin de Jong. Ze zei: “Daar en daar is een huis, een klooster uit de vijftiende eeuw.” Het was de dertiende van de maand. Op de dertiende gebeurt er bij mij altijd van alles. Ik belde aan. En wie deed open? Martinus!’24 Een jaar later scheidt Georgette Hagedoorn officieel van Ben Roijaards en neemt ze haar intrek bij Nijhoff, aan de Kleine Kazernestraat 1 in Den Haag.

Vanaf dat moment zijn ze vrijwel onafscheidelijk, ook wat het werk betreft. Nijhoff adviseert over de keuze van het repertoire, schrijft en vertaalt, chauffeert

naar optredens en vergezelt Georgette op verschillende van haar tournees. Omgekeerd is de actrice op menige literaire bijeenkomst te vinden. Een van die bijeenkomsten is de opening van de tentoonstelling ‘Schrijvers van nabij. Tentoonstelling van handschriften, brieven en portretten van schrijvers uit de Beneluxlanden sedert Jacques Perk en Guido Gezelle’, op 13 januari 1949 in het Haagse Gemeentemuseum. Elsschot heeft Nijhoff er waarschijnlijk voor het eerst ontmoet.

In een stampvolle zaal (tientallen bezoekers moesten genoegen nemen met een staanplaats in de hal) opent Nijhoff de bijeenkomst met een speciaal welkom aan de Vlaamse eregasten (ook Johan Daisne en Jan Schepens zijn aanwezig). Na zijn toespraak declameert ‘een dame, die voor de beste voordrachtskunstenaresse van het land gold’ – aldus het verslag van Johan Daisne, in zijn sleutelverhaal ‘Twee schelpen’ (zie verderop) – ‘een keur van verzen, […] zo traag, dat de verliefde echo’s der rijmen tot onvruchtbare klachten uit elkaar vielen, en zo onafgebroken doorlopend, dat zelfs de enjambementen zonder enige buitenbenigheid mee moesten schreiden.’ Deze ‘voordrachtskunstenaresse’ is overigens niet Georgette Hagedoorn maar Claudine Witsen Elias, een oude vriendin van Nijhoff. Ook Elsschot treedt niet op, dat heeft hij overgelaten aan Ger Schmook, die als hoofdbibliothecaris van het Antwerpse Museum van de Vlaamsche Letterkunde ook een belangrijk toeleverancier van de tentoonstelling is.25 Van Elsschot heeft het museum trouwens maar één stuk geleverd, het bekende pastelportret van F.M. Melchers uit 1942, daarnaast is alleen het handschrift van ‘Autobiografie in briefvorm’ op de tentoonstelling te zien, afkomstig uit de zogenoemde ‘Letterkundige Verzameling’ van het Haags gemeentearchief.

Elsschot komt verder niet voor in Daisnes beschrijving van de gebeurtenissen na afloop, met name de hilarische kroegentocht die hij en Schepens in het gezelschap van Bert Bakker, Ed. Hoornik, Anna Blaman en een hevig flirtende Mies Bouhuys tot vroeg in de ochtend hebben gemaakt. Als reactie op de publicatie van ‘Twee schelpen’ in De Vlaamse Gids kreeg Daisne te horen hoezeer Elsschot hem hierom had ‘benijd en mijzelf bitter beweend’, vooral omdat ‘het Miesje in kwestie’ de enige was geweest die ‘die mij daar is opgevallen en naar wie ik, zonder met haar

één woord te wisselen noch aan haar voorgesteld te zijn, verlangd heb zoo lang de borrelceremonie na de eigenlijke voordrachtavond, geduurd heeft’ (ik volsta hier verder met een verwijzing naar zijn fameuze en fabuleuze beschrijving).26 Ook uit een brief uit 1949 aan Georgette Hagedoorn blijkt dat Elsschot na afloop van de tentoonstelling het veiligere gezelschap van haar en Nijhoff heeft gekozen, en met hen mee is gegaan naar de Kleine Kazernestraat (in een interview uit 1953 zou Elsschot zijn bezoek aan ‘dat stemmige huis in Den Haag’ nog eens ter sprake brengen, met name ‘de tegels, ik hield van die tegels’)27. In dezelfde brief slaat hij een uitnodiging om nog eens een paar dagen in Den Haag te komen logeren af:

 

Naar Den Haag komen is voor mij een moeilijke zaak want ik zit met een vrouw die eerst haar ‘approbatur’ zou moeten geven. En ik weet niet hoe te beginnen. Uw hartelijke, warme brief tonen, dat gaat niet. Verbazend wat een hoop dingen er zijn die niet gaan. Den Haag is trouwens gebrandmerkt omdat er een oude versleten vrouwelijke collega van mij woont, een met wie ik veertig (niet veertien) jaar geleden op het zelfde kantoor werkte in Schiedam. Misschien is het dus beter dat wij elkander hier eens spreken.

 

Hoe schertsend deze passage bedoeld is blijkt niet alleen uit de inmiddels teruggevonden ‘warme brief’ van Georgette Hagedoorn, maar ook uit het feit dat Elsschot deze ‘oude versleten vrouwelijke collega’, Johanna van Lier, twee maanden later op

speciale uitnodiging meeneemt naar een andere literaire bijeenkomst in Den Haag: een avond in Pulchri over het Nieuw Vlaams Tijdschrift, georganiseerd door het genootschap ‘Oefening Kweekt Kennis’ op 28 november 1949.28 Op zijn verzoek mag ze zelfs aanschuiven bij het diner en bij het zogenaamde ‘Servetje’ na afloop. Dit keer treedt Elsschot overigens wel op, evenals de andere NVT-redacteuren, maar zijn voorlezing is zo ‘archi-slecht’ (Hubert Lampo) dat hij in een verslag van de avond wordt bestempeld als ‘een belangrijk auteur, doch helaas vrijwel niet te verstaan’.29

Willem de Vos

In 1951 is Elsschot zelf het middelpunt van letterkundige belangstelling in de hofstad als hij op 18 december de Constantijn Huygensprijs in ontvangst mag nemen uit handen van burgemeester F.M.A. Schokking. Martinus Nijhoff is een van de juryleden van deze oeuvreprijs, die jaarlijks wordt toegekend door de Jan Campertstichting. Blijkens haar agenda is ook Georgette Hagedoorn van de partij, evenals op de Antwerpse huldiging die vijf maanden later volgt ter gelegenheid van de toekenning (en ter ere van Elsschots zeventigste verjaardag).30 In Antwerpen steekt Nijhoff tijdens het officiële programma de loftrompet over ‘Reinaard de Ridder’ alias ‘Willem de Vos’ en mag hij de laureaat namens ‘de gehele Nederlandse Regering’ gelukwensen.31 ’s Avonds zit het echtpaar Nijhoff aan bij het feestmaal in restaurant Goldoni, getuige hun handtekeningen op de menukaart die het amvc-Letterenhuis bewaart. Georgette Hagedoorn is er één van de ‘vele ouwe vriendinnen’ die – aldus de plat Antwerpse toespraak van huisvriendin Alice Claessens – altijd ‘goe van aa [= u] geprofiteerd hebben – van in huis te komen, goe te drinken, goe te eten, goe te amuseren’. ‘En van de rest niet meer spreken’, aldus een grappende Elsschot.

Tussen de Haagse en Antwerpse huldiging door zijn Martinus Nijhoff en Georgette Hagedoorn ook nog bij Elsschot op bezoek geweest, getuige het bedankbriefje dat Elsschot hen op 31 maart 1952 stuurt. Elsschot is niet aanwezig bij de voltrekking van hun huwelijk op 3 april, wel zal het echtpaar eind dat jaar nogmaals Antwerpen aandoen. Tijdens deze ontmoeting krijgt Nijhoff een rondleiding door de stad, zoals Elsschot in een interview aan Flora Meyer vertelde. De wandeling voert onder andere naar het brouwers- of waterhuis, volgens Elsschot ‘een van de mooiste huizen van Antwerpen’, met name vanwege de molen ‘waar eens twee paarden rondgingen en nog de houten buizen, 6 à 7 meter lang, liggen, die eens het water leidden’. ‘Hier ben ik met Nijhoff geweest, kort voor zijn dood. Het maakte heel veel indruk op hem. Hij vond de ruimte prachtig. Dat komt ook, het heeft zoveel sfeer.’32 Deze laatste ontmoeting zou in november plaatsgevonden kunnen hebben. Op 6 november treedt Georgette Hagedoorn in Antwerpen op met een ‘Internationaal Programma’ ‘Ten voordele van de Congolese Werken van de Witte Zusters van O.L.V. van Afrika’, een week later staat ze in het Koninklijk

Kunstverbond, in de muzikale comedie Waarom jok je Chérie? Het is een van de stukken waarmee ze in Antwerpen in korte tijd zo populair geworden was, maar ‘de tijd begint een woordje mede te praten’ en ‘de vedette van de avond’ heeft, aldus Het Handelsblad van 12 november, wel iets van haar ‘frisheid’ verloren.

Op 26 januari 1953 sterft Martinus Nijhoff onverwacht aan een hartaanval. Hij wordt op 30 januari in stilte begraven op de Haagse begraafplaats Westduin. Elsschot wordt niet vermeld onder de aanwezige letterkundigen,33 en ook uit de bedankbrief die Georgette Hagedoorn op 7 februari aan haar ‘Lieve Vrienden’ stuurt valt af te leiden dat hij en zijn vrouw vanuit Antwerpen met haar hebben meegeleefd.

In deze brief kondigt Hagedoorn ook meteen al een bezoek aan. Vanaf 14 februari staat ze namelijk alweer op het toneel in de sinjorenstad, met een speciaal ‘Gala Georgette Hagedoorn’ in Cyrano, het ‘artistiek verantwoord’ kleinkunst-cabaret van Anton Peters aan de De Keyserlei. ‘Ik hoop in die 14 dagen dat ik er ben eens bij U te mogen komen om U beiden persoonlijk te bedanken voor Uw vriendschap.’ Ook in de hieropvolgende jaren blijven de bezoeken gekoppeld aan optredens en andere verplichtingen. ‘Als ze in Antwerpen kwam, probeerde ze altijd naar hem toe te gaan’, herinnert zoon Jules zich.34 Zijn moeder benut in 1954 zelfs diens verjaardag – op Stille Zaterdag 17 april – om bij Elsschot langs te gaan (Jules bezoekt intussen vermoedelijk zijn vader, die in Antwerpen woont), getuige de opdrachtexemplaren uit het bezit van Hagedoorn die alle die datum dragen. Het is een bijzondere signeersessie geweest, want Georgette krijgt nagenoeg het gehele oeuvre van Elsschot mee naar huis (alleen van De Verlossing is nergens een exemplaar te vinden).35 Behalve standaardformuleringen als ‘Aan Georgette Hagedoorn / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Een Ontgoocheling, Kaas, Het Tankschip, Pensioen) of kortweg ‘Aan Georgette / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Villa des Roses), met als variatie ‘Aan Georgette / 17.4.1954 / Fons / (Willem Elsschot)’ (Lijmen/Het Been) zijn er drie meer vindingrijke zo niet ‘alleszeggende’ opdrachten: ‘Aan mijn liefste / Georgette Hagedoorn / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Tsjip/De Leeuwentemmer), ‘Aan Georgette / Uit sympathie / Pour ne pas en dire davantage / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Het Dwaallicht) en ‘Aan Haar / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Verzen).

… En tot dán!

Uit de brieven uit de laatste jaren komen we meer te weten over bezoeken die niet hebben plaatsgevonden dan wel. Eind 1956 excuseert Elsschot zich als hij na afloop van een voorstelling het ‘niet gewaagd [heeft] weer eens door te dringen tot in het verboden land waar de syrenen in hare loges zitten’, maar hij rekent er ‘vast op […] je te mogen ontvangen bij je eerstvolgend bezoek aan Antwerpen’. Die eerstvolgende gelegenheid is de viering van Elsschots vijfenzeventigste verjaardag op 7 mei 1957, maar ondanks al haar voornemens moet Georgette Hagedoorn verstek laten gaan. Als ‘een tranenbadende Mme Arthur / Tien natte zakdoeken per uur’ excuseert ze zich. Elsschot reageert niet alleen per brief op deze ‘brandende tra-

nen’, hij laat zijn uitgever ook een exemplaar van het Verzameld werk – dat ter gelegenheid van zijn jubileum was verschenen – naar Den Haag sturen. Of eigenlijk twee, want in dezelfde brief geeft hij ook opdracht tot het verzenden van een exemplaar aan Johanna van Lier, met de instructie: ‘Hierbij twee papiertjes om vooraan in de boeken te leggen. Vooral goed toezien dat u aan No 1 geen boek stuurt met het inlegvelletje bestemd voor 2 en andersom.’36 De uitgever heeft zich goed van zijn taak gekweten, want het voor No 1 bestemde exemplaar bevat inderdaad de opdracht: ‘Aan / Georgette Hagedoorn / Haar toegenegen / Willem Elsschot / 21 Mei 1957’.37

Al met al zal het contact in deze periode mondjesmaat zijn gebleven, ook al kunnen er natuurlijk ontmoetingen zijn geweest waarvan geen spoor in de brieven terug te vinden is. Zo herinnert Paul Claessens zich dat hij en Elsschot na afloop van een optreden de actrice opzochten om haar uit te nodigen voor een drankje, overigens tevergeefs (‘Volgens mij was ze doodop’),38 en weet Jan van Hattem te melden – eveneens zonder precisering – dat Georgette op haar beurt Elsschot een keer verraste door na afloop van een voorstelling met het gehele gezelschap een wijnfeest in de Lemméstraat op te komen luisteren.39 In haar laatste persoonlijke brief, van 9 oktober 1958, verzucht Georgette Hagedoorn niettemin: ‘Wat heb ik in lang weer niets van U gezien of gehoord’, om er maar weer meteen de hoop op een afspraak op te laten volgen. Het is niet bekend of die er ook daadwerkelijk is gekomen. Wel heeft Elsschot gehoor gegeven aan het in dezelfde brief vervatte verzoek – smeekbede is een beter woord, gezien de pathetische formulering – om in ‘2 à 3 regels’ zijn ‘oordeel, vriendschap en liefde zwart op wit te zetten’ ten behoeve van de nieuwe programmaboekjes.

Dat de ontmoetingen spaarzaam zijn komt ook doordat Georgette Hagedoorn in de jaren vijftig steeds vaker in het buitenland te vinden is. Samen met haar pianist Pierre Verdonck treedt ze op in heel Europa, inclusief Scandinavië, in China en Thailand, en maakt ze twee grote tournees door Venezuela (1951) en Indonesië (1954). In 1960 laat ze ‘haar geliefde publiek’ per voorbedrukte ansichtkaart weten het hele seizoen op tournee te zijn in ‘de West en Zuid-Amerika’. Als troost beveelt

ze haar nieuwe langspeelplaat aan: ‘Want al kunnen wij elkaar dan voorlopig niet zien… u kunt mij in ieder geval altijd horen! En dat maakt het weerzien straks des te prettiger. Hartelijke groeten… en tot dán!’ De aan ‘Hr A. de Ridder’ geadresseerde kaart bevat het poststempel ‘New York MAY 3 1960’. Vier weken later valt in Den Haag het overlijdensbericht van ‘Fons en zijn vrouw’ in de bus.

Lorsque Georgette paraît…

‘Georgette Hagedoorn was zijn idool’, zo noteert Martine Cuyt uit de mond van Paul Claessens. ‘Hij bewonderde haar uitstraling. Zij was de grote dame van de kleinkunst. Ze stond toen een hele avond alleen op de planken.’ Waaruit Elsschots bewondering bestond komen we uit de brieven niet te weten, we hebben alleen de ‘2 à 3 regels’ die hij op haar verzoek schreef ter aanbeveling: ‘Lorsque Georgette paraît, le cercle des fidèles, s’entr’ ouvre à grands cris. Son oeil fripon qui brille, fait briller tous les yeux.’ De schitterende ogen en het effect van haar verschijning waren het publiek al sinds haar eerste optreden niet ontgaan en wat dat betreft vat Elsschot het ‘fenomeen’ Hagedoorn – zoals we dat in de diverse recensies zijn tegengekomen – in zijn paar regels aardig samen.

Omgekeerd horen we van Georgette Hagedoorn in een brief uit 1949 ook alleen maar dat ze ‘zoo intens’ van Elsschots boeken heeft genoten, maar waarom? Van de herhaaldelijk geopperde plannen voor een voordracht uit Elsschots werk komt niets terecht. Pas in 1975 speelt ze in de 3-delige televisiebewerking van De Verlossing (regie Walter van der Kamp) de rol van Sophie, de huishoudster van pastoor Kips. ‘Ik vond het prachtig dat ik het mocht doen,’ was het enige wat ze erover vertelde aan Joos Florquin, ‘want ik ben goed bevriend geweest met Elsschot’.40

Goed bevriend of toch meer? Voorzover dat nog nodig is mogen de brieven daarop zelf het verlossende antwoord geven. Het is een klein wonder dat ze nu pas worden gepubliceerd, want al een half jaar na het overlijden van Elsschot werd Georgette Hagedoorn over de uitgave ervan benaderd. Op 9 december 1960 ont-

ving zij een brief van Elsschots oudste dochter Adèle Kelner-De Ridder, die samen met de andere kinderen – ‘elk langs zijn kant’ – op een idee voor een tastbare herinnering was gekomen:

 

Het idee is heel nieuw, en ik weet niet of het te verwezenlijken is!: een bundeltje brieven van papa – natuurlijk brieven die de moeite waard zijn – een ‘luxe’ bundeltje. […] Georgette, moest ge brieven hebben, kan ik die dan eens lezen? Doet ge er niet graag afstand van, dan kom ik ze graag ter plaatse lezen.41

 

Deze droom (zoals Adèle het plan noemt) komt niet uit, pas in 1993 verschijnt de uitgave van Elsschots Brieven, bezorgd door Vic van de Reijt met medewerking van Lidewijde Paris, zonder (op twee na) de brieven van en aan Georgette Hagedoorn. Dat bundeltje kan er nu aan worden toegevoegd. Of ze ‘de moeite waard zijn’, ook dat mag de lezer nu zelf bepalen.

Georgette Marcelle Hagedoorn overlijdt op 23 augustus 1995, twee maanden na de veiling bij Van Stockum, op 85-jarige leeftijd te Den Haag. ‘Na een bruisend leven’, zoals de rouwadvertentie vermeldt, wordt ze overeenkomstig haar wens in stilte begraven, naast haar geliefde Martinus Nijhoff.

Georgette Hagedoorn aan Willem Elsschot
Antwerpen, 16 augustus 1943

Zeer Geachte Heer

Ik kom er wel erg laat mee aanzetten, maar het is daarom niet minder goed gemeend. U hebt me een reuze plezier gedaan, met Uw boek,1 en ik hoop van ganscher harte dat mijn plannen om er eens gedeelten uit voor te dragen, nog eens waarheid zullen worden. Ik hoop dat U uit mijn stilzwijgendheid niet hebt geconcludeerd dat ik een ondankbaar schepsel ben. Mijn verhuizing naar Nederland is schuld van alles. Vóór mijn vertrek dank ik U dus nog recht hartelijk.

In de hoop U nog eens te ontmoeten zend ik U mijn hartelijke groeten en de meeste

Hoogachting

Georgette Hagedoorn

 

H. v. Heurckstraat 5

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder/Willem Elsschot
Den Haag, 18 augustus 1949

Waarde [L]etterridder,1

U zult wel héél verbaasd staan een brief van mij te ontvangen, maar ik was van plan geweest in dezen tijd naar Antwerpen te komen en eens met U te komen praten. Maar de sterren hebben anders beschikt, toen ik net met vacantie in Frankrijk was werd ik ziek, dat is nu al 8 weken geleden en ik lig nog. Ik ben weliswaar nu vrijwel hersteld, maar moet toch nog de gehelen dag liggen en zal pas in November weer aan ’t werk mogen.2 Onnodig U nader te verklaren welke zelfstandige en bijvoegelijke naamwoorden mijn kuische lippen ontvallen als ik zoo’n heele dag in bed lig af te dorren. Maar gelukkig zijn er nog schrijvers op de wereld en ik heb mij met wellust gestort op een zekeren ‘Elschot’, [sic] (d.w.z. op zijn boeken)[.] Ik ken hem nu van binnen en van buiten. Alle gekheid opzij, maar ik heb toch weer zoo intens genoten en zou zoo dolgraag eens met U praten over een plan dat in mijn achterhoofd [zi]t, me in mijn bloed kruipt [e]n aan mijn ziel staat te bonken om er uit te mogen. En nu wilde ik vragen of U er geen kans toe zou zien (natuurlijk alleen als U er zin in hebt) eens een paar dagen bij ons te komen logeren. Het is hier op ’t oogenblik heerlijk rustig en lig ik in ons tuintje, waardoor je het gevoel krijgt, in de middeleeuwen te zijn. Den Heer Bakker3 juicht ons plan ook met grote sprongen toe en bood al aan U met de auto terug te brengen. Als U geen kans ziet uit Uw

werk te lopen, kunt U misschien een week-end komen. Nou denkt U nu maar eens diep na en toon U een ‘man en broeder van de dorre blaren’, die op het ondermaansche rondzwerft om zielen in nood te helpen.4

Ik heb U vreeselijk nodig. In het hoognederlandsch zou men nu zeggen ‘Gaarne Uw berichten tegemoet ziende, verblijf ik’… maar ik denk ‘allè manneke, zievert nie, laot awen pen gerust, en ontferm U over ientje die aa gère ziet’. Inmiddels met de meeste hoogachting en vele lieve groeten ook van M. Nijhoff, Uwen Georgette –

Alfons De Ridder aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 10 september 1949

Beste Vriendin,

Toen ik, na vijf weken aan zee gezeten te hebben,1 gisteren weer thuiskwam, vond ik uw brief van 18 Augustus. U weet nu meteen waarom u geen antwoord kreeg. Dat het pak zenuwen, dat Henriette2 Hagedoorn heet, vreselijk te keer moet gaan tegen de duistere machten die haar gekluisterd houden, kan ik mij voorstellen. Ik was in Den Haag,3 bij het per auto naar uw huis rijden, al een en al bewondering voor het door u in de richting van de heer Nijhoff afgestoken vuurwerk. En toen ging het slechts om een zeer lichte verongelijking. Wat moet het dan nu zijn geweest, want ik hoop en vermoed dat u eindelijk weer op de been bent en dat die lamme ligpartij tot het verleden behoort en vergeten is.

Naar Den Haag komen is voor mij een moeilijke zaak want ik zit met een vrouw die eerst haar ‘approbatur’ zou moeten geven. En ik weet niet hoe te beginnen. Uw hartelijke, warme brief tonen, dat gaat niet. Verbazend wat een hoop dingen er zijn die niet gaan. Den Haag is trouwens gebrandmerkt omdat er een oude versleten vrouwelijke collega van mij woont, een met wie ik veertig (niet veertien) jaar geleden op het zelfde kantoor werkte in Schiedam.4 Misschien is het dus beter dat wij elkander hier eens spreken. Ook kunt u mij schrijven waar het om gaat. Ik

vermoed om ‘gespeelde lezingen’ uit mijn boeken. Nu, daar kan ik natuurlijk niets op tegen hebben, want lezingen door de echte G.H. kunnen de verkoop van mijn proza slechts ten goede komen. Of gaat het om iets anders? Laat het mij even weten. Intussen zoek ik of er aan het komen geen mouw te passen is.

Hartelijke groeten, ook aan de heer Nijhoff en aan Stefan5

Uw toegenegen

Fons

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
Den Haag, 18 september 1949

Lieve Vriend.

Gelukkig ben ik alweer zoover hersteld dat ik weer wat op reis kan. Wij denken ongeveer de 27 of 28 September langs Antwerpen te komen en dan kunnen wij elkaar toch zeker treffen. Ik laat U dan nog precies de dag even weten.1 A mai, ge meugt wel watjes in de ooren stoppen, want er zal getetterd worden, en als U niet goedschiks ‘Ja’ zegt, sta ik niet voor de gevolgen in. Mij er erg op verheugend U terug te zien, ik hoop zoo bruin van de zee als een echte Nivea meermin zend ik U vast vele lieve groeten ook van den Heer Nijhoff –

Uw

Georgette H.

Alfons De Ridder aan Martinus Nijhoff en Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 31 maart 1952
(Elsschot, Brieven, p. 819)

Geachte Heer Nijhoff en Georgette

Mijn vrouw vraagt mij of ik jullie bedankt heb voor uw prachtige bloemen na uw laatste bezoek.1

Daar ik het waarachtig niet weet doe ik het nu, al zou dit de tweede maal zijn.

Tot spoedig hoop ik

Hartelijke groeten

A. De Ridder

Georgette Hagedoorn aan Alfons en Fine De Ridder
[z.p.], 9 februari 1953

Lieve Vrienden.

t’ Is mij niet mogelijk véél te schrijven. Ik ben te radeloos en kan niet begrijpen waarom dit alles. Ik wil jullie alleen even héél innig bedanken voor de prachtige bloemen en verdere uitingen van Uw vriendschap1 – God heeft me ook nog opgelegd dat het engagement dat ik voor de Cyrano had aangenomen niet nog meer verzet kan worden. Zoo moet ik dus a.s. Zaterdag weer beginnen de clown uit te hangen. (als ik het op kan brengen.)2 Ik hoop in die 14 dagen dat ik er ben eens bij U te mogen komen om U beiden persoonlijk te bedanken voor Uw vriendschap.

Véél liefs en dank van Uw Georgetje, die géén licht meer ziet –

Willem Elsschot aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 7 december 1956

Lieve Georgette,

Ik heb het ditmaal niet gewaagd weer eens door te dringen tot in het verboden land waar de syrenen in hare loges zitten.

Mag ik je complimenteren met je verrukkelijke voordracht?1 Dat doet niemand je na, noch in Vlaanderen noch in Holland.

Er vast op rekenend je te mogen ontvangen bij je eerstvolgend bezoek aan Antwerpen,

je toegenegen

Willem Elsschot

Alfons en Fine De Ridder aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 2 april 1957

Lieve Georgette,

Je zal op 7 mei ten zeerste welkom zijn in de Lemméstraat, als je tenminste niet terugschrikt voor lawaai en een bende kinderen.1 Het zal ons ten zeerste verheugen u te mogen zien en omhelzen, dat weet je best. Misschien komt Bob van Kampen2 óók (Singel 330, A’dam, Tel. 35732) en dan kon je met hem meerijden. Kom je liever als er hier geen drukte is, dan moet je ons slechts een drietal dagen vooruit verwittigen. Je kan je dag dan zelf kiezen want je bent hier welkom van 1 Januari tot en met 31 December.

Veel hartelijks van

Fons en zijn vrouw

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
[z.p., vóór 7 mei 1957]
(Elsschot, Brieven, p. 821-822, aldaar onjuist gedateerd [z.p., ± 11.5.1952])

Ziehier een tranenbadende M^me Arthur.1

Tien natte zakdoeken per uur.

Omdat het haar niet is gegeven

Uw feestelijke vreugde mee te leven.

 

Kent Ued. de grote keuze van Nederlandse en Franse hoogvloeken? awel ik heb ze allemaal genuttigd. Ik zal een week nodig hebben om mijn teleurstelling te boven te komen maar wens U toch van harte

Geluk en een heerlijke dag

Georgette

Willem Elsschot aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 12 mei 1957

Liefste Georgette,

Het moeten brandende tranen geweest zijn want ik heb tevergeefs geprobeerd ze uit te stuffen.

’t Is eigenlijk maar goed dat je niet komen kon want met al die mensen en al dat gedonderjaag had ik je dierbare aanwezigheid niet kunnen savoureren als bij een tête-à-tête.

Maak gebruik van de eerste bevlieging om te komen. Je bent hier iedere dag van het jaar welkom, van 0 uur tot 24 uur.

Veel innigs van

Willem Elsschot1

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
Den Haag, 9 oktober 1958

Lieve Vriend

Wat heb ik in lang weer niets van U gezien of gehoord. Ik hoop maar dat alles op z’n best is.

Ikzelf heb erg gesukkeld en sukkel nog, doordat ik een schildklier-operatie moest ondergaan. Dat heeft me erg aangepakt. Maar ik zit me nu te verheugen dat ik op ’t eind van de maand een dag in Antwerpen moet zijn en dan bij U hoop te komen, – en pas op, als ge er niet naar m’n zin uitziet.

Ik wilde U nog graag het volgende vragen. Ik laat nieuwe programma boekjes drukken en reserveer één bladzijde voor hele korte oordelen (2 à 3 regels) van mijn vrienden, over mijn werk. Hier mag U niet ontbreken. Ik weet dat u heelemaal niet schrijven wilt maar dit is geen schrijven – alleen maar U [sic] oordeel, vriendschap en liefde zwart op wit zetten. Ik zeg nogmaals 2 à 3 à 4 regels is genoeg. Zoveel plaats neem ik zelf toch ook niet in.1

Allè mijn dierbare Fons, doe dit nu nog even voor Uwe teder beminnende en naar U verlangende

Georgette

Zult ge me niet te lang laten wachten?

Omhelsd en vele dierbare groeten aan allen

2

Alfons De Ridder/Willem Elsschot aan Georgette
Hagedoorn
[z.p., na 1950]1

Lieve Georgette,

Ik verzoek je bij aankomst mij even op te bellen (Tel. No. 37.37.12) dan kunnen wij afspreken wanneer jullie ’s avonds bij ons komen dineren, hetzij Donderdag hetzij Vrijdag. Uw reisgezellen moeten natuurlijk meekomen.

Hartelijke groeten,

A. De Ridder (W.E.)

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
[New York, 3 mei 1960]1

Mon chèr petit public adoré!

Een heel seizoen lang ben ik op reis, ver van u. Mijn tournee voert mij naar de West en Zuid-Amerika. Daarom is het zo fijn, dat Philips nu voor al mijn vrienden een langspeelplaat van mij heeft uitgebracht. Want al kunnen wij elkaar dan voorlopig niet zien… u kunt mij in ieder geval altijd horen! En dat maakt het weerzien straks des te prettiger. Hartelijke groeten… en tot dán!

 

Georgette Hagedoorn

 

P.S. De Philips langspeelplaat is no. P 10906 R-33-f 12.50, en u hoort er op: De Franse gouvernante – Vrijer aan de deur – Slaap mijn kind – Cadeautjes – Madame Arthur – Klap eens in je handjes – De geschiedenis van een piano – Y avait dix marins.

[2008/3]

Peter de Bruijn+
‘De mooiste oogen van de wereld’
Willem Elsschot en Georgette Hagedoorn*

In juni 1995 zorgde Willem Elsschot voor een tijdelijke opleving van een verder nogal bloedeloze veiling bij Van Stockum in Den Haag. Onder de hamer kwamen een kleine collectie ‘zwoele brieven’ aan de actrice en chansonnière Georgette Hagedoorn (1910-1995), en een aantal boeken met soms even zwoele opdrachten (‘Aan Haar’). De brieven gingen voor f 1500 naar antiquariaat Destouches in Utrecht, de opdrachtexemplaren behaalden ‘steevast het dubbele van de richtprijs’ (die gemiddeld f 300 bedroeg). Aldus het verslag van antiquaar Fokas Holthuis in De Boekenwereld.1

Vijf jaar later werden dezelfde brieven en een paar opdrachtexemplaren opnieuw aangeboden, nu bij het Groningse Veilinghuis Postma (27-29 maart 2000). Ook al was de primeur eraf, de veiling was voor de voorzitter van het Willem Elsschot Genootschap uniek genoeg om vanuit Antwerpen een Groningse spion naar de kijkdagen te dirigeren. Bij het overschrijven van de brieven werd de vlijtige studente, zoals zij achteraf rapporteerde, op de vingers getikt door de assistent-veilingmeester. Het W.E.G. kocht de brieven niet, ditmaal mocht de al genoemde Fokas Holthuis zich de gelukkige eigenaar noemen. Hij verkocht de brieven kort daarop aan een toen nog onbekende verzamelaar.

Intussen bleven de geruchten over een geheime verhouding tussen de schrijver en de actrice aanhouden, hoofdzakelijk gevoed door de opdrachtexemplaren die af en toe opdoken. Zoals dat van Verzen, dat in 1996 bij De Slegte te koop was, met ‘de alleszeggende opdracht’: ‘Aan Haar / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (prijs: f 895). Bij het Antwerpse veilinghuis Bernaerts bracht een exemplaar van Tsjip/De Leeuwentemmer tien jaar later iets minder op (€320), maar dat was dan ook slechts opgedragen ‘Aan mijn liefste / Georgette Hagedoorn’.

Deze boulevardjournalistieke kant van de zaak had niet mijn eerste interesse toen de bezitter van de zwoele Elsschot-brieven zich een paar jaar geleden bij mij meldde. De naam Georgette Hagedoorn bracht mij terug naar het jaar waarin ik als assistent had meegewerkt aan de historisch-kritische Nijhoff-uitgave, waarin zij

figureert als de voordrachtskunstenaresechtgenote




voor wie Nijhoff aan het eind van zijn leven diverse teksten en liederen heeft vertaald. Ik herinnerde me dat de editeurs van die uitgave, Gillis Dorleijn en Wiljan van den Akker, indertijd (eind jaren tachtig) wel bij de grande dame op de thee waren geweest, maar dat ze toen niet het achterste van haar tong had laten zien, laat staan haar archief. En dat terwijl Georgette meermalen in interviews had verteld over haar dagboeken en over de brieven die ze bewaard had, zoals in het televisieportret dat Joos Florquin in 1975 van haar maakte. Er zou zelfs nog een antiekkistje zijn met brieven en souvenirs uit 1930, het jaar waarin ze als 19-jarige actrice een heimelijke relatie kreeg met de dichter (36, getrouwd, een zoon), die onverwachts een repetitie van Shakespeares De Storm – dat door hem was vertaald – binnen was komen wandelen en ter plekke het hoofd van luchtgeest Ariël op hol bracht.2

De gedachte aan wat er allemaal op een Haagse zolder tevoorschijn zou kunnen komen was een aardige bijkomstigheid om op zoek te gaan. Een biografisch uitstapje leek me hoe dan ook wel verfrissend na alle tekstkritische hoofdbrekens ten behoeve van het Volledig werk, en Elsschots brieven gaven daar alle aanleiding toe. Niet alleen vanwege de gebruikelijke opheldering van bepaalde passages – over al dan niet afgelegde bezoekjes, een al dan niet gerealiseerd plan voor ‘gespeelde lezingen’ uit Elsschots werk, of over een ‘lamme ligpartij’ die de actrice in 1949 gekluisterd hield – maar vooral omdat de brieven zelf wel de nodige context konden gebruiken: het waren er maar vijf in getal (Georgettes tegenbrieven had ik op dat moment nog niet) en ze lieten tal van vragen onbeantwoord, althans voor mij. Hoe kenden Elsschot en Hagedoorn elkaar eigenlijk? En waaruit bestond het contact? Wat voor actrice was ze, en hoe raakte ze in Antwerpen verzeild? Valt er iets te zeggen over de wederzijdse bewondering? Of, vooruit dan maar, was er inderdaad meer dan dat?

Teder beminnende

Op de beantwoording van de laatste vraag werd al een behoorlijk voorschot genomen in het boek Willem Elsschot, man van woorden van Martine Cuyt (2004), die de ontdekking van één geheime minnares kennelijk niet voldoende vond. Ze laat Geor-

gette Hagedoorn prominent opdraven in een bonte stoet ‘De vrouwen van De Ridder’, waarmee ‘vriendinnen of eventueel geliefden’ worden bedoeld. Georgette Hagedoorn behoort duidelijk tot de laatste categorie, al wordt dat niet met zoveel woorden gezegd. Maar een goedgekozen briefcitaat waarin Hagedoorn afscheid neemt als ‘Uwe teder beminnende en naar U verlangende Georgette’ spreekt boekdelen, en de vermelding van een onderaan de brief ‘getekend hartje waardoor een pijl en daaronder iets wat op een druppel lijkt’ brengt de verbeelding verder op hol.3 Druppel? Traan? Voor het gemak laat Cuyt een tussenliggend zinnetje weg: ‘Omhelsd en vele dierbare groeten aan allen’. Ook het mysterieuze hartje is, zo weet ik inmiddels, minder privé of spectaculair dan wordt gesuggereerd: het is het publieke handelsmerk van de actrice, dat als zodanig ook verschillende van haar programmaboekjes siert en het symbool is van haar lijfspreuk (die nota bene op het voorbedrukte briefpapier te lezen staat): ‘La chanson est une goutte de miel qui déborde du coeur’.

Cuyt kon niet beschikken over Elsschots brieven aan Hagedoorn, maar weet wel te melden dat ze (volgens een niet nader genoemde bron) ‘behoorlijk ver’ zouden gaan. Ook ‘wordt vermoed’ dat ‘de geveilde, met “Voor Haar” gesigneerde boeken’ bestemd waren voor de ‘diva van het Vlaamse en Nederlandse toneel’.

De suggestieve toon zette zelfs Jan van Hattem – de Don Quichot van ‘de’ Elsschot-mythe – op het verkeerde been. De brief waarin Georgette zich ‘met getekende tranen’ zou excuseren voor de viering van Elsschots zeventigste verjaardag in 1952 (terwijl ze tóch kwam) kon volgens hem wel eens bedoeld zijn ‘om Fine zand in de ogen te strooien’.4 Nu Elsschots brieven beschikbaar zijn kan deze nieuwe

mythe alvast uit de wereld worden geholpen: zijn reactie op het ongedateerde briefje van Hagedoorn is uit 1957, en haar excuus betrof dan ook niet de viering van Elsschots zeventigste maar vijfenzeventigste verjaardag. Ze was door ‘Fons en zijn vrouw’ zelfs uitgenodigd om het jubileum in de familiekring mee te komen vieren (er was ook een apart feest voor vrienden en een officiële huldiging). Ook in andere brieven uit deze periode is zij steeds welkom om bij ‘ons’ te komen, ‘van 1 Januari tot en met 31 December’ en ‘van o uur tot 24 uur’. Georgette Hagedoorn behoorde dus niet bepaald tot de categorie ‘rivalen’ die – volgens dochter Ida – ‘Fons het hof maakten’ en resoluut door Fine uit de Lemméstraat werden geweerd.5 Waaruit bestond de vriendschap dan wel?

De schoonste jaren van mijn carrière

Het is niet bekend wanneer Willem Elsschot en Georgette Hagedoorn elkaar voor het eerst hebben ontmoet en bij welke gelegenheid, maar het moet ergens tussen 1937 en 1943 zijn geweest. Naar eigen zeggen beleeft Georgette Hagedoorn in deze periode de ‘schoonste jaren’ van haar carrière, jaren die – niet geheel toevallig – samenvallen met een van de meest boeiende episodes uit de Antwerpse theatergeschiedenis: de periode dat Joris Diels de scepter zwaait over de Koninklijke Nederlandsche Schouwburg. De actrice wordt samen met haar man Ben Roijaards, de zoon van de grote Willem Roijaards (1867-1929) en zelf ook acteur en regisseur, in 1937 door Diels gecontracteerd. Voor beiden betekent het de bevrijding uit Deventer, waar ze in 1936 met een aantal vooraanstaande toneelspelers ‘De Nederlandsche Toneelgroep’ waren begonnen met als doel ‘goede en verzorgde voorstellingen’ in de provincie te brengen. In de praktijk bereist het gezelschap het noorden, oosten en zuiden van het land, en dat is niet het enige nadeel. In Deventer zelf is de schouwburg niet veel meer dan ‘een café met feestzaal’ en de ‘calamiteiten’ zijn niet van de lucht: ‘de ene narigheid na de andere’.6 Het besluit om naar Antwerpen te gaan is dan ook snel genomen. ‘Een prachtinstelling, een mooie Schouwburg, een eenige jonge troep en nooit meer op reis’, somt de dan 27-jarige actrice de aanlokkelijke voordelen van het nieuwe vooruitzicht op.7

Ook in Antwerpen zijn de verwachtingen hooggespannen. In het eerste programmaboekje van het seizoen 1937-1938 wordt Georgette Hagedoorn aan het publiek voorgesteld als ‘een der meest belovende jonge actrices’ van Nederland, met

een kort overzicht van haar levensloop (zie afbeelding). Op 18 september 1937 vindt de Gala-Openingsvoorstelling plaats. Opgevoerd wordt Shakespeares Midzomernachtdroom, geregisseerd door Ben Roijaards en met Georgette Hagedoorn in de rol van Puck. De pers is lovend: ‘Wie vast en zeker eene volmaakte verwezenlijking te zien gaf in al haar verscheidenheden van zegging, spel, beweging en mimiek was Mevr. Georgette Hagedoorn als schalkschen Puck. […] Deze debuutavond zet het seizoen in met een triumf die nog maar moeilijk zal kunnen overtroffen worden.’8 Wegens ‘uitbundig succes’ wordt het stuk doorgespeeld tot 30 september.

Twee maanden later is de opvoering van Vondels Lucifer, eveneens in de regie van Roijaards, een welhaast nog groter succes – de voorstelling wordt zelfs een van de meest gedenkwaardige uit de geschiedenis van de kns genoemd.9 Grote voorstellingen als deze kunnen worden gefinancierd uit de opbrengsten van populaire kluchten en blijspelen, die veel geld opleveren. Georgette Hagedoorn, die in Antwerpen al snel de naam krijgt het ‘zotteke’ te zijn, is een veelgevraagde gast in dat genre. In oktober speelt ze in het blijspel Eindexamen van Max Dreyer, in de maanden erop is zij onder andere te zien als ‘de guitige Baba’ in Zestien van A. en Ph. Stuart, in het ‘lachsucces’ Floremieke en in Boefje, een toneelbewerking van het bekende boek van M.J. Brusse (regie Ben Roijaards). Haar vertolking van de hoofdrol is volgens een recensent ‘van zulken aard dat tot onvoorwaardelijke sympathie en voldoening gedwongen wordt’.10 En dat geldt voor meer stukken: ‘Men ziet haar graag, men houdt van haar en haar naam oefent op het publiek een groote aantrekkingskracht uit. Zij is een gewiekste actrice, slagvaardig, dartel, de humor spoedelt uit al wat zij doet, de levenslust schuimt bij haar over en haar veelzijdigheid heeft men in vele rollen kunnen waardeeren.’ Geen wonder dat Georgette Hagedoorn, aldus dezelfde recensent, ‘in deze stad op zulken korten tijd zoo populair geworden is, en zoo verdiend ook.’11

Gezelschap Joris Diels

Het succes duurt maar één seizoen lang. In 1938 passeert de Antwerpse gemeenteraad Joris Diels als kandidaat voor een nieuwe ambtstermijn en geeft de leiding

van de kns in handen van Charles Gilhuys en




Jan Cammans. Diels trekt met een deel van het kns-gezelschap naar de nabijgelegen Cercle Artistique (ofwel het Koninklijk Kunstverbond, tegenwoordig de Arenbergschouwburg), gevolgd door het grootste deel van het publiek én door burgemeester Camille Huysmans. Oneens met het besluit van de gemeenteraad blijft hij Diels demonstratief steunen en naar diens premières komen, gevolgd door schepen Leo Delwaide, Lode Craeybeckx, de burgemeester van Deurne, en vele andere Vlaamse prominenten die een steunabonnement nemen.12 Ook Georgette Hagedoorn en Ben Roijaards maken de overstap naar het ‘Gezelschap Joris Diels’. ‘Wij zijn blij hem te kunnen volgen’, schrijft Roijaards op 8 juni 1938 aan Eduard Verkade, en hij voegt er grootmoedig aan toe: ‘De mooie positie van hoofdregisseur was ook te mooi en te zeker voor mijn jaren. Het avontuur is mij wel zoo lief en is ook leerzamer.’13

Aan dit nieuwe avontuur komt voortijdig een einde als Diels in 1939 gevraagd wordt opnieuw de directie van de noodlijdende kns op zich te willen nemen. Hij aanvaardt maar stelt wel als voorwaarde dat hij zijn reeds aangegane verbintenis met de Cercle voor het seizoen 1939-1940 kan nakomen. Zijn gezelschap bespeelt gedurende dat seizoen twee van de belangrijkste Antwerpse theaters.

Een hoogtepunt moet Vondels Peter & Pauwel worden, dat ter gelegenheid van de driehonderdste geboortedag van Rubens zal worden opgevoerd. De galapremière staat gepland voor 11 mei, maar de Duitse inval daags ervoor strooit roet in het eten. De regering sluit alle theaters, de bevolking slaat massaal op de vlucht. Het Gezelschap Joris Diels vertrekt op stel en sprong naar Frankrijk, in ‘een onmogelijk vehikel’: ‘Laten we liever zeggen, wat planken op wielen, alleen opzij twee gescheurde zeildoeken bij wijze van afsluiting’, zo noteert Georgette in haar dagboek. In totaal biedt de ‘camion’ plaats aan zeventien personen, onder wie de achten zesjarige zonen van het echtpaar Roijaards-Hagedoorn, René en Jules.

Na drie maanden keren ze terug. Diels wordt door de gemeenteraad herbenoemd voor het seizoen 1940-1941. De programmering staat weliswaar onder controle (en ook censuur) van de Duitse commandant – behalve Shakespeare mag bijvoorbeeld geen Engels repertoire worden gespeeld – maar dat betekent niet dat Diels zich al te gemakkelijk de wet door de bezetter laat voorschrijven. Zo deinst hij

er niet voor terug om het seizoen te openen met De Leeuw van Vlaanderen, wat in de gegeven omstandigheden niet anders kan worden gezien dan als een provocatie ten opzichte van de bezetter. Een ander hoogtepunt – en eveneens gedurfd, maar dan als noviteit – is de programmering van de familievoorstelling Pinokkio, geschreven en geregisseerd door Ben Roijaards en met Georgette Hagedoorn in de titelrol. Het stuk wordt zes weken lang maar liefst driemaal per dag gespeeld, want op initiatief van burgemeester Huysmans vergoedt de gemeente de helft van een entreekaartje, opdat alle Antwerpse kinderen Pinokkio op het toneel tot leven kunnen zien komen.

Georgette Aubépine

Het is geenszins zeker dat Willem Elsschot het begin van Georgette Hagedoorns Antwerpse carrière van nabij heeft gevolgd, evenmin dat hij in deze periode überhaupt aan theaterbezoek deed. De naam en faam van het Gezelschap Joris Diels kunnen hem nauwelijks zijn ontgaan, temeer omdat verschillende van de genoemde prominenten en andere kns-ingewijden tot zijn kennissen- of zelfs vriendenkring behoren, zoals Lode Baekelmans, Ary Delen, Willem Gijssels en Lode Monteyne. Zelf wordt Elsschot echter nergens vermeld als steunabonnee. Ook een brief uit 1940 aan Arthur van Rantwijk wijst niet op een al te grote vertrouwdheid met het wereldje. Elsschot vraagt daarin informatie over de Nederlandse ‘voordrager’ Jo Sternheim, die hem benaderd heeft om Tsjip op het toneel te mogen brengen. ‘Ik ben absoluut niet op de hoogte met die zaken, weet niet precies waarin dat soort “voordrachten” bestaat’, aldus Elsschot, die wil weten of zo’n optreden zijn boek zou kunnen schaden.14 Het feit dat hij voor deze vraag bij een redactiesecretaris in Nederland te rade gaat, doet vermoeden dat hij in ieder geval nog geen persoonlijk contact heeft met de Nederlandse actrice in zijn eigen stad. Daarin komt spoedig verandering, waarbij Elsschot ook volop kennis zal kunnen maken met de beginselen van de voordrachtskunst.

In 1942 begint Georgette Hagedoorn namelijk naast haar betrekking bij de kns op te treden met een soloprogramma als chansonnière. Naderhand heeft ze meermalen verteld dat ze dit genre in 1941 hals over kop was gaan beoefenen tijdens een korte onderbreking in Nederland. Ze verbleef daar met een Ausweis op grond

van een vals contract bij het Scheveningse Kurhaus-cabaret




van Cor Ruys, en toen dat onverhoopt werd ontdekt en ze door ‘een levensgrote Duitser’ op het matje werd geroepen, verzon Ruys als uitvlucht dat Georgette dan wel wat in zijn programma zou kunnen zingen. Overdonderd (‘Ik heb nog nooit gezongen’) spoort ze naar Haarlem, vindt in de kasten van haar Franse moeder ‘wat liedjes’ (o.a. ‘Le fiacre’, ‘waarop ik werd gewiegd’), rent ermee naar de pianist Pierre Verdonck en drie dagen later staat ze in het Scheveningse cabaret te zingen: ‘daar is toen een hele andere wereld voor mij opengegaan’.15

Ook al klopt het verhaal niet helemaal – bij haar introductie in Antwerpen werd haar bekendheid als chansonnière immers al geroemd16 -, duidelijk is wel dat de herontdekking van het chanson in 1941 een omslag in de carrière van Georgette Hagedoorn betekent. Na Scheveningen treedt ze nog twee weken op in Amsterdam, met juichende kritieken, maar haar contract bij Diels roept haar terug naar Antwerpen, want ondanks de oorlogsomstandigheden blijft de kns goed draaien. Ze keert terug naar ‘de begane grond’ van het toneel, zoals ze het zelf formuleerde, terwijl ze als chansonnière ‘ineens het gevoel [had]: ik kan mijn vleugels uitslaan […]. Ik was natuurlijk van binnen niet meer tevreden. Ik had dit geroken.’17

Ze begint semi incognito op te treden in een Brussels nachtcabaretje, onder de verfranste artiestennaam Georgette Aubépine en met het programma Chansons Françaises, zoals op het door vader Leo Hagedoorn geschilderde affiche te lezen is. Als de ‘mystificatie’ al snel wordt ontdekt, volgt het officiële debuut in Antwerpen, nu gewoon weer als Georgette Hagedoorn. Op 13 en 20 november staat ze op het toneel van het Koninklijk Kunstverbond met het programma De vrouw door de eeuwen heen, op de piano begeleid door Lode Backx. ‘De dametjes waren natuurlijk in de meerderheid, […] verlekkerd om Georgette’s toiletjes te zien,’ aldus het verslag in De Dag van 15 november 1942, maar die komen bedrogen uit: ‘Haar machtige mimiek volstond voor de metamorphose van de mondaine in de moeder, de moderne in het volksmeisje. Met een ander hoedje, een sjaal of een ceintuur was het voorgestelde vrouwentype levendig en kompleet.’ Alleen aan het eind van de avond – na ‘geestdriftig applaus’, ‘onbedaarlijke toejuichingen’ en ‘uitbundig niet te temperen voetengestamp’ – verschijnt ze in Hollandse dracht, inclusief klompen en tulpen, ‘den dank bezingend van het Haarlemsch bloembollenboerinnetje voor de stad der Sinjoren, waar ze zich zoo thuis voelt en van de gulle, warme Vlaamsche gastvrijheid geniet.’

Op dit debuut volgt in juli 1943 een programma waarin ‘De Geliefde Chansonnière’ even succesvol De man bezingt. De kranten weten dan al te melden dat ‘de bekende aktrice en chansonnière […] eerlang naar Noord-Nederland vertrekt’.18 Een maand eerder had de actrice al afscheid genomen van de kns, met een hoofdrol in De mooiste oogen van de wereld (een komedie van Jean Sarment). ‘Er is in de loop van den avond menige traan geplengd’, noteert een recensent, ‘en de erkentelijkheid voor het in beweging brengen van zijn emoties drukte het publiek uit in een schier eindeloos applaus, waarmede het tevens zijn volledige instemming betuigde met de bloemenhulde, die den artisten welverdiend ten deel viel.’19

Ook in de eerste overgeleverde brief van Georgette Hagedoorn aan Elsschot, van 16 augustus, komt haar vertrek ter sprake, maar voorlopig staat de chansonnière eind oktober nog in Antwerpen op de planken met – hoe verrassend – Georgette Hagedoorn bezingt… het Kind. Op de gedrukte programma-aankondiging gebruikt ze een motto dat Elsschot bekend in de oren zal hebben geklonken:

 

‘Wanneer het kindje binnenkomt, juicht heel het huisgezin’ zoo sprak eens een dichter. georgette hagedoorn echter zal het hardste juichen wanneer zij haar geliefd Antwerpsch Sinjoren gezin als kindje binnentreedt.

 

Elsschot had de regels van Victor Hugo zelf ook al eens gebruikt, namelijk als motto bij het laatste hoofdstuk van Tsjip.20 Ze zouden hem vijftien jaar later nóg eens van pas komen…

Tijdens de laatste oorlogsjaren in Nederland heeft Georgette Hagedoorn niet meer publiekelijk opgetreden, en is ze evenmin in Antwerpen geweest.21 Als ze kort na de bevrijding, in september 1945, haar ‘triomfantelijke rentrée’ in het Koninklijk Kunstverbond maakt, begint ze ‘het blijde weerzien na bange tijden’ met een ‘half-Antwerpsch verhaal van Holland’s oorlogsmisère’ en spreekt ze haar vreugde uit ‘zich weer te midden der Sinjoren te voelen’. En dat is wederzijds: ‘Zij heeft het Antwerpsch publiek eens te meer voor haar weten te winnen,’ constateert De Nieuwe Gazet naar aanleiding van het optreden. De Volksgazet vult aan: ‘En daarmee heeft Antwerpen één van zijn lievelingsartisten terug.’22 Of ook Elsschot tot de sinjoren heeft behoord weten we niet: er zijn geen brieven uit deze periode be-

waard en ook zijn er geen aantekeningen in agenda’s die op een mogelijk weerzien wijzen. Pas in 1949 – voorzover bekend dus – wordt de draad weer opgepakt, al is de toon dan wel meteen opvallend amicaal en lijkt het er niet bepaald op dat de schrijver en actrice elkaar jarenlang uit het oog zijn verloren. Maar daar zal ook een bijzondere ontmoeting aan meegeholpen kunnen hebben.

Schrijvers van nabij

Georgette Hagedoorns keuze voor het chanson is ook in een ander opzicht ingrijpend: ‘Ben Roijaards voelde toen al dat ik een weg opging waar hij mij niet wilde volgen, of niet kon volgen.’23 Op deze artistieke verwijdering volgt een persoonlijke, al gaat daar ook nog iets anders, en niet minder ingrijpends, aan vooraf. In 1946 verbinden Roijaards en Hagedoorn zich aan het Residentie Tooneel (later Haagse Comedie) in Den Haag. Op zoek naar een pied à terre komt Georgette op miraculeuze wijze oog in oog te staan met haar jeugdliefde Martinus Nijhoff: ‘Ik kreeg een tip van vriendin Kitty Josselin de Jong. Ze zei: “Daar en daar is een huis, een klooster uit de vijftiende eeuw.” Het was de dertiende van de maand. Op de dertiende gebeurt er bij mij altijd van alles. Ik belde aan. En wie deed open? Martinus!’24 Een jaar later scheidt Georgette Hagedoorn officieel van Ben Roijaards en neemt ze haar intrek bij Nijhoff, aan de Kleine Kazernestraat 1 in Den Haag.

Vanaf dat moment zijn ze vrijwel onafscheidelijk, ook wat het werk betreft. Nijhoff adviseert over de keuze van het repertoire, schrijft en vertaalt, chauffeert

naar optredens en vergezelt Georgette op verschillende van haar tournees. Omgekeerd is de actrice op menige literaire bijeenkomst te vinden. Een van die bijeenkomsten is de opening van de tentoonstelling ‘Schrijvers van nabij. Tentoonstelling van handschriften, brieven en portretten van schrijvers uit de Beneluxlanden sedert Jacques Perk en Guido Gezelle’, op 13 januari 1949 in het Haagse Gemeentemuseum. Elsschot heeft Nijhoff er waarschijnlijk voor het eerst ontmoet.

In een stampvolle zaal (tientallen bezoekers moesten genoegen nemen met een staanplaats in de hal) opent Nijhoff de bijeenkomst met een speciaal welkom aan de Vlaamse eregasten (ook Johan Daisne en Jan Schepens zijn aanwezig). Na zijn toespraak declameert ‘een dame, die voor de beste voordrachtskunstenaresse van het land gold’ – aldus het verslag van Johan Daisne, in zijn sleutelverhaal ‘Twee schelpen’ (zie verderop) – ‘een keur van verzen, […] zo traag, dat de verliefde echo’s der rijmen tot onvruchtbare klachten uit elkaar vielen, en zo onafgebroken doorlopend, dat zelfs de enjambementen zonder enige buitenbenigheid mee moesten schreiden.’ Deze ‘voordrachtskunstenaresse’ is overigens niet Georgette Hagedoorn maar Claudine Witsen Elias, een oude vriendin van Nijhoff. Ook Elsschot treedt niet op, dat heeft hij overgelaten aan Ger Schmook, die als hoofdbibliothecaris van het Antwerpse Museum van de Vlaamsche Letterkunde ook een belangrijk toeleverancier van de tentoonstelling is.25 Van Elsschot heeft het museum trouwens maar één stuk geleverd, het bekende pastelportret van F.M. Melchers uit 1942, daarnaast is alleen het handschrift van ‘Autobiografie in briefvorm’ op de tentoonstelling te zien, afkomstig uit de zogenoemde ‘Letterkundige Verzameling’ van het Haags gemeentearchief.

Elsschot komt verder niet voor in Daisnes beschrijving van de gebeurtenissen na afloop, met name de hilarische kroegentocht die hij en Schepens in het gezelschap van Bert Bakker, Ed. Hoornik, Anna Blaman en een hevig flirtende Mies Bouhuys tot vroeg in de ochtend hebben gemaakt. Als reactie op de publicatie van ‘Twee schelpen’ in De Vlaamse Gids kreeg Daisne te horen hoezeer Elsschot hem hierom had ‘benijd en mijzelf bitter beweend’, vooral omdat ‘het Miesje in kwestie’ de enige was geweest die ‘die mij daar is opgevallen en naar wie ik, zonder met haar

één woord te wisselen noch aan haar voorgesteld te zijn, verlangd heb zoo lang de borrelceremonie na de eigenlijke voordrachtavond, geduurd heeft’ (ik volsta hier verder met een verwijzing naar zijn fameuze en fabuleuze beschrijving).26 Ook uit een brief uit 1949 aan Georgette Hagedoorn blijkt dat Elsschot na afloop van de tentoonstelling het veiligere gezelschap van haar en Nijhoff heeft gekozen, en met hen mee is gegaan naar de Kleine Kazernestraat (in een interview uit 1953 zou Elsschot zijn bezoek aan ‘dat stemmige huis in Den Haag’ nog eens ter sprake brengen, met name ‘de tegels, ik hield van die tegels’)27. In dezelfde brief slaat hij een uitnodiging om nog eens een paar dagen in Den Haag te komen logeren af:

 

Naar Den Haag komen is voor mij een moeilijke zaak want ik zit met een vrouw die eerst haar ‘approbatur’ zou moeten geven. En ik weet niet hoe te beginnen. Uw hartelijke, warme brief tonen, dat gaat niet. Verbazend wat een hoop dingen er zijn die niet gaan. Den Haag is trouwens gebrandmerkt omdat er een oude versleten vrouwelijke collega van mij woont, een met wie ik veertig (niet veertien) jaar geleden op het zelfde kantoor werkte in Schiedam. Misschien is het dus beter dat wij elkander hier eens spreken.

 

Hoe schertsend deze passage bedoeld is blijkt niet alleen uit de inmiddels teruggevonden ‘warme brief’ van Georgette Hagedoorn, maar ook uit het feit dat Elsschot deze ‘oude versleten vrouwelijke collega’, Johanna van Lier, twee maanden later op

speciale uitnodiging meeneemt naar een andere literaire bijeenkomst in Den Haag: een avond in Pulchri over het Nieuw Vlaams Tijdschrift, georganiseerd door het genootschap ‘Oefening Kweekt Kennis’ op 28 november 1949.28 Op zijn verzoek mag ze zelfs aanschuiven bij het diner en bij het zogenaamde ‘Servetje’ na afloop. Dit keer treedt Elsschot overigens wel op, evenals de andere NVT-redacteuren, maar zijn voorlezing is zo ‘archi-slecht’ (Hubert Lampo) dat hij in een verslag van de avond wordt bestempeld als ‘een belangrijk auteur, doch helaas vrijwel niet te verstaan’.29

Willem de Vos

In 1951 is Elsschot zelf het middelpunt van letterkundige belangstelling in de hofstad als hij op 18 december de Constantijn Huygensprijs in ontvangst mag nemen uit handen van burgemeester F.M.A. Schokking. Martinus Nijhoff is een van de juryleden van deze oeuvreprijs, die jaarlijks wordt toegekend door de Jan Campertstichting. Blijkens haar agenda is ook Georgette Hagedoorn van de partij, evenals op de Antwerpse huldiging die vijf maanden later volgt ter gelegenheid van de toekenning (en ter ere van Elsschots zeventigste verjaardag).30 In Antwerpen steekt Nijhoff tijdens het officiële programma de loftrompet over ‘Reinaard de Ridder’ alias ‘Willem de Vos’ en mag hij de laureaat namens ‘de gehele Nederlandse Regering’ gelukwensen.31 ’s Avonds zit het echtpaar Nijhoff aan bij het feestmaal in restaurant Goldoni, getuige hun handtekeningen op de menukaart die het amvc-Letterenhuis bewaart. Georgette Hagedoorn is er één van de ‘vele ouwe vriendinnen’ die – aldus de plat Antwerpse toespraak van huisvriendin Alice Claessens – altijd ‘goe van aa [= u] geprofiteerd hebben – van in huis te komen, goe te drinken, goe te eten, goe te amuseren’. ‘En van de rest niet meer spreken’, aldus een grappende Elsschot.

Tussen de Haagse en Antwerpse huldiging door zijn Martinus Nijhoff en Georgette Hagedoorn ook nog bij Elsschot op bezoek geweest, getuige het bedankbriefje dat Elsschot hen op 31 maart 1952 stuurt. Elsschot is niet aanwezig bij de voltrekking van hun huwelijk op 3 april, wel zal het echtpaar eind dat jaar nogmaals Antwerpen aandoen. Tijdens deze ontmoeting krijgt Nijhoff een rondleiding door de stad, zoals Elsschot in een interview aan Flora Meyer vertelde. De wandeling voert onder andere naar het brouwers- of waterhuis, volgens Elsschot ‘een van de mooiste huizen van Antwerpen’, met name vanwege de molen ‘waar eens twee paarden rondgingen en nog de houten buizen, 6 à 7 meter lang, liggen, die eens het water leidden’. ‘Hier ben ik met Nijhoff geweest, kort voor zijn dood. Het maakte heel veel indruk op hem. Hij vond de ruimte prachtig. Dat komt ook, het heeft zoveel sfeer.’32 Deze laatste ontmoeting zou in november plaatsgevonden kunnen hebben. Op 6 november treedt Georgette Hagedoorn in Antwerpen op met een ‘Internationaal Programma’ ‘Ten voordele van de Congolese Werken van de Witte Zusters van O.L.V. van Afrika’, een week later staat ze in het Koninklijk

Kunstverbond, in de muzikale comedie Waarom jok je Chérie? Het is een van de stukken waarmee ze in Antwerpen in korte tijd zo populair geworden was, maar ‘de tijd begint een woordje mede te praten’ en ‘de vedette van de avond’ heeft, aldus Het Handelsblad van 12 november, wel iets van haar ‘frisheid’ verloren.

Op 26 januari 1953 sterft Martinus Nijhoff onverwacht aan een hartaanval. Hij wordt op 30 januari in stilte begraven op de Haagse begraafplaats Westduin. Elsschot wordt niet vermeld onder de aanwezige letterkundigen,33 en ook uit de bedankbrief die Georgette Hagedoorn op 7 februari aan haar ‘Lieve Vrienden’ stuurt valt af te leiden dat hij en zijn vrouw vanuit Antwerpen met haar hebben meegeleefd.

In deze brief kondigt Hagedoorn ook meteen al een bezoek aan. Vanaf 14 februari staat ze namelijk alweer op het toneel in de sinjorenstad, met een speciaal ‘Gala Georgette Hagedoorn’ in Cyrano, het ‘artistiek verantwoord’ kleinkunst-cabaret van Anton Peters aan de De Keyserlei. ‘Ik hoop in die 14 dagen dat ik er ben eens bij U te mogen komen om U beiden persoonlijk te bedanken voor Uw vriendschap.’ Ook in de hieropvolgende jaren blijven de bezoeken gekoppeld aan optredens en andere verplichtingen. ‘Als ze in Antwerpen kwam, probeerde ze altijd naar hem toe te gaan’, herinnert zoon Jules zich.34 Zijn moeder benut in 1954 zelfs diens verjaardag – op Stille Zaterdag 17 april – om bij Elsschot langs te gaan (Jules bezoekt intussen vermoedelijk zijn vader, die in Antwerpen woont), getuige de opdrachtexemplaren uit het bezit van Hagedoorn die alle die datum dragen. Het is een bijzondere signeersessie geweest, want Georgette krijgt nagenoeg het gehele oeuvre van Elsschot mee naar huis (alleen van De Verlossing is nergens een exemplaar te vinden).35 Behalve standaardformuleringen als ‘Aan Georgette Hagedoorn / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Een Ontgoocheling, Kaas, Het Tankschip, Pensioen) of kortweg ‘Aan Georgette / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Villa des Roses), met als variatie ‘Aan Georgette / 17.4.1954 / Fons / (Willem Elsschot)’ (Lijmen/Het Been) zijn er drie meer vindingrijke zo niet ‘alleszeggende’ opdrachten: ‘Aan mijn liefste / Georgette Hagedoorn / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Tsjip/De Leeuwentemmer), ‘Aan Georgette / Uit sympathie / Pour ne pas en dire davantage / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Het Dwaallicht) en ‘Aan Haar / 17.4.1954 / Willem Elsschot’ (Verzen).

… En tot dán!

Uit de brieven uit de laatste jaren komen we meer te weten over bezoeken die niet hebben plaatsgevonden dan wel. Eind 1956 excuseert Elsschot zich als hij na afloop van een voorstelling het ‘niet gewaagd [heeft] weer eens door te dringen tot in het verboden land waar de syrenen in hare loges zitten’, maar hij rekent er ‘vast op […] je te mogen ontvangen bij je eerstvolgend bezoek aan Antwerpen’. Die eerstvolgende gelegenheid is de viering van Elsschots vijfenzeventigste verjaardag op 7 mei 1957, maar ondanks al haar voornemens moet Georgette Hagedoorn verstek laten gaan. Als ‘een tranenbadende Mme Arthur / Tien natte zakdoeken per uur’ excuseert ze zich. Elsschot reageert niet alleen per brief op deze ‘brandende tra-

nen’, hij laat zijn uitgever ook een exemplaar van het Verzameld werk – dat ter gelegenheid van zijn jubileum was verschenen – naar Den Haag sturen. Of eigenlijk twee, want in dezelfde brief geeft hij ook opdracht tot het verzenden van een exemplaar aan Johanna van Lier, met de instructie: ‘Hierbij twee papiertjes om vooraan in de boeken te leggen. Vooral goed toezien dat u aan No 1 geen boek stuurt met het inlegvelletje bestemd voor 2 en andersom.’36 De uitgever heeft zich goed van zijn taak gekweten, want het voor No 1 bestemde exemplaar bevat inderdaad de opdracht: ‘Aan / Georgette Hagedoorn / Haar toegenegen / Willem Elsschot / 21 Mei 1957’.37

Al met al zal het contact in deze periode mondjesmaat zijn gebleven, ook al kunnen er natuurlijk ontmoetingen zijn geweest waarvan geen spoor in de brieven terug te vinden is. Zo herinnert Paul Claessens zich dat hij en Elsschot na afloop van een optreden de actrice opzochten om haar uit te nodigen voor een drankje, overigens tevergeefs (‘Volgens mij was ze doodop’),38 en weet Jan van Hattem te melden – eveneens zonder precisering – dat Georgette op haar beurt Elsschot een keer verraste door na afloop van een voorstelling met het gehele gezelschap een wijnfeest in de Lemméstraat op te komen luisteren.39 In haar laatste persoonlijke brief, van 9 oktober 1958, verzucht Georgette Hagedoorn niettemin: ‘Wat heb ik in lang weer niets van U gezien of gehoord’, om er maar weer meteen de hoop op een afspraak op te laten volgen. Het is niet bekend of die er ook daadwerkelijk is gekomen. Wel heeft Elsschot gehoor gegeven aan het in dezelfde brief vervatte verzoek – smeekbede is een beter woord, gezien de pathetische formulering – om in ‘2 à 3 regels’ zijn ‘oordeel, vriendschap en liefde zwart op wit te zetten’ ten behoeve van de nieuwe programmaboekjes.

Dat de ontmoetingen spaarzaam zijn komt ook doordat Georgette Hagedoorn in de jaren vijftig steeds vaker in het buitenland te vinden is. Samen met haar pianist Pierre Verdonck treedt ze op in heel Europa, inclusief Scandinavië, in China en Thailand, en maakt ze twee grote tournees door Venezuela (1951) en Indonesië (1954). In 1960 laat ze ‘haar geliefde publiek’ per voorbedrukte ansichtkaart weten het hele seizoen op tournee te zijn in ‘de West en Zuid-Amerika’. Als troost beveelt

ze haar nieuwe langspeelplaat aan: ‘Want al kunnen wij elkaar dan voorlopig niet zien… u kunt mij in ieder geval altijd horen! En dat maakt het weerzien straks des te prettiger. Hartelijke groeten… en tot dán!’ De aan ‘Hr A. de Ridder’ geadresseerde kaart bevat het poststempel ‘New York MAY 3 1960’. Vier weken later valt in Den Haag het overlijdensbericht van ‘Fons en zijn vrouw’ in de bus.

Lorsque Georgette paraît…

‘Georgette Hagedoorn was zijn idool’, zo noteert Martine Cuyt uit de mond van Paul Claessens. ‘Hij bewonderde haar uitstraling. Zij was de grote dame van de kleinkunst. Ze stond toen een hele avond alleen op de planken.’ Waaruit Elsschots bewondering bestond komen we uit de brieven niet te weten, we hebben alleen de ‘2 à 3 regels’ die hij op haar verzoek schreef ter aanbeveling: ‘Lorsque Georgette paraît, le cercle des fidèles, s’entr’ ouvre à grands cris. Son oeil fripon qui brille, fait briller tous les yeux.’ De schitterende ogen en het effect van haar verschijning waren het publiek al sinds haar eerste optreden niet ontgaan en wat dat betreft vat Elsschot het ‘fenomeen’ Hagedoorn – zoals we dat in de diverse recensies zijn tegengekomen – in zijn paar regels aardig samen.

Omgekeerd horen we van Georgette Hagedoorn in een brief uit 1949 ook alleen maar dat ze ‘zoo intens’ van Elsschots boeken heeft genoten, maar waarom? Van de herhaaldelijk geopperde plannen voor een voordracht uit Elsschots werk komt niets terecht. Pas in 1975 speelt ze in de 3-delige televisiebewerking van De Verlossing (regie Walter van der Kamp) de rol van Sophie, de huishoudster van pastoor Kips. ‘Ik vond het prachtig dat ik het mocht doen,’ was het enige wat ze erover vertelde aan Joos Florquin, ‘want ik ben goed bevriend geweest met Elsschot’.40

Goed bevriend of toch meer? Voorzover dat nog nodig is mogen de brieven daarop zelf het verlossende antwoord geven. Het is een klein wonder dat ze nu pas worden gepubliceerd, want al een half jaar na het overlijden van Elsschot werd Georgette Hagedoorn over de uitgave ervan benaderd. Op 9 december 1960 ont-

ving zij een brief van Elsschots oudste dochter Adèle Kelner-De Ridder, die samen met de andere kinderen – ‘elk langs zijn kant’ – op een idee voor een tastbare herinnering was gekomen:

 

Het idee is heel nieuw, en ik weet niet of het te verwezenlijken is!: een bundeltje brieven van papa – natuurlijk brieven die de moeite waard zijn – een ‘luxe’ bundeltje. […] Georgette, moest ge brieven hebben, kan ik die dan eens lezen? Doet ge er niet graag afstand van, dan kom ik ze graag ter plaatse lezen.41

 

Deze droom (zoals Adèle het plan noemt) komt niet uit, pas in 1993 verschijnt de uitgave van Elsschots Brieven, bezorgd door Vic van de Reijt met medewerking van Lidewijde Paris, zonder (op twee na) de brieven van en aan Georgette Hagedoorn. Dat bundeltje kan er nu aan worden toegevoegd. Of ze ‘de moeite waard zijn’, ook dat mag de lezer nu zelf bepalen.

Georgette Marcelle Hagedoorn overlijdt op 23 augustus 1995, twee maanden na de veiling bij Van Stockum, op 85-jarige leeftijd te Den Haag. ‘Na een bruisend leven’, zoals de rouwadvertentie vermeldt, wordt ze overeenkomstig haar wens in stilte begraven, naast haar geliefde Martinus Nijhoff.

Georgette Hagedoorn aan Willem Elsschot
Antwerpen, 16 augustus 1943

Zeer Geachte Heer

Ik kom er wel erg laat mee aanzetten, maar het is daarom niet minder goed gemeend. U hebt me een reuze plezier gedaan, met Uw boek,1 en ik hoop van ganscher harte dat mijn plannen om er eens gedeelten uit voor te dragen, nog eens waarheid zullen worden. Ik hoop dat U uit mijn stilzwijgendheid niet hebt geconcludeerd dat ik een ondankbaar schepsel ben. Mijn verhuizing naar Nederland is schuld van alles. Vóór mijn vertrek dank ik U dus nog recht hartelijk.

In de hoop U nog eens te ontmoeten zend ik U mijn hartelijke groeten en de meeste

Hoogachting

Georgette Hagedoorn

 

H. v. Heurckstraat 5

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder/Willem Elsschot
Den Haag, 18 augustus 1949

Waarde [L]etterridder,1

U zult wel héél verbaasd staan een brief van mij te ontvangen, maar ik was van plan geweest in dezen tijd naar Antwerpen te komen en eens met U te komen praten. Maar de sterren hebben anders beschikt, toen ik net met vacantie in Frankrijk was werd ik ziek, dat is nu al 8 weken geleden en ik lig nog. Ik ben weliswaar nu vrijwel hersteld, maar moet toch nog de gehelen dag liggen en zal pas in November weer aan ’t werk mogen.2 Onnodig U nader te verklaren welke zelfstandige en bijvoegelijke naamwoorden mijn kuische lippen ontvallen als ik zoo’n heele dag in bed lig af te dorren. Maar gelukkig zijn er nog schrijvers op de wereld en ik heb mij met wellust gestort op een zekeren ‘Elschot’, [sic] (d.w.z. op zijn boeken)[.] Ik ken hem nu van binnen en van buiten. Alle gekheid opzij, maar ik heb toch weer zoo intens genoten en zou zoo dolgraag eens met U praten over een plan dat in mijn achterhoofd [zi]t, me in mijn bloed kruipt [e]n aan mijn ziel staat te bonken om er uit te mogen. En nu wilde ik vragen of U er geen kans toe zou zien (natuurlijk alleen als U er zin in hebt) eens een paar dagen bij ons te komen logeren. Het is hier op ’t oogenblik heerlijk rustig en lig ik in ons tuintje, waardoor je het gevoel krijgt, in de middeleeuwen te zijn. Den Heer Bakker3 juicht ons plan ook met grote sprongen toe en bood al aan U met de auto terug te brengen. Als U geen kans ziet uit Uw

werk te lopen, kunt U misschien een week-end komen. Nou denkt U nu maar eens diep na en toon U een ‘man en broeder van de dorre blaren’, die op het ondermaansche rondzwerft om zielen in nood te helpen.4

Ik heb U vreeselijk nodig. In het hoognederlandsch zou men nu zeggen ‘Gaarne Uw berichten tegemoet ziende, verblijf ik’… maar ik denk ‘allè manneke, zievert nie, laot awen pen gerust, en ontferm U over ientje die aa gère ziet’. Inmiddels met de meeste hoogachting en vele lieve groeten ook van M. Nijhoff, Uwen Georgette –

Alfons De Ridder aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 10 september 1949

Beste Vriendin,

Toen ik, na vijf weken aan zee gezeten te hebben,1 gisteren weer thuiskwam, vond ik uw brief van 18 Augustus. U weet nu meteen waarom u geen antwoord kreeg. Dat het pak zenuwen, dat Henriette2 Hagedoorn heet, vreselijk te keer moet gaan tegen de duistere machten die haar gekluisterd houden, kan ik mij voorstellen. Ik was in Den Haag,3 bij het per auto naar uw huis rijden, al een en al bewondering voor het door u in de richting van de heer Nijhoff afgestoken vuurwerk. En toen ging het slechts om een zeer lichte verongelijking. Wat moet het dan nu zijn geweest, want ik hoop en vermoed dat u eindelijk weer op de been bent en dat die lamme ligpartij tot het verleden behoort en vergeten is.

Naar Den Haag komen is voor mij een moeilijke zaak want ik zit met een vrouw die eerst haar ‘approbatur’ zou moeten geven. En ik weet niet hoe te beginnen. Uw hartelijke, warme brief tonen, dat gaat niet. Verbazend wat een hoop dingen er zijn die niet gaan. Den Haag is trouwens gebrandmerkt omdat er een oude versleten vrouwelijke collega van mij woont, een met wie ik veertig (niet veertien) jaar geleden op het zelfde kantoor werkte in Schiedam.4 Misschien is het dus beter dat wij elkander hier eens spreken. Ook kunt u mij schrijven waar het om gaat. Ik

vermoed om ‘gespeelde lezingen’ uit mijn boeken. Nu, daar kan ik natuurlijk niets op tegen hebben, want lezingen door de echte G.H. kunnen de verkoop van mijn proza slechts ten goede komen. Of gaat het om iets anders? Laat het mij even weten. Intussen zoek ik of er aan het komen geen mouw te passen is.

Hartelijke groeten, ook aan de heer Nijhoff en aan Stefan5

Uw toegenegen

Fons

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
Den Haag, 18 september 1949

Lieve Vriend.

Gelukkig ben ik alweer zoover hersteld dat ik weer wat op reis kan. Wij denken ongeveer de 27 of 28 September langs Antwerpen te komen en dan kunnen wij elkaar toch zeker treffen. Ik laat U dan nog precies de dag even weten.1 A mai, ge meugt wel watjes in de ooren stoppen, want er zal getetterd worden, en als U niet goedschiks ‘Ja’ zegt, sta ik niet voor de gevolgen in. Mij er erg op verheugend U terug te zien, ik hoop zoo bruin van de zee als een echte Nivea meermin zend ik U vast vele lieve groeten ook van den Heer Nijhoff –

Uw

Georgette H.

Alfons De Ridder aan Martinus Nijhoff en Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 31 maart 1952
(Elsschot, Brieven, p. 819)

Geachte Heer Nijhoff en Georgette

Mijn vrouw vraagt mij of ik jullie bedankt heb voor uw prachtige bloemen na uw laatste bezoek.1

Daar ik het waarachtig niet weet doe ik het nu, al zou dit de tweede maal zijn.

Tot spoedig hoop ik

Hartelijke groeten

A. De Ridder

Georgette Hagedoorn aan Alfons en Fine De Ridder
[z.p.], 9 februari 1953

Lieve Vrienden.

t’ Is mij niet mogelijk véél te schrijven. Ik ben te radeloos en kan niet begrijpen waarom dit alles. Ik wil jullie alleen even héél innig bedanken voor de prachtige bloemen en verdere uitingen van Uw vriendschap1 – God heeft me ook nog opgelegd dat het engagement dat ik voor de Cyrano had aangenomen niet nog meer verzet kan worden. Zoo moet ik dus a.s. Zaterdag weer beginnen de clown uit te hangen. (als ik het op kan brengen.)2 Ik hoop in die 14 dagen dat ik er ben eens bij U te mogen komen om U beiden persoonlijk te bedanken voor Uw vriendschap.

Véél liefs en dank van Uw Georgetje, die géén licht meer ziet –

Willem Elsschot aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 7 december 1956

Lieve Georgette,

Ik heb het ditmaal niet gewaagd weer eens door te dringen tot in het verboden land waar de syrenen in hare loges zitten.

Mag ik je complimenteren met je verrukkelijke voordracht?1 Dat doet niemand je na, noch in Vlaanderen noch in Holland.

Er vast op rekenend je te mogen ontvangen bij je eerstvolgend bezoek aan Antwerpen,

je toegenegen

Willem Elsschot

Alfons en Fine De Ridder aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 2 april 1957

Lieve Georgette,

Je zal op 7 mei ten zeerste welkom zijn in de Lemméstraat, als je tenminste niet terugschrikt voor lawaai en een bende kinderen.1 Het zal ons ten zeerste verheugen u te mogen zien en omhelzen, dat weet je best. Misschien komt Bob van Kampen2 óók (Singel 330, A’dam, Tel. 35732) en dan kon je met hem meerijden. Kom je liever als er hier geen drukte is, dan moet je ons slechts een drietal dagen vooruit verwittigen. Je kan je dag dan zelf kiezen want je bent hier welkom van 1 Januari tot en met 31 December.

Veel hartelijks van

Fons en zijn vrouw

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
[z.p., vóór 7 mei 1957]
(Elsschot, Brieven, p. 821-822, aldaar onjuist gedateerd [z.p., ± 11.5.1952])

Ziehier een tranenbadende M^me Arthur.1

Tien natte zakdoeken per uur.

Omdat het haar niet is gegeven

Uw feestelijke vreugde mee te leven.

 

Kent Ued. de grote keuze van Nederlandse en Franse hoogvloeken? awel ik heb ze allemaal genuttigd. Ik zal een week nodig hebben om mijn teleurstelling te boven te komen maar wens U toch van harte

Geluk en een heerlijke dag

Georgette

Willem Elsschot aan Georgette Hagedoorn
Antwerpen, 12 mei 1957

Liefste Georgette,

Het moeten brandende tranen geweest zijn want ik heb tevergeefs geprobeerd ze uit te stuffen.

’t Is eigenlijk maar goed dat je niet komen kon want met al die mensen en al dat gedonderjaag had ik je dierbare aanwezigheid niet kunnen savoureren als bij een tête-à-tête.

Maak gebruik van de eerste bevlieging om te komen. Je bent hier iedere dag van het jaar welkom, van 0 uur tot 24 uur.

Veel innigs van

Willem Elsschot1

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
Den Haag, 9 oktober 1958

Lieve Vriend

Wat heb ik in lang weer niets van U gezien of gehoord. Ik hoop maar dat alles op z’n best is.

Ikzelf heb erg gesukkeld en sukkel nog, doordat ik een schildklier-operatie moest ondergaan. Dat heeft me erg aangepakt. Maar ik zit me nu te verheugen dat ik op ’t eind van de maand een dag in Antwerpen moet zijn en dan bij U hoop te komen, – en pas op, als ge er niet naar m’n zin uitziet.

Ik wilde U nog graag het volgende vragen. Ik laat nieuwe programma boekjes drukken en reserveer één bladzijde voor hele korte oordelen (2 à 3 regels) van mijn vrienden, over mijn werk. Hier mag U niet ontbreken. Ik weet dat u heelemaal niet schrijven wilt maar dit is geen schrijven – alleen maar U [sic] oordeel, vriendschap en liefde zwart op wit zetten. Ik zeg nogmaals 2 à 3 à 4 regels is genoeg. Zoveel plaats neem ik zelf toch ook niet in.1

Allè mijn dierbare Fons, doe dit nu nog even voor Uwe teder beminnende en naar U verlangende

Georgette

Zult ge me niet te lang laten wachten?

Omhelsd en vele dierbare groeten aan allen

2

Alfons De Ridder/Willem Elsschot aan Georgette
Hagedoorn
[z.p., na 1950]1

Lieve Georgette,

Ik verzoek je bij aankomst mij even op te bellen (Tel. No. 37.37.12) dan kunnen wij afspreken wanneer jullie ’s avonds bij ons komen dineren, hetzij Donderdag hetzij Vrijdag. Uw reisgezellen moeten natuurlijk meekomen.

Hartelijke groeten,

A. De Ridder (W.E.)

Georgette Hagedoorn aan Alfons De Ridder
[New York, 3 mei 1960]1

Mon chèr petit public adoré!

Een heel seizoen lang ben ik op reis, ver van u. Mijn tournee voert mij naar de West en Zuid-Amerika. Daarom is het zo fijn, dat Philips nu voor al mijn vrienden een langspeelplaat van mij heeft uitgebracht. Want al kunnen wij elkaar dan voorlopig niet zien… u kunt mij in ieder geval altijd horen! En dat maakt het weerzien straks des te prettiger. Hartelijke groeten… en tot dán!

 

Georgette Hagedoorn

 

P.S. De Philips langspeelplaat is no. P 10906 R-33-f 12.50, en u hoort er op: De Franse gouvernante – Vrijer aan de deur – Slaap mijn kind – Cadeautjes – Madame Arthur – Klap eens in je handjes – De geschiedenis van een piano – Y avait dix marins.

Pieter Steinz+
Grachten, Gouden Eeuw, Gomorra
Amsterdam in de buitenlandse fictie

‘Het doet er eigenlijk niet zoveel toe waar je schrijft,’ beweerde wijlen Karel van het Reve in zijn bijdrage aan de Meulenhoff-uitgave Het land der letteren (‘Schrijven in Amsterdam’, 1982). Waarna hij voorbeelden gaf van auteurs die hun ‘typisch Nederlandse’ of ‘typische Russische’ meesterwerken juist in het buitenland hadden geschreven. ‘Er zijn misschien folkloristische schrijvers die om over dampende paarden en dampende akkers te kunnen schrijven die paarden en akkers om zich heen moeten hebben. Maar ik geloof dat je voor het schrijven van een goede kasteelroman geen kasteel nodig hebt. De grote zeeboeken zijn allemaal aan land geschreven.’

Het mag er dan niet toe doen waar je schrijft – waar je leest is een ander verhaal. Literatuur heeft nu eenmaal een extra dimensie wanneer ze genoten wordt ‘op locatie’. Hamlet is nog spannender voor een lezer die breviert op de transen van de Kronborg (‘Elsinore’) in Denemarken; het werk van Giorgio Bassani spreekt het meest tot de verbeelding in zijn thuisstad Ferrara; Der Zauberberg komt het best tot zijn recht in de tot lezen stemmende rust van een sanatorium (of ten minste een pension) in Davos; en last but not least: er zijn honderden romans die aan de grachten, op de wallen en in de wijken van Amsterdam extra cachet krijgen.

Amsterdam is de habitat van geboren Amsterdammers als Bredero, Multatuli, Nescio, Bordewijk, Hermans en Reve. De grootste stad van Nederland, waar zich van oudsher het literaire leven concentreert, is bovendien een magneet voor (aspirant-)schrijvers van heinde en verre. De Keulenaar Joost van den Vondel, auteur van Gijsbrecht van Aemstel, mag je niet meerekenen, want die kwam in 1597 met zijn ouders mee; maar de lijst is lang en loopt van AFTh tot Zwagerman. Er zou een mooie, Michael Palin-achtige televisieserie te maken zijn over de literaire gebouwen en straten van Amsterdam: de Dapperstraat waar J.C. Bloem domweg gelukkig was; het gebouw op de Passeerdersgracht dat Bordewijk inspireerde tot Rood paleis; het voormalige Huis van Bewaring waar zich de sleutelscène afspeelt uit Van der Heijdens Advocaat van de hanen; het Montessorilyceum dat wordt vervloekt in de de-

buutroman van Herman Koch; de Sarphatistraat die volgens Nescio alleen gewaardeerd werd door een man die vreemder was dan de uitvreter uit zijn gelijknamige novelle.

Maar even afgezien van de Nederlandse literatuur: Amsterdam is ook een populair decor in de ogen van buitenlandse schrijvers, van Casanova tot Ian McEwan. En hun romans zijn misschien wel de mooiste vorm van ‘lezen op locatie’ – juist omdat de Nederlandse lezer bekend is met de stad die erin beschreven wordt. Schrijven ze de straatnamen goed? Maken ze geen fouten in de geografie? Treffen ze de sfeer? En vooral: wat voor beeld geven deze vreemdelingen van de stad die wij kennen als onze broekzak?

Met zevenmijlslaarzen door de literatuurgeschiedenis stappend, mag je zeggen dat Amsterdam er in de buitelandse literatuur niet best af komt. Canaux, canards, canaille (‘Grachten, gevogelte, geteisem’) luidde het commentaar van de filosoof Voltaire op achttiende-eeuws Amsterdam. Zijn collega Diderot was niet veel vleiender in zijn Voyage en Hollande (1780-82), en het hoeft dan ook niet te verwonderen dat stad en ommelanden voor buitenlandse literatoren uit de achttiende en negentiende eeuw niet populair waren als decor voor romans en verhalen. Als we voorbijgaan aan de cosmopolitische Casanova, die nog vóór Voltaire een paar avontuurtjes beleefde in Amsterdam, dan is de enige buitenlander die in fictie Amsterdam beschreef een Amerikaanse: Mary Mapes Dodge, die haar landgenoten ten tijde van de Burgeroorlog in Hans Brinker or the silver skates (1865) een romantisch waterland voorschotelde waar kwajongens in de winter schaatsten en in het voorjaar hun vinger in de dijk staken.

Dat Nederland, en vooral Amsterdam, in de twintigste eeuw wel de buitenlandse literatuur haalde, komt allereerst door ons imago van een libertijnse staat waar alles, van prostitutie tot euthanasie, gedoogd wordt. In het voetspoor van Albert Camus, die in La chute zijn aan lager wal geraakte hoofdpersoon op de Amsterdamse Zeedijk liet oreren, schetsten vooral schrijvers uit het Engelse taalgebied de Randstad als een Sodom en Gomorra. Ian McEwan (Amsterdam) is de beroemdste, maar ook Martyn Bedford (The Houdini girl) en Rupert Thomson (The book of revelation) konden de verleiding niet weerstaan.

En dan was er de Gouden Eeuw – sinds een jaar of twintig plotseling een bron van inspiratie voor buitenlandse historische romanciers, die vooral in schilders en tulpen geïnteresseerd zijn. Het beginpunt van deze rage is niet moeilijk aan te wijzen: Simon Schama’s cultuurgeschiedenis van de zeventiende eeuw The embarassment of riches (1988, ‘Overvloed en onbehagen’). Een ‘historische grabbelton’ is het boek door critici genoemd, maar literatuurliefhebbers moeten Schama dankbaar zijn. Door hem is Holland ook in het buitenland op de kaart gezet.