Archief: DBNL

[2008/5]

Rob Molin+
Huug Kaleis
Heerser en onderdaan

Op 11 november 1989, vijf dagen na de dood van Huug Kaleis, berichtte NRC Handelsblad: ‘Kaleis (1928) schreef essays over onder meer Gerard Reve en Harry Mulisch in het literaire tijdschrift Tirade en publiceerde de bundel Schrijvers binnenste buiten (1969) bij G.A. van Oorschot. In 1987 verscheen van Kaleis de bundel De God Denkbaar verklaard bij uitgeverij De Arbeiderspers met essays over Willem Frederik Hermans.’ Ook Het Parool, de krant waaraan Huug Kaleis (pseudoniem van Henk Kalbfleisch) in de jaren zestig als literatuurrecensent regelmatig had meegewerkt, kwam bij zijn dood met een korte tekst. Maar verder zwegen de dagbladen over de criticus, essayist en leraar Frans die in zijn woonplaats Amsterdam op 61-jarige leeftijd gestorven was. Meer aandacht besteedde het literair-historisch tijdschrift Het Oog in ’t Zeil aan het overlijden. Hans Renders memoreerde onder meer dat hij van Kaleis kort voor zijn dood vernomen had dat de recensenten het Hermans-boek niet hadden begrepen en dat zulks voor hem gelijkstond aan verzwijgen.1 Het is miskenning die uit deze woorden spreekt, miskenning die in zijn laatste levensjaren obsessioneel was geworden.

Enfant terrible en dwarsligger

Sinds de jaren zestig propageerde Kaleis een freudiaans gerichte literatuurkritiek die niet louter op zoek gaat naar structuren, zoals de essayistiek rond het tijdschrift Merlyn (1962-1966), maar vooral naar de diepste drijfveren van de schrijver en dichter. In de inleiding op Schrijvers binnenste buiten laat hij er geen twijfel over bestaan dat aan Kees Fens, J.J. Oversteegen, H.U. Jessurun d’Oliveira en hun volgelingen, ‘structurenwichelaars’ noemt hij ze, de ziel van het literaire kunstwerk ontsnapt.

Veel bijval vond hij in de literaire kritiek niet voor Schrijvers binnenste buiten en De God Denkbaar verklaard. Wel werd hij geprezen door forumianen als Hans Gomperts, Adriaan Morriën, Geert van Oorschot en Adriaan van der Veen. In veelal persoonlijke reacties bewonderden zij zijn interpretaties waarin via freudiaanse duiding ‘het

tweede gezicht’, om met Ter Braak te spreken, werd



blootgelegd.

Kaleis was een individualist die, voorzover hij een stroming aanhing, er zijn eigen weg in ging, zoals in de door Charles Mauron uitgedachte psychokritiek. Kaleis was een luis in de pels van het merlinisme in de jaren zestig, en van neo-Forum rond Carel Peeters en Jaap Goedegebuure in de kritiek van de jaren tachtig. Als het moest deinsde hij er niet voor terug de reputatie van publiekslievelingen als Godfried Bomans en Jan Cremer op de helling te zetten. Op dit punt is hij verwant aan de Franse schrijver E.M. Cioran, van wie hij aforismen vertaalde en in een bloemlezing met de veelzeggende titel Bittere syllogismen samenbracht.2

Over Mulisch schreef hij eind jaren zestig dat deze zijn geweren wellustig laat ‘ejaculeren tegen de castrerende werkelijkheid van zijn vader in, en tegen alles wat hij daarna aan vaderlijke autoriteit zag opdoemen: paternalistische spoken’, van bijvoorbeeld de ‘brave burgemeester Van Hall […] tot de minder brave president Johnson’. Het tweede gezicht van Mulisch, zo concludeerde Kaleis, toont een verongelijkt kind dat nog steeds met zijn vader overhoop ligt en zijn haat op het ‘gezag’ projecteert.3

Van het massale protest in die dagen moest hij niets hebben. Het gezag was in zijn visie allang de nek omgedraaid door het echt gedurfde verzet. W.F. Hermans bijvoorbeeld had in Ik heb altijd gelijk (1951) met zijn aanklacht tegen ‘het katholieke volksdeel’ een belangrijk voorpostgevecht geleverd. Evenmin steunde Kaleis de democratisering in het onderwijs die volgens hem tot niets anders dan kwaliteitsverlies kon leiden.4

Typerend voor zijn literatuuropvatting is de uitspraak in een interview met de Haagse Post naar aanleiding van zijn advies als jurylid van de Prozaprijs van de Gemeente Amsterdam 1967, waardoor Ik Jan Cremer een bekroning was onthouden: Cremers boeken zijn ‘een aaneenschakeling van sensatie, stunts en reclame. Volgens mij moet een literator de diepere lagen van zijn persoonlijkheid aanboren. Schrijven wat hij het allermeest meent. Bij Cremer is niets gemeend. Het is oppervlakkig, het treft de lezer niet onder de opperhuid.’5

Kaleis was een enfant terrible en dwarsligger die zei waar het op stond, steeds feller naarmate miskenning hem ten deel viel. Behalve moed en oprechtheid, verwant aan de forumiaanse honnête homme en de eerlijkheid van de egotistische Stendhal, prijst hij de openhartigheid over de zwarte kanten van een schrijversleven, zoals het perverse bij Jan Wolkers, de suïcidale neigingen bij J. van Oudshoorn en de eenzaamheid bij Gerard Kornelis van het Reve.6

Een van de redenen waarom hij de essays over deze en soortgelijke auteurs heeft opgenomen in Schrijvers binnenste buiten is dat hij met deze bundel zijn autobiografie wilde schrijven. ‘Wie weet,’ zegt Kaleis in zijn inleiding, ‘zijn er oplettende lezers die een typerende continuïteit bespeuren in de thema’s die in de door mij geanalyseerde auteurs worden blootgelegd. Een essayist in de hier bedoelde zin is, schrijvend over schrijvers, ongewild, bezig een zeer hybridische autobiografie te schrijven. Wat men juist bezig was in zichzelf te bekijken, bestudeert men en pluist men verder uit in een schrijver, die men daartoe soms opzettelijk gekozen heeft. […] En de essayist is een voorbeeldig meelever, de medeplichtige van de schrijvers, die tegelijk zichzelf en de schrijvers weerspiegelt.’7

Tussen nederigheid en hoogmoed

Vanaf zijn negentiende tot een half jaar voor zijn dood hield Kaleis een zeer openhartig en uitvoerig dagboek bij, dat zijn persoon uiteraard veel directer in kaart brengt dan zijn essays.8 Daarin beschrijft hij onder meer zijn isolement in het Zaanse arbeidersmilieu van zijn jeugd, zijn minderwaardigheidsgevoel, zijn erotische verlangen en zijn literaire ambitie. Zo toont de twintigjarige Kaleis, op 18 september 1948, de donkere kant van zijn psyche:

Het is vreemd, ruim twintig jaar geleden kwam ik op de aarde in de vorm van een (veel te klein) spartelend kindje, aanvankelijk meer dood dan levend, want ik was ‘onderweg’ zo ongeveer half gestikt. Toen ben ik opgegroeid, ik ontdekte de wereld (dat was wel interessant zolang er nog veel te ontdekken was), ik leerde op school, ik leed en was soms vrolijk. Ik had ‘ups’ en ‘downs’, de laatste drie, vier jaren bijna uitsluitend ‘downs’ (en hoe!), nu kom ik weer wat op ‘spanning’ en daarna zal misschien wel een ‘evenwicht’ intreden, d.w.z. een toestand van totale onverschilligheid.
Ik heb me eigenlijk altijd verbaasd over de angst die b.v. Marsman en Du Perron voor de dood hebben, want voor mij is dat nooit een probleem geweest en men kan me toch niet van een olifantshuid voor die aangelegenheden beschuldigen. Ik heb zelfs vaak naar de dood verlangd en het is misschien aan mijn passiviteit te danken dat ik er nog ben.

Hoewel hij een zeer goede leerling op de lagere school in zijn woonplaats Zaandam was geweest, kwam hij, zoals gebruikelijk voor een arbeiderszoon, op de Mulo terecht. Deze negatieve selectie versterkte zijn minderwaardigheidsgevoel waardoor zijn onzekerheid en faalangst toenamen. Nadat hij op zijn twintigste voor het eindexamen Kweekschool voor Onderwijzers gezakt was, zwierf hij enkele maanden eenzaam door Frankrijk en maakte hij kennis met Parijs.

Hij wilde schrijver worden en tevens een hoge maatschappelijke functie bekleden. In de kweekschooltijd was hij in de wereldliteratuur thuisgeraakt, en had hij naast de werken van Nietzsche en Freud die van Ter Braak en Du Perron gelezen.

Hij wenste in de voetsporen van deze forumianen te treden, al kende hij hartgrondige twijfel. ‘Du Perron’, noteerde hij op 25 december 1948 in zijn dagboek, ‘heeft meer met me gemeen dan welke schrijver ook: het strijdlustige, behoefte zich door anderen te attaqueren te bevestigen, zijn notarissenhaat, zijn behoefte aan onverbrekelijke en opofferende vriendschap, zijn seksuele belevenissen, die ik ook had kunnen doormaken, enz. Doch zijn aanleg, zijn vermogens zijn waarschijnlijk groter. En zijn zelfvertrouwen.’

Kaleis was zowel nederig als hoogmoedig, zweefde tussen zich onderwerpen en heersen, een houding die hem in het werk van G.K. van het Reve trof.9 Hoogmoed en arrogantie maakten zich van hem meester wanneer de herinnering aan het mislukken van zijn onderwijzersopleiding opspeelde, zoals in deze aantekening van 30 juni 1960: ‘Ik heb de hele kweekschooltijd aan mijn intelligentie […] getwijfeld. […] Ik was wellicht omgeven door vrij domme mensen.’

Een kleinerende houding bepaalt ook de publicaties uit de latere jaren waarin hij de critici van W.F. Hermans of literatuurwetenschappers lijdend aan ‘Horror Psychologiae’ de mantel uitveegde.10 In het dagelijks leven daarentegen legde hij doorgaans mildheid en vriendelijkheid aan de dag, zoals een interviewer bij een eerste ontmoeting met de controversiële essayist en criticus vaststelde. Niets ook in zijn uiterlijke verschijning wees op boosaardigheid: een ‘vlokkig, bros’ kapsel, ‘een wijde wollen gebreide slipover van een onbestemde bruinige kleur, waaronder een wijd openstaand sporthemd, een ruimzittende zwarte manchesterbroek en donkerbruine vilten pantoffels’.11

 

Sinds eind jaren veertig richtte hij vanuit Zaandam zijn culturele kompas op Parijs en vooral op het nabij gelegen Amsterdam. Daar bezocht hij de leeszaal aan de Keizersgracht en bijeenkomsten in Galerie Le Canard in de Spuistraat, het bolwerk van de toen nog verguisde experimentele dichters en schilders zoals Constant Nieuwenhuis en Gerrit Kouwenaar, verenigd in de zogenaamde Experimentele Groep in Holland. Verder was hij te vinden in journalisten- en kunstenaarscafé Scheltema op

de Nieuwezijds Voorburgwal en schrijverskroeg Reijnders aan het Leidseplein.

In Amsterdam kwam hij in contact met onder anderen Jan Hanlo en Hans Gomperts,12 de ‘opvolger’ van Ter Braak. Een andere belangrijke forumiaan die hij rond 1950 leerde kennen, Adriaan van der Veen, interviewde hij voor het Dagblad voor de Zaanstreek ‘De Typhoon’.13 In deze krant versloeg Kaleis voornamelijk gebeurtenissen zoals rechtszaken en culturele evenementen. Hoewel het journalistieke metier strookte met zijn schrijversambities begeerde hij een carrière in het onderwijs, een carrière die hem verder zou brengen dan waar hij ooit met een onderwijzersdiploma zou hebben kunnen geraken.

In de vrije tijd die hij overhield aan jobs als verslaggever, laboratoriumknecht en vertaler Engels bij Stork studeerde hij M.O. Frans. Na het behalen van het A-diploma in 1957 ging hij lesgeven aan de Amsterdamse Kweekschool voor Detailhandel. Met de negen jaar oudere Magda Dam betrok hij kamers aan de Marnixstraat 327 bij het Leidseplein. Zaandam was verleden tijd geworden.

Magda Dam, lerares Frans aan een Mulo en later fotografe,14 had hij leren kennen in Galerie Le Canard. Ondanks haar afkomstigheid uit het gegoede Amsterdam-Oud Zuid keek zij terug op een moeilijke jeugd: streng gereformeerd opgevoed en een abortus van een Canadese militair die niets meer van haar wilde weten. Om met haar verleden in het reine te komen was zij bij een psychiater in analyse. Kaleis zag in haar de outcast die hij zelf was en moedigde haar aan zich te verheffen boven de geborneerde maatschappij die de schuld van haar problemen droeg. ‘Het zou veel mooier zijn,’ schreef hij in zijn dagboek op 27 juni 1954, ‘als zij mijn arrogantie had en het besef van de anderen gescheiden te zijn, zodat we met des te groter hevigheid tot elkaar gedreven zouden worden.’

Naast zijn leraarsbaan studeerde Kaleis aan de Universiteit van Utrecht voor

het M.O.B-diploma. Als volledig bevoegd leraar werd hij begin jaren zestig benoemd aan de Rijks HBS in Utrecht, de stad waar hij met zijn vrouw ook ging wonen. In 1959 was hun dochtertje Annette geboren. Kaleis had de gebeurtenis begroet met een mengeling van vreugde en besef van grote verantwoordelijkheid die op zijn schouders werd geladen.

Hoewel hij maatschappelijk gearriveerd is, speelt het verleden hem nog steeds parten. Van tijd tot tijd overvallen hem twijfels en depressies, al gaat het hem in het onderwijs voor de wind. Hij is een leraar die met zijn literatuurlessen weet te boeien. Zijn vak houdt hij nauwgezet bij en hij volgt de Nederlandse literatuur op de voet.

De drang om dagelijks met Magda te vrijen heeft iets van een inhaalslag, in de hand gewerkt door de onmogelijkheid in zijn jongere jaren zijn erotische verlangens te vervullen. Deze teleurstelling zit hem net zo hoog als zijn falen op de kweekschool. Zo noteert hij, in een terugblik, op 21 mei 1961: ‘Als ik merk dat ik sommige meisjes op school verover […] droom ik soms weg naar het oninleefbaar, verre schoolverleden, toen ik toch dezelfde was, in potentie, maar niet kon genieten van invloed op meisjes, geïsoleerd zijnde, défaitistisch tegenover het contact met anderen. Dat met meisjes in de eerste plaats.’

Op dinsdag 15 juli 1947 had hij zwartgallige radeloze dagboekbladen geschreven over zijn seksualiteit, en een jaar later vertrouwde hij aan het papier toe:

Het ‘erotische’ waar de lui op school zo klunzig of branieachtig over kunnen kletsen, is voor mij nog het enige onontdekte, het enige nieuwe.
Het erotische genieten, dat is misschien wel het enige dat ons doelloos zwoegen op aarde enigszins lonend maakt. Een warme zoen op weke vrouwenlippen, een hartstochtelijke omhelzing of alleen maar een vertrouwde vrouwenblik en een kleine hand, die jouw hand vasthoudt moet toch meer dan het schrale wat ik tot nu toe genoten heb, de moeite waard zijn, want de voorproefjes en de mate van mijn verlangen vertellen me het, terwijl de coïtus volgens de dichters en te oordelen naar de pijn die ik in mijn penis voel en de rest die ik me er bij voorstel, een paradijselijke heerlijkheid moet zijn, even zoet, smartelijk als hevig, waarmee O.L. Heer althans een gedeelte van Zijn belofte aan de (klagende) mensjes nakomt. Ik heb de liefde altijd genoemd: de list van O.L. Heertje, die tot doel heeft de mensheid niet te laten uitsterven (Schopenhauer zei dat, geloof ik).15

Tijdelijke erkenning

In 1964 publiceerde Kaleis in Maatstaf en De Gids zijn eerste essays, over C. Buddingh’, G.K. van het Reve en Jean-Paul Sartre,16 en een jaar later debuteerde hij als recensent in de Schrijfkrant met een stuk over het werk van de Franse schrijver en wereldreiziger Le Clézio.17 De redacteuren Ed. Hoornik van De Gids en Martin Ros

van De Arbeiderspers prezen hem om zijn kritische




instelling, scherpzinnigheid en originaliteit. Vooral ook Geert van Oorschot zag hem als een groot talent.

Tot deze uitgever en zijn forumiaanse bolwerk voelde Kaleis zich het sterkst aangetrokken. De meeste essays publiceerde hij in Van Oorschots huisblad Tirade waarmee hij zich een weg baande naar de boekuitgave Schrijvers binnenste buiten. Verder schreef hij voor de literatuurpagina van Het Parool onder de redactie van Adriaan Morriën van 1965 tot in 1968 recensies die hem al gauw de faam van gezaghebbend criticus bezorgden. Een positieve bespreking, bijvoorbeeld van de roman Om de tijd te doden van Philo Bregstein (25 november 1967), had tot gevolg dat het boek in enkele dagen uitverkocht raakte. Godfried Bomans die ervan langs kreeg voor Van de hak op de tak (11 december 1965) voelde zich ernstig geschaad en verbrak zijn contacten met Morriën omdat deze als redacteur de recensie niet had tegengehouden. Vooral met de slotzin liet Kaleis weinig heel van de populaire auteur: ‘Er is in Godfried Bomans een diepgewortelde burgermansernst en een fundamentele oneerlijkheid die het ontstaan van eerste-rangshumor verhinderen.’

Een andere gevestigde reputatie haalde hij op 10 december 1966 neer in zijn bespreking van De gevestigde chaos van Kees Fens. De veelgeroemde merlinist zal zijn ogen hebben uitgewreven toen hij vernam over zijn ‘voorkauwersmentaliteit’,









over zijn ‘dorheid en omslachtigheid’ die ‘positief worden gewaardeerd als degelijkheid’. Of over zijn ‘valse reputatie […] bij te vele mensen, die zijn gepriegel voor critisch vernuft, zijn bijziend gesnuffel over de pagina’s voor scherpzinnigheid, die zijn tot de Nederlandse letteren beperkte belezenheid voor eruditie houden en zijn volslagen gebrek aan psychologisch inzicht voor wijze, methodische zelfbeperking.’18

Van Oorschot en andere forumianen, veelal medewerkers aan de literatuurpagina van Het Parool en van Tirade, zagen in Kaleis een potentiële veroorzaker van een ‘choc des opinions’ die het literaire tij van de jaren zestig zou kunnen keren. Voor Van Oorschot was het niet genoeg dat Tirade gevrijwaard was gebleven van het merlinisme. Er moest duidelijk stelling tegen worden genomen. Kaleis deed dat met verve, evenals tegen de salonpolitiek van Mulisch, zo kenmerkend voor de late jaren zestig. Deze retorische vragen in een essay van Kaleis over Ter Braak (Tirade, november 1968) waren Van Oorschot dan ook uit het hart gegrepen: ‘Hoe zou Ter Braak, als hij de oorlog overleefd had, zich gevoeld hebben in de heilstaat waarin we in 1968 zijn ingebed […] Hoe zou hij het gevonden hebben in deze heilstaat, waarin de “Anstosz”, die hij met Ernst von Salomon zag als taak van de elite, een bezigheid geworden is van de studerende jeugd en een handjevol kunstjongens?’19 Ingenomen was Van Oorschot ook met Kaleis’ aanval op de ‘linkse vroomheid’ van zijn dagen en op de ‘revolutionaire playboy van Avenue’ in het essay ‘Mulisch’ verhouding tot de vernietiging’. Voor Van Oorschot was Mulisch geen ‘persoonlijkheid’, een meeloper slechts in het massale protest die niet meer dan een klap met de gummiknuppel riskeerde. ‘Dat de poten onder die jongen zijn kont eens definitief worden doorgezaagd is meer dan nodig,’ schreef Van Oorschot aan Kaleis naar aanleiding van het stuk over Mulisch en de brave linksheid. Hij bestemde het voor Tirade en maakte er een apart boekje van dat in 1969 kort voor de verschijning van Schrijvers binnenste buiten op de markt kwam.20 Kaleis was gaan behoren tot het keurkorps van Van Oorschot en vond er medestanders in J. de Kadt en G.K. van het Reve.

Van de ‘vrome gemeente’ van links en de aanhang van Mulisch echter had hij

het ergste te vrezen. Vernietigend reageerden J.H. Donner in zijn boek Mulisch, naar ik veronderstel en E. Kummer in Maatstaf, terwijl Aad Nuis zijn woede ventileerde in een koel, in geestigheid verpakt stuk.21 Renate Rubinstein had zich eerder al boos gemaakt over de alinea in het Ter Braak-essay over de heilstaat anno 1968 en verweet Kaleis het gemis van ‘de nodige eruditie’ bij het opschrijven van ‘al die flauwekul’.22

De aanval op zijn essayistiek van drie jaar geleden moet Kees Fens nog vers in het geheugen hebben gelegen toen hij het pamflet Mulisch’ verhouding tot de vernietiging onder ogen kreeg. In een rancuneuze en ongenuanceerde bespreking zet hij Kaleis weg als een weinig intelligent en slecht lezer. Volgens hem biedt het pamflet geen analyse van Mulisch maar een twijfelachtige zelfprojectie.23

Hetzelfde oordeel gaf Jan Fontijn over Schrijvers binnenste buiten, een medewerker van de literatuurpagina van Het Parool die plotseling tot het merlinisme leek bekeerd alsof hij door Fens en zijn achterban was overgehaald om Kaleis in zijn eigen krant eens flink te grazen te nemen. Fontijns bespreking, ‘Huug Kaleis keert niet de schrijvers maar zichzelf binnenstebuiten’, ging vergezeld van een corrigerend stuk van de hand van Parool-kunstredacteur Morriën,24 een lofzang op Kaleis’ intentie om buiten de ‘autonome wereld’ van het boek te treden. Vrijwel ieder belangrijk dag- en weekblad besprak Schrijvers binnenste buiten, gunstig of gereserveerd zonder voor de psychokritiek van Kaleis te kiezen en tegen het merlinisme. Carel Peeters echter, Ter Brakiaan en coming man in de Nederlandse kritiek, liet er net als Morriën geen twijfel over bestaan dat het anders moest met de literatuurbeschouwing: ‘In onze moerasdelta is Kaleis’ visie een broodnodige’.25

Schrijvers binnenste buiten deelde geen vuistslag uit, en het Mulisch-pamflet wekte overwegend ergernis. Al met al raakten de literaire en de politieke opvattingen van Kaleis wat omstreden. Zinspelend op de titel van zijn inleiding bij zijn essaybundel (‘Credo voor eenzame wolven’) schreef hij wat onzeker aan Van Oorschot: ‘Ik ben genoeg “eenzame wolf” (lange training in alleen-staan) om me zulke reacties aan te trekken’, waarop deze terugschreef: ‘In alle perioden waren er een paar Einzelgänger, die met verdachtmakingen en stront werden gesmeten. Laat je niet op de kast jagen.’26

In 1967 was het plan gerijpt een essay over de hele Hermans te schrijven nadat Kaleis zich verdiept had in diens belangstelling voor Wittgenstein en de onbetekenende rol van de mens in het wereldbestel.27 In het werk van Hermans zag hij de donkere kant van zijn psyche weerspiegeld en ook de door Van Oorschot gekoesterde aandrang tot eenzame recalcitrantie. Nu hij veel weerstand te verduren had gekregen kwamen die aandrang en de behoefte aan zelfverheffing zo mogelijk nog sterker dan voorheen in hem boven. In de zomer van 1970 liet hij aan Van Oorschot weten hoe ingenomen hij was met de strijd van Hermans tegen mensen als Nuis en Rubinstein die hem in de kritiek op Mulisch’ verhouding tot de vernietiging het felst op de vingers hadden getikt: ‘Hij is toch maar de enige in Literatuur-Nederlandje die de Linksen openlijk durft te honen, en helemaal op z’n eentje, zo’n beetje de enige

van zijn generatie die is doorgegaan met schrijven en vechten’.28

Van een column van Tamar (pseudoniem van Renate Rubinstein) in Vrij Nederland van 31 oktober 1970, ‘De waarheidsliefde van W.F. Hermans’, nam Kaleis met verontwaardiging kennis. Het recent verschenen Van Wittgenstein tot Weinreb stond volgens Tamar stijf van onjuistheden, zeker aangaande Friedrich Weinreb. Kaleis had Rubinstein en haar medestanders, onder wie Aad Nuis, de laatste tijd al vaker tegenover Hermans horen beweren dat Weinreb joden van het concentratiekamp had gered en zich geenszins aan hun ellende verrijkt. In de kwestie had Kaleis partij gekozen voor Hermans die bewijzen had verzameld om Weinreb tot een notoire oorlogsmisdadiger te degraderen. De waarde van dit en ander materiaal waarmee Hermans in zijn Mandarijnen op zwavelzuur zo vaak voor de dag was gekomen om mensen aan de schandpaal te nagelen, stond al jaren bij velen in een kwade reuk. Morriën had de methodiek zelfs ‘fascistisch’ genoemd in De gruwelkamer van W.F. Hermans (1955) en de criminoloog en Hermans-kenner J.J.M. van Dijk ‘kunst- en liegwerk’.29 Tamars aantijging dat de bewijzen niet deugen, zo schreef Kaleis in een brief aan Vrij Nederland, is alleen al onzinnig omdat zij nog niet zo lang geleden in het Algemeen Dagblad Hermans’ methode om achter de waarheid te komen had geprezen. Nu het echter om iemand gaat die zij niet aangevallen wenst te zien, vindt zij diezelfde methode verachtelijk.

Kaleis zond zijn brief naar Vrij Nederland, tegelijk met een kopie daarvan aan Hermans. Prompt kreeg hij van deze een bedankje en de verzekering dat ‘juffrouw Rubinstein’ inzake Weinreb ‘pertinente leugens’ verspreidde.30 Dat liet Hermans

ook weten in een ingezonden brief die samen met Kaleis’ schrijven op 14 november 1970 in Vrij Nederland werd geplaatst. Bij beide brieven was een reactie van Rubinstein afgedrukt waarin zij nog een andere, in haar ogen leugenachtige oorlogskwestie ter sprake bracht: anders dan Hermans (in Total loss) meent, stond Ter Braak wel degelijk op een lijst van belangrijke, gezochte Nederlanders.31

In dat weekend van 14 november 1970 werd Kaleis door Hermans opgebeld. Die lijst bestond niet, zo was hem uit bronnen gebleken. De zelfmoord van Ter Braak was dan ook een zinloze daad geweest. Arme Ter Braak, hij was niet belangrijk genoeg voor de Duitsers… Ter Braak leed aan zelfoverschatting en ook de Forum-generatie van na de oorlog, zo had Hermans in kritieken en essays betoogd, waren niet echt belangrijk.32 ‘De generatie van de dunne boekjes’ had hij Gomperts, Morriën en al die andere ‘kleine luiden’ en ‘opvolgers’ van Ter Braak genoemd. Daar nam hij tegenover Kaleis aan de telefoon geen woord van terug. Hij vond het dan ook jammer dat zijn verdediger ‘zo vastgebakken’ zat aan Ter Braak. Maar Kaleis wist hem ervan te overtuigen dat hij geen adept was en dat hij met de kritische principes van Forum zijn eigen weg ging. Waarschijnlijk hebben ze niet gesproken over Du Perron die met zijn Cahiers van een lezer en Uren met Dirk Coster voor de essayist en polemist Kaleis beslist een gids is geweest.33

Toen Hermans hem opbelde, stond het essay ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ op het punt van verschijnen in Tirade (november 1970). Daarin laat Kaleis zien dat Hermans in zijn verhalen en romans de wereld herschept. Hermans is een

God, een almachtige God, verheven boven zijn medemens en derhalve gerechtigd hem in zijn personages drastisch te kleineren. Het streven naar grandeur van Arthur Muttah in De tranen der acacia’s en van Henri Osewoudt in De donkere kamer van Damocles mondt uit in een vernederend einde. Daarvan blijft Hermans in zijn superieure positie van schrijver gevrijwaard en verder ook van de ‘verschrikkelijke waarheden’ die hij over de mensheid verkondigt.

Uitgangspunt van ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ is de frustratie van de mens na zijn kindertijd over het einde van het ‘geloof dat door denken, willen, door louter psychische activiteiten dus, niet door daden, veranderingen in de werkelijkheid bewerkstelligd kunnen worden.’ Kaleis volgt daarbij Freuds bevindingen over ‘Allmacht der Gedanken’ in Das Unbehagen in der Kultur. Dat het schrijverschap van W.F. Hermans in zekere zin een continuering van deze periode is, vormt een van de belangrijkste freudiaanse duidingen van Hermans’ eerste verhalen en romans tot en met Nooit meer slapen (1966).

Tegen ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ werd door de al genoemde J.J.M. van Dijk in Hollands Maandblad van februari 1971 het bezwaar ingebracht dat Fens en Fontijn ook hadden laten horen: ‘Wie uit door de schrijver […] verwerkte freudiaanse symboliek conclusies trekt over de “eigenlijke” man achter het werk, is […] de dupe van eigen duidingsdrift.’34 Nog afgezien daarvan, stelt Van Dijk, is het freudianisme achterhaald, ook voor Hermans die zich in een interview onlangs nog van de psychoanalyse gedistantieerd had.

Deze beweringen kon Kaleis niet op zich laten zitten. Van Dijk, zo luidt zijn reactie in het maartnummer van Hollands Maandblad, vecht niet werkelijk zijn vondsten en ontdekkingen aan. Dat ze freudiaans verkregen zijn echter maakt ze in Van Dijks ogen verdacht. In zijn verweer zien we, naast de hooghartige, de overspannen reagerende polemist Kaleis zoals zich die in zijn latere essays over het werk van W.F. Hermans zal manifesteren. Maar de argumentatie is sterk, bijvoorbeeld in deze uitspraak: beter dan bij Ter Braak zou Van Dijk te rade kunnen gaan bij Hermans ‘die een, geloof ik, nog orthodoxer freudiaan is dan ik ooit zal zijn’.35

Het schrijverschap van Kaleis mocht dan zijn glans verloren hebben, in zijn leraarschap zat progressie. Inmiddels was hij van Utrecht naar Amstelveen verhuisd waar hij les gaf aan het Snelliuscollege. In 1972 aanvaardde hij bovendien een deeltijdbaan als docent moderne Franse literatuur aan de Universiteit van Utrecht, hopend op een volledige betrekking nu hij het peil van het middelbaar onderwijs steeds verder zag afglijden. Hij rekende zich tot de nog schaarse leraren die eisen aan leerlingen durfden stellen en die dus ‘geen “klassenverbanden” willen doorbreken, die het zonde van de tijd vinden om Vietnam door hun lessen te mengen, en die ook de maatschappij niet willen hervormen.’ Maar in zijn toch al kwetsbare positie aan de universiteit waar hij behalve op zijn kundigheid ‘slechts’ op een M.O.B-diploma kon bogen, kwam hij door verschillen in inzicht over de invulling van de studie Frans met zijn academisch opgeleide collega’s geregeld in aanvaring.

Toen zijn vrouw in 1973 ernstig ziek werd en hij aan huis gebonden raakte om haar en hun nog jonge dochter te verzorgen, viel het hem niet moeilijk om afscheid te nemen van de universiteit.

Ondanks tijdgebrek en de ziekte van Magda bleef hij zijn dagboek trouw bijhouden en zich verdiepen in het werk van Hermans. Hij maakte veel aantekeningen en probeerde bevindingen op papier te krijgen voor een essaybundel. In de zomervakantie van 1974 vroeg hij aan Van Oorschot of deze voor een boek over Hermans voelde. Enkele maanden tevoren had hij van het Fonds voor de Letteren daar een opdracht voor gekregen. Kaleis besefte nu Magda zo ziek was dat ‘werken juist in deze periode waarin ik in niets geloof, tot apathie verval, de juiste medicijn is’. Ook besefte hij dat hij te veel was gaan drinken en er waarschijnlijk niets meer uit zijn handen kon komen.36 Een jaar na het overlijden van Magda liet hij Van Oorschot weten dat alcohol en verhoudingen met meisjes en jonge vrouwen hem van werken afhielden. ‘Ik rommel slechts zo af en toe in de stapel waaruit mijn WFH-boek moet groeien. Ben erg onrustig. Voor ’t eerst in mijn leven heb ik moeite me te concentreren. Vroeger was er de rust van Magda op de achtergrond, die elk blaadje, dat ik vol tikte kritisch las.’ Zijn liefdesaffaires waren ‘teleurstellend’. Tegenover zijn minnaressen verborg hij zo veel mogelijk zijn echte gedachten. Ze schrokken hevig als hij liet merken wat hij echt vond en noemden zijn denken ‘ontluisterend’ en ‘cynisch’.37

In zijn Amstelveense huis lagen te veel herinneringen aan Magda opgetast om er te kunnen blijven. Kort na zijn verhuizing in 1976 naar de Johannes Verhulststraat in Amsterdam-Zuid leek de dichteres Mickey Walvisch rust in zijn bestaan te komen brengen.38 De rest van zijn leven onderhielden ze een vrije lat-relatie, een verhouding van niet met en ook niet zonder elkaar kunnen. Dat leverde veel spanningen op, maar ondanks zijn sores rond vrouwen en drank begon Kaleis eindjaren zeventig weer te lezen en zelfs te schrijven.

De jaren tachtig en neo-Forum

In 1980 duikt zijn naam in krant en tijdschrift opnieuw op. Een van de laatste stukken vóór zijn publicatieloos decennium was een essay naar aanleiding van L’Univers Contestationnaire door André Stéphane, ‘Oedipus-complex en maatschappij’.39 Centraal in dit uitvoerige artikel staat het plegen van de ‘vadermoord’ door protesterende studenten en jongeren tijdens de jaren zestig. In de beschouwingen van na 1980 over het werk van W.F. Hermans komt Kaleis weer over de ‘vadermoord’ te spreken, de ‘moord’ op de twee grote leiders in de vooroorlogse literatuur. Niemand van de generatie na hen, meende hij, had zo gedurfd stelling tegen Ter Braak en Du Perron genomen als Hermans.

Dat deze er veel aan gelegen was de ‘vaders’ Ter Braak en Du Perron uit onze cultuurgeschiedenis weg te schrijven, zette Kaleis op het spoor van een opvatting die hij in zijn latere essays zou uitwerken. Hermans ‘vermoordde’ de erflaters opdat

hij de grootste schrijver in het Nederlandse taalgebied van na de oorlog kon worden. Volgens Kaleis was alleen Hermans erin geslaagd om de persoonlijkheidsopvatting van Forum perfect te verwezenlijken. Deze nogal geforceerd aandoende gedachtegang stelt Hermans op het eenzame, onaantastbare niveau van de schrijver die voor altijd en eeuwig gelijk heeft. Maar er is meer. Door het werk van Hermans psychoanalytisch te interpreteren, het tegen rancuneuze aanvallen te verdedigen en door slordige exegeses van critici sarcastisch te corrigeren, aasde Kaleis op het krijgen van zijn eigen grote gelijk.

Het jaar 1980 waarin hij met een uitvoerig stuk over Sartre in Het Parool zijn comeback viert,40 markeert de overgang naar een fulltime schrijverschap, al zal hij pas in 1983 van zijn school afscheid nemen. ‘Zonder de ondermijnende werking van Mickey (slaapderving & zenuwtoestanden),’ schreef hij aan zijn vriend Philo Bregstein, ‘zou ik het nog wel vijf jaar uitgehouden hebben, ondanks de toenemende anarchie van de jeugd, die het leraarschap tot iets totaal anders gemaakt heeft dan ik me 30 jaar geleden voorstelde.’41

In een Hermans-bijlage van Het Parool publiceerde hij in 1981 een belangwekkende beschouwing die de ontwikkelingsgang tot en met Nooit meer slapen, beschreven in ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ uit 1970, voortzet. Opmerkelijk is de slotzin die waarschijnlijk niemand van de medewerkers aan de Parool-bijlage onvoorwaardelijk voor zijn rekening zal hebben willen nemen: ‘Het ideaal van Forum […] is door niemand perfecter verwezenlijkt dan door Willem Frederik Hermans.’42 Toen Kaleis door de Tirade-redactie gevraagd werd om een bijdrage voor een W.F. Hermans-nummer bij gelegenheid van zijn zestigste verjaardag (1 september 1981) besloot hij zijn Parool-stuk uit te breiden met kritische passages over Carel Peeters en Jaap Goedegebuure. Zij, de nieuwe forumianen, recenseerden respectievelijk voor Vrij Nederland en Haagse Post en boogden op een gezaghebbendheid die Kaleis hogelijk overschat vond. Met hun visie op Hermans immers lieten zij

zich volgens hem lelijk in de kaart kijken. Diens werk verwierpen zij op moralistische gronden, zoals ook de tegenstanders van Ter Braak in de jaren dertig hadden gedaan, eveneens een verkondiger van ‘verschrikkelijke waarheden’. In de twee jonge critici die, zoals Kaleis aantoonde, over één hetzelfde boek vaak een inhoudelijk gelijke recensie schreven en door andere recensenten werden nagepraat, waren Ter Braaks inquisiteur J. van Heugten S.J. en diens volgelingen opgestaan. Kwalijk vond Kaleis ook dat zij blind waren voor Hermans als super-forumiaan: ‘Hij begon ermee zich als koekoeksjong in het nest van Forum te vestigen. Hij lijfde zich erbij in. Ten slotte, door het op alle “vorm”- en “vent”-fronten te overtreffen, lijfde hij Forum in.’ Daarop liet Kaleis volgen: ‘Waarom weigeren thans neo-forumianen Willem Frederik Hermans bij hun Forumse wereld in te lijven, trachtend in geklaag over “ontluistering” pater Van Heugten te overtreffen?’43

Met zijn opvatting van Hermans als super-forumiaan schopte Kaleis zijn medestanders tegen de schenen, zowel Carel Peeters als de oude garde die met de onaantastbare Mandarijn al jaren gebrouilleerd was. En dan te bedenken dat Peeters Schrijvers binnenste buiten zeer positief besproken had en de aanval van E. Kummer op Kaleis in Maatstaf van december 1969 in hetzelfde tijdschrift even later gepareerd had.44 Dit alles telde niet meer. Als geestverwanten waren ze flink uit elkaar gegroeid, meende Kaleis, waarbij nog kwam dat Peeters zich in zijn kritieken te makkelijk van Hermans’ werk afmaakte. Naast het moralisme stoorden hem de denkfouten en slordigheden, dezelfde als in de ‘flutstukken’ van Goedegebuure, ‘in concubinaat’ met de wederhelft van ‘het domme duo’ verwekt.45 En wat de oude garde betreft, zonder schrijvers en goede kennissen als Van der Veen of Morriën te attaqueren, distantieerde Kaleis zich feitelijk van hun excellent uitdragen van de Forum-principes. Want voortaan bestond voor hem slechts één uitmuntend forumiaan: Willem Frederik Hermans.

Het kwam Hermans goed uit dat Peeters en Goedegebuure die hij als ‘mislukte reageerbuisbaby’s van Menno ter Braak’ beschouwde,46 door Kaleis aangevallen werden. Hermans ging liever niet in op verdachte schrifturen van een jongere generatie over zijn werk. Dat moesten anderen maar doen. Vanuit Parijs schreef hij Kaleis uitvoerige brieven met instemmend commentaar en af en toe een beetje kritiek. Kaleis was tot zijn vreugde ingelijfd bij het selecte gezelschap van Hermans-paladijnen zoals Raymond Benders, Frans Janssen en Freddy de Vree.

Naar aanleiding van zijn aanval in Tirade op Peeters en Goedegebuure kreeg Kaleis het stevig voor de kiezen. Achter zijn stuk in de Hermans-special (december 1981) stond een commentaar van Peeters: Hermans beschouwen als forumiaan is ‘wishful thinking’. Bovendien maakte hij Kaleis uit voor een slippendrager van Hermans,47 een mening ook van Goedegebuure die eveneens lik op stuk gaf in de Tirade-special: ‘Het is een wat burlesk spektakel wanneer een doodgewaand essayist als eertijds Lazarus wordt opgewekt door de Faust onder de thans levende schrijvers, om zich vervolgens zijn Heiland te voet te werpen’.48

Vooral deze als ‘hogelijk onbeschoft’ ervaren zin prikkelde Kaleis tot het schrijven van een stuk over de volgens hem zorgwekkende toestand waarin de door Peeters en Goedegebuure gedragen Nederlandse kritiek verkeert. Het werd door Tirade afgehouden en verscheen ten slotte in juni 1982 in New Foundland.49 In zijn essay borduurt Kaleis voort op de vergelijking die Goedegebuure tussen Hermans en Faust trok, en stelt hij Peeters en Goedegebuure als moralisten voor, als bangeriken voor de ‘verschrikkelijke waarheden’ van Hermans. Net als Luther moeten zij niets hebben van deze auteur die niemand anders dan de duivel kan wezen. Bekogelde Luther de duivel met een inktpot, Peeters en Goedegebuure houden zich Hermans van het lijf door hem in hun recensies van zijn werk als het ware toe te schreeuwen: ‘Vade retro Satanas!’ ‘Satan wijk!’

De komende jaren zou Kaleis nog een zestal Hermans-essays publiceren zoals ‘Geyerstein’s wraak op Hermans’ critici’, ‘Anbeeks naadloos onbehagen’ en ‘Een heilige van de horlogerie psychokritisch beschouwd’. In eerstgenoemd stuk toont hij aan hoe rancuneus en slordig Peeters en Goedegebuure de novelle Geyerstein’s dynamiek (1982) hebben gerecenseerd, terwijl in het tweede het vermeende racisme van Hermans na zijn bezoek aan Zuid-Afrika in maart 1983 wordt ontzenuwd.50 ‘Een heilige van de horlogerie psychokritisch beschouwd’ verklaart de poëtica van Kaleis en de verwantschap en vooral verschillen met de methode van Charles Mauron zoals beschreven in Des Métaphores obsédantes au Mythe Personnel. Introduction à la Psychocritique (1962).51 Kaleis erkent een gelijkenis met de ‘psychocritique’, niet door ‘de streng wetenschappelijke Mauron’ strikt te volgen maar door zich ‘speels’ van hem te verwijderen.

‘Ik draag een helm met vederbos’ openbaart behalve over Hermans tussen de regels veel over Kaleis. Opvallend hierin is het grote inlevingsvermogen in het thema van het menselijk streven naar grandeur. Soms zelfs lijkt hij niet over Hermans te schrijven maar over zichzelf, zoals in deze zin: ‘Vele schrijvers schrijven om de smartelijke kloof te overbruggen die gaapt tussen hun banale herkomst en hun aangeboren goddelijke zelfgevoel.’

De meeste van deze essays lokten negatieve, soms felle, reacties uit, waardoor Kaleis’ opvattingen verder omstreden raakten.52 Nog slechts een kleine kring van literaire getrouwen omgaf hem: Philo Bregstein, Peter Andriesse, Kees Helsloot en Ivan Sitniakowsky, non-conformisten in de marge zoals hij. Steun kreeg hij ook uit Parijs. Op 14 februari 1982 schreef Hermans: ‘Het ontbreekt in Nederland niet aan pennevoerders die, zodra iemand iets goeds over mij schrijft, een ware terreur beginnen uit te oefenen tegen zo iemand. Ik neem mijn hoed af voor uw moed.’

Martin Ros, al jaren een bewonderaar van Kaleis’ kritisch werk, en Theo Sontrop van Uitgeverij De Arbeiderspers zagen brood in een bundeling van de essays over Hermans. Sontrop werd een nieuwe bondgenoot-uitgever, een minder amicale echter dan de inmiddels ziek geworden Van Oorschot.

Een jaar voordat in de vermaarde Synopsis-reeks De God Denkbaar verklaard uit-

kwam, keek Kaleis optimistisch naar




de toekomst. Hij dronk niet meer en verwachtte met De God Denkbaar verklaard als essayist eerherstel te behalen en voorgoed door te breken. Hermans oordeelde: ‘De beste hoofdstukken zijn die, waarin niet te veel verwezen wordt naar schrijvers die niemand meer leest, zoals Ter Braak of Van Dijk, of onbelangrijke, zij het giftige critici. Die hoofdstukken zijn ook het meeslependst geschreven.’53 De recensies in kranten en tijdschriften echter spraken eerder van schreeuwerigheid dan van meeslependheid. Inderdaad is dat een zwakte van De God Denkbaar verklaard, die de lezer afleidt van de eigenlijke inhoud van de uitstekend geschreven essays. Het boek kreeg een lovende recensie van Ivan Sitniakowsky maar werd in andere landelijke besprekingen negatief onthaald.54

In cafés waar voor Kaleis de drank weer rijkelijk vloeide, ondervond hij soms onaangename confrontaties met tegenstanders van Hermans. Ook ontving hij brieven die niet bepaald van instemming met zijn bundel getuigden. Kort voor Kerstmis 1987 toen hij al geruime tijd in diepe teleurstelling verstrikt was, wenste Hermans hem ‘serene feestdagen, ook in het komende jaar veel lezers van uw meestal opwindende en soms voortreffelijke boek, geen dreigbrieven en geen botsingen met beestmensen.’55

Toen Hermans dit schreef had Kaleis nog geen twee jaar meer te leven. Door zijn excessieve drankgebruik vervreemdde hij geleidelijk van zijn omgeving. Enkele van zijn vrienden en literaire bondgenoten konden niet aanzien dat hij bezig was zich te vernietigen en keerden hem de rug toe. In de tijd dat de roman Au pair verscheen bleek hij zelfs voor Hermans niet meer te bestaan. Telkens wanneer er een boek van hem verschenen was, had Kaleis een presentexemplaar gekregen. Op 19 augustus 1989, drie maanden vóór zijn overlijden, noteerde hij teleurgesteld in zijn agenda: ‘Ik koop “Au pair” van WFH (mij kennelijk niet als presentexemplaar gegund).’ En enkele dagen later, op 24 augustus: ‘Mickey op terras Keyzer, alleen. Voelt zich dood. Iedereen is “gek”, ik door alcohol.’56

Deze woorden zijn vrijwel zeker de laatste die Kaleis schreef. Ze markeren het

einde van een schrijverschap dat tientallen dagboekcahiers heeft opgeleverd en evenzoveel essays en recensies, deels gebundeld in twee paperbacks en een brochure. Een schrijverschap dat onmiddellijk na de dood van Kaleis in vergetelheid raakte. Want zijn naam werd sindsdien, zelfs in de biografieën van Ter Braak en Du Perron, veelal nog slechts zijdelings of in een eindnoot vermeld.57

[2008/5]

Rob Molin+
Huug Kaleis
Heerser en onderdaan

Op 11 november 1989, vijf dagen na de dood van Huug Kaleis, berichtte NRC Handelsblad: ‘Kaleis (1928) schreef essays over onder meer Gerard Reve en Harry Mulisch in het literaire tijdschrift Tirade en publiceerde de bundel Schrijvers binnenste buiten (1969) bij G.A. van Oorschot. In 1987 verscheen van Kaleis de bundel De God Denkbaar verklaard bij uitgeverij De Arbeiderspers met essays over Willem Frederik Hermans.’ Ook Het Parool, de krant waaraan Huug Kaleis (pseudoniem van Henk Kalbfleisch) in de jaren zestig als literatuurrecensent regelmatig had meegewerkt, kwam bij zijn dood met een korte tekst. Maar verder zwegen de dagbladen over de criticus, essayist en leraar Frans die in zijn woonplaats Amsterdam op 61-jarige leeftijd gestorven was. Meer aandacht besteedde het literair-historisch tijdschrift Het Oog in ’t Zeil aan het overlijden. Hans Renders memoreerde onder meer dat hij van Kaleis kort voor zijn dood vernomen had dat de recensenten het Hermans-boek niet hadden begrepen en dat zulks voor hem gelijkstond aan verzwijgen.1 Het is miskenning die uit deze woorden spreekt, miskenning die in zijn laatste levensjaren obsessioneel was geworden.

Enfant terrible en dwarsligger

Sinds de jaren zestig propageerde Kaleis een freudiaans gerichte literatuurkritiek die niet louter op zoek gaat naar structuren, zoals de essayistiek rond het tijdschrift Merlyn (1962-1966), maar vooral naar de diepste drijfveren van de schrijver en dichter. In de inleiding op Schrijvers binnenste buiten laat hij er geen twijfel over bestaan dat aan Kees Fens, J.J. Oversteegen, H.U. Jessurun d’Oliveira en hun volgelingen, ‘structurenwichelaars’ noemt hij ze, de ziel van het literaire kunstwerk ontsnapt.

Veel bijval vond hij in de literaire kritiek niet voor Schrijvers binnenste buiten en De God Denkbaar verklaard. Wel werd hij geprezen door forumianen als Hans Gomperts, Adriaan Morriën, Geert van Oorschot en Adriaan van der Veen. In veelal persoonlijke reacties bewonderden zij zijn interpretaties waarin via freudiaanse duiding ‘het

tweede gezicht’, om met Ter Braak te spreken, werd



blootgelegd.

Kaleis was een individualist die, voorzover hij een stroming aanhing, er zijn eigen weg in ging, zoals in de door Charles Mauron uitgedachte psychokritiek. Kaleis was een luis in de pels van het merlinisme in de jaren zestig, en van neo-Forum rond Carel Peeters en Jaap Goedegebuure in de kritiek van de jaren tachtig. Als het moest deinsde hij er niet voor terug de reputatie van publiekslievelingen als Godfried Bomans en Jan Cremer op de helling te zetten. Op dit punt is hij verwant aan de Franse schrijver E.M. Cioran, van wie hij aforismen vertaalde en in een bloemlezing met de veelzeggende titel Bittere syllogismen samenbracht.2

Over Mulisch schreef hij eind jaren zestig dat deze zijn geweren wellustig laat ‘ejaculeren tegen de castrerende werkelijkheid van zijn vader in, en tegen alles wat hij daarna aan vaderlijke autoriteit zag opdoemen: paternalistische spoken’, van bijvoorbeeld de ‘brave burgemeester Van Hall […] tot de minder brave president Johnson’. Het tweede gezicht van Mulisch, zo concludeerde Kaleis, toont een verongelijkt kind dat nog steeds met zijn vader overhoop ligt en zijn haat op het ‘gezag’ projecteert.3

Van het massale protest in die dagen moest hij niets hebben. Het gezag was in zijn visie allang de nek omgedraaid door het echt gedurfde verzet. W.F. Hermans bijvoorbeeld had in Ik heb altijd gelijk (1951) met zijn aanklacht tegen ‘het katholieke volksdeel’ een belangrijk voorpostgevecht geleverd. Evenmin steunde Kaleis de democratisering in het onderwijs die volgens hem tot niets anders dan kwaliteitsverlies kon leiden.4

Typerend voor zijn literatuuropvatting is de uitspraak in een interview met de Haagse Post naar aanleiding van zijn advies als jurylid van de Prozaprijs van de Gemeente Amsterdam 1967, waardoor Ik Jan Cremer een bekroning was onthouden: Cremers boeken zijn ‘een aaneenschakeling van sensatie, stunts en reclame. Volgens mij moet een literator de diepere lagen van zijn persoonlijkheid aanboren. Schrijven wat hij het allermeest meent. Bij Cremer is niets gemeend. Het is oppervlakkig, het treft de lezer niet onder de opperhuid.’5

Kaleis was een enfant terrible en dwarsligger die zei waar het op stond, steeds feller naarmate miskenning hem ten deel viel. Behalve moed en oprechtheid, verwant aan de forumiaanse honnête homme en de eerlijkheid van de egotistische Stendhal, prijst hij de openhartigheid over de zwarte kanten van een schrijversleven, zoals het perverse bij Jan Wolkers, de suïcidale neigingen bij J. van Oudshoorn en de eenzaamheid bij Gerard Kornelis van het Reve.6

Een van de redenen waarom hij de essays over deze en soortgelijke auteurs heeft opgenomen in Schrijvers binnenste buiten is dat hij met deze bundel zijn autobiografie wilde schrijven. ‘Wie weet,’ zegt Kaleis in zijn inleiding, ‘zijn er oplettende lezers die een typerende continuïteit bespeuren in de thema’s die in de door mij geanalyseerde auteurs worden blootgelegd. Een essayist in de hier bedoelde zin is, schrijvend over schrijvers, ongewild, bezig een zeer hybridische autobiografie te schrijven. Wat men juist bezig was in zichzelf te bekijken, bestudeert men en pluist men verder uit in een schrijver, die men daartoe soms opzettelijk gekozen heeft. […] En de essayist is een voorbeeldig meelever, de medeplichtige van de schrijvers, die tegelijk zichzelf en de schrijvers weerspiegelt.’7

Tussen nederigheid en hoogmoed

Vanaf zijn negentiende tot een half jaar voor zijn dood hield Kaleis een zeer openhartig en uitvoerig dagboek bij, dat zijn persoon uiteraard veel directer in kaart brengt dan zijn essays.8 Daarin beschrijft hij onder meer zijn isolement in het Zaanse arbeidersmilieu van zijn jeugd, zijn minderwaardigheidsgevoel, zijn erotische verlangen en zijn literaire ambitie. Zo toont de twintigjarige Kaleis, op 18 september 1948, de donkere kant van zijn psyche:

Het is vreemd, ruim twintig jaar geleden kwam ik op de aarde in de vorm van een (veel te klein) spartelend kindje, aanvankelijk meer dood dan levend, want ik was ‘onderweg’ zo ongeveer half gestikt. Toen ben ik opgegroeid, ik ontdekte de wereld (dat was wel interessant zolang er nog veel te ontdekken was), ik leerde op school, ik leed en was soms vrolijk. Ik had ‘ups’ en ‘downs’, de laatste drie, vier jaren bijna uitsluitend ‘downs’ (en hoe!), nu kom ik weer wat op ‘spanning’ en daarna zal misschien wel een ‘evenwicht’ intreden, d.w.z. een toestand van totale onverschilligheid.
Ik heb me eigenlijk altijd verbaasd over de angst die b.v. Marsman en Du Perron voor de dood hebben, want voor mij is dat nooit een probleem geweest en men kan me toch niet van een olifantshuid voor die aangelegenheden beschuldigen. Ik heb zelfs vaak naar de dood verlangd en het is misschien aan mijn passiviteit te danken dat ik er nog ben.

Hoewel hij een zeer goede leerling op de lagere school in zijn woonplaats Zaandam was geweest, kwam hij, zoals gebruikelijk voor een arbeiderszoon, op de Mulo terecht. Deze negatieve selectie versterkte zijn minderwaardigheidsgevoel waardoor zijn onzekerheid en faalangst toenamen. Nadat hij op zijn twintigste voor het eindexamen Kweekschool voor Onderwijzers gezakt was, zwierf hij enkele maanden eenzaam door Frankrijk en maakte hij kennis met Parijs.

Hij wilde schrijver worden en tevens een hoge maatschappelijke functie bekleden. In de kweekschooltijd was hij in de wereldliteratuur thuisgeraakt, en had hij naast de werken van Nietzsche en Freud die van Ter Braak en Du Perron gelezen.

Hij wenste in de voetsporen van deze forumianen te treden, al kende hij hartgrondige twijfel. ‘Du Perron’, noteerde hij op 25 december 1948 in zijn dagboek, ‘heeft meer met me gemeen dan welke schrijver ook: het strijdlustige, behoefte zich door anderen te attaqueren te bevestigen, zijn notarissenhaat, zijn behoefte aan onverbrekelijke en opofferende vriendschap, zijn seksuele belevenissen, die ik ook had kunnen doormaken, enz. Doch zijn aanleg, zijn vermogens zijn waarschijnlijk groter. En zijn zelfvertrouwen.’

Kaleis was zowel nederig als hoogmoedig, zweefde tussen zich onderwerpen en heersen, een houding die hem in het werk van G.K. van het Reve trof.9 Hoogmoed en arrogantie maakten zich van hem meester wanneer de herinnering aan het mislukken van zijn onderwijzersopleiding opspeelde, zoals in deze aantekening van 30 juni 1960: ‘Ik heb de hele kweekschooltijd aan mijn intelligentie […] getwijfeld. […] Ik was wellicht omgeven door vrij domme mensen.’

Een kleinerende houding bepaalt ook de publicaties uit de latere jaren waarin hij de critici van W.F. Hermans of literatuurwetenschappers lijdend aan ‘Horror Psychologiae’ de mantel uitveegde.10 In het dagelijks leven daarentegen legde hij doorgaans mildheid en vriendelijkheid aan de dag, zoals een interviewer bij een eerste ontmoeting met de controversiële essayist en criticus vaststelde. Niets ook in zijn uiterlijke verschijning wees op boosaardigheid: een ‘vlokkig, bros’ kapsel, ‘een wijde wollen gebreide slipover van een onbestemde bruinige kleur, waaronder een wijd openstaand sporthemd, een ruimzittende zwarte manchesterbroek en donkerbruine vilten pantoffels’.11

 

Sinds eind jaren veertig richtte hij vanuit Zaandam zijn culturele kompas op Parijs en vooral op het nabij gelegen Amsterdam. Daar bezocht hij de leeszaal aan de Keizersgracht en bijeenkomsten in Galerie Le Canard in de Spuistraat, het bolwerk van de toen nog verguisde experimentele dichters en schilders zoals Constant Nieuwenhuis en Gerrit Kouwenaar, verenigd in de zogenaamde Experimentele Groep in Holland. Verder was hij te vinden in journalisten- en kunstenaarscafé Scheltema op

de Nieuwezijds Voorburgwal en schrijverskroeg Reijnders aan het Leidseplein.

In Amsterdam kwam hij in contact met onder anderen Jan Hanlo en Hans Gomperts,12 de ‘opvolger’ van Ter Braak. Een andere belangrijke forumiaan die hij rond 1950 leerde kennen, Adriaan van der Veen, interviewde hij voor het Dagblad voor de Zaanstreek ‘De Typhoon’.13 In deze krant versloeg Kaleis voornamelijk gebeurtenissen zoals rechtszaken en culturele evenementen. Hoewel het journalistieke metier strookte met zijn schrijversambities begeerde hij een carrière in het onderwijs, een carrière die hem verder zou brengen dan waar hij ooit met een onderwijzersdiploma zou hebben kunnen geraken.

In de vrije tijd die hij overhield aan jobs als verslaggever, laboratoriumknecht en vertaler Engels bij Stork studeerde hij M.O. Frans. Na het behalen van het A-diploma in 1957 ging hij lesgeven aan de Amsterdamse Kweekschool voor Detailhandel. Met de negen jaar oudere Magda Dam betrok hij kamers aan de Marnixstraat 327 bij het Leidseplein. Zaandam was verleden tijd geworden.

Magda Dam, lerares Frans aan een Mulo en later fotografe,14 had hij leren kennen in Galerie Le Canard. Ondanks haar afkomstigheid uit het gegoede Amsterdam-Oud Zuid keek zij terug op een moeilijke jeugd: streng gereformeerd opgevoed en een abortus van een Canadese militair die niets meer van haar wilde weten. Om met haar verleden in het reine te komen was zij bij een psychiater in analyse. Kaleis zag in haar de outcast die hij zelf was en moedigde haar aan zich te verheffen boven de geborneerde maatschappij die de schuld van haar problemen droeg. ‘Het zou veel mooier zijn,’ schreef hij in zijn dagboek op 27 juni 1954, ‘als zij mijn arrogantie had en het besef van de anderen gescheiden te zijn, zodat we met des te groter hevigheid tot elkaar gedreven zouden worden.’

Naast zijn leraarsbaan studeerde Kaleis aan de Universiteit van Utrecht voor

het M.O.B-diploma. Als volledig bevoegd leraar werd hij begin jaren zestig benoemd aan de Rijks HBS in Utrecht, de stad waar hij met zijn vrouw ook ging wonen. In 1959 was hun dochtertje Annette geboren. Kaleis had de gebeurtenis begroet met een mengeling van vreugde en besef van grote verantwoordelijkheid die op zijn schouders werd geladen.

Hoewel hij maatschappelijk gearriveerd is, speelt het verleden hem nog steeds parten. Van tijd tot tijd overvallen hem twijfels en depressies, al gaat het hem in het onderwijs voor de wind. Hij is een leraar die met zijn literatuurlessen weet te boeien. Zijn vak houdt hij nauwgezet bij en hij volgt de Nederlandse literatuur op de voet.

De drang om dagelijks met Magda te vrijen heeft iets van een inhaalslag, in de hand gewerkt door de onmogelijkheid in zijn jongere jaren zijn erotische verlangens te vervullen. Deze teleurstelling zit hem net zo hoog als zijn falen op de kweekschool. Zo noteert hij, in een terugblik, op 21 mei 1961: ‘Als ik merk dat ik sommige meisjes op school verover […] droom ik soms weg naar het oninleefbaar, verre schoolverleden, toen ik toch dezelfde was, in potentie, maar niet kon genieten van invloed op meisjes, geïsoleerd zijnde, défaitistisch tegenover het contact met anderen. Dat met meisjes in de eerste plaats.’

Op dinsdag 15 juli 1947 had hij zwartgallige radeloze dagboekbladen geschreven over zijn seksualiteit, en een jaar later vertrouwde hij aan het papier toe:

Het ‘erotische’ waar de lui op school zo klunzig of branieachtig over kunnen kletsen, is voor mij nog het enige onontdekte, het enige nieuwe.
Het erotische genieten, dat is misschien wel het enige dat ons doelloos zwoegen op aarde enigszins lonend maakt. Een warme zoen op weke vrouwenlippen, een hartstochtelijke omhelzing of alleen maar een vertrouwde vrouwenblik en een kleine hand, die jouw hand vasthoudt moet toch meer dan het schrale wat ik tot nu toe genoten heb, de moeite waard zijn, want de voorproefjes en de mate van mijn verlangen vertellen me het, terwijl de coïtus volgens de dichters en te oordelen naar de pijn die ik in mijn penis voel en de rest die ik me er bij voorstel, een paradijselijke heerlijkheid moet zijn, even zoet, smartelijk als hevig, waarmee O.L. Heer althans een gedeelte van Zijn belofte aan de (klagende) mensjes nakomt. Ik heb de liefde altijd genoemd: de list van O.L. Heertje, die tot doel heeft de mensheid niet te laten uitsterven (Schopenhauer zei dat, geloof ik).15

Tijdelijke erkenning

In 1964 publiceerde Kaleis in Maatstaf en De Gids zijn eerste essays, over C. Buddingh’, G.K. van het Reve en Jean-Paul Sartre,16 en een jaar later debuteerde hij als recensent in de Schrijfkrant met een stuk over het werk van de Franse schrijver en wereldreiziger Le Clézio.17 De redacteuren Ed. Hoornik van De Gids en Martin Ros

van De Arbeiderspers prezen hem om zijn kritische




instelling, scherpzinnigheid en originaliteit. Vooral ook Geert van Oorschot zag hem als een groot talent.

Tot deze uitgever en zijn forumiaanse bolwerk voelde Kaleis zich het sterkst aangetrokken. De meeste essays publiceerde hij in Van Oorschots huisblad Tirade waarmee hij zich een weg baande naar de boekuitgave Schrijvers binnenste buiten. Verder schreef hij voor de literatuurpagina van Het Parool onder de redactie van Adriaan Morriën van 1965 tot in 1968 recensies die hem al gauw de faam van gezaghebbend criticus bezorgden. Een positieve bespreking, bijvoorbeeld van de roman Om de tijd te doden van Philo Bregstein (25 november 1967), had tot gevolg dat het boek in enkele dagen uitverkocht raakte. Godfried Bomans die ervan langs kreeg voor Van de hak op de tak (11 december 1965) voelde zich ernstig geschaad en verbrak zijn contacten met Morriën omdat deze als redacteur de recensie niet had tegengehouden. Vooral met de slotzin liet Kaleis weinig heel van de populaire auteur: ‘Er is in Godfried Bomans een diepgewortelde burgermansernst en een fundamentele oneerlijkheid die het ontstaan van eerste-rangshumor verhinderen.’

Een andere gevestigde reputatie haalde hij op 10 december 1966 neer in zijn bespreking van De gevestigde chaos van Kees Fens. De veelgeroemde merlinist zal zijn ogen hebben uitgewreven toen hij vernam over zijn ‘voorkauwersmentaliteit’,









over zijn ‘dorheid en omslachtigheid’ die ‘positief worden gewaardeerd als degelijkheid’. Of over zijn ‘valse reputatie […] bij te vele mensen, die zijn gepriegel voor critisch vernuft, zijn bijziend gesnuffel over de pagina’s voor scherpzinnigheid, die zijn tot de Nederlandse letteren beperkte belezenheid voor eruditie houden en zijn volslagen gebrek aan psychologisch inzicht voor wijze, methodische zelfbeperking.’18

Van Oorschot en andere forumianen, veelal medewerkers aan de literatuurpagina van Het Parool en van Tirade, zagen in Kaleis een potentiële veroorzaker van een ‘choc des opinions’ die het literaire tij van de jaren zestig zou kunnen keren. Voor Van Oorschot was het niet genoeg dat Tirade gevrijwaard was gebleven van het merlinisme. Er moest duidelijk stelling tegen worden genomen. Kaleis deed dat met verve, evenals tegen de salonpolitiek van Mulisch, zo kenmerkend voor de late jaren zestig. Deze retorische vragen in een essay van Kaleis over Ter Braak (Tirade, november 1968) waren Van Oorschot dan ook uit het hart gegrepen: ‘Hoe zou Ter Braak, als hij de oorlog overleefd had, zich gevoeld hebben in de heilstaat waarin we in 1968 zijn ingebed […] Hoe zou hij het gevonden hebben in deze heilstaat, waarin de “Anstosz”, die hij met Ernst von Salomon zag als taak van de elite, een bezigheid geworden is van de studerende jeugd en een handjevol kunstjongens?’19 Ingenomen was Van Oorschot ook met Kaleis’ aanval op de ‘linkse vroomheid’ van zijn dagen en op de ‘revolutionaire playboy van Avenue’ in het essay ‘Mulisch’ verhouding tot de vernietiging’. Voor Van Oorschot was Mulisch geen ‘persoonlijkheid’, een meeloper slechts in het massale protest die niet meer dan een klap met de gummiknuppel riskeerde. ‘Dat de poten onder die jongen zijn kont eens definitief worden doorgezaagd is meer dan nodig,’ schreef Van Oorschot aan Kaleis naar aanleiding van het stuk over Mulisch en de brave linksheid. Hij bestemde het voor Tirade en maakte er een apart boekje van dat in 1969 kort voor de verschijning van Schrijvers binnenste buiten op de markt kwam.20 Kaleis was gaan behoren tot het keurkorps van Van Oorschot en vond er medestanders in J. de Kadt en G.K. van het Reve.

Van de ‘vrome gemeente’ van links en de aanhang van Mulisch echter had hij

het ergste te vrezen. Vernietigend reageerden J.H. Donner in zijn boek Mulisch, naar ik veronderstel en E. Kummer in Maatstaf, terwijl Aad Nuis zijn woede ventileerde in een koel, in geestigheid verpakt stuk.21 Renate Rubinstein had zich eerder al boos gemaakt over de alinea in het Ter Braak-essay over de heilstaat anno 1968 en verweet Kaleis het gemis van ‘de nodige eruditie’ bij het opschrijven van ‘al die flauwekul’.22

De aanval op zijn essayistiek van drie jaar geleden moet Kees Fens nog vers in het geheugen hebben gelegen toen hij het pamflet Mulisch’ verhouding tot de vernietiging onder ogen kreeg. In een rancuneuze en ongenuanceerde bespreking zet hij Kaleis weg als een weinig intelligent en slecht lezer. Volgens hem biedt het pamflet geen analyse van Mulisch maar een twijfelachtige zelfprojectie.23

Hetzelfde oordeel gaf Jan Fontijn over Schrijvers binnenste buiten, een medewerker van de literatuurpagina van Het Parool die plotseling tot het merlinisme leek bekeerd alsof hij door Fens en zijn achterban was overgehaald om Kaleis in zijn eigen krant eens flink te grazen te nemen. Fontijns bespreking, ‘Huug Kaleis keert niet de schrijvers maar zichzelf binnenstebuiten’, ging vergezeld van een corrigerend stuk van de hand van Parool-kunstredacteur Morriën,24 een lofzang op Kaleis’ intentie om buiten de ‘autonome wereld’ van het boek te treden. Vrijwel ieder belangrijk dag- en weekblad besprak Schrijvers binnenste buiten, gunstig of gereserveerd zonder voor de psychokritiek van Kaleis te kiezen en tegen het merlinisme. Carel Peeters echter, Ter Brakiaan en coming man in de Nederlandse kritiek, liet er net als Morriën geen twijfel over bestaan dat het anders moest met de literatuurbeschouwing: ‘In onze moerasdelta is Kaleis’ visie een broodnodige’.25

Schrijvers binnenste buiten deelde geen vuistslag uit, en het Mulisch-pamflet wekte overwegend ergernis. Al met al raakten de literaire en de politieke opvattingen van Kaleis wat omstreden. Zinspelend op de titel van zijn inleiding bij zijn essaybundel (‘Credo voor eenzame wolven’) schreef hij wat onzeker aan Van Oorschot: ‘Ik ben genoeg “eenzame wolf” (lange training in alleen-staan) om me zulke reacties aan te trekken’, waarop deze terugschreef: ‘In alle perioden waren er een paar Einzelgänger, die met verdachtmakingen en stront werden gesmeten. Laat je niet op de kast jagen.’26

In 1967 was het plan gerijpt een essay over de hele Hermans te schrijven nadat Kaleis zich verdiept had in diens belangstelling voor Wittgenstein en de onbetekenende rol van de mens in het wereldbestel.27 In het werk van Hermans zag hij de donkere kant van zijn psyche weerspiegeld en ook de door Van Oorschot gekoesterde aandrang tot eenzame recalcitrantie. Nu hij veel weerstand te verduren had gekregen kwamen die aandrang en de behoefte aan zelfverheffing zo mogelijk nog sterker dan voorheen in hem boven. In de zomer van 1970 liet hij aan Van Oorschot weten hoe ingenomen hij was met de strijd van Hermans tegen mensen als Nuis en Rubinstein die hem in de kritiek op Mulisch’ verhouding tot de vernietiging het felst op de vingers hadden getikt: ‘Hij is toch maar de enige in Literatuur-Nederlandje die de Linksen openlijk durft te honen, en helemaal op z’n eentje, zo’n beetje de enige

van zijn generatie die is doorgegaan met schrijven en vechten’.28

Van een column van Tamar (pseudoniem van Renate Rubinstein) in Vrij Nederland van 31 oktober 1970, ‘De waarheidsliefde van W.F. Hermans’, nam Kaleis met verontwaardiging kennis. Het recent verschenen Van Wittgenstein tot Weinreb stond volgens Tamar stijf van onjuistheden, zeker aangaande Friedrich Weinreb. Kaleis had Rubinstein en haar medestanders, onder wie Aad Nuis, de laatste tijd al vaker tegenover Hermans horen beweren dat Weinreb joden van het concentratiekamp had gered en zich geenszins aan hun ellende verrijkt. In de kwestie had Kaleis partij gekozen voor Hermans die bewijzen had verzameld om Weinreb tot een notoire oorlogsmisdadiger te degraderen. De waarde van dit en ander materiaal waarmee Hermans in zijn Mandarijnen op zwavelzuur zo vaak voor de dag was gekomen om mensen aan de schandpaal te nagelen, stond al jaren bij velen in een kwade reuk. Morriën had de methodiek zelfs ‘fascistisch’ genoemd in De gruwelkamer van W.F. Hermans (1955) en de criminoloog en Hermans-kenner J.J.M. van Dijk ‘kunst- en liegwerk’.29 Tamars aantijging dat de bewijzen niet deugen, zo schreef Kaleis in een brief aan Vrij Nederland, is alleen al onzinnig omdat zij nog niet zo lang geleden in het Algemeen Dagblad Hermans’ methode om achter de waarheid te komen had geprezen. Nu het echter om iemand gaat die zij niet aangevallen wenst te zien, vindt zij diezelfde methode verachtelijk.

Kaleis zond zijn brief naar Vrij Nederland, tegelijk met een kopie daarvan aan Hermans. Prompt kreeg hij van deze een bedankje en de verzekering dat ‘juffrouw Rubinstein’ inzake Weinreb ‘pertinente leugens’ verspreidde.30 Dat liet Hermans

ook weten in een ingezonden brief die samen met Kaleis’ schrijven op 14 november 1970 in Vrij Nederland werd geplaatst. Bij beide brieven was een reactie van Rubinstein afgedrukt waarin zij nog een andere, in haar ogen leugenachtige oorlogskwestie ter sprake bracht: anders dan Hermans (in Total loss) meent, stond Ter Braak wel degelijk op een lijst van belangrijke, gezochte Nederlanders.31

In dat weekend van 14 november 1970 werd Kaleis door Hermans opgebeld. Die lijst bestond niet, zo was hem uit bronnen gebleken. De zelfmoord van Ter Braak was dan ook een zinloze daad geweest. Arme Ter Braak, hij was niet belangrijk genoeg voor de Duitsers… Ter Braak leed aan zelfoverschatting en ook de Forum-generatie van na de oorlog, zo had Hermans in kritieken en essays betoogd, waren niet echt belangrijk.32 ‘De generatie van de dunne boekjes’ had hij Gomperts, Morriën en al die andere ‘kleine luiden’ en ‘opvolgers’ van Ter Braak genoemd. Daar nam hij tegenover Kaleis aan de telefoon geen woord van terug. Hij vond het dan ook jammer dat zijn verdediger ‘zo vastgebakken’ zat aan Ter Braak. Maar Kaleis wist hem ervan te overtuigen dat hij geen adept was en dat hij met de kritische principes van Forum zijn eigen weg ging. Waarschijnlijk hebben ze niet gesproken over Du Perron die met zijn Cahiers van een lezer en Uren met Dirk Coster voor de essayist en polemist Kaleis beslist een gids is geweest.33

Toen Hermans hem opbelde, stond het essay ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ op het punt van verschijnen in Tirade (november 1970). Daarin laat Kaleis zien dat Hermans in zijn verhalen en romans de wereld herschept. Hermans is een

God, een almachtige God, verheven boven zijn medemens en derhalve gerechtigd hem in zijn personages drastisch te kleineren. Het streven naar grandeur van Arthur Muttah in De tranen der acacia’s en van Henri Osewoudt in De donkere kamer van Damocles mondt uit in een vernederend einde. Daarvan blijft Hermans in zijn superieure positie van schrijver gevrijwaard en verder ook van de ‘verschrikkelijke waarheden’ die hij over de mensheid verkondigt.

Uitgangspunt van ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ is de frustratie van de mens na zijn kindertijd over het einde van het ‘geloof dat door denken, willen, door louter psychische activiteiten dus, niet door daden, veranderingen in de werkelijkheid bewerkstelligd kunnen worden.’ Kaleis volgt daarbij Freuds bevindingen over ‘Allmacht der Gedanken’ in Das Unbehagen in der Kultur. Dat het schrijverschap van W.F. Hermans in zekere zin een continuering van deze periode is, vormt een van de belangrijkste freudiaanse duidingen van Hermans’ eerste verhalen en romans tot en met Nooit meer slapen (1966).

Tegen ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ werd door de al genoemde J.J.M. van Dijk in Hollands Maandblad van februari 1971 het bezwaar ingebracht dat Fens en Fontijn ook hadden laten horen: ‘Wie uit door de schrijver […] verwerkte freudiaanse symboliek conclusies trekt over de “eigenlijke” man achter het werk, is […] de dupe van eigen duidingsdrift.’34 Nog afgezien daarvan, stelt Van Dijk, is het freudianisme achterhaald, ook voor Hermans die zich in een interview onlangs nog van de psychoanalyse gedistantieerd had.

Deze beweringen kon Kaleis niet op zich laten zitten. Van Dijk, zo luidt zijn reactie in het maartnummer van Hollands Maandblad, vecht niet werkelijk zijn vondsten en ontdekkingen aan. Dat ze freudiaans verkregen zijn echter maakt ze in Van Dijks ogen verdacht. In zijn verweer zien we, naast de hooghartige, de overspannen reagerende polemist Kaleis zoals zich die in zijn latere essays over het werk van W.F. Hermans zal manifesteren. Maar de argumentatie is sterk, bijvoorbeeld in deze uitspraak: beter dan bij Ter Braak zou Van Dijk te rade kunnen gaan bij Hermans ‘die een, geloof ik, nog orthodoxer freudiaan is dan ik ooit zal zijn’.35

Het schrijverschap van Kaleis mocht dan zijn glans verloren hebben, in zijn leraarschap zat progressie. Inmiddels was hij van Utrecht naar Amstelveen verhuisd waar hij les gaf aan het Snelliuscollege. In 1972 aanvaardde hij bovendien een deeltijdbaan als docent moderne Franse literatuur aan de Universiteit van Utrecht, hopend op een volledige betrekking nu hij het peil van het middelbaar onderwijs steeds verder zag afglijden. Hij rekende zich tot de nog schaarse leraren die eisen aan leerlingen durfden stellen en die dus ‘geen “klassenverbanden” willen doorbreken, die het zonde van de tijd vinden om Vietnam door hun lessen te mengen, en die ook de maatschappij niet willen hervormen.’ Maar in zijn toch al kwetsbare positie aan de universiteit waar hij behalve op zijn kundigheid ‘slechts’ op een M.O.B-diploma kon bogen, kwam hij door verschillen in inzicht over de invulling van de studie Frans met zijn academisch opgeleide collega’s geregeld in aanvaring.

Toen zijn vrouw in 1973 ernstig ziek werd en hij aan huis gebonden raakte om haar en hun nog jonge dochter te verzorgen, viel het hem niet moeilijk om afscheid te nemen van de universiteit.

Ondanks tijdgebrek en de ziekte van Magda bleef hij zijn dagboek trouw bijhouden en zich verdiepen in het werk van Hermans. Hij maakte veel aantekeningen en probeerde bevindingen op papier te krijgen voor een essaybundel. In de zomervakantie van 1974 vroeg hij aan Van Oorschot of deze voor een boek over Hermans voelde. Enkele maanden tevoren had hij van het Fonds voor de Letteren daar een opdracht voor gekregen. Kaleis besefte nu Magda zo ziek was dat ‘werken juist in deze periode waarin ik in niets geloof, tot apathie verval, de juiste medicijn is’. Ook besefte hij dat hij te veel was gaan drinken en er waarschijnlijk niets meer uit zijn handen kon komen.36 Een jaar na het overlijden van Magda liet hij Van Oorschot weten dat alcohol en verhoudingen met meisjes en jonge vrouwen hem van werken afhielden. ‘Ik rommel slechts zo af en toe in de stapel waaruit mijn WFH-boek moet groeien. Ben erg onrustig. Voor ’t eerst in mijn leven heb ik moeite me te concentreren. Vroeger was er de rust van Magda op de achtergrond, die elk blaadje, dat ik vol tikte kritisch las.’ Zijn liefdesaffaires waren ‘teleurstellend’. Tegenover zijn minnaressen verborg hij zo veel mogelijk zijn echte gedachten. Ze schrokken hevig als hij liet merken wat hij echt vond en noemden zijn denken ‘ontluisterend’ en ‘cynisch’.37

In zijn Amstelveense huis lagen te veel herinneringen aan Magda opgetast om er te kunnen blijven. Kort na zijn verhuizing in 1976 naar de Johannes Verhulststraat in Amsterdam-Zuid leek de dichteres Mickey Walvisch rust in zijn bestaan te komen brengen.38 De rest van zijn leven onderhielden ze een vrije lat-relatie, een verhouding van niet met en ook niet zonder elkaar kunnen. Dat leverde veel spanningen op, maar ondanks zijn sores rond vrouwen en drank begon Kaleis eindjaren zeventig weer te lezen en zelfs te schrijven.

De jaren tachtig en neo-Forum

In 1980 duikt zijn naam in krant en tijdschrift opnieuw op. Een van de laatste stukken vóór zijn publicatieloos decennium was een essay naar aanleiding van L’Univers Contestationnaire door André Stéphane, ‘Oedipus-complex en maatschappij’.39 Centraal in dit uitvoerige artikel staat het plegen van de ‘vadermoord’ door protesterende studenten en jongeren tijdens de jaren zestig. In de beschouwingen van na 1980 over het werk van W.F. Hermans komt Kaleis weer over de ‘vadermoord’ te spreken, de ‘moord’ op de twee grote leiders in de vooroorlogse literatuur. Niemand van de generatie na hen, meende hij, had zo gedurfd stelling tegen Ter Braak en Du Perron genomen als Hermans.

Dat deze er veel aan gelegen was de ‘vaders’ Ter Braak en Du Perron uit onze cultuurgeschiedenis weg te schrijven, zette Kaleis op het spoor van een opvatting die hij in zijn latere essays zou uitwerken. Hermans ‘vermoordde’ de erflaters opdat

hij de grootste schrijver in het Nederlandse taalgebied van na de oorlog kon worden. Volgens Kaleis was alleen Hermans erin geslaagd om de persoonlijkheidsopvatting van Forum perfect te verwezenlijken. Deze nogal geforceerd aandoende gedachtegang stelt Hermans op het eenzame, onaantastbare niveau van de schrijver die voor altijd en eeuwig gelijk heeft. Maar er is meer. Door het werk van Hermans psychoanalytisch te interpreteren, het tegen rancuneuze aanvallen te verdedigen en door slordige exegeses van critici sarcastisch te corrigeren, aasde Kaleis op het krijgen van zijn eigen grote gelijk.

Het jaar 1980 waarin hij met een uitvoerig stuk over Sartre in Het Parool zijn comeback viert,40 markeert de overgang naar een fulltime schrijverschap, al zal hij pas in 1983 van zijn school afscheid nemen. ‘Zonder de ondermijnende werking van Mickey (slaapderving & zenuwtoestanden),’ schreef hij aan zijn vriend Philo Bregstein, ‘zou ik het nog wel vijf jaar uitgehouden hebben, ondanks de toenemende anarchie van de jeugd, die het leraarschap tot iets totaal anders gemaakt heeft dan ik me 30 jaar geleden voorstelde.’41

In een Hermans-bijlage van Het Parool publiceerde hij in 1981 een belangwekkende beschouwing die de ontwikkelingsgang tot en met Nooit meer slapen, beschreven in ‘De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt’ uit 1970, voortzet. Opmerkelijk is de slotzin die waarschijnlijk niemand van de medewerkers aan de Parool-bijlage onvoorwaardelijk voor zijn rekening zal hebben willen nemen: ‘Het ideaal van Forum […] is door niemand perfecter verwezenlijkt dan door Willem Frederik Hermans.’42 Toen Kaleis door de Tirade-redactie gevraagd werd om een bijdrage voor een W.F. Hermans-nummer bij gelegenheid van zijn zestigste verjaardag (1 september 1981) besloot hij zijn Parool-stuk uit te breiden met kritische passages over Carel Peeters en Jaap Goedegebuure. Zij, de nieuwe forumianen, recenseerden respectievelijk voor Vrij Nederland en Haagse Post en boogden op een gezaghebbendheid die Kaleis hogelijk overschat vond. Met hun visie op Hermans immers lieten zij

zich volgens hem lelijk in de kaart kijken. Diens werk verwierpen zij op moralistische gronden, zoals ook de tegenstanders van Ter Braak in de jaren dertig hadden gedaan, eveneens een verkondiger van ‘verschrikkelijke waarheden’. In de twee jonge critici die, zoals Kaleis aantoonde, over één hetzelfde boek vaak een inhoudelijk gelijke recensie schreven en door andere recensenten werden nagepraat, waren Ter Braaks inquisiteur J. van Heugten S.J. en diens volgelingen opgestaan. Kwalijk vond Kaleis ook dat zij blind waren voor Hermans als super-forumiaan: ‘Hij begon ermee zich als koekoeksjong in het nest van Forum te vestigen. Hij lijfde zich erbij in. Ten slotte, door het op alle “vorm”- en “vent”-fronten te overtreffen, lijfde hij Forum in.’ Daarop liet Kaleis volgen: ‘Waarom weigeren thans neo-forumianen Willem Frederik Hermans bij hun Forumse wereld in te lijven, trachtend in geklaag over “ontluistering” pater Van Heugten te overtreffen?’43

Met zijn opvatting van Hermans als super-forumiaan schopte Kaleis zijn medestanders tegen de schenen, zowel Carel Peeters als de oude garde die met de onaantastbare Mandarijn al jaren gebrouilleerd was. En dan te bedenken dat Peeters Schrijvers binnenste buiten zeer positief besproken had en de aanval van E. Kummer op Kaleis in Maatstaf van december 1969 in hetzelfde tijdschrift even later gepareerd had.44 Dit alles telde niet meer. Als geestverwanten waren ze flink uit elkaar gegroeid, meende Kaleis, waarbij nog kwam dat Peeters zich in zijn kritieken te makkelijk van Hermans’ werk afmaakte. Naast het moralisme stoorden hem de denkfouten en slordigheden, dezelfde als in de ‘flutstukken’ van Goedegebuure, ‘in concubinaat’ met de wederhelft van ‘het domme duo’ verwekt.45 En wat de oude garde betreft, zonder schrijvers en goede kennissen als Van der Veen of Morriën te attaqueren, distantieerde Kaleis zich feitelijk van hun excellent uitdragen van de Forum-principes. Want voortaan bestond voor hem slechts één uitmuntend forumiaan: Willem Frederik Hermans.

Het kwam Hermans goed uit dat Peeters en Goedegebuure die hij als ‘mislukte reageerbuisbaby’s van Menno ter Braak’ beschouwde,46 door Kaleis aangevallen werden. Hermans ging liever niet in op verdachte schrifturen van een jongere generatie over zijn werk. Dat moesten anderen maar doen. Vanuit Parijs schreef hij Kaleis uitvoerige brieven met instemmend commentaar en af en toe een beetje kritiek. Kaleis was tot zijn vreugde ingelijfd bij het selecte gezelschap van Hermans-paladijnen zoals Raymond Benders, Frans Janssen en Freddy de Vree.

Naar aanleiding van zijn aanval in Tirade op Peeters en Goedegebuure kreeg Kaleis het stevig voor de kiezen. Achter zijn stuk in de Hermans-special (december 1981) stond een commentaar van Peeters: Hermans beschouwen als forumiaan is ‘wishful thinking’. Bovendien maakte hij Kaleis uit voor een slippendrager van Hermans,47 een mening ook van Goedegebuure die eveneens lik op stuk gaf in de Tirade-special: ‘Het is een wat burlesk spektakel wanneer een doodgewaand essayist als eertijds Lazarus wordt opgewekt door de Faust onder de thans levende schrijvers, om zich vervolgens zijn Heiland te voet te werpen’.48

Vooral deze als ‘hogelijk onbeschoft’ ervaren zin prikkelde Kaleis tot het schrijven van een stuk over de volgens hem zorgwekkende toestand waarin de door Peeters en Goedegebuure gedragen Nederlandse kritiek verkeert. Het werd door Tirade afgehouden en verscheen ten slotte in juni 1982 in New Foundland.49 In zijn essay borduurt Kaleis voort op de vergelijking die Goedegebuure tussen Hermans en Faust trok, en stelt hij Peeters en Goedegebuure als moralisten voor, als bangeriken voor de ‘verschrikkelijke waarheden’ van Hermans. Net als Luther moeten zij niets hebben van deze auteur die niemand anders dan de duivel kan wezen. Bekogelde Luther de duivel met een inktpot, Peeters en Goedegebuure houden zich Hermans van het lijf door hem in hun recensies van zijn werk als het ware toe te schreeuwen: ‘Vade retro Satanas!’ ‘Satan wijk!’

De komende jaren zou Kaleis nog een zestal Hermans-essays publiceren zoals ‘Geyerstein’s wraak op Hermans’ critici’, ‘Anbeeks naadloos onbehagen’ en ‘Een heilige van de horlogerie psychokritisch beschouwd’. In eerstgenoemd stuk toont hij aan hoe rancuneus en slordig Peeters en Goedegebuure de novelle Geyerstein’s dynamiek (1982) hebben gerecenseerd, terwijl in het tweede het vermeende racisme van Hermans na zijn bezoek aan Zuid-Afrika in maart 1983 wordt ontzenuwd.50 ‘Een heilige van de horlogerie psychokritisch beschouwd’ verklaart de poëtica van Kaleis en de verwantschap en vooral verschillen met de methode van Charles Mauron zoals beschreven in Des Métaphores obsédantes au Mythe Personnel. Introduction à la Psychocritique (1962).51 Kaleis erkent een gelijkenis met de ‘psychocritique’, niet door ‘de streng wetenschappelijke Mauron’ strikt te volgen maar door zich ‘speels’ van hem te verwijderen.

‘Ik draag een helm met vederbos’ openbaart behalve over Hermans tussen de regels veel over Kaleis. Opvallend hierin is het grote inlevingsvermogen in het thema van het menselijk streven naar grandeur. Soms zelfs lijkt hij niet over Hermans te schrijven maar over zichzelf, zoals in deze zin: ‘Vele schrijvers schrijven om de smartelijke kloof te overbruggen die gaapt tussen hun banale herkomst en hun aangeboren goddelijke zelfgevoel.’

De meeste van deze essays lokten negatieve, soms felle, reacties uit, waardoor Kaleis’ opvattingen verder omstreden raakten.52 Nog slechts een kleine kring van literaire getrouwen omgaf hem: Philo Bregstein, Peter Andriesse, Kees Helsloot en Ivan Sitniakowsky, non-conformisten in de marge zoals hij. Steun kreeg hij ook uit Parijs. Op 14 februari 1982 schreef Hermans: ‘Het ontbreekt in Nederland niet aan pennevoerders die, zodra iemand iets goeds over mij schrijft, een ware terreur beginnen uit te oefenen tegen zo iemand. Ik neem mijn hoed af voor uw moed.’

Martin Ros, al jaren een bewonderaar van Kaleis’ kritisch werk, en Theo Sontrop van Uitgeverij De Arbeiderspers zagen brood in een bundeling van de essays over Hermans. Sontrop werd een nieuwe bondgenoot-uitgever, een minder amicale echter dan de inmiddels ziek geworden Van Oorschot.

Een jaar voordat in de vermaarde Synopsis-reeks De God Denkbaar verklaard uit-

kwam, keek Kaleis optimistisch naar




de toekomst. Hij dronk niet meer en verwachtte met De God Denkbaar verklaard als essayist eerherstel te behalen en voorgoed door te breken. Hermans oordeelde: ‘De beste hoofdstukken zijn die, waarin niet te veel verwezen wordt naar schrijvers die niemand meer leest, zoals Ter Braak of Van Dijk, of onbelangrijke, zij het giftige critici. Die hoofdstukken zijn ook het meeslependst geschreven.’53 De recensies in kranten en tijdschriften echter spraken eerder van schreeuwerigheid dan van meeslependheid. Inderdaad is dat een zwakte van De God Denkbaar verklaard, die de lezer afleidt van de eigenlijke inhoud van de uitstekend geschreven essays. Het boek kreeg een lovende recensie van Ivan Sitniakowsky maar werd in andere landelijke besprekingen negatief onthaald.54

In cafés waar voor Kaleis de drank weer rijkelijk vloeide, ondervond hij soms onaangename confrontaties met tegenstanders van Hermans. Ook ontving hij brieven die niet bepaald van instemming met zijn bundel getuigden. Kort voor Kerstmis 1987 toen hij al geruime tijd in diepe teleurstelling verstrikt was, wenste Hermans hem ‘serene feestdagen, ook in het komende jaar veel lezers van uw meestal opwindende en soms voortreffelijke boek, geen dreigbrieven en geen botsingen met beestmensen.’55

Toen Hermans dit schreef had Kaleis nog geen twee jaar meer te leven. Door zijn excessieve drankgebruik vervreemdde hij geleidelijk van zijn omgeving. Enkele van zijn vrienden en literaire bondgenoten konden niet aanzien dat hij bezig was zich te vernietigen en keerden hem de rug toe. In de tijd dat de roman Au pair verscheen bleek hij zelfs voor Hermans niet meer te bestaan. Telkens wanneer er een boek van hem verschenen was, had Kaleis een presentexemplaar gekregen. Op 19 augustus 1989, drie maanden vóór zijn overlijden, noteerde hij teleurgesteld in zijn agenda: ‘Ik koop “Au pair” van WFH (mij kennelijk niet als presentexemplaar gegund).’ En enkele dagen later, op 24 augustus: ‘Mickey op terras Keyzer, alleen. Voelt zich dood. Iedereen is “gek”, ik door alcohol.’56

Deze woorden zijn vrijwel zeker de laatste die Kaleis schreef. Ze markeren het

einde van een schrijverschap dat tientallen dagboekcahiers heeft opgeleverd en evenzoveel essays en recensies, deels gebundeld in twee paperbacks en een brochure. Een schrijverschap dat onmiddellijk na de dood van Kaleis in vergetelheid raakte. Want zijn naam werd sindsdien, zelfs in de biografieën van Ter Braak en Du Perron, veelal nog slechts zijdelings of in een eindnoot vermeld.57

Jan Kuijk*
Ironie en gram bij dr. P.H. Ritter jr.

De schrijver, criticus en radiospreker dr. P.H. Ritter jr. (1882-1962) moet een ironisch man geweest zijn, al is dat voor velen een goed bewaard geheim gebleven omdat hij zijn ironie verborg achter een indrukwekkend geaffecteerd stemgeluid. Collegaradiospreker Garmt Stuiveling (1907-1985) huldigde hem ooit met de opmerking dat ‘wie Ritter nooit in het openbaar heeft horen spreken een merkwaardige ervaring gemist heeft’. Ook Merijn de Boer kan het niet nalaten de wat oudere lezers van De Parelduiker in zijn verslag van de briefwisseling van Ritter met de uitgever G.A. van Oorschot te herinneren aan Ritters opvallend stemgeluid en wat archaïsch taalgebruik. Maar de ondertoon van De Boers beschouwing is de vraag welke zakelijke belangen er in het spel waren tussen de uitgevers en de criticus, wiens reputatie in de loop van de jaren een stevige deuk had opgelopen; ook omdat de man voortdurend in geldnood zat.

Ritter zelf wist zich bij dit alles staande te houden met zelfspot en het hierbij afgedrukt visitekaartje is een bewijs dat hij de ironie als wapen kende. ‘Commissionair in letterkunde en aanverwante zaken’, heet het daar. Een commissionair is iemand die (in




de bewoordingen van het in de jaren dertig geldende Wetboek van Koophandel) ‘op eigen naam en tegen genot van loon of provisie op order van een ander daden van koophandel verricht’ – een praktijk waarover in literaire kring wat besmuikt wordt gesproken. Maar blijkens het verhaal van Nico Laan ‘Vormen van samenwerking tussen kritiek en uitgeverij’ in Nederlandse Letterkunde van oktober en december 2007 was het zowel voor als na de oorlog een niet onbekend verschijnsel, waar niemand bezwaar tegen maakte (‘afgezien dan de bewering dat P.H. Ritter jr. omkoopbaar zou zijn’, zoals Laan vaststelt).

Wat anders is het met dat ‘Weggejaagd

Hoofdredacteur’. Hier geen ironie. Hier is sprake van gram. Ritter was in 1918 na een ambtelijke loopbaan hoofdredacteur van het Utrechts Dagblad geworden waar hij in de loop van de tijd heel wat overhoop haalde, ontspannen genoeg was om zich graag en veel buiten de redactie op te houden (‘de redactie weet precies wat zij te doen heeft’ had hij ontdekt) en in 1928 ook nog een verhouding aanging als literair medewerker bij de nog jonge Avro. Het werd directeur en uitgever A. van der Giessen in de loop van 1933 te veel. Hij wilde een toezichthouder aanstellen, maar dat was Ritters eer te na. Per 1 februari 1934 vroeg hij eervol ontslag, dat hem maar al te gretig verleend werd.

In een uitvoerig en poeslief ‘persoonlijk woord’ aan zijn lezers vertelde Ritter op 11 januari 1934 in zijn krant dat het hem allemaal te veel was geworden. In de ontwikkeling van het dagbladbedrijf kan de hoofdredacteur niet volstaan met zijn taak van voorlichting en representatie. Hij moet ook redactiechef zijn ‘aan wie het geringste technische detail niet mag ontgaan. De vereniging van een dergelijke omvangrijke levenstaak en de richtige vervulling van een zo uitgebreide publicistische werkzaamheid buiten de courant als waartoe de mijne zich heeft ontwikkeld, is voor de sterkste man te zwaar. Er zijn grenzen aan het meest ingespannen arbeidsvermogen’.

Dat klinkt redelijk voor wie ook nog mag horen dat ‘directie en commissarissen het uiterste gedaan hebben om mij te behouden’, maar dat er ‘een zekere Hogere Aanwijzing ligt in de loop der dingen’. In pais en vree weggaan dus. Toch zijn er ook aanwijzingen, die in andere richting wijzen. De liberaal Ritter had zich als hoofdredacteur ontpopt als een ferm bestrijder van de opkomende, in Utrecht hoofdkwartier houdende nsb en de directie van het Utrechts Dagblad had sedert 1 januari 1933 ook de drukorder van al het nsb-drukwerk – met elkaar goed voor één-derde van de totale omzet van het bedrijf.

Ritter had zijn rug recht gehouden en was het onzekere bestaan van een free-lancer in gegaan, waar hij een levenslange relatie kreeg met de deurwaarder ‘die ik beter ken dan mijn vrouw’ zoals hij de verhouding ironisch omschreef.

Laagwater

Piet Wackie Eysten*
Stefan Zweig en Die Sammlung

In De Parelduiker 2008/2 schrijft Koos van Weringh in zijn artikel over het door Klaus Mann geredigeerde emigrantentijdschrift Die Sammlung, dat (onder anderen) Stefan Zweig van medewerking aan het blad afzag onder druk van de Duitse Reichsstelle zur Förderung des deutschen Schrifttums, die immers opriep de schrijvers te boycotten die een geestelijke oorlogshetze tegen Duitsland bedreven. Hiermee doet hij Zweig te kort.

Zweig, 52 jaar oud en wereldberoemd, had op Manns verzoek om een bijdrage aan zijn tijdschrift positief gereageerd. Hij had voor het eerste nummer (‘herzlich gern’) een hoofdstuk uit zijn nieuwe roman Erasmus toegezegd, ‘op voorwaarde dat het tijdschrift niet een direct agressief karakter zal dragen.’ Er ligt meer kracht, zo hield hij zijn jongere collega voor, ‘in onze stille, vastbesloten volharding, in de artistieke manifestatie. Strijden kunnen de anderen ook, dat hebben zij getoond; wij moeten hen verslaan op een ander gebied, waar zij inferieur zijn.’ Beide schrijvers lijken het daarover geheel eens te zijn. Ook aan Hermann Kesten had Mann kort tevoren verzekerd dat zijn tijdschrift ‘ganz literarisch’ zou zijn, ‘und oppositionell nur auf eine würdige Weise’. Maar nog voordat het eerste nummer is verschenen, waarin de medewerking van o.a. Zweig wordt vermeld, verzoekt deze Mann de aankondiging van een bijdrage van zijn hand achterwege te laten. Ook Klaus’ vader, Thomas, René Schickele en Alfred Döblin hebben zich, zoals ook Van Weringh vermeldt, inmiddels van Die Sammlung gedistantieerd. ‘Het is om moedeloos van te worden’, verzucht Mann in zijn antwoord aan Zweig. In reactie daarop schrijft Zweig op 18 september 1933 aan de 27-jarige Klaus Mann, voor wie hij jarenlang een vaderlijke vriend is geweest: ‘Ik voor mij geloof, en waarschijnlijk denken je vader en [Franz] Werfel en Bruno Walter er ook zo over, dat wij als antwoord op het kleineren van ons werk er alleen een grote prestatie (“Leistung”) tegenover kunnen stellen.’ Hij vreest dat de polemische, de ‘oppositionele’ geest van Die Sammlung zal leiden tot het vastlopen van de literatuur in een onwaardige polemiek. Ook waarschuwt hij tegen verdeeldheid in het eigen kamp der emigranten. Een waarschuwing die niet zonder grond is. Van Weringh beschrijft de polemieken en con-

troversen binnen de emigratie en de onenigheid over de te volgen koers.

Zweig stond inderdaad kritisch tegenover de activiteiten van de emigranten en hun politieke stellingname. Schrijven tegen het nazisme betekende het erkennen. Polemiseren met Hitler betekende hem aanvaarden als opponent. Waarom zou men het Hitler en Goebbels door hen op hun niveau te bestrijden gemakkelijk maken? Wie zich als slachtoffer manifesteert geeft zich al half gewonnen. Het was niet verstandig, meende Zweig, om als joodse schrijvers gezamenlijk op te treden als dat Hitler in de kaart zou kunnen spelen, die immers uitkraamde dat alle ondermijnende activiteiten het werk van de joden waren. En waarom als ‘verbrande’ auteurs ten strijde trekken, als daardoor de zaak van de Duitse cultuur als geheel in de reuk van persoonlijke wraak en rancune dreigde te raken? Zweig verzette zich met enkele anderen tegen de titel die Hermann Kesten koos voor zijn bundel novellen van Duitse schrijvers, die hij in 1933 onder de naam ‘Scheiterhaufen’ (brandstapel) bij Allert de Lange wilde uitgeven. Het ging er niet om dat verbrande auteurs zich verzetten omdat zij verbrand werden. Het ging om andere dingen, het ging erom je boven het niveau van boekverbranders te verheffen.

Het heeft Zweig diep gekwetst dat zijn houding door velen niet begrepen of verkeerd uitgelegd werd. Aanleiding daartoe vormde de door de nazi’s uitgebuite opzegging van zijn medewerking aan Manns Die Sammlung. Zodra hij had kennisgenomen van het eerste nummer liet hij Mann per omgaande weten nu definitief van medewerking af te zien. Het blad vertoonde im-

mers een uitgesproken politiek karakter. Dit was regelrecht in strijd met Manns uitdrukkelijke toezeggingen. Deze mededeling ontketende een reeks gebeurtenissen waarover Zweig tot zijn verdriet en ergernis de regie geheel verloor. Anton Kippenberg, zijn uitgever bij Insel-Verlag, was beducht voor kritische vragen over het niet doorgaan van de in het eerste nummer aangekondigde medewerking van de beroemde Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. Hij bereidde een door Zweig te ondertekenen schriftelijke verklaring voor om snel op lastige vragen te kunnen reageren. Zweig kon zich met de voorgestelde tekst, behoudens enkele kleine correcties, in grote lijnen verenigen en liet dat aan Kippenberg weten. Deze meende er goed aan te doen de verklaring zekerheidshalve alvast maar aan het Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda te sturen. Je kon nooit weten. Het wekt geen verbazing dat Goebbels’ assistenten verrukt waren toen hun een door Stefan Zweig zelf ondertekende verklaring dat hij zich van het kritische emigrantentijdschrift van de rijksvijandige Klaus Mann distantieerde in de schoot viel. Was dit niet het bewijs dat de critici van het regime, de schrijvers die ‘een geestelijke oorlogshetze tegen Duitsland bedreven’, onderling verdeeld waren? Het kon niet mooier. Zonder Kippenberg, laat staan Zweig, ervan te verwittigen zond het Propagandaministerie Zweigs verklaring aan het ‘gleichgeschaltete’ Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel. En ja hoor: in het nummer van 14 oktober 1933 van het Börsenblatt werd bekend gemaakt dat Zweig zijn medewerking aan Die Sammlung had opgezegd en definitief met het blad had gebroken. Triomfantelijk werd zijn verklaring integraal gepubliceerd.

Zweig wordt overladen met verwijten. Hoe had hij het verzet van de ‘exil-auteurs’ zo smadelijk kunnen verraden!? Hij is in zijn naïveteit totaal overrompeld. Zweig, die in Londen verblijft, geeft via het Jewish Telegraph Agency een persbericht uit waarin hij verklaart dat hij er in de verste verten niet aan denkt zijn antinazistische overtuiging te verloochenen. Het lot van zijn vrienden en ‘Blutsgenossen’ in Duitsland is hem ‘tausendmal wichtiger als alle Literatur’. En verbitterd schrijft hij enkele dagen later (18 november 1933) aan Klaus Mann: ‘Diese Sache hat mich krank gemacht. Moet ik jou nog zeggen dat ik nooit van mijn leven zo’n demonstratieve publicatie, die voor mij zo ongeveer een morele zelfmoord zou betekenen, gewild of zelfs maar vermoed heb?’

In zijn principiële houding stond Zweig overigens geenszins alleen. Het uitgesproken ‘polemische’ van Manns tijdschrift werd ook door sommige anderen afgekeurd. De overwegingen van zijn vader Thomas, Döblin en Schickele zullen niet veel anders geweest zijn. In zijn boekje Deutsche Literatur im Exil citeert Hermann Kesten o.a. brieven van Thomas Mann en Franz Schoenberner. Ook Mann Sr. vindt dat een emigrantentijdschrift zich niet op politiek moet richten, maar een onafhankelijk orgaan ‘höheren deutschen Lebens’ moet zijn.

Schoenberner formuleert het in een brief aan Kesten pregnanter: ‘Mit Nazis diskutiert man nicht.’ Ook hij vindt Die Sammlung veel te polemisch, en agressief ‘zonder van betekenis te zijn’. Het is frappant dat eenzelfde opvatting is te vinden bij Menno ter Braak in diens bijdrage aan het andere belangrijke emigrantentijdschrift, Das Neue Tagebuch. Ter Braak hekelt daarin wat hij de ‘tactiek’ van de emigrantentijdschriften

noemt. Er is volgens hem maar één tactiek, en die is door betere prestaties (vergelijk Zweigs ‘Leistung’) de wereld het beeld van een ander, van een moreel hoogstaand Duitsland te tonen tegenover de miserabele literatuur van het Derde Rijk. De emigrantenliteratuur moet, zo meent Ter Braak, in haar kritiek de genialiteit van de grote persoonlijkheid als maatstaf kiezen.

Arno van der Valk+
Agressieve seks en gefrituurde muizen
Zweedse verfilming van Jan Wolkers

Het doel was een gezellig filmavondje met wat vrienden, maar na de aftiteling van de Zweedse verfilming van Wolkers’ roman Een roos van vlees bleef het ijselijk stil in mijn huiskamer. De nootjes en hapjes bleven onaangeroerd. Het gesprek kwam maar weer moeilijk op gang. Jon Lindströms film had er stevig ingehakt. De meesten van ons kenden Wolkers’ roman uit 1963 en wisten dat ons met het verhaal over de astmatische Daniël en zijn schuldgevoelens over de dood van zijn dochtertje wat te wachten stond. Maar dat het zo heftig in beeld gebracht zou kunnen worden. De film En ros av kött werd bekroond met de prij s voor beste Zweedse televisieproductie van 1985, maar bij de première op 26 maart 1985 op het tweede Zweedse televisiekanaal riep hij een storm van protest op.

 

Regisseur Jon Lindström (1948) snort het filmmanuscript op: een versleten klapper met een polaroidfoto op de voorkant. Op de foto van 7 november 1983 bekijkt hij samen met cameraman Gunnar Källström peinzend naar twee filmlampen. ‘Een roos van vlees heeft me sterk gegrepen toen ik het voor de eerste keer las. Nog meer dan Turks fruit. Misschien was het het verdovende schuldgevoel van de hoofdpersoon, zo bekend voor de noorderling. Of de mix van angst en seksualiteit. Ik heb mijn fascinatie nooit geanalyseerd’, vertelt Jon Lindström. Als beginnend filmmaker wilde hij niets liever dan Wolkers’ Een roos van vlees verfilmen. ‘In Wolkers’ boek vond ik geuren, kleuren en beelden die mij fascineerden en die een sensuele lading droegen. En die sensualiteit was voor mij verbonden met het macabere.’ Lindström heeft in de loop der jaren veel andere boeken verfilmd, onder andere Maarten ’t Harts De kroongetuige, maar nooit voelde hij weer zo’n gelijkgestemdheid met een verhaal. ‘Er was bij mij ook nooit enige twijfel over welke dramaturgische of intellectuele weg we zouden volgen bij de verfilming. De film was louter gevoel.’

Lindströms belangstelling voor Wolkers stond niet op zichzelf. Jan Wolkers was mateloos populair in Zweden. Geen enkele Nederlandse auteur heeft zo’n belangrijke positie veroverd in Zweden als Jan Wolkers. Na het verschijnen van enke-

le van zijn verhalen werd de eerste vertaalde roman Turks fruit (Turkisk konfekt, 1973) enthousiast ontvangen. In tegenstelling tot de verfilming van Paul Verhoeven die na uitzending op 8 oktober 1973 werd afgedaan als pornografie. Tussen 1975 en 1978 verschenen bij uitgeverij Forum in Stockholm Een roos van vlees (En ros av kött, 1975), Horrible tango (1976), Terug naar Oegstgeest (Tillbaka till Oegstgeest, 1977) en De kus (Kyssen, 1978). Gaandeweg ontstond in de recensies het beeld van Wolkers als de vertegenwoordiger van Eros en Thanatos, van de revolutie uit de jaren zestig, van het verzet tegen de burgerlijke maatschappij en van de pleitbezorger van een ongeremde seksualiteit die mannelijke lezers aantrok en waarop vrouwen boos reageerden.

Bij de uitgave van de vertaling van De kus in 1978 was Wolkers’ populariteit in Zweden op een hoogtepunt. Van Turks fruit en Een roos van vlees verschenen herdrukken en Wolkers en zijn werk mochten zich niet alleen in de belangstelling van de literaire elite verheugen, ze werden ook besproken voor radio en televisie, in poptijdschriften en damesbladen. In de stroom van deze Wolkers-hype verschenen achtereenvolgens De walgvogel (Dronten, 1981), De doodshoofdvlinder (Dödskallefjärilen, 1982), Perzik der onsterfelijkheid (Odödlighetens persika, 1983) en Kort Amerikaans (Snaggad, 1985).1

Samen met zijn vrouw Rita Holst schreef Lindström in één hartstochtelijke ruk het filmscript, waarbij zij ook episoden ontleenden aan Terug naar Oegstgeest en andere van de vertaalde romans. Uiteindelijk werd het scenario een intense samenvloeiing van hun beider leeservaringen, fantasie en dromen. Volgens Lindström veranderde het manuscript daarna slechts weinig, iets wat hij nu ondenkbaar acht met alle producenten, dramaturgen en betweters die zich ermee bemoeien. Destijds ging het allemaal razendsnel. Het toenmalige tv2-theater op de Zweedse televisie besloot onmiddellijk de film te produceren en onderhandelde met de rechthebbende uitgevers. ‘In dat stadium nam nog niemand contact op met Jan Wolkers. Ik had slechte ervaringen met romanschrijvers en ik was bovendien jong en koppig.’ Bovendien vergden de voorbereidingen van de opnamen al zijn energie, want hoewel de televisiezender tv2 altijd met een vaste groep toneelspelers werkte, voldeed na de proefopnamen in Lindströms ogen niemand van de voorgestelde acteurs. Zíjn Daniël stond op het toneel van het Koninklijke Theater in Stockholm: de acteur Per Mattsson (1948).

Tamme eend

En ros av kött werd nog gefilmd voordat de geavanceerde digitale effecten hun intrede hadden gedaan. ‘We maakten de opnames op 16 mm film en de fotograaf en ik probeerden diverse trucs en eigen vindingen uit om Daniëls dromen en hallucinaties uit te beelden. We gebruikten onder andere een half doorzichtige spiegel om twee verschillende handelingen te vermengen en hielden een mengsel van glycerine en water voor de lens om een hallucinair beeld te scheppen.’

Daniëls terugkerende nachtmerrie over zijn dochters dood begint met waterdruppels van het dak en langs de wanden. De gebeurtenissen worden gerecapituleerd met terugblikken en aan het einde van de film vallen alle puzzelstukjes in elkaar: Daniëls dochtertje sterft in bad terwijl hij met zijn vrouw Sonja de liefde

bedrijft. De meeste van de effecten om de tijdsprongen te verbeelden en de andere speciale effecten werden realtime voor de camera gedraaid, waarbij Roman Polanski’s Repulsion (1965) Lindströms grote inspiratiebron was (hij regelde voor het hele team een kijksessie).

De opnamen vonden plaats in een slooppand, op een kerkhof, in een ziekenhuis en een Stockholms zwembad, op een eiland vlak buiten de stad en in een televisie-studio. Lindström heeft vele herinneringen aan de opnamen. Eén daarvan is de scène waarin Daniël tevergeefs probeert het leven te redden van een in het ijs vastgevroren eend. Een dierverzorger van de Stockholmse dierentuin Skansen verdoofde een tamme eend met een slaapmiddel om deze scène te draaien, maar het beestje raakte in shock, viel en stierf Het hele productieteam stond bedroefd en met stomheid geslagen rond het kleine kadaver: nu waren zij net als Daniël beladen met schuld!

Zo waren er meer gecompliceerde scènes met dieren. In de film speelde ook een Siamese kat een grote rol, figureerde een zwaan achterop een fiets en galoppeerden paarden in slow motion. Filmtechnisch destijds allemaal even lastig volgens Lindström. ‘De zwaan was zowel in het manuscript als tijdens de opnamen een nachtmerrie!’ De kleine, naakte gefrituurde muizen die Hanna (Emmy in de roman) eet

in een religieus symbolische scène – ‘neemt, eet, dit is mijn lichaam’ – leidden de dag na de televisiepremière tot boze krantenkoppen. De dierenbescherming protesteerde. Dat Lindström de muizen had verruild voor varkensfilet maakte hen niet uit.

Pervers en zielig

Op de avond van de uitzending kopte de Zweedse avondkrant Aftonbladet vet: ‘Televisie vanavond. Seks en dierenmishandeling’. Göteborgs-Tidningen liet in de aankondiging getiteld ‘Agressieve seks en gefrituurde muizen’ de regisseur en hoofdrolspelers kort aan het woord. Een televisieploeg onder leiding van de eminente schrijver-literatuurcriticus Ingmar Björkstén (1936-2002) bezocht Texel en maakte een televisie-interview met Wolkers dat voorafgaand aan de filmpremière werd uitgezonden.2 Lindström sprak Wolkers nog altijd niet, hij zat nog onder zware tijdsdruk gevangen in de montageruimte met Michal Leszczylowski en vervloekte zijn lot.

Het verklarende interview met Wolkers mocht niet baten. De reacties na de televisie-uitzending van dinsdag 26 maart 1985 waren heftig, hoewel zeer verdeeld. Waar Wolkers-vertaalster Brita Dahlman zijn seksisme in het door haar vertaalde Een roos van vlees nog lachwekkend vond, verwarde zijn seksuele openhartigheid in de film de televisiekijkers. Daniël onaneert boven de foto van zijn vrouw en als hij zich vergrijpt aan zijn nachtelijke bezoekster Emmy, dan is zijn erectie zichtbaar én echt. Lindstrom zelf vond de seksscènes van Daniël en Sonja het meest gewaagd om op televisie te tonen. ‘Alles was immers geloofwaardig en onvervalst’.

Bij de Zweedse omroep stond de telefoon roodgloeiend en de kranten lieten de kijkers aan het woord: een veertigjarige buschauffeur uit Gävle vond de uitzending onverantwoordelijk. Een meisje van vijftien met vijftien muizen als huisdier vond de muizen in de koekenpan zielig. Vele kijkers waren verontwaardigd en

meenden dat wat ze gezien hadden weerzinwekkend, afschuwelijk, gruwelijk, pervers en vies was. De baas van tv2, producent van het kanaal waarop de film werd uitgezonden, antwoordde diplomatiek dat de film een problematiek liet zien geschetst door een auteur van klasse. Anderen vonden de film het beste wat ze in jaren hadden gezien. De televisierecensenten waren overwegend positief. Zo was Margaretha Sjögren in Dagens Nyheter vol lof over hoofdrolspelers Per Mattson (Daniël), Ingrid Janbell (Sonja) en Aino Seppo (Hanna). Of het te maken had met het stof dat de uitzending deed opwaaien is niet na te gaan, maar En ros av kött ontving op de verjaardag van de Zweedse televisie, 29 oktober 1985, de Club 100-prijs voor het beste televisieprogramma van 1985.

Input

In 1986 toog Lindström met En ros av kött naar Montreal om deel te nemen aan input, de jaarlijkse internationale ontmoetingsplaats voor televisiemakers. ‘De film werd op de derde dag na de lunch vertoond. De zaal was afgeladen, erg warm en de mensen om mij heen praten allemaal tweehonderd woorden per minuut. In de stoel voor mij zat een blonde vrouw te huilen. Ik keek naar mijn film met honderden ogen; veel was nieuw en onbekend.’ Na vertoning van zijn geesteskind kreeg Lindström een microfoon in handen gedrukt om te reageren op het publiek. ‘Een vrouw met Brits accent zei dat ze de film afschuwelijk vond. Ze was zo verontwaardigd en geraakt in haar vrouw-zijn dat ze schudde en stotterde. Ze vroeg wat ik nu eigenlijk bedoelde: moest de vrouw er zich in mijn belevingswereld op verheugen om genomen te worden?’

Robin Midgley (1934-2007), destijds chef bbc-drama, kon zijn gevoelens ook niet voor zich houden. Hij haatte de film, al voordat de muisjes werden gebakken en gegeten. ‘Ik keek naar het publiek en probeerde te geloven dat wat ik over de film zei, bijdroeg aan de betekenis van het verhaal. En ik wenste dat Jan Wolkers er

ook was geweest. Het was zijn verhaal en hij had het allemaal beter kunnen verklaren.’ Pas na afloop kwamen de mensen naar Lindström toe die de film had ontroerd. Ze hadden liefgehad, ze hadden gehuild. ‘Ik schudde handen als een presidentskandidaat en mompelde beleefdheden.’

Er was veel belangstelling om En ros av kött te kopen: ‘In de loop van de avond kreeg ik veel uitnodigingen voor festivals en vertoningen. Chuck R. Portz wilde de film in Amerika distribueren. Hij kreeg de cassette toegestuurd in New York, maar het bleef stil in Amerika.’ Is de film daar gedistribueerd? Niemand die het weet. Jan Wolkers op zijn beurt was zeer tevreden met de verfilming en vroeg Lindström meer van zijn boeken te dramatiseren. Toen Jan Wolkers in 1989 werd gevraagd welke verfilming van zijn werk hij het meest geslaagd vond, noemde hij zonder aarzelen En ros av kött. Hij stelde voor De perzik der onsterfelijkheid te verfilmen. ‘Hij stuurde mij ook het onuitgegeven manuscript, maar dat leende zich niet om omgezet te worden naar de Zweedse context.’ Dus bleef het bij En ros av kött in een tijd dat de Zweedse televisie nog geld had voor zulke eenmalige producties.

Op donderdag 25 oktober 1990 werd het 85 minuten durende En ros av kött uitgezonden door de nos. Geen krant of gids die ophef maakte, geen roodgloeiende telefoons of vette krantenkoppen. Helaas is de film nooit in Nederland uitgebracht en bleef het bij die ene uitzending, ofschoon tv 2 voor een paar duizend euro vijf jaar de rechten op distributie van de film beschikbaar stelt en de ondertiteling nog in de nob-archieven ligt. Het wachten is op een distributeur of omroep die een filmhuisdistributie, dvd-uitgave of televisie-uitzending aandurft, want wie de film nu ziet, wordt net als de regisseur zelf nog altijd geraakt door de oerkracht van de film.3 ‘De feministische tegenwerpingen zijn niet langer geldig’, volgens Lindström, ‘maar Daniëls reactie is psychologisch nog altijd juist en niet in het minste opzicht politiek correct.’

Springlevend

Na de uitzending van de film En ros av kött werd het stil rond Wolkers in Zweden. Er verschenen geen vertalingen meer, de recensiestroom was opgedroogd en de ophef rond de film was vergeten. Tien jaar na zijn eerste bezoek aan Zweden was er in 1988 tijdens de Göteborg Book Fair een kleine opleving. Wolkers was er te gast bij zijn Zweedse uitgever ter ere van de vertaling van Gifsla en las het voor de gelegenheid geschreven ‘Op vleugelen der profeten’ in een Engelse vertaling voor. Daarna vonden zijn romans definitief hun plaats in antiquariaten. De recensies zijn in de kelder van de Koninklijke Bibliotheek van Stockholm op microfiches te raadplegen en als gevierd auteur kreeg Wolkers een bescheiden plaats in Zwedens nationale encyclopedie.

Slechts een enkele Zweedse krant meldde zijn overlijden op 19 oktober 2007. Zo af en toe duikt zijn naam op. De bibliotheek van Strängnäs nam Terug naar Oegstgeest op in haar literaire canon. Een roos van vlees stond bij de boekentips van bekende Zweden en Wolkers inspireert collega-auteurs. Eind jaren negentig schreef de Zweedse dichter Tomas Ekström (1969) het gedicht ‘Jan Wolkers is alive and well’ toen hij hoorde dat Wolkers nog leefde, nadat hij eerder bij gerucht had vernomen dat zijn idool was overleden.4

Sinds Wolkers’ dood werkt Ekström aan een gedichtencyclus over een imaginaire reis naar Texel om hem te ontmoeten, waarbij Wolkers-citaten en zijn romanpersonages zijn verweven in de gedichten.

Ronny Boogaart en Eric de Rooij+
Een zwijgende Sibylle
De muze van Hans Warren en Jan Wolkers

Dan kwam je, in je fleurige jurk, met je mooie hoofd trots gedragen, de raadselachtige glimlach om je bleke mond, je prachtige benen omspannen door glanzende kousen, of ook wel bloot, gebruind door de zon, schrijdend – een ander woord is er toch niet voor? – onder de uitwaaierende rok. Het geheim van je gezicht, je sfinxenlachje, hoe heb ik je bewonderd. Ik was gek van je gezicht, zo bleek, met de grijze ogen, de licht spottende mond.1
Een mistroostige oude vrouw met een zwaar, lang gezicht, mondhoeken neer, kijkt wantrouwend uit het raam. […] ze kijkt mij aan vanuit haar binnenwereld, niet betrapt, ze weert enkel af.2

Twee maal Maria de Roo. Eerst als meisje op de hbs in Goes met nog het leven voor zich. Dan als oudere vrouw, zeventig jaar, op een foto die vlak voor haar overlijden werd genomen. Tussen deze twee aantekeningen uit het Geheim dagboek van Hans Warren, de ene uit de oorlog, de tweede van vijftig jaar later, spant een heel leven. Maria de Roo (1923-1993) inspireerde Warren bij het schrijven van zijn dichtbundels Pastorale en ’t Zelve anders en de roman Om het behoud der eenzaamheid, die echter nooit werd uitgegeven. Ze trouwde met Jan Wolkers en stond model voor zijn allereerste beeldhouwwerken. Als ‘Sonja’ figureert ze in zijn roman Een roos van vlees (1963). Maar wie was zij eigenlijk? Hier volgt een reconstructie van haar leven aan de hand van het werk van Hans Warren en Jan Wolkers, brieven uit de nalatenschap van Hans Warren,3 en een gesprek met haar zoon Eric Wolkers en zijn vrouw Annemarie. ‘Maria was meer van met een boek en een sigaar op de bank. Oblomovisme. Het Marlene Dietrich-syndroom.’4

Meisje op stand

Maria Lena de Roo wordt op 19 januari 1923 geboren in Goes. Ze is de dochter van Anthonie de Roo (1898-1990) en Eva Maria van der Peijl (1895-1974). Ze heeft een oudere broer, Kees, die in 1938 op 18-jarige leeftijd overlijdt – volgens Eric Wolkers aan

‘een vorm van kanker die snel verliep, maar die nu wel te genezen zou zijn’. Daarnaast is er nog een jongere zus, Leane Maria, die later zal trouwen met de predikant en hoogleraar theologie Gerard Rothuizen. De familie De Roo behoort tot de notabelen van Goes en bewoont een statig pand aan de Goese Kreukelmarkt, op nummer 2. Beneden houdt de vader van Maria, een van de eerste accountants van Zeeland, kantoor. Eric Wolkers: ‘Vóór de oorlog moesten alle boeren een eigen administratie gaan voeren, ze werden toen aangemerkt als zelfstandige. Daar is mijn grootvader handig op ingesprongen.’ Hans Warren verbaast zich in zijn dagboek regelmatig over de weelde die er in huize De Roo zelfs in de oorlogsjaren bestaat. Op 3 januari 1944 schrijft hij: ‘Ze hebben de onwaarschijnlijkste dingen, als krenten en rozijnen in de oliebollen, je kreeg oude port, allerlei andere dranken. Gebak, uitgebreide menu’s van voortreffelijk voedsel; iedere gast had een stuk uitstekende toiletzeep, onbegrijpelijk maar heerlijk.’5 De familie heeft op dat moment twee dienstbodes en een paar werksters in dienst. Eric Wolkers herinnert zich dat in zijn jeugd, in de jaren vijftig, het voltallige personeel van zijn grootouders meeging op vakantie naar Oost-Kapelle. ‘Daar had de familie twee vakantiehuizen. Het eerste, bijgenaamd “de hut”, was van houten planken. Elf slaapplaatsen, een speciale meidenkamer voor het personeel.’

De omgeving waarin Miep, zoals Maria de Roo in haar jeugd genoemd werd,6 opgroeide en waarin ze materieel niets tekort kwam, had ook een andere kant. Als ze 12 of 13 jaar oud is, ontmoet ze twee jonge clowns die met hun circus in Goes zijn neergestreken. Maria is ‘verschrikkelijk benieuwd’ naar het leven in woonwagens. ‘Ik kwam tenslotte uit een kast van een huis en het leek me een benauwend nauw bestaan. Ik kreeg natuurlijk allerlei sterke verhalen te horen en wandelde met ze de Westwal af en heel Goes min of meer rond, me volkomen van geen kwaad bewust. Na een uur of zo, liet ik ze voor de deur van mijn vriendinnetje achter en daar was voor mij de kous mee af.’7 Maar niet voor Goes. Verschillende mensen hebben haar met de twee clowns gesignaleerd en haar ouders opgebeld. Die trekken alle registers open. ‘Mijn naam en reputatie, hun naam en hun reputatie, een straatmeid was ik, een slet in de dop, wat moest er van me terechtkomen enz.’ Terugkijkend, in 1972, gelooft Maria dat dit incident haar levensloop heeft beïnvloed. Die ‘ontzettende scène over niks’: ze had al meteen gedacht: ‘wat kan het mij schelen wat ze zeggen’. Daar is ze eigenlijk wel dankbaar voor, ‘want de vele “dat kun je niet doen’s” v.d. bange burgerman gelden daardoor voor mij niet’.

Haar vroege ‘reputatie’ in Goes zou Maria houden. Dat kwam behalve door haar trotse houding ook door haar opvallende verschijning. In Om het behoud der eenzaamheid, de roman die Warren in de periode 1950-1951 schreef maar niet zou publiceren, doet hij een poging haar schoonheid te beschrijven.8 Het moet bij een poging blijven omdat ‘de bekoring die van haar uitging, vluchtig en niet te definiëren was’. ‘Haar mond was mooi van vorm, haar neus vrij groot en smal. Haar tanden waren zeer verzorgd maar weinig regelmatig, haar ogen stonden te wijd uit elkaar

en ze hadden een zeldzame grijsgroene gloed. De ogen waren het boeiendst van haar gezicht. […] Haar lichaam was slank en bijna volmaakt. Het was echter haar raadselachtige gelaat dat de aandacht opeiste van elke man of vrouw die haar zag.’9 De leraar Nederlands op de Goese hbs, Co van der Woude, noemt de raadselachtige Maria de Roo dan ook ‘de Sibylle van Goes’ en onder de naam Sibylle komt ze vanaf het eerste deel van Warrens Geheim dagboek voor.

In zijn hbs-jaren was Warren ‘hopeloos verliefd’ op haar. Niet dat zij er weet van had – de jonge Warren was ervan overtuigd dat hij bij de onbereikbare Maria geen enkele kans maakte en sprak zijn liefde voor haar nooit uit. Zijn verlangen om in haar buurt te zijn was echter zó groot dat hij, toen het ernaar uit zag dat Maria in de vierde klas zou blijven zitten, ervoor zorgde dat hij samen met haar doubleerde. Maria heeft echter verkering met een andere jongen uit hun klas. Diens bijnaam is De Neger, vanwege zijn gebruinde lichaam en zwarte krullen.10 ‘En ik heb wel eens gedacht: Sibylle is alleen met de Neger gelukkig geweest. Ze waren zo’n prachtig paar, die zuidelijk ogende charmeur en die noordelijke sfinx. Toen was ze gaaf, er was nog niets in haar kapotgemaakt.’11

Warren zelf heeft met Maria op school alleen een vriendschappelijke relatie. Die vriendschap, en Warrens verliefdheid, begint in de derde klas. Ze zitten achter elkaar bij natuurkunde en beginnen op een middag gezamenlijk gedichtjes te schrijven over de natuurkundeleraar Nordlohne, bijgenaamd ‘Kis’. Ze doen dat op de wijs van het Dwergenlied uit Walt Disney’s tekenfilm Snow White and the seven dwarfs (1937), ‘Whistle while you work’. Dat dichten groeit uit tot een heel cahier.

Warrens exemplaar, met het opschrift ‘Schoolpoëzie door M en H’, is in zijn nalatenschap terug te vinden. De handschriften van Maria en Hans zijn daarin nauwelijks van elkaar te onderscheiden: in de kantlijn geeft afwisselend een ‘M’ en een ‘H’ aan wie welke regels heeft geschreven: ‘Aan hogesteegersraam, aan hogesteegersraam / Zit vogelp…, zit vogelp… / Kis kan weer likken gaan / De ladder die is weg, de ladder die is weg / Ik mis hem zo, Kis mist hem ook / Zijn hoop vervliegt in rook / Want nu kan hij niet meer, want nu kan hij niet meer / Uit likken gaan, uit likken gaan’.

In het cahier zit een briefje van Maria, aan het eind van het schooljaar geschreven. Ze stelt voor om het intussen volle cahier af te sluiten met een laatste gedichtje: ‘Het schooljaar dat is nu verstreken / En onze dichtkans dus verkeken / Vacantie komt nu aan de orde v. den dag. / Maar met September gaan we weer aan den slag / We dichten dan weer onverdroten / En zetten Schoolpoezie II op poten’.

Een delicate affaire

Na het eindexamen verliezen Maria de Roo en Hans Warren elkaar uit het oog. Maria gaat naar een internaat, volgens Warrens dagboek in ‘B.’, waar ze de huishoudschool volgt. Dat lijkt misschien geen logische vervolgstudie na de hbs, maar, zoals Wolkers zegt over ‘Sonja’ in Een roos van vlees, ‘Ze was toen op de huishoudschool omdat ze door de oorlog niet kon studeren’.12 Maria’s beste vriendin op het internaat komt uit een nsb-gezin. Daardoor komt ze in aanraking met Duitse soldaten en wordt hevig verliefd op een Duitse onderofficier, die in Warrens dagboek ‘Willy’ wordt genoemd. Maria doet geen moeite de affaire geheim te houden. Het gevolg is dat ze van het internaat wordt gegooid en dat haar vader, die een belangrijke rol speelt in het verzet op Zuid-Beveland, op de hoogte komt van de affaire. ‘Daar moest je bij die oude De Roo niet mee aankomen, met dat soort grappen,’ zegt Eric Wolkers. ‘Toen hij hoorde van Maria’s affaire met de Duitser heeft hij gereageerd in de trant van “als ze je kaal scheren en in de menie zetten, zal ik ze niet tegenhou-

den”. Dat heeft Jan me verteld of mijn moeder zelf. Ik vond dat ook wel bij die ouwe passen om zoiets onredelijks te zeggen.’ Van haar ouders moet ze de relatie per brief beëindigen. Daarna heeft ze niets meer van ‘Willy’ gehoord en ze vermoedt dat zijn schip getorpedeerd is. Het verhaal over haar verhouding met de Duitse onderofficier gaat intussen wel rond in Goes. Zelf vertelt Maria in september 1943 het hele verhaal aan Warren: ‘Ze was even niet die ongenaakbare trotse jonge vrouw maar een weerloos, verdrietig meisje. Heel even maar.’13

De blonde Sibylle

Terug in Goes begint Maria in 1942 aan een opleiding voor apothekersassistente. Het vak valt haar erg tegen, maar ze wil haar ouders niet nog een keer teleurstellen; ze weet trouwens niets beters. Op 13 november 1943 slaagt ze voor haar examen en ze gaat in Goes in een apotheek werken. Intussen is het contact met Hans, die haar al die tijd niet had kunnen vergeten, hersteld. Begin juli 1943 heeft hij een kort briefje bij haar in de brievenbus gedaan en een week later antwoord gekregen: ‘Zoals je wel zult begrijpen was ik een tikje verbaasd zo ineens iets van je te horen maar ik vind het erg leuk je nog eens te ontmoeten. Als je eens in Goes bent kom me dan opzoeken.’ Tijdens zijn bezoek aan de Kreukelmarkt ontstaat al snel weer de vertrouwde sfeer van vroeger. ‘Ik zie me al verloofd!’ schrijft hij in zijn dagboek. Het is het begin van een relatie die zo’n anderhalf jaar, tot kerst 1944, zal duren en die Warren tot veel gedichten inspireert. Maria wordt zijn muze.

Tot die tijd werd Warren heen en weer geslingerd tussen de poëzie, de schilderkunst en de natuurstudie, maar na de eerste gedichten voor Maria besluit hij ‘alles op één kaart te zetten’: ‘Ik meen dat ik mijn weg gevonden heb, de verzen worden,

lijkt me, opeens beter.’14 Warren schrijft in deze periode veel meer dan alleen de gedichten die uiteindelijk in 1946 in zijn debuutbundel Pastorale terechtkomen, zo blijkt uit een typoscript in zijn nalatenschap. Het bestaat uit vijf afdelingen met elk een eigen titel (alleen deel III ontbreekt). De tweede afdeling heeft als opschrift ‘De blonde Sibylle’. Die titel heeft Warren uiteindelijk niet gebruikt en is ook in zijn dagboeken nergens te vinden. Wij kenden hem eigenlijk alleen uit een anekdote van Hans van Straten die zich herinnert ‘dat Hans Warren zijn eerste bundel De blonde Sybille [sic] wou noemen en dat uitgever A.A.M. Stols zei: “Bille, bille? Kan die meneer geen andere titel verzinnen voor zijn boekje?”’15 Het eerste gedicht in ‘De blonde Sibylle’, ‘Herinnering’, is duidelijk een vroege versie van ‘Bekentenis’, waarmee Warrens poëziedebuut Pastorale begint.

Met z’n tweeën maken ze lange wandeltochten door de natuur, vooral om ‘veugeltjes’ te kijken, ze gaan veel zwemmen en liggen urenlang in de zon. Gedichten als ‘Baadster’ en ‘Liggend in de zon’ dateren uit die tijd. ‘Maar wat je wilde dat ik deed, dat deed ik niet’, zou Warren – pas veel later – dichten in ’t Zelve anders (1975). Warren verlamt als het contact al te lichamelijk wordt, hij verzint uitvluchten. Steeds meer worstelt hij met zijn homoseksualiteit. Tot een bekentenis daarover komt het pas eind juli 1944 op een fietstocht door Zeeuws-Vlaanderen. In de nalatenschap van Warren hebben we een kladversie van een brief aan Maria gevonden, die kort daarna geschreven moet zijn, en die wellicht nooit verstuurd is. Daarin schrijft hij dat zij ‘dat punt’ – expliciet is Warren nergens in de brief – niet moet onderschatten. ‘Ik vind het zo hardvochtig en gemeen om het te zeggen, maar, al verlang ik nog zo sterk naar jou, ik verlang ook naar andere dingen, heel, heel sterk. En je weet, ik heb het nog altijd van mijn deur geweerd, maar ik stel me wel eens theoretisch het geval: Zou je bezwijken als het je overkwam, en, lieveling, ik weet het niet, ik weet het niet. Het is zo’n groot stuk van mezelf, dit gevoel, het kan me zo rijk maken, zo weemoedig, gelukkig zelfs.’ Maar hij weet ook zeker dat in die ‘andere dingen’ niet zijn toekomst ligt. ‘In zoiets zou nooit iets blijvends kunnen liggen, het zou voorbijgaan omdat het in de grond voos en leeg is en onvruchtbaar. Het zou een roes worden, een krankzinnige roes, […] gek wordend van steeds groter onbevredigdheid.’

Maria ziet in Warrens bekentenis geen reden de relatie te beëindigen. Integendeel, de twee komen dichter bij elkaar en in die nieuwe intimiteit lijken ook hun seksuele problemen opgelost. Desondanks gaat Warren met zijn ‘geval’ naar een dokter die constateert dat hij niet homo- maar biseksueel is en zich geheel als heteroseksuele man kán gedragen. Op 10 augustus schrijft Maria dan dat ze blij is dat ‘het geval’ inmiddels is ineengeschrompeld tot een ‘gevalletje’, ‘maar zelfs als het niet zo geweest was zou er wat mij betreft van een gedeprimeerde stemming geen sprake meer geweest zijn. Ik heb ineens mijn evenwicht en zekerheid in geluk van voor enige maanden weer teruggevonden’. Wat ze met dat laatste precies bedoelt, kan ze niet goed uitleggen. ‘Het is voor mij zo moeilijk om te praten over wat er in me omgaat. Alleen als alles volkomen goed is tussen ons. Als er niets is dat, al is het nog maar zo’n klein beetje, hindert, dan durf ik het proberen al ben ik ook van tevoren ervan overtuigd dat ik niet zeggen kan wat ik bedoel. Dat ergert me en dan

houd ik na een paar woorden maar liever op en hou ik de rest voor mezelf.’

De tijd dat ‘alles volkomen goed is’ tussen hen, is hun niet vergund. Op 30 oktober 1944 wordt Zuid-Beveland bevrijd van de Duitse bezetter. Vanwege haar kwade reputatie in Goes richt de volkswoede zich tegen Maria. Haar vader mag dan een belangrijke man in het verzet zijn geweest, Maria moet net als alle andere ‘moffenmeiden’ worden kaalgeknipt. Ze duikt onder en weet zo aan de vernede-

ring te ontsnappen. Warren is die dag aan de Kreukelmarkt bij de familie De Roo. ‘Haar vader in tranen, heen en weer ijsberend in de kamer: “Hans, jongen, ik had me de bevrijding ánders voorgesteld.”’16 Zelf zal Hans de bevrijding al evenmin uitbundig vieren, omdat zijn vader vanwege diens vermeende pro-Duitse houding wordt opgepakt.

Vlak na de bevrijding wordt Hans verliefd op luitenant Timothy Yearwood, een van de geallieerde Engelse soldaten die in het grote dijkhuis van de familie Warren zijn ingekwartierd. Hij kan zijn verliefdheid niet voor Maria verbergen en wil de verhouding met haar daarom verbreken. Zij vindt dat in eerste instantie voorbarig, maar ze merkt al gauw dat zijn gevoelens voor haar lijden onder de passie voor Timothy en ze schrijft Hans rond kerst 1944 dat ze haar relatie met hem verbreekt. Haar brief komt echter niet aan (en is ook later niet opgedoken), zodat hij eind december nog één keer – onwetend – zijn opwachting maakt bij de familie De Roo aan de Kreukelmarkt. Daar volgen lange gesprekken, maar Maria blijft bij haar besluit. ‘Zij draaide zich nog één keer om, zei met een vertrokken glimlach “Dag…” en ging de regen in naar haar werk.’17

Meer bevrijd dan in ’44

Op 22 september 1945 schrijft Maria de Roo aan Hans Warren: ‘Dit epistel zal dienen om je te melden dat ik Goes verlaten heb om me neder te zetten in Leiden, zodat je als je je gedrongen mocht gevoelen een bezoek af te steken je wat verder zult moeten begeven dan Kreukelmarkt 2; en – wel om je het verdere nieuws aangaande mijn persoontje te doen toekomen. Stijlvol deze zin, vind je niet?’ Hoewel ze eigenlijk al in de oorlog uit haar ouderlijk huis weg wilde, is Maria ook na de bevrijding dus nog bijna een jaar in Goes gebleven. Maar dan krijgt ze de kans om te gaan werken in de apotheek van het Academisch Ziekenhuis in Leiden. In Leiden, waar ze gaat wonen aan de Rijnsburgerweg 151, voelt ze zich ‘veel meer bevrijd dan in het najaar van ’44 (de precieze datum ben ik al vergeten what a shame)’. Het werk in Leiden is ‘veel meer gevarieerd en ingewikkelder […] en derhalve iets minder vervelend’ dan in de apotheek van Goes. Maar belangrijk vindt ze dat eigenlijk niet: ‘de hoofdzaak is dat Goes mijn hielen gezien heeft. Niemand schijnt er bar rouwig om te zijn en ik ben het ’t minst van al’.

In Leiden ontmoet Maria in 1947 Jan Wolkers. Ze leren elkaar kennen via hun gezamenlijke vriend Jan Vermeulen, bij wie Wolkers in huis woont nadat hij door zijn vader het ouderlijk huis in Oegstgeest is uit geschopt. In Een roos van vlees herkennen we Jan Vermeulen en Maria de Roo als Gerard en Sonja: ‘Halverwege de weg naar Leiden kwam ik Gerard tegen. Je ziet zo bleek ofje de schijterij hebt, zei hij tegen mij. Hij had medelijden met me en nam me mee naar het huis waar twee vriendinnen van hem woonden. Een van hen was Sonja. Als hij geen medelijden met me had gehad had ik Sonja nooit ontmoet.’18 In een brief aan zijn jeugdvriend Wim de Kler schrijft Wolkers in maart 1947: ‘Maria […] komt bij ons inwonen en

zorgt voor het eten en een bepaalde sfeer in huis, die een vrouw er alleen maar kan brengen. Met haar heb ik een sexuele verhouding. Ze is 5 [sic] jaar lang de verloofde geweest van Hans Warren, dus is er wel met haar te praten over literatuur en andere kunstuitingen.’19 In diezelfde tijd ontmoeten Warren en Maria elkaar, voor het eerst sinds haar vertrek uit Goes, nog een keer kort in Leiden. Ze vertelt hem dat Jan en zij elkaar de keel uithangen.20 Heel kort daarna blijkt Maria echter zwanger te zijn en in juli 1947 treden ze in het huwelijk. Dat huwelijk lijkt vooral onder druk van de familie De Roo tot stand te zijn gekomen, maar de jonggehuwden krijgen daar ook wat voor terug: Maria en de dan nog arme kunstenaar Wolkers zullen jarenlang door De Roo financieel worden gesteund. Op 5 januari 1948 wordt hun zoon Eric geboren.

Een kerstverhaal

In 1948 nodigen Jan en Maria Hans uit om samen in Leiden de kerstdagen door te brengen. Het is het jaar waarin Warrens studie over uilen, Nachtvogels, is verschenen en Wolkers heeft het in Amsterdam al in de etalages zien liggen. ‘Het ziet er werkelik mooi uit: we waren op weg naar de trein anders had ik het even ingekeken. Al van jongsaf interesseerde niets mij zo in de natuur als uilen. Hing waarschijnlijk ook samen met m’n behoefte aan romantiek en mystiek in die tijd.’ Meer dan vijftig jaar later zou Wolkers zich bij het schrijven van zijn boekenweekgeschenk Zo–

merhitte (2005) laten inspireren door het verhaal over fotograaf Eric Hosking in Warrens Nachtvogels. ‘Vlak na de oorlog, toen ik een jongen van een jaar of 24 was, kwam Hans Warren langs en die had een boek bij zich van een fotograaf waarvoor hij de tekst had geschreven. Nachtvogels heet het, en daarin zie je een uil die het oog van een van de fotografen uitrukt. Je ziet hem zo met dat oog wegvliegen. Dat beeld is me altijd bijgebleven.’21

Maar Hans gaat niet in op de uitnodiging. Twee jaar later wel. Op zaterdag 23 december 1950 reist hij naar de ‘artiestenflat’ aan de Zomerdijkstraat in Amsterdam, waar de familie Wolkers intussen naartoe is verhuisd. Hoewel hij twee weken lang bij Jan en Maria te gast is, schrijft hij in zijn dagboek opvallend weinig over dit bezoek. Na terugkomst in Borssele kan hij zich niet concentreren en heeft hij ‘niet de minste lust tot schrijven’. In Amsterdam heeft hij ‘veel tijd verknoeid met wachten en rondhangen bij Sibylle en Jan, wegens hun talloze huiselijke strubbelingen’. Hij realiseert zich hoezeer hij Maria voorgoed verloren heeft. ‘Sibylle, mooier dan toen ze jonger was, vreemder dan ooit en tevens zo gemakkelijk te bereiken dat ik haar niet genaderd ben […]. Onze wandeling langs de bevroren Amstel, schaatsers, een wilde zwaan die langs vloog, haar zoontje Eric dat achter ons aan draafde: het was misschien het hoogtepunt van eenzaamheid en geluk.’22 Bij het afscheid uit Amsterdam heeft Jan Hans een van zijn beelden geschonken, een portretkop waarvoor Maria model stond.23 Het beeld komen we tegen in het gedicht

‘Portret van Sibylle’ uit Warrens laatste dichtbundel Een stip op de wereldkaart (2001): ‘Sibylle als droom van chamotte.24 / Zestig herfsten later nog steeds / het mooiste meisje van de stad.’

De kerstdagen bij Wolkers hebben Warren geïnspireerd bij het schrijven van het tweede deel van de nooit gepubliceerde roman Om het behoud der eenzaamheid. Het boek is complex van structuur, maar de parallellen met de werkelijkheid zijn, zeker met Warrens Geheim dagboek ernaast, gemakkelijk aan te wijzen. De verteller heet Hans maar het is diens halfbroer Nous die een jeugdliefde heeft beleefd met Maria waarover hij uitgebreid verhaalt in een raamvertelling die maar liefst zestig pagina’s van het typoscript in beslag neemt. De handeling is verplaatst in tijd en ruimte. De Sibylle van Goes heet in de roman de Sibylle van Luzern. Maar het verhaal is tot in details gelijk aan het verhaal dat we kennen uit Geheim dagboek. Maria huwt, kort na de breuk met Nous, een schilder: ‘Het schijnt dat zij na onze breuk volkomen de koers kwijt was en met iedereen naar bed ging die ze aardig vond. Op een boot heeft ze toen een jonge Franse schilder ontmoet, die haar niet in de steek liet toen het kind moest komen. Zo is ze toch nog in de kunst terecht gekomen.’25 Als Hans en Nous in Parijs een tentoonstelling van jonge beeldend kunstenaars bezoeken, worden ze bij binnenkomst geconfronteerd met een groot schilderij van de ‘sfynxachtige schoonheid’ Maria, gemaakt door Josquin Poisioux. De naam komt Hans bekend voor, hij heeft hem gezien op een naambordje naast de flat waar kennissen

van hem wonen. Hij belt er aan en nadat hij zich heeft voorgesteld als de broer van Nous worden de twee al snel uitgenodigd voor het kerstdiner. ‘Ik krijg een heel pakket met lekkers van m’n ouders uit Zwitserland, dat krijgen we nooit alleen op’, zegt Maria tegen Hans, zoals Maria in werkelijkheid in haar uitnodiging schreef: ‘Pa de Roo stuurde kaas en die kunnen we beslist niet alleen op.’

Het is gemakkelijk in de figuur Josquin Poisioux Jan Wolkers te herkennen. Hij lijkt sprekend op de Wolkers uit Warrens Geheim dagboek. De ‘huiselijke strubbelingen’ tussen Wolkers en zijn vrouw die in het dagboek worden genoemd, vinden hun parallel in de ‘ondraaglijke stemming’ tussen ‘de mokkende echtgenoten’ Maria en Josquin in de roman. Op de dag na het kerstdiner is de roman-Hans getuige van een hevige ruzie tussen de twee. ‘Even hoorde ik het versuft aan, dan besefte ik: het is in het atelier, en door de deur die daar vanuit haar kamer toegang toe gaf, rende ik naar binnen. Wat ik zag, was niet erg verheffend. Totaal buiten zichzelf, had Maria de prachtige potplanten in gruis gesmeten, schilderijen lagen vertrapt over de grond, een vrouwentorso op een piedestal sloeg net in puin op de

vloer toen ik binnenkwam.’26 Wolkers zou het kapot gooien van de vrouwentorso ruim tien jaar later zelf gebruiken voor de climax van zijn romandebuut Kort Amerikaans (1962). Maar ook de lichamelijke relatie met de tors in Wolkers’ roman wordt al in Om het behoud der eenzaamheid aangekondigd als Josquin zegt: ‘Die tors was decoratief, maar slecht, het was een beeld van een vriendinnetje van me. Ik ging wel eens met dat ding naar bed als ik in ’t atelier sliep, en zij zelf niet komen kon.’27

De kerstdagen bij Poisioux en Maria eindigen met een lang gesprek tussen Hans en Maria, waarin zij uitlegt hoe ze bij Poisioux terecht is gekomen en waarom ze niet bij hem weggaat. ‘Omdat het niet kan. Ik weet niet waar ik heen moet. […] We blijven bij elkaar om het kind. Om de toelage van vader, waar we grotendeels van leven. Omdat er altijd, ondanks alles, een massa sentimentaliteiten zijn waar je niet tegenop kunt.’ Maar het kerstverhaal eindigt niet helemaal zonder hoop als Josquin zich bij hen voegt. ‘Maria keek op het kind, en haar gezicht was zachter. Josquin keek op Maria en het kind, en naar zijn gezicht te oordelen had hij elk ogenblik iets vriendelijks kunnen zeggen, iets dat hen weer tot een eenheid maakte.’28

Eva Maria

In Warrens literaire verbeelding van het kerstfeest bij de familie Wolkers ontbreekt één belangrijk persoon. Na zoon Eric was in 1949 een dochter geboren, Eva Maria, vernoemd naar de moeder van Maria. Twee jaar later, op 10 juni 1951, zou het kind door een ongeluk in huis om het leven komen. Jan Wolkers en Maria de Roo konden heel moeilijk over het ongeluk praten, ook met elkaar. Eric Wolkers: ‘Dat drukt een enorm stempel op het gezin. We hoorden van mensen die ook in de flat woonden, dat het als een donkere wolk boven de artiestenflat heeft gehangen. Er zat een warmwatervoorziening in die flat, daar kwam veel en heel heet water uit voor al die beeldhouwers die daar aan het werk waren. Dus iedereen had meteen de schrik te pakken. Iedereen wist het, en ook hoe het gebeurd was, maar niemand sprak daar met elkaar over.’

Ook in de vele interviews die Wolkers gaf, werd het onderwerp meestal vermeden. Wolkers verwerkte het drama met zijn dochtertje wel in zijn werk, eerst in zijn beelden. Voor het beeld van het eerste monument dat hij ooit maakte, ter herinnering aan de Watersnoodramp van 1953, stond Maria de Roo model met op haar arm hun tweede zoon Jeroen (geboren op 3 april 1953). Een vrouw draagt onder een schouderdoek haar verdronken kindje, alleen het handje is zichtbaar.29 Wolkers had het beeld nooit kunnen maken, zo vertelde hij pas in 2003 in een interview, als het ongeluk met zijn dochtertje nooit was gebeurd. ‘Het kwam echt uit mijzelf, anders had ik wel een vrouw met zo’n Zeeuwse kap op het hoofd gemaakt’.30 De ijzingwekkende details van het ongeluk beschrijft hij pas in 1963 in de roman Een roos van vlees.31

Het water is altijd kokendheet op zondagochtend omdat dan iedereen gaat douchen. Het was toen zondag. Ja, zondag was het toen.
Die kamer is weer om hem vol ruzie en bitterheid. En het water komt weer door het plafond langs de muur stromen. Sonja rent naar boven toe. Haar wanhopige stem. Het is geen stem meer, het is het gekreun van een gewond dier.
Wat heeft ze allemaal doorgemaakt daarboven. Ze heeft het meisje uit de wastafel met heet water getild en het in een teil met koud water in de douche gezet. Toen ze met het kindje in een deken gewikkeld met de ziekenauto vertrokken was vond ik op de vloer van de douche het vel van haar handje.32

Ook Warren ontvangt een rouwkaart. ‘Tot onze grote droefheid overleed heden ons lief dochtertje en zusje Eva Maria in de nog jeugdige leeftijd van 2 jaar.’ Op donderdag 14 juni 1951 werd zij rond het middaguur begraven op begraafplaats Zorgvlied in Amsterdam. Om 12.00 uur zou de rouwstoet vertrekken vanuit het O.L. Vrouwe-Gasthuis in de Ruijschstraat naar de Amsteldijk. Wonderlijk genoeg schrijft Warren in 1951 niets in zijn dagboek over het overlijden van Eva Maria. Twee maanden eerder is hij nog bij Jan en Maria aan de Zomerdijkstraat op bezoek geweest en niet tot zijn spijt: ‘Wat zijn het goede vrienden, ik voel me fijn bij hun.’

Een verklaring zou kunnen zijn dat Warren in dezelfde periode door eigen familieleed wordt getroffen. Drie dagen voor de dood van Eva Maria overlijdt op 7 juni 1951 Warrens moeder aan kanker. Hij vertrekt in het najaar naar Parijs en zoekt vergetelheid tussen de hoerenjongens van de Place Pigalle; het jaar erna trouwt hij met Helen Ferguson, Mabel in Geheim dagboek, met wie hij drie kinderen zal krijgen. Volgen we de lijn van zijn dagboek dan blijkt dat Hans Warren en Maria de Roo elkaar na 1951 nooit meer zouden ontmoeten.

Het ongeluk met Eva Maria is een zware slag voor het gezin Wolkers. Dat blijkt wel uit Wolkers’ roman, maar ook uit wat zijn oudste zoon Eric over die tijd vertelt: ‘Ik weet nog wel dat ik in de Zomerdijkstraat bij Eva in het ledikantje kroop, maar aan wat er gebeurd is, heb ik geen herinneringen. Misschien is het er wel, maar heb ik het weggeduwd. Ik weet niet of ik dat meegemaakt heb. De sfeer erna in dat huis was natuurlijk goed verpest met verwijten over en weer, en ruzies, en ook een hoop gezwijg over het ongeluk zelf. Daar voel je je als kind heel ongelukkig bij. Ik wist eigenlijk niet waar het over ging. Het werd een zwijgzame familie. Het heeft altijd als een soort zwaard van Damocles boven ons gehangen. Als er weinig gepraat wordt… dan is de band ook niet zo erg sterk.’ De zwijgzaamheid in het gezin gold niet alleen

het drama met Eva Maria. Zowel Jan als Maria had namelijk op jonge leeftijd een broer verloren. Maar ook daarover konden zij niet met elkaar spreken.

Ondanks de verstoorde relatie tussen Maria en Jan wordt in 1953 nog hun zoon Jeroen geboren. De laatste maanden van haar zwangerschap verblijft Maria bij haar ouders in Goes. Ook in Een roos van vlees wordt een zoon in Zeeland geboren, een jaar nadat het meisje is overleden: ‘Er moest een nieuw kind komen, anders waren we doodgegaan van verdriet. Je kan het ene kind niet door het andere vervangen, maar er moest weer een kinderstem zijn, iets waardoor het zwijgen tussen ons misschien opgeheven zou worden. Sonja was in Zeeland toen hij geboren werd tijdens de stormramp en de dijken doorbraken. Ik ging erheen met een boot vanuit Dordrecht.’33 De geboorte van een nieuw kind brengt hen niet nader tot elkaar. ‘We keken elkaar alleen aan en haar ogen waren grijs als het water waarover ik naar haar toe was gekomen. Ze heeft toen geweten dat het niet meer mogelijk was tussen ons. Ze wist het misschien altijd al.’34

In 1957 wordt officieel de scheiding tussen Jan Wolkers en Maria de Roo uitgesproken, maar ze zullen niet apart gaan wonen. Jan trouwt een jaar later met Annemarie Nauta en ook Maria heeft een nieuwe geliefde gevonden, die in de gepubliceerde dagboeken van Jan Wolkers alleen bij zijn voornaam Hans wordt genoemd. Gevieren en met de twee jongens blijven ze wonen in de Zomerdijkstraat. Eric Wolkers: ‘Toen woonde Jan met Annemarie Nauta aan de ene kant van het huis en Maria met Hans aan de andere kant. En wij zaten boven op de slaapkamer. Dat ging allemaal goed op de een of andere manier.’ In deze tijd publiceert Wolkers zijn eerste verhalen in Tirade, Podium en De Gids. Een van de verhalen is ‘Gevederde vrienden’ (1958), een ‘verhulde haat tegen Maria’, volgens Wolkers zelf.35 Het is de geschiedenis van Herbert en Liesbeth. ‘Nog tien jaar samen met Liesbeth. Wat een ellende!’ denkt Herbert. Hij weet haar zo ver te krijgen dat ze in de pas aangekochte grote koelkast kruipt. Hij gooit de deur dicht en laat haar doodvriezen. Vervolgens hakt hij haar in stukken. Of Maria geweten heeft dat dit verhaal op haar sloeg is onbekend, in elk geval hielp ze Wolkers in 1969 bij de Engelse vertaling van het verhaal.36 Dat Maria als ‘Sonja’ in Een roos van vlees figureerde was haar zeker niet ontgaan. Terugdenkend aan de tijd waarin de roman tot stand kwam, schrijft Wolkers jaren later in zijn Dagboek 1969: ‘Maria is altijd bang geweest voor mijn boeken. Toen ik met Een roos van vlees bezig was, was zij aan het vertalen. Ze zei tegen Karina [Gnirrep, vanaf 1962 levenspartner van Wolkers]: “Ik heb de laatste maanden in zo’n spanning geleefd.” Ze heeft het pas gelezen toen het af was. Ze zei: “Je hebt me mild behandeld.” Ik moet volgens Karina gezegd hebben: “Ik geef het boek niet uit als zij het niet wil.” Toen ze het uit had, belde ze op. We hebben er toen over gepraat.’37

Noem het maar liefde

Wanneer Wolkers in 1960 van Annemarie Nauta scheidt en er weer een nieuwe

vrouw op het toneel verschijnt (Loekie Wink), vertrekt Maria met haar vriend Hans en twee zonen uit het huis in de Zomerdijkstraat. ‘In die tijd waren we een beetje Jan-moe,’ zegt Eric Wolkers. ‘Jan kon ontzettend kwaken over iedereen en ook over zichzelf heen schreeuwen. O, daar heb je hem weer met zijn ge… Dat heb ik tot op het laatst gehad.’ Ze verhuizen naar de Volkerakstraat 10 i, op nog geen tien minuten lopen van de Zomerdijkstraat. ‘Het was echt een Rivierenbuurthuisje, een kamer-en-suite met een erker in het voorste deel,’ herinnert hij zich. ‘In de woonkamer stond haar divanbed. Dat had ze altijd al. Daar sliep ze zelf ook. Er waren twee slaapkamers, een voor mij en een voor Jeroen.’ Behalve de opvoeding van Eric en Jeroen heeft Maria niet veel om handen. Ze vult haar dagen met lezen, heel veel lezen. Ze las ook graag voor. ‘Ik heb De scheepsjongens van Bontekoe wel drie keer voorgeschoteld gekregen. Dan was Jeroen weer aan de beurt en kon ik meeluisteren. Beneden op de divan met z’n drieën erop gekropen, met een kopje thee erbij.’

Voor de actieve Jan Wolkers is het lethargische gedrag van zijn ex-vrouw onbegrijpelijk. Als hij begin jaren zestig zijn eerste boeken bij J.M. Meulenhoff publiceert – zijn vriend Jan Vermeulen werkt daar immers -, weet hij Maria zo ver te krijgen dat ze gaat vertalen. Van vier boeken, alle verschenen in 1961 en 1962 bij De Arbeiderspers, hebben we kunnen achterhalen dat ze door Maria de Roo zijn vertaald: Noem het maar liefde (A kind of loving, 1960) van Stan Barstow, dat in 1962 werd verfilmd door regisseur John Schlesinger; het kinderboek Klappertje en de goochelaar

(The boy who made magic, 1958) van het schrijversduo Earl en Marjorie Schwalje; Schandaal in de schaduw (Sleep with slander, 1960) van Dolores Hitchens; en Bekentenis op sterk water van Gerald Kersh (Prelude to a certain midnight, 1953). Het lijkt erop dat Maria snel na 1962 weer in haar niet-werkzame leven is teruggekeerd. Wel blijft Wolkers haar inschakelen als zijn eigen werk in het Engels wordt vertaald – samen kijken ze die vertalingen dan na.

Zolang Maria in de Volkerakstraat woont en Jan in de Zomerdijkstraat, blijven ze elkaar veelvuldig zien, mede door de gedeelde verantwoordelijkheid voor de opvoeding van hun twee zonen. Daar zou pas een eind aan komen in 1980, als Jan met Karina naar Texel verhuist. Annemarie Wolkers: ‘Ze zagen elkaar bijna dagelijks. Een soort haat-liefdeverhouding. Jan heeft altijd voor haar gezorgd. Alimentatie. Met de feestdagen kwam hij met dozen vol levensmiddelen. Maria had haar eigen kerstpakket. Het werd in de loop der jaren wel wat minder, maar er bleef altijd contact. En Jan heeft altijd het grafje van Eva betaald, vanaf 1951.’38 Ook in de dagboeken van Jan Wolkers die de afgelopen jaren zijn verschenen, is deze haat-liefdeverhouding terug te vinden. Kerst en Sinterklaas worden doorgaans met elkaar gevierd. Geregeld wordt er bij elkaar gegeten. Samen met Karina volgt Maria Engelse les en Jan brengt hen dan met de auto. Er is gezelligheid maar ook een gevoel van verplichting en stil verwijt. Wolkers blijft zich ergeren aan de lethargie van Maria. ‘Maria gaat weer niet naar Engels. Weet een sfeer te creëren die zelfs hier in de Zomerdijkstraat verstikkend aanvoelt. Als we Jeroen ophalen om hem naar Slok te brengen, zegt hij ook dat Maria met het Engels op wil houden. Zogenaamd omdat ze achter ligt. Maar ze hoeft maar twee examens van het jaar te doen en ze is een van

de besten.’39 ‘Als hij [Jeroen] komt zegt hij onder de thee dat Maria weer aan het puzzelen is. Hoor hem nog een beetje uit. Heb het erover dat het zulke onzin is dat mensen die wel wat meer kunnen, zo de tijd doden.’40

Intussen is Eric met ruzie het huis uit gegaan. De jongere Jeroen blijft bij zijn moeder en biecht aan zijn vader op dat hij de vriend van zijn moeder het huis uit heeft gepest. ‘Of hij of ik eruit,’ had Jeroen gezegd. Hij mocht blijven ‘en nu zit hij met de puinhoop’, schrijft Wolkers in zijn dagboek. Hij maakt zich geregeld zorgen om zijn jongste zoon die zo opgeslokt lijkt in de wereld van zijn moeder. Een enkele keer valt hij tegen hem uit, hij vindt dat zijn zoon wat harder mag optreden. ‘Dat hij tegen haar moet zeggen dat hij niet in huis wil blijven wonen als ze ¾ van de dag in haar nest ligt. Dat hij dan weggaat. Jeroen werpt steeds tegen dat het zo moeilijk is om er iets over te zeggen. Ik zeg, dat het niet goed is om iemand steeds zo te sparen.’41

Hans Warren kende die karaktertrek van Maria maar al te goed. In 1952 schreef hij al over haar in zijn onuitgegeven roman: ‘Maria deed niets graag. Zij nam nooit een initiatief […] van haar ging niets uit dan raadselachtige, verleidelijke schoonheid.’42 Over het geheim van de raadselachtig glimlachende sfinx ‘Maria’ velt Nous uiteindelijk een hard oordeel: ‘Zij zelf kende haar geheim vermoed ik, het was dit: men zocht en zocht in haar om de oplossing van het raadselachtige te vinden, en men vond het nooit, want er was niets, totaal niets. Ze was ook in dat opzicht een echte Sibylle.’43 Natuurlijk is Om het behoud der eenzaamheid niet alleen een afscheid van een jeugdliefde maar ook een afrekening en een middel om het eigen aandeel in het mislukken van de relatie af te wentelen. Toch laat de typering zien dat de apathie van Maria de Roo in haar latere leven, vooral na de dood van haar dochtertje Eva, niet ‘out of character’ was.

‘Volgens mij was het gewoon een verwend nest eigenlijk,’ zegt Eric Wolkers tegen ons. ‘Thuis niks hoeven doen en behoorlijk aanbeden door de vrienden die ze heeft gehad. Toentertijd werd ze ook wel aangezien als een goede partij van de locoburgemeester. En een mooie vrouw… Jan is echt een doener, die is zijn hele leven lang heel actief geweest. Dat had Maria helemaal niet. Die was meer van met een boek en een sigaar op de bank. Oblomovisme. Het Mariene Dietrich-syndroom. In Zeeland kon dat natuurlijk aardig met een vader met geld en dienstmeisjes.’

Hetzelfde anders

In de lente van 1972 heeft Maria de Roo, dan bijna vijftig jaar oud, weer contact met Hans Warren. Hij schrijft haar op 29 maart van dat jaar een correspondentiekaart (‘daar kan niet zoveel op, ik heb het idee dat ik anders aan een boekwerk aan je zou beginnen’) met de vraag hoe hun leraar Nederlands Van der Woude aan de bijnaam Pipo is gekomen. Warren moet voor de schoolkrant van het Goese lyceum een stuk over ‘Pipo’ schrijven die dat jaar afscheid neemt als docent. ‘Ik zou je ontzettend graag weer eens zien,’ schrijft hij, maar Maria antwoordt niet. Een nieuwe poging

waagt Warren op 8 mei 1972. Bij toeval heeft hij dan Maria’s vader en zwager Gerard Rothuizen gesproken en het een en ander van hen gehoord. ‘Als je m’n vraag onplezierig gevonden hebt, neem het me dan niet kwalijk. Ik wist niet dat je tamelijk teruggetrokken leeft en dus waarschijnlijk liever niet met dergelijke onbenulligheden wordt geconfronteerd. Sorry.’

Op deze tweede brief reageert Maria wel: ‘De schandelijke waarheid is dat ik zelden of nooit brieven op tijd beantwoord als ik ze al beantwoord. Je zou het een complex kunnen noemen, als ik niet in andere zaken even lui was. Ik ben lui, altijd geweest en zal het wel blijven tot mijn dood toe. Maar dat moest je toch weten.’ Dat Maria in Amsterdam ‘een teruggetrokken leven’ leidt, ontkent ze. Ze heeft weinig ofgeen kennissen, maar waarom zou je die ook willen hebben? ‘Over koetjes en kalfjes praten kun je met je vrienden ook, je kunt tenslotte niet altijd over jezelf praten. Wat moet je dan met kennissen? Ook de koetjes en kalfjes daar heb je ze niet voor nodig dus vreten ze alleen je tijd op die je veel liever aan iets anders zou besteden. Ergo, alles wat zich als kennis aandient en dat duidelijk zou blijven, houd ik verre van mijn deur. Dat is iets dat mijn ouders nooit hebben kunnen volgen.’ Maar ook daarin is ze niet veranderd, ook in haar hbs-tijd had ze maar een paar vriendinnen, zo schrijft ze aan Warren in een lang epistel. Over de lengte ervan is ze ook zelf verbaasd, en ze besluit: ‘En nu jongetje ga ik minstens twee uur plat op mijn rug n.d. T.V. liggen kijken en mezelf complimentjes maken over mijn schrijfuitbarsting.’

De brief van Maria blijkt van onschatbare waarde voor Warren. Dolgraag wil hij Maria zien: ‘Verder is zo verschrikkelijk veel te vertellen dat ik ook al schrijfkramp vrees en dus maar kom praten.’ Hij besluit met: ‘Je brief heeft me helemaal gerustgesteld: we zijn dezelfden (toch?) en kunnen inderdaad in volkomen vertrouwen elkaar weer ontmoeten. Ik verheug me daar erg op en betreur het alleen maar dat we elkaar twintig jaar lang dat plezier hebben onthouden. Enfin, we gaan nog niet dood, hoop ik. Dag Maria, heel veel liefs en tot spoedig ziens.’

Toch zal er nimmer een nieuwe ontmoeting plaatsvinden. De brief van Maria brengt Warren er eerder toe in zijn eigen verleden te duiken: hij herleest zijn poëziedebuut Pastorale, de gedichten voor Maria en laat zich opnieuw door haar inspireren. De nieuwe gedichten vormen een commentaar op de poëzie van Pastorale. De bundel ’t Zelve anders, die pas in 1975 bij De Arbeiderspers verschijnt, biedt op de linkerpagina het oorspronkelijke gedicht uit Pastorale en op de rechterpagina het nieuwe van dertig jaar later. De idylle is voorbij.

In een condoleancebrief van 4 september 1974 aan Maria, naar aanleiding van de dood van haar moeder, schrijft Warren ook over de bundel ’t Zelve anders, waarbij hij terloops het idee achter de titel prijsgeeft. ‘Het wordt nu een bundel met op de linkerpagina 1942, op de rechter 1972, titel: ’t Zelve Anders, naar die gravures van Zeeuwse dorpen weet je wel, ’t dorp ’s Gravenpolder ’t Zelve Anders. […] Ik had de bundel graag aan je opgedragen maar “aan of voor Maria” kan niet meer sinds Reve en zijn koningin des Hemels. Hoe nu, indien? En als je ’t goed vindt? Initialen? Voluit? Of beter niks?’ Het wordt ‘niks’, waarschijnlijk omdat Maria de Roo niet meer op deze brief reageert.

De laatste jaren

Vlak voor haar dood krijgt Maria van haar schoondochter Annemarie de dagboeken van Warren voor haar verjaardag cadeau. Het moet voor Maria een wonderlijke ervaring zijn geweest zichzelf in de dagboeken terug te vinden, onder de schuilnaam Sibylle. Als Annemarie er Maria naar vraagt, antwoordt ze alleen: ‘Iedereen heeft zijn eigen herinnering’. Intussen is er door Geheim dagboek wel contact ontstaan tussen Hans Warren en Eric en Annemarie Wolkers. Annemarie: ‘Op een gegeven moment kwam ik in die dagboeken het overlijden van Eric z’n zusje tegen en iets over foto’s die hij van haar had. Eric had op dat moment, voorzover hij zich kon herinneren, nog nooit een foto van zijn zusje gezien. Omdat we niet met Maria erover wilden beginnen, heb ik Hans toen een brief geschreven of hij die foto’s niet ergens kon vinden. Op die manier is er een soort correspondentie ontstaan.’ Bij een bezoek aan Warren in Goes brengen ze voor hem een afdruk mee van de laatste foto die er van Maria bestaat. ‘Daar schrok hij toen erg van. Dat staat ook in het dagboek. Hij schrok dat ze zo veranderd was en ouder en zuurder, wantrouwiger. Ja, zo heb ik altijd m’n schoonmoeder ervaren. Iemand die ontzettend alles bij zich vandaan hield.’

Tot haar overlijden in 1993 is Maria in de Volkerakstraat blijven wonen. Haar laatste jaren zijn door ziekte zwaar geweest. Eric Wolkers: ‘Maria had longemfyseem, bewoog weinig. Ze kon op een gegeven moment niet meer dan twintig meter na elkaar lopen. Als ze gewild had, had ze nog jaren door de waterleidingduinen kunnen tuffen. Maar ze had geen zin meer. We hebben wel eens het idee dat ze het er gewoon lekker op aangestuurd heeft.’

Op zondag 19 december 1993 overleed Maria in het amc in Amsterdam. ‘Haar hart kon het gewoon niet meer aan. Ik was er niet bij toen mijn moeder overleed. Ik woonde al in Enkhuizen. Jeroen was ook te laat. De avond ervoor zijn we er wel geweest.’ Vier dagen later werd Maria begraven op Zorgvlied, bij haar dochtertje Eva. Tegenwoordig een graf zonder zerk en zonder naam. Voor altijd, voor iedereen verborgen. Op de uitvaart was er muziek van Ella Fitzgerald en Marlene Dietrich.

Laagwater

Marco Entrop
De duivel hale dada

Waar het dadaïsme in Parijs met een hoop kabaal en een knokpartij eindigde, kwam de beweging in Nederland geruisloos tot stilstand in de provincie. Op 6 juli 1923 gingen tijdens de dada-manifestatie in Théâtre Michel aan de Rue des Mathurins de dadaïsten onder aanvoering van Tzara en de door Breton geleide surrealisten met elkaar op de vuist. ‘Stoelen en fauteuils in de zaal sneuvelden en lampen sprongen aan scherven’, zou de kunstcritica Mathilde Visser zich later herinneren. Ze had gezien hoe Eluard in de orkestbak werd gesmeten en René Crevel door Breton om de oren werd gestompt, die daarbij zelf omver werd gegooid, waarna Aragon en anderen hem te hulp schoten. Voor Holland Dada was het doek toen al gevallen. Op vrijdag 13 april 1923 verzorgde Kurt Schwitters (1887-1948) in een bovenzaaltje van hotel De Phoenix aan de Noorderbuurt in Drachten een optreden dat algemeen wordt beschouwd als het slotakkoord van dada in Nederland. Er waren, wist de Dragtster Courant vier dagen later te melden, zo’n veertig belangstellenden op de voorstelling afgekomen, allemaal ‘nuchtere plattelanders’, die zich zonder uitzondering ‘krom gelachen’ hadden om deze ‘geroutineerde cabaret-artist’.

Schwitters’ solo-optreden in Drachten volgde in de slipstream van de precies twee maanden eerder afgesloten dada-tournee, die hij samen met Theo en Pétro (Nelly) van Doesburg en de Stijl-kunstenaar Vilmos Huszár had ondernomen. De tournee was georganiseerd door het Haagse theaterbureau De Haan & Co, die flink aan het succes had verdiend. In Drachten trad Schwitters buiten het impresariaat om op. Toch zouden De Haan en Schwitters nadien nog eenmaal de handen ineen slaan. De laatste in Nederland gehouden dada-avond vond niet plaats op 13 april 1923 in Drachten, maar ruim vier jaar later, op 29 september 1927 in Den Haag. Hoewel in de tentoonstellings-catalogus Kurt Schwitters in Nederland wordt opgemerkt dat Schwitters na Drachten nog geregeld heeft opgetreden met een dadaprogramma, al dan niet vergezeld door Nelly van Doesburg, worden plaatsen noch data genoemd. Het feit dat hij in Den Haag nog een heuse dada-voorstelling heeft gegeven, is dus iets wat tot nu toe onopgemerkt is gebleven.

Kurt Schwitters kwam in de jaren twintig vaak naar Nederland, voor korte en soms voor langere tijd. Hij logeerde dan altijd bij vrienden. In 1927 werden de banden met

het gastland ook publicitair wat strakker aangehaald. Na jaren verschenen er eindelijk weer eens gedichten van Schwitters in De Stijl. In mei begon hij zijn medewerkerschap aan Internationale Revue i 10, het tijdschrift van Arthur Lehning, waarin hij een aantal keren zou publiceren. Op 19 april 1927 hield Schwitters op uitnodiging van de Rotterdamse architectenvereniging ‘Opbouw’ een voordracht, die hij illustreerde met een bloemlezing uit zijn grotesken en (klank)gedichten.

Van medio tot eind september 1927 verbleef Schwitters opnieuw in Nederland. Volgens zijn vrouw Helma, die hieromtrent Hannah Höch en Til Brugman inlichtte, om twee weken lang van de ene plaats naar de andere te reizen. Betekende dit dat er aanvankelijk sprake is geweest van een tournee, ook omdat concertbureau De Haan bij de organisatie was betrokken?

Het optreden van Schwitters in Den Haag werd door diverse kranten (in Het Vaderland van 28 september verscheen zelfs een advertentie) aangekondigd: op donderdag 29 september zou de dadaïst Kurt Schwitters in het onderkomen van het ‘Schilderkunstig genootschap’ Pulchri Studio, aan de Lange Voorhout, een lezing houden ‘over zijn eigen Grotesken, Muziek zonder muziek, Sonaten in klanken, Dada, enz.’ Het Vaderland riep nog in herinnering dat de kunstenaar enkele jaren geleden ‘met zijn dadaïstische voordrachten in ons land zooveel sensatie verwekte’. Het zou blijken dat sommige recensenten dat alweer waren vergeten.

Luc. Willink behoorde tot de ingewijden. Als kunstcriticus van Het Vaderland had hij destijds verscheidene dada-manifestaties bijgewoond, in ieder geval de proefvoorstelling die Theo en Nelly van Doesburg op 27 december 1922 voor leden van de Haagsche Kunstkring hadden gegeven en die Willink voor zijn krant had verslagen. Daarmee was de cirkel rond. Willink was getuige geweest van de allereerste dada-soiree en zou dat ook zijn van de laatste.

Net als toen kon het gebodene hem maar matig bekoren. In die wilde jaren, bekende hij in de ochtendeditie van Het Vaderland van 30 september 1927, had men dada als een noodzakelijk kwaad beschouwd. ‘Het was de opzettelijke aanranding van het verstand, het irriteerde en stak en wij accepteerden het met àndere nooden dier tijden.’ Anno 1927 was dat allemaal niet meer nodig en kon dada gevoeglijk op de schroothoop van de geschiedenis. Het feit dat op Schwitters’ optreden weinig publiek was afgekomen, stemde Willink tevreden. Het was beter het verleden te laten rusten.

Wat stond er die avond van 29 september op het programma? De in de aankondiging vermelde ‘Sonate in Klanken’ doet vermoeden dat Schwitters (delen van) zijn

magnum-opus-in-wording, de Ursonate, ten gehore wilde brengen. Van dit in 1922 begonnen en tien jaar later voltooide fameuze klankgedicht had Nederland zelfs de primeur beleefd, doordat Schwitters een eerste fragment eruit onder de titel ‘Sonate’ in 1923 voorpubliceerde in Van Doesburgs dadaïstische tijdschrift Mécano, nummer 4/5. In 1927 schaafde Schwitters nog volop aan het dichtwerk, dat inmiddels ‘Sonate in Urlauten’ was gaan heten. In november verschenen de inleiding en het eerste deel plus een uitgebreide uitleg van de gebruikte tekens in i10. Ook dat was een primeur, aangezien het een zo goed als definitieve versie betrof van het begin van de Ursonate.

Uit de besprekingen die enkele kranten op 30 september aan de dada-avond in Pulchri Studio wijdden, wordt evenwel niet duidelijk of Schwitters zich daadwerkelijk heeft gewaagd aan een uitvoering van zijn Ursonate. Volgens Luc. Willink werkte hij voornamelijk het repertoire van 1923 af, met het inmiddels alom bekende gedicht ‘An Anna Blume’ en het versje ‘Die zute Tute’, destijds door recensenten vaak aangehaald:

Andere Haagse kranten, zoals De Avondpost en De Nieuwe Courant, vermeldden dat Schwitters ook ‘eenige dadaïstische verhaaltjes’ voorlas, waaronder ‘Promenadenmischung’, ‘Horizontale Geschichte’ en ‘Vater Rhein’. Deze grotesken had Schwitters in 1926-1927 geschreven, op dat moment recent werk dus. Allemaal pathologische onzin, oordeelde de recensent van De Avondpost. Wat ‘al die ziekelijkheid’ te maken had met de in het vooruitzicht gestelde (maar kennelijk niet geboden) ‘Muziek zonder muziek’ en ‘Sonate in klanken’, daar kon hij met z’n pet niet bij. ‘De duivel moge het dada-isme halen.’

De houding van de kunstkritiek ten aanzien van dada was zo te zien in vier jaar tijd niet veranderd. Men bleef het een idioot fenomeen vinden dat erom vroeg belachelijk gemaakt te worden. Willink wist tenminste nog waarover het ging, maar de andere aanwezige journalisten leken in het geheel niet gehinderd door een gebrek aan kennis van het dadaïsme. De verslaggever van De Nieuwe Courant durfde zelfs te beweren dat dada hier tot nog toe maar weinig bekend was en meende stellig te weten dat Schwitters uit Hamburg kwam, in plaats van uit Hannover.

Veruit de leukste thuis was de Haagse correspondent van de arbeiderskrant Het Volk. Hij had bedacht de avond te moeten bespiegelen in de geest van dada, iets wat

zijn collega’s al tot vervelens toe hadden gedaan toen Schwitters nog met Van Doesburg te velde trok. Het hield een reeks aan flauwiteiten in, culminerend in het aftelrijmpje ollekebolleke als proeve van dadaïstische dichtkunst en in een sneer naar Schwitters: ‘Deze nieuwe kunstvorm zal onsterfelijk zijn, want zoolang er nog één man aan de handen der psychiaters ontkomen is, zal de toekomst van het dadaïsme veilig zijn…!’

Niet meer dan een handjevol mensen waren die donderdagavond op Schwitters afgekomen, nog minder wellicht dan de veertig die de bijeenkomst in Drachten bezochten. Het publiek bestond ongetwijfeld ook nog voor een belangrijk deel uit vrienden en kennissen. Hannah Höch en Til Brugman waren net twee weken eerder vanuit Parijs teruggekeerd naar Den Haag. Zij kunnen de voorstelling hebben bijgewoond. Hun aanwezigheid mag dan voor enige bijval hebben gezorgd – volgens De Nieuwe Courant had vooral Schwitters zelf een leuke avond -, commercieel was het optreden allesbehalve een succes. Impresario De Haan zal dan ook geen heil hebben gezien in een vervolg. Aan dada viel kennelijk niets meer te verdienen. Dada was passé.

Schwitters heeft de recensies van de voordrachtavond in Pulchri Studio waarschijnlijk niet eens afgewacht. Hij haastte zich alweer naar een volgend optreden. Op zaterdag 1 oktober werd hij verwacht in een kunstgalerie in Keulen. Voor Schwitters ging dada gewoon door.

Geraadpleegde literatuur

Ralf Burmeister en Eckhard Fürlus (red.), Hannah Höch. Eine Lebenscollage (2), 1921-1945 (Ostfildern-Ruit 1995). Meta Knol (red.), Kurt Schwitters in Nederland. Merz, De Stijl & Holland Dada (Zwolle 1997).

Kurt Schwitters, Wir spielen, bis uns der Tod abholt. Briefe aus fünf Jahrzehnten. Gesammelt, ausgewählt und kommentiert von Ernst Nündel (Frankfurt am Main / Berlijn / Wenen 1974).

idem, Das literarische Werk. Herausgegeben von Friedhelm Lach (Keulen 1973-1981).

Mathilde Visser, ‘Hollands Dagboek’, in: NRC Handelsblad, 22 februari 1975, Zaterdags bijvoegsel, Z 8.

Laagwater

Piet Wackie Eysten*
Stefan Zweig en Die Sammlung

In De Parelduiker 2008/2 schrijft Koos van Weringh in zijn artikel over het door Klaus Mann geredigeerde emigrantentijdschrift Die Sammlung, dat (onder anderen) Stefan Zweig van medewerking aan het blad afzag onder druk van de Duitse Reichsstelle zur Förderung des deutschen Schrifttums, die immers opriep de schrijvers te boycotten die een geestelijke oorlogshetze tegen Duitsland bedreven. Hiermee doet hij Zweig te kort.

Zweig, 52 jaar oud en wereldberoemd, had op Manns verzoek om een bijdrage aan zijn tijdschrift positief gereageerd. Hij had voor het eerste nummer (‘herzlich gern’) een hoofdstuk uit zijn nieuwe roman Erasmus toegezegd, ‘op voorwaarde dat het tijdschrift niet een direct agressief karakter zal dragen.’ Er ligt meer kracht, zo hield hij zijn jongere collega voor, ‘in onze stille, vastbesloten volharding, in de artistieke manifestatie. Strijden kunnen de anderen ook, dat hebben zij getoond; wij moeten hen verslaan op een ander gebied, waar zij inferieur zijn.’ Beide schrijvers lijken het daarover geheel eens te zijn. Ook aan Hermann Kesten had Mann kort tevoren verzekerd dat zijn tijdschrift ‘ganz literarisch’ zou zijn, ‘und oppositionell nur auf eine würdige Weise’. Maar nog voordat het eerste nummer is verschenen, waarin de medewerking van o.a. Zweig wordt vermeld, verzoekt deze Mann de aankondiging van een bijdrage van zijn hand achterwege te laten. Ook Klaus’ vader, Thomas, René Schickele en Alfred Döblin hebben zich, zoals ook Van Weringh vermeldt, inmiddels van Die Sammlung gedistantieerd. ‘Het is om moedeloos van te worden’, verzucht Mann in zijn antwoord aan Zweig. In reactie daarop schrijft Zweig op 18 september 1933 aan de 27-jarige Klaus Mann, voor wie hij jarenlang een vaderlijke vriend is geweest: ‘Ik voor mij geloof, en waarschijnlijk denken je vader en [Franz] Werfel en Bruno Walter er ook zo over, dat wij als antwoord op het kleineren van ons werk er alleen een grote prestatie (“Leistung”) tegenover kunnen stellen.’ Hij vreest dat de polemische, de ‘oppositionele’ geest van Die Sammlung zal leiden tot het vastlopen van de literatuur in een onwaardige polemiek. Ook waarschuwt hij tegen verdeeldheid in het eigen kamp der emigranten. Een waarschuwing die niet zonder grond is. Van Weringh beschrijft de polemieken en con-

troversen binnen de emigratie en de onenigheid over de te volgen koers.

Zweig stond inderdaad kritisch tegenover de activiteiten van de emigranten en hun politieke stellingname. Schrijven tegen het nazisme betekende het erkennen. Polemiseren met Hitler betekende hem aanvaarden als opponent. Waarom zou men het Hitler en Goebbels door hen op hun niveau te bestrijden gemakkelijk maken? Wie zich als slachtoffer manifesteert geeft zich al half gewonnen. Het was niet verstandig, meende Zweig, om als joodse schrijvers gezamenlijk op te treden als dat Hitler in de kaart zou kunnen spelen, die immers uitkraamde dat alle ondermijnende activiteiten het werk van de joden waren. En waarom als ‘verbrande’ auteurs ten strijde trekken, als daardoor de zaak van de Duitse cultuur als geheel in de reuk van persoonlijke wraak en rancune dreigde te raken? Zweig verzette zich met enkele anderen tegen de titel die Hermann Kesten koos voor zijn bundel novellen van Duitse schrijvers, die hij in 1933 onder de naam ‘Scheiterhaufen’ (brandstapel) bij Allert de Lange wilde uitgeven. Het ging er niet om dat verbrande auteurs zich verzetten omdat zij verbrand werden. Het ging om andere dingen, het ging erom je boven het niveau van boekverbranders te verheffen.

Het heeft Zweig diep gekwetst dat zijn houding door velen niet begrepen of verkeerd uitgelegd werd. Aanleiding daartoe vormde de door de nazi’s uitgebuite opzegging van zijn medewerking aan Manns Die Sammlung. Zodra hij had kennisgenomen van het eerste nummer liet hij Mann per omgaande weten nu definitief van medewerking af te zien. Het blad vertoonde im-

mers een uitgesproken politiek karakter. Dit was regelrecht in strijd met Manns uitdrukkelijke toezeggingen. Deze mededeling ontketende een reeks gebeurtenissen waarover Zweig tot zijn verdriet en ergernis de regie geheel verloor. Anton Kippenberg, zijn uitgever bij Insel-Verlag, was beducht voor kritische vragen over het niet doorgaan van de in het eerste nummer aangekondigde medewerking van de beroemde Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. Hij bereidde een door Zweig te ondertekenen schriftelijke verklaring voor om snel op lastige vragen te kunnen reageren. Zweig kon zich met de voorgestelde tekst, behoudens enkele kleine correcties, in grote lijnen verenigen en liet dat aan Kippenberg weten. Deze meende er goed aan te doen de verklaring zekerheidshalve alvast maar aan het Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda te sturen. Je kon nooit weten. Het wekt geen verbazing dat Goebbels’ assistenten verrukt waren toen hun een door Stefan Zweig zelf ondertekende verklaring dat hij zich van het kritische emigrantentijdschrift van de rijksvijandige Klaus Mann distantieerde in de schoot viel. Was dit niet het bewijs dat de critici van het regime, de schrijvers die ‘een geestelijke oorlogshetze tegen Duitsland bedreven’, onderling verdeeld waren? Het kon niet mooier. Zonder Kippenberg, laat staan Zweig, ervan te verwittigen zond het Propagandaministerie Zweigs verklaring aan het ‘gleichgeschaltete’ Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel. En ja hoor: in het nummer van 14 oktober 1933 van het Börsenblatt werd bekend gemaakt dat Zweig zijn medewerking aan Die Sammlung had opgezegd en definitief met het blad had gebroken. Triomfantelijk werd zijn verklaring integraal gepubliceerd.

Zweig wordt overladen met verwijten. Hoe had hij het verzet van de ‘exil-auteurs’ zo smadelijk kunnen verraden!? Hij is in zijn naïveteit totaal overrompeld. Zweig, die in Londen verblijft, geeft via het Jewish Telegraph Agency een persbericht uit waarin hij verklaart dat hij er in de verste verten niet aan denkt zijn antinazistische overtuiging te verloochenen. Het lot van zijn vrienden en ‘Blutsgenossen’ in Duitsland is hem ‘tausendmal wichtiger als alle Literatur’. En verbitterd schrijft hij enkele dagen later (18 november 1933) aan Klaus Mann: ‘Diese Sache hat mich krank gemacht. Moet ik jou nog zeggen dat ik nooit van mijn leven zo’n demonstratieve publicatie, die voor mij zo ongeveer een morele zelfmoord zou betekenen, gewild of zelfs maar vermoed heb?’

In zijn principiële houding stond Zweig overigens geenszins alleen. Het uitgesproken ‘polemische’ van Manns tijdschrift werd ook door sommige anderen afgekeurd. De overwegingen van zijn vader Thomas, Döblin en Schickele zullen niet veel anders geweest zijn. In zijn boekje Deutsche Literatur im Exil citeert Hermann Kesten o.a. brieven van Thomas Mann en Franz Schoenberner. Ook Mann Sr. vindt dat een emigrantentijdschrift zich niet op politiek moet richten, maar een onafhankelijk orgaan ‘höheren deutschen Lebens’ moet zijn.

Schoenberner formuleert het in een brief aan Kesten pregnanter: ‘Mit Nazis diskutiert man nicht.’ Ook hij vindt Die Sammlung veel te polemisch, en agressief ‘zonder van betekenis te zijn’. Het is frappant dat eenzelfde opvatting is te vinden bij Menno ter Braak in diens bijdrage aan het andere belangrijke emigrantentijdschrift, Das Neue Tagebuch. Ter Braak hekelt daarin wat hij de ‘tactiek’ van de emigrantentijdschriften

noemt. Er is volgens hem maar één tactiek, en die is door betere prestaties (vergelijk Zweigs ‘Leistung’) de wereld het beeld van een ander, van een moreel hoogstaand Duitsland te tonen tegenover de miserabele literatuur van het Derde Rijk. De emigrantenliteratuur moet, zo meent Ter Braak, in haar kritiek de genialiteit van de grote persoonlijkheid als maatstaf kiezen.

Paul van Capelieveen+
‘Een speciale attractie’
Onbekende brieven van E. du Perron aan uitgever L.J.C. Boucher

Uitgever L.J.C. Boucher speelt in de correspondentie tussen E. du Perron en Menno ter Braak de rol van Kop van Jut en Trofee tegelijk. Uit de brieven van deze auteurs doemt het beeld op van een jonge, overmoedige en eigenwijze uitgever die deze giganten niet de baas kan en door hen afwisselend een kletsmeier en een goudmijn wordt genoemd. Nu meer archiefmateriaal is opgedoken, blijkt de waarheid toch iets anders: de auteurs hebben zich tijdens de crisisjaren op de jonge uitgever gestort als een mogelijke nieuwe bron van inkomsten. Ze probeerden hem zoveel mogelijk teksten in de maag te splitsen, die allemaal heel goed in zijn nog nauwelijks bestaande fonds zouden passen. Om hen niet botweg nee te verkopen, verzon Boucher uitvluchten. Financieel kon hij die voorstellen onmogelijk honoreren, wat de auteurs natuurlijk heel goed beseften. Zij stoorden zich aan zijn aarzelingen en omwegen, maar intussen publiceerde hij ook van Ter Braak en Du Perron enkele bundels in zijn eerste reeks Folemprise.

Tijdens de tentoonstelling over L.J.C. Boucher in Museum Meermanno (november 2007-april 2008) kwam een deel van het verloren gewaande uitgeversarchief van Boucher in het bezit van het museum, als aanvulling op wat Boucher rond 1982 zelf al overdroeg.1 Deze aanwinst bestaat voornamelijk uit financiële administratie, maar bevat ook een klein aantal brieven. Negen van deze brieven zijn geschreven door E. du Perron in de periode 1932-1935. Tot nu toe was in zijn verzamelde brieven2 slechts één brief opgenomen uit maart 1935, waarin Du Perron een bestelling plaatste bij de boekhandel van Boucher. In de negen niet eerder gepubliceerde brieven – die tot eind december 2008 tentoongesteld worden in de Berlagevitrine in de hal van Museum Meermanno in Den Haag – werpt Du Perron zich op als bezorger van middeleeuwse literaire teksten.

Jonge uitgever

De jonge L.J.C. Boucher (1908-1987) woonde destijds in de Tweede van den Boschstraat nummer 31 in Den Haag en werkte in de boekhandel van zijn vader W.J.

Boucher aan het Noordeinde 39. Hij zou de boekhandel later overnemen, maar eerst legde hij zich toe op de uitgeverij. Jaarlijks publiceerde de boekhandel van de familie Boucher La Haye diplomatique et mondaine, maar verder trad de firma slechts incidenteel op als uitgever, zoals voor Hilde van Hollands Preludes en immortellen (1918).3 De jonge Boucher bracht daarin verandering: hij begon in 1932, ondanks de internationale economische malaise4, een uitgeverij die in vijftig jaar ongeveer 430 boeken zou uitbrengen. Toen in de loop van 1932 de Duitse vormgever Henri Friedlaender de boekhandel binnenstapte (hij werkte voor de Haagse drukkerij Mouton), trok Boucher hem als ontwerper aan. Diens vakmanschap werd van doorslaggevend belang voor het fonds. Met de eerste uitgave startte Boucher meteen ook zijn eerste reeks: Folemprise. Het werden achttien delen (1932-1955), waarvan er twee zijn geschreven door Du Perron. De reekstitel verwees naar een boerderij van de familie Boucher in Ostel (Aisne), waarvan de naam een oud-Franse samentrekking was van ‘folle’ en ‘entreprise’ (gekkigheid en onderneming). De uitgeverij was er bovenal voor het eigen genoegen, hoewel Boucher de dichter Roland Holst toevertrouwde: ‘Onder elke uitgever leeft natuurlijk ook toch wel een beetje een zakenmannetje’.5 Boucher werd een gentleman-uitgever, die uit de Uitgeversbond stapte omdat het uitgeven niet zijn hoofdbedrijf was.

Het begin van folemprise

Ook J. Greshoff zag in deze tijd in Boucher (net als in Stols) een potentiële uitgever

van kleine boekjes. Hij vond de uitgever ‘een aardige jongen’ en ‘véél slimmer dan zijn vader’, die er overigens wel op stond dat er mooi papier werd gebruikt. Over de plannen van Boucher schreef Greshoff: ‘Hij wil wel goed. Zijn drukwerk moet gesoigneerd worden.’6 Ook vanwege de uitvoering dachten de bibliofielen Greshoff en Du Perron vaak aan Boucher, vooral Du Perron kon daarbij ongeduldig uit zijn slof schieten. Dan noemde hij Boucher ‘een erge beginneling, met erg weinig geld. Veel goede wil, maar voorlopig gebeurt daar niets’.7 Soms klonk Du Perron overdreven positief: ‘Die Boucher is om in goud te beslaan (Boucher d’Or)’.8 Ter Braak voegde er zijn opinie aan toe over de uitvoering van de eerste Boucher-boekjes: ‘Die Boucher schijnt het royaal aan te leggen!’9

Het beeldmerk van Folemprise is raadselachtig. Het dier lijkt een jachtluipaard. Greshoff noemde het ‘de panter’, Boucher zelf noemde het een ‘leeuwtje’ en was er in november 1932 niet echt enthousiast over: ‘Mijn fabuleuze leeuw op de titelpagina is van de 16e eeuwsche onbekende Houtsnijder. Dit past m.i. nogal bij ’t boekje. Als devies voor de serie behoud ik hem niet.’10 Maar dat gebeurde wel. Onder het colofon van Jacques de Baisieux, Het zijden harnas, in bewerking van E. du Perron, is het uitgeversmerk voor de eerste keer gebruikt. Is het toeval dat de Engelse letterontwerper en graveur Eric Gill in diezelfde tijd voor zijn uitgeverij (Hague and Gill) een soortgelijke panter-achtige als uitgeversmerk gebruikte?

De eerste Boucher-uitgave ontstond in hoog tempo. Du Perron onderhandelde met Boucher in augustus 1932 en kreeg f40,- voor zijn vertaling. Het boek werd gedrukt bij Mouton. Begin november werden drukproeven gecorrigeerd, half november was het prospectus klaar en op 3 december ontving Du Perron een exemplaar op Japans papier. Het boek, ontworpen door Henri Friedlaender, ging in

januari naar de winkels. Boucher merkte dat het ‘geen groot succes’ was, maar het was evenmin een ‘gróote aderlating. Ikzelf verkoop de Japansche exemplaren nog al, het geen zeer voordelig is’. Er waren ook maar 115 exemplaren gedrukt, waarvan 15 op Japans (prijs volgens prospectus: f. 10) en 100 op Ossekop van Van Gelder Zonen (prijs: f. 4,50).11

Brieven en briefkaarten van E. du Perron

Hieronder volgen de negen brieven en briefkaarten van E. du Perron aan L.J.C. Boucher in chronologische volgorde. De vijf niet gedagtekende stukken zijn gedateerd op basis van interne gegevens en vergelijking met de overige correspondentie van Du Perron.

1. Brief aan L.J.C. Boucher, 29 september 1932

Bellevue, 29 Sept ’32

WelEd. Heeren,

Van den heer Greshoff vernam ik dat u er voor voelde mijn bewerking van die middeleeuwsche historie ‘van de 3 ridders en het hemd’ uit te geven in 150 exx. en dat u mij fl. 40.- honorarium zoudt zenden bij ontvangst van het MS. Dit MS. wordt u gelijk hiermee toegezonden door mijn vriend den uitgever Stols te Maastricht, bij wien het berustte en die er een prachtuitgave van had willen maken met illustraties van John Buckland Wright, hetgeen door den crisistijd echter werd uitgesteld.12 Ik zend u liever het MS, om niet langer te wachten, maar zou het op prijs stellen indien u mij eenig idee wilde geven van de uitgave die u ervan wilde maken (ik hoop toch dat het niet in zakboekjesformaat uitkomt?) Het honorarium ontving ik dan graag omgaand aan dit adres: 24, avenue du 11 Novembre 1918, Bellevue (S. et O.), Frankrijk. Indien u zich voor andere middeleeuwsche bewerkingen, vertalingen, etc. interesseert, houd ik mij gaarne aanbevolen; ik heb hier alle gelegenheid en tijd om mij aan dgl. werken te wijden.

Met vriendelijke groeten, hoogachtend

EduPerron

2. Brief aan L.J.C. Boucher, 5 oktober 1932

Bellevue, 5 October ’32

Geachte Heer Boucher,

Dank voor de aanget. brief, waarin het honorarium. Het zou in andere omstandigheden inderdaad beter zijn geweest om het Fr. origineel aan den tekst dien u nu hebt toe te voegen; maar hier zou dit zeer moeilijk gaan en ongetwijfeld kostbaar worden. De originele ‘chanson de geste’ berust in een onuitgegeven ms. in Turijn;

om daar een afschrift van te krijgen zou niet meevallen; de tekstuitgave van dgl. mss. vereischt een groote kennis van het middeleeuwsche Fransch, gegeven de fouten die er altijd in zijn enz., en zou dus door een vakman moeten gebeuren (daar een copie die wij er van zouden laten maken, anders in twee opzichten defectueus dreigt te zijn). Ik maakte mijn bewerking naar een 18^e-eeuwsche, getrouwe maar weinig fraaie, proza-overzetting, die in de bibliotheek van het Arsenaal, ook in ms., bestaat, maar deze tekst is door u niet te gebruiken. Ik heb mij in mijn bewerking, naar den geest, teruggewend naar het gedicht van Baisieux; en mijn proza later nog herzien met Arthur van Schendel.x Mijn titel Het Zijden Harnas lijkt mij dus, voor uw

boekje op zichzelf, beter dan de oorspr. titel Des trois Chevaliers et del Chenise,13 want u zult gezien hebben dat van drie ridders nauwelijks sprake is. Dit verhaal heeft m.i. een bizondere waarde als illustratie van de middeleeuwsche phaze der ‘cours d’amour’, omdat het als zoodanig van een poëzie (ik bedoel niet van een verskunst) en een directheid is, zooals die maar weinig voorkomen. Baisieux is als trouvère technisch wschl. een navolger en zwak, maar zijn conceptie van deze soort liefde is ongeveer uniek, en deze waarde van zijn gedicht meen ik in het proza juist goed te hebben doen uitkomen. Het is een ‘hooggestemd’ gegeven, uitgewerkt met een brutaliteit, die Stendhal verrukt zou hebben. – Ik geloof dus dat wij òf mijn bewerking apart moeten uitgeven, òf de originele tekst van Baisieux, met een nieuwe vertaling ernaast. Maar dit laatste zou veel geld kosten, en gegeven de altijd relatieve belangstelling in Holland voor die dingen, zou ik u dit voor een eerste uitgave althans, niet aanraden. – En nogmaals, de 18^e eeuwsche prozatekst waarnaar ik werkte, heeft geen enkel belang, noch zelfs waarde, dan als ‘medium’.

Wanneer u zich voor middeleeuwsche teksten interesseert, wil ik gaarne zoeken in de uitgaven van Champion bv., of er andere dingen zijn, die een vertaling waard lijken; misschien is er wel een bundel middeleeuwsche verhalen, naar deze teksten, samen te stellen. Maar dit vergt een ijverig lezen en zoeken, als men werkelijk bizondere dingen wil, en zich niet tevreden stellen met het ongeveer boeiende of curieuze. Ik wil u niet op een weg brengen, waarnaar uw eigen smaak misschien heelemaal niet uitgaat; Het Zijden Harnas vormt, dunkt mij, op zichzelf een aardig boekje; met een oplaag van 100 (inpl. van 150) exx. kan ik mij best vereenigen, en het ‘gewaad’ laat ik geheel aan uw smaak over, op die ééne bedenking na, die ik uitte tegen te kleine boekjes. (Te groot zou ik het in dit geval ook niet maken!) Ik ben zeer benieuwd naar de uitgave en hoop spoedig proeven te ontvangen. Met vriendelijke groeten, uw dw.

EduPerron

3. Brief aan L.J.C. Boucher, ongedateerd [na 29 november 1932]

Bellevue, Woensdag

Geachte Heer Boucher,

Van den heer ’s Gravesande vernam ik dat hij reeds een gewoon ex. kreeg van Het Zijden Harnas, en zoo ook van Greshoff – ofschoon u er bij zeide, dat er eerst in Januari over geschreven mocht worden.14 Als het u hetzelfde is, zou ik de exx. die u mij toedacht, wel graag dezer dagen ontvangen: ik maak er dan enkele menschen gelukkig mee, die ook alle bereid zullen zijn om tot Januari te zwijgen – gesteld dat zij be-

hoefte hadden om er vroeger of later over te praten, schrijven of anderszins te verhandelen.

Verder voltooide ik de vertaling van Larbaud’s Hautes en Basses Classes en Italie, naar een onvindbaar fragment van W.S. Landor.15 Het is een charmant verhaal, in brieven; alles bij elkaar 31 blzn. ms. Ik zond het aan Greshoff ter plaatsing in een tijdschrift; maar misschien is het later iets voor u, als u weer eens een klein boekje uitgeeft. (Ik veronderstel dat het uw bedoeling is om telkens andere uitvoeringen te geven, niet één uniform karakter te bereiken.)

Met vriendelijke groeten, uw dw.

EduPerron

4. Brief aan L.J.C. Boucher, ongedateerd [ca. 3 december 1932]

Bellevue, Woensdag

Geachte Heer Boucher,

Dank voor het ex. op Japansch. Het ziet er werkelijk keurig uit, en zooals Greshoff mij schreef: het heeft inderdaad, en goddank, een geheel eigen cachet. U schrijft mij later dan nog wel eens voor welk van de plannetjes u het meeste voelt. ‘Casano-

va in Holland’ zou u zeker de meeste drukkosten veroorzaken, want die tekst is verreweg de grootste: ik denk dat het toch zeker wel 80 à 100 blzn. zal zijn; Lauzun’s fragment ± 40 blzn., ongeveer de helft (en 3 × zoo goed in het gegeven geval). Serena Bruchi ook ± 40 blzn.; Rodenbach, alles bijeen, precies 3 vel.

Ik zie met spanning uit naar de exx. op Ossekop die u mij nog zenden zult, en dank u er bij voorbaat voor. – Gide is den allerlaatsten tijd in Holland pas meer gelezen, geloof ik; de lezingen van Fernandez en verschillende artikelen hebben hem daar ‘bekender’ gemaakt. In ieder geval gold mijn reactie menschen die hem duidelijk of niet, of slecht lazen. Ikzelf sta nu trouwens nog wel anders tegenover zijn figuur en zijn werk dan toen ik dat stuk schreef. – Het stuk over het Démasqué was inderdaad van V.E. van V.16

Met vriendelijke groeten, gaarne uw

EduP.

5. Brief aan L.J.C. Boucher, ongedateerd [ca. 20 december 1932]17

Bellevue, Vrijdag

Geachte heer Boucher,

Ik geloof dat ik een heel goed plannetje voor u heb. Zou u er niet voor voelen om de vijf mooiste verhalen van Arthur van Schendel uit te geven, nl. de vijf sprookjesachtige van zijn eersten tijd: De Schoone Jacht, Het Broos Geluk, Maneschijn, De Vreemdelingen en De Minnaar. Héél vroeger zijn ze in een klein boekje bij Versluys uitgekomen; later afschuwelijk leelijk gedrukt, en met 2 langere verhalen vermeerderd, bij de Wereld-Bibliotheek. Ik heb er altijd voor gevoeld om deze 5 korte verhalen eens apart te laten uitgeven, geïllustreerd bv., maar wist niet of Van Schendel zelf er wel voor voelde. Gisteren sprak ik er met hem over en bleek mij dat hij zooiets heel prettig zou vinden; hij zou voelen voor houtsneden van Buckland Wright (die zeer mooie houtsneden maakte voor 2 verhalen van A. Roland Holst, die binnenkort bij Stols zullen verschijnen).18 Maar als de crisistijd een dergelijke onderneming te duur maakt, of te riskant, dan wil hij ook wel een gewone mooie ‘typographie-pure’-uitgave. Als u ervoor voelt, zal ik Van S. vragen om de toestemming los te krijgen van de Wereld-Bibliotheek. U zou de verhalen dus even moeten lezen, als u ze niet kent; ze staan in den bundel die gewoon Verhalen heet; ik schat ze, de 5 bijeen, op ± 4 vel druks in een uitvoering, ongeveer als van Het Zijden Harnas. U zou dan ook werkelijk een héél superieur boek uitgeven, met een tekst die velen sinds lang goed verzorgd zouden willen zien, want de W.B., waarvan de druk op zichzelf al niets fraais heeft, gaf er indertijd maar tien exemplaren van op ietwat beter papier. U zou het boekje dan ook gerust wat duur mogen maken want de oplaag zou zeer beperkt moeten zijn (liefst minder dan 100 exx.), om de toestemming van de W.B. te krijgen.

Wilt u mij schrijven of u hiervoor voelt. Ik maak de rest dan wel met Van S. af, of zeg hem dat u zich zelf met hem in relatie wilt stellen.

Met vriendelijke groeten, steeds gaarne u dw.

EduPerron19

Bellevue, Woensdag

6. Briefkaart aan L.J.C. Boucher, ongedateerd [poststempel: 24 december 1932]

In haast

Geachte Heer Boucher,

Dank voor het kerstboekje van Orléans. Het gedicht leent zich prachtig, inderdaad, voor de occasie.20 Het drukwerkje is keurig en verraadt een juveniele verliefdheid voor het ‘vak’.

Met vriendelijke groeten,

uw

EduP.

Bellevue, Zaterdag

7. Brief aan L.J.C. Boucher, ongedateerd [14 januari 1933]

Brussel, Zaterdagav.

Geachte Heer Boucher,

Ik ben weer in Brussel, en nog allesbehalve uit mijn beslommeringen.21 Maandag hoop ik in Bellevue terug te zijn. Schrijft u mij daarheen of u dien uitgever Robert Rivière (van Omar Khayyam) nog gevonden hebt?22

Iets anders: ik zoek sinds tijden naar een goede complete Multatuli – met compleet bedoel ik, dat de Millioenen-studiën, de 1001 specialiteiten en Nog eens: Vrije-Arbeid erbij moeten zijn, in de ongeveer uniforme drukjes die Cohen daar telkens van heeft gemaakt – uniform met de rest van Elsevier nl.23 Kunt u mij aan een behoorlijke Multatuli helpen zonder dat het te duur wordt (mijn omstandigheden laten mij niet meer toe te dure boeken te koopen). Zou u de zg. ‘kop-uitgave’ nog voor mij kunnen vinden – maar dan een proper exemplaar – of de Garmond-editie, maar dan op goed papier – later was die op volmaakt krantenpapier. Misschien hèbt u wel iets staan?

Een ander ding dat ik ook al lang zoek is een van de 1e drukken (het vierkante formaat en dan nog de groote letter) van Eline Verex; maar dat schijnt nog moeilijker te vinden te zijn. Als u mij een goede Multatuli kon bezorgen, zou ik u al zeer dankbaar zijn.

Hebt u bericht van Van Schendel, en de Omar Khayyam-kwestie bestudeerd?

Die ‘Golden Treasure’-editie geeft u alle inlichtingen over voorredes,24 varianten, enz. Maar ik blijf erbij dat een mooie druk van de eerste lezing van 75 kwatrijnen alleen, èn goedkooper èn beter uitvalt. Dat is althans FitzGerald op zijn best!

Mocht u nog iets voor mij vinden of iets weten dat u geschikt lijkt, waarschuwt u mij dan? Als het werkelijk de moeite waard is, kan ik ook vóór October Bellevue verlaten én mij in Holland vestigen; maar als het ongeveer op hetzelfde neerkomt, blijf ik natuurlijk liever in Frankrijk.25

Geloof mij, met vriendelijke groeten,

gaarne uw

EduPerron

8. Prentbriefkaart27 aan L.J.C. Boucher, 23 januari 1933

Bellevue, 23 Jan.

Geachte Heer Boucher,

Hebt u mijn brief uit Brussel (over Multatuli, etc.) ontvangen? Ik verwonder mij erover dat ik nog steeds geen antwoord heb. Of bent u zoekende?

Met beste groeten,

uw

EduPerron

9. Brief aan L.J.C. Boucher, ongedateerd [februari 1933?]

Geachte heer Boucher,

Dank voor uw bericht. Schrijft u Van Schendel zelf even? Ik sprak er met hem over, en hij zegt dat de W.B. geen recht heeft om te weigeren, als de prijs minstens 4 × 90 cts. bedraagt. Maakt u er dus een boekje van van fl. 3.75 of fl. 3.90, dan is het in orde. Ik geloof dat V. Sch. een ongebundeld verhaal heeft; het zou een speciale attractie voor bibliophielen kunnen zijn.

Ik ben meer dan benieuwd naar uw Omar Khayyam. Laat u er ook niet een frontispiece in ietwat Oosterschen trant voor snijden of graveeren?28

Als u moeite doet voor Multatuli en Eline Vere, wilt u er dan op letten dat de exemplaren er werkelijk goed uitzien; niet beduimeld en gekreukt? Dit is voor mij een eerste vereischte!

Met vr. groeten, gaarne uw

EduPerron

Is het waar dat prinses Juliana via den boekhandel van uw vader op Forum geabonneerd is, of behoort dit tot de beminnelijke legenden?29

Bellevue.

Idioot sermoen

Hiermee komt de nu ontdekte correspondentie van Du Perron en Boucher tot een einde. De samenwerking ging echter nog enige tijd door. Du Perron zou enkele delen uit de Folemprisereeks recenseren. Van het derde deel (Franz Hellens) waardeerde hij ‘het even opmerkelijke als smaakrijke karakter’ (2 april 1935) en ook het tiende deel (G.H. ‘s-Gravesande) was ‘met een maximum van smaak’ verzorgd (14 juli 1937). Maar in een recensie over een andere uitgave, Guzmans In de schaduw van den leider, merkte hij op dat Boucher ‘er ditmaal […] met de muts naar gegooid’ had en de illustraties vond hij ‘een aanfluiting’ (10 november 1937).30 Intussen besloot Boucher in het najaar van 1935 dat hij Du Perrons ‘blocnotes’ wilde uitgeven in een boekje van circa ‘8 vel’. De onderhandelingen daarover gingen gepaard met ergernis van de zijde van Du Perron die aan de dichter Marsman schreef (brief van 29 oktober 1935): ‘Ik was met Boucher zoowat klaar, maar zond hem op zijn verzoek, eerst de copy; dat moet volgens mijn contract. Hij wil het niet uitgeven, best. Maar hij

houdt een idioot sermoen, omdat hij zou willen dat ik dit ook niet bij een ander uitgaf. Ik weet niet welk machiavellisme hier achter zit, maar zijn brief heeft me ditmaal op de zenuwen gewerkt, en ik heb hem daar blijk van gegeven in mijn antwoord’. De uitgave verscheen in september 1936 als Blocnote klein formaat (Folemprise 8).31 Dat het de auteurs ernst was als het om geld verdienen ging, blijkt ook uit de speurtocht naar betaald werk in deze periode. Via Menno ter Braak zocht Du Perron een baantje als tijdschriftsecretaris: ‘Of zie je nog wat anders? (Boekhandelaar bij Boucher of zoo?)’.32 Dat laatste is er in elk geval niet van gekomen.

[2008/4]

Koen Hilberdink+
‘O god, ik duizel van mijn eigen haat!’
Over de Bilthovense nalatenschap van Paul Rodenko

In 1948 deed Paul Rodenko (1920-1976) voor het eerst pogingen een dichtbundel bij een gevestigd uitgevershuis uit te geven. Een uitgave was voor hem van belang, omdat hij met de bundeling van vroege gedichten een periode van zijn dichterschap wilde afsluiten. Enkele uitgevers leken geïnteresseerd in de bundel die hij Kamerpoëzie wilde noemen, maar zagen om uiteenlopende redenen uiteindelijk geen been in een uitgave. Hij moest daarna tot de zomer van 1951 wachten toen Uitgeverij Holland zijn debuutbundel Gedichten als elfde deeltje opnam in haar vermaarde Windroosreeks.

Paul Rodenko had niet eerder een uitgever gevonden en koos ervoor in Gedichten zowel oude als nieuwe poëzie op te nemen, wat de eenstemmigheid van de bundel aantastte. In de eerste afdeling ‘Kamerpoëzie’ staan ‘oorlogsgedichten’ geschreven in een periode van geestelijke ontreddering waarin Paul Rodenko schrijvend vat op zijn bestaan probeerde te krijgen. De gedichten in de tweede afdeling ‘Arabisch’ zijn met verwijzingen naar de wereldliteratuur intellectueler. Zij zijn het werk van een erudiete essayist die inmiddels in literaire tijdschriften als Columbus en Podium met eigenzinnige literatuuropvattingen de aandacht van literair Nederland had weten te trekken.

Niet alleen de bundel Gedichten was tweestemmig, de kritiek was dat ook. Anthonie Donker richtte in Critisch Bulletin zijn pijlen op de eerste afdeling en noemde de gedichten ‘uitingen van onlust’, die vol staan met ‘landerige’ beelden. Hij vond dat Paul Rodenko als reactie op ‘de levenstoestand na 1940’ beter geen poëzie had kunnen schrijven. F. Bordewijk was in een bespreking in het Utrechts Nieuwsblad juist enthousiast over de poëtische beelden.1 Ook op Paul Rodenko’s volgende bundel Stilte, woedende trompet uit 1959, verschenen bij Bert Bakker / Daamen, was kritiek. Volgens sommige critici had hij daarin te veel zijn literaire en mythologische eruditie willen etaleren en zij verlangden terug naar de persoonlijke dichter van ‘Kamerpoëzie’ uit de eerste bundel. Deze kritiek werd herhaald toen in 1975 zijn ver-

zamelde gedichten onder de titel Orensnijder tulpensnijder verschenen. Het latere werk daarin werd door een aantal critici als te geforceerd en gedateerd weggezet. De bundel werd niettemin goed verkocht.

Hoewel Paul Rodenko’s dichterschap markant en vernieuwend genoemd kan worden, haalde hij de literatuurgeschiedenis vooral als bloemlezer, criticus en essayist. Een groot lezerspubliek bereikte hij met de ‘Ooievaartjes’ Nieuwe griffels, schone leien, van Gorter tot Lucebert, van Gezelle tot Hugo Claus. Een bloemlezing uit de poëzie der avant-garde (1954), Tussen de regels. Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie (1956), Met twee maten. De kern van vijftig jaar poëzie (1956), Gedoemde dichters. Van Gérard de Nerval tot en met Antonin Artaud (1957) en Voorbij de laatste stad (1955), waarin hij een keuze uit het werk van de door hem bewonderde dichter Gerrit Achterberg, voorafgegaan door een boeiende inleiding, presenteert.

Paul Rodenko werd als essayist aanvankelijk beïnvloed door Slavische schrijvers en denkers als Fjodor Dostojevski en Lev Sjestov. Later kwamen daar Fransen als Georges Bataille en Maurice Blanchot bij. Door de kennis van buitenlandse schrijvers en filosofen had hij met zijn revolutionaire kunst- en literatuuropvattingen een grote voorsprong op Nederlandse essayisten uit zijn tijd. De schrijver moet voor Paul Rodenko een onruststoker zijn, iemand die het publiek kwetst en zekerheden ontneemt. Hij hield van asociale figuren die het gerichte Betoog, het staatsbestel, de bestaande zeden en denkgewoonten en ‘de gecodificeerde taal’ laten exploderen. Daarom koos hij ook voor het anarchisme, want had zijn grondlegger de Rus Michael Bakoenin niet geschreven: ‘Men moet de wereldbrand ontketenen, men moet de oude wereld vernietigen. Op de as van die oude wereld, op haar bouwvallen herrijst vanzelf de nieuwe, betere wereld.’ Ruim een decennium voordat Jan Cremer en Jan Wolkers debuteerden en fatsoenlijk Nederland met hun romans wakker schudden, schreef Paul Rodenko vanuit deze achtergrond al over de noodzaak van schrijvers om obscene taal te gebruiken, omdat alleen zo de taal, het fundament van de maatschappij, ontwricht kan worden. Ook met zijn in het verlengde hiervan ontwikkelde poëzie-opvatting liep hij in Nederland voorop. Het gedicht beschouwde hij als een autonoom taalkunstwerk. Wat een gedícht uitdrukt was van belang, niet wat de díchter heeft willen zeggen of heeft gevoeld. Deze gedachte was bijna een mantra in zijn kritieken die hij in de jaren vijftig schreef. Een gedicht krijgt alleen betekenis door het arrangement van beelden en klanken, was een opvatting waarvan hij in zijn krantenstukken de praktische consequentie op vaak vernuftige wijze demonstreerde.

Paul Rodenko’s mythe

Paul Rodenko publiceerde als negentienjarige gymnasiast in het schoolblad Canto van het Haagse Maerlant Lyceum zijn eerste verhalen en essays, waarin hij al kiest voor het antirationalisme. In Canto neemt hij bijvoorbeeld de wetenschap op de hak en bespot hij onderzoekers die zelfs het toeval in een wet willen vatten. Ook pu-

bliceerde hij in het schoolblad gedichten, zoals ‘Zondagmiddag’ uit 1940, waarvan hier de eerste strofe:

Het gedicht uit Canto preludeert op gedichten uit de afdeling ‘Kamerpoëzie’ van zijn eerste bundel, waaronder een gedicht met dezelfde titel. Ook daarin beschrijft de ik-figuur zijn afstand tot de wereld, die wordt gesymboliseerd door het venster. Opvallende overeenkomsten met het gedicht uit Canto zijn eveneens de ongewone beelden en de traagheid:

Over Paul Rodenko’s eerste gedichten is wel eens beweerd dat ze een existentialistische levensbeschouwing uitdrukken. Een zin als ‘Zijn dat mijn handen die als zwammen aan / je lichaam groeien’, waarin het eigen lichaam walging oproept, geeft daar ook aanleiding toe. Eerder is het zo dat hij als dichter zijn werkelijkheid beschrijft. In de vroege gedichten maakt de lezer kennis met een jongen die niet actief aan het leven deelneemt en zich een vreemdeling voelt, iemand die apart staat. Vanuit deze eenzame positie observeert hij vertraagd de omringende wereld, alsof

hij naar een film kijkt. Dat hij de werkelijkheid anders ziet, vertaalt zich bij hem in het indringend gebruik van voor die tijd ongewone poëtische beelden.

Niet alleen Paul Rodenko’s eerste gedichten bieden een blik op zijn persoonlijk leven, ook de gedachten in de essays en kritieken zijn verweven met zijn biografie. Hij was karakterologisch anders dan zijn vader, een tirannieke en zeer aanwezige Rus die van zijn kinderen geen enkele tegenspraak duldde. De vader-zoonrelatie in huize Rodenko was daardoor uiterst complex en leidde in Paul Rodenko’s prille jeugdjaren tot hevige conflicten. Aanvankelijk protesteerde hij nog tegen de man die alles beter dacht te weten, maar vanaf zijn puberteit sloeg hij dicht. Zijn woede verlamde hem en door zijn emoties niet te uiten, werd hij angstig. Daar kwam bij dat hij vanaf zijn zesde levensjaar stotterde, wat zijn isolement nog eens versterkte. Paul Rodenko trok zich gedwongen door zijn spraakgebrek terug in zijn schulp en ‘bewaarde’ zijn agressie voor zijn gedichten en essays. Hij kon alleen nog maar boos op papier worden en als gepassioneerd essayist richtte hij zijn boosheid op substituut-vaders zoals de kerk en politieke instituties. Door zijn Slavische oriëntatie wist hij het Rusland van zijn vader te verbinden met zijn agressieve poëtica en bleef hij ondanks de moeizame relatie aan hem loyaal. Die verbondenheid tussen vader en zoon benadrukte hij ook nog eens door zijn Slavische achtergrond te cultiveren en zijn Nederlandse wortels en vorming – hij had bijvoorbeeld een ‘gewone’ Nederlandse moeder – grotendeels te ontkennen.

Bij Paul Rodenko zijn leven en werk meer met elkaar vervlochten dan je op grond van zijn poëticale opvattingen zou verwachten, was een van de stellingen in mijn in 2000 verschenen ‘Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart’. Een biografie van Paul Rodenko (1920-1976).2 Zijn opvattingen over het autonome vers maken net als de cultivering van zijn Russische achtergrond deel uit van zijn mythe. Deze stelling werd nog eens bevestigd toen na de publicatie van de biografie op een verrassende plek onbekend werk van Paul Rodenko opdook. Rodenko wist dat ook voor hem leven en werk tot op zekere hoogte met elkaar vervlochten zijn, maar na een traumatische ervaring tijdens de Tweede Wereldoorlog kon hij niet anders dan deze romantische literatuuropvatting bestrijden.

In therapie

Paul Rodenko studeerde na zijn eindexamen gymnasium korte tijd Slavische talen in Leiden om een jaar na de sluiting van de universiteit in november 1940 over te stappen op psychologie in Utrecht. Deze veelzijdige studie had haar goede naam te danken aan de hoogleraar F.J.M.A. Roels, een excellente onderzoeker en bevlogen docent die aan de hand van personages uit de wereldliteratuur zijn studenten inleidde in psychische ziektebeelden. Daarnaast liet hij ze experimenteel onderzoek in een laboratorium doen, waar Paul Rodenko bijvoorbeeld leerde hoe je de tastzin en het reactievermogen van personen kunt meten. Dat was op zich interessant, maar hij hoopte in Utrecht vooral meer te weten te komen over de oorzaak van zijn

angsten en stotteren, dat in die tijd door psychologen en psychiaters werd gezien als een neurotische aandoening. De beheptheid met zijn psychische problemen frustreerde niet alleen zijn omgang met medestudenten – het viel iedereen op dat Paul Rodenko zijn best deed zo min mogelijk op te vallen en moeilijk contact maakte -, zij maakte hem ook blind voor de politieke realiteit. Paul Rodenko besefte door de verkenningen van zijn innerlijk onvoldoende dat Roels nationaal-socialistische sympathieën had en daardoor met steun van de bezetter tot in 1944 door kon werken. Door bij hem college te volgen, raakte Paul Rodenko ongewild in Utrecht verzeild in nationaal-socialistische kringen.

Tot het wetenschappelijk corps van Roels behoorde tijdens de oorlogsjaren ook dr. Willem Johannes Cornelis Kooper, een gepromoveerde plantkundige – hij had onkruid onderzocht op een suikerplantage in Pasoeran in Nederlands-Indië – die Jungiaanse karakterkunde en droomanalyse doceerde. Hij had zich na een jarenlang verblijf in de Oost in 1936 in Bilthoven gevestigd, waar hij de politiek gelijkgestemde Roels ontmoette die hem na de inval van de Duitsers aan een baantje en patiënten hielp. Kooper was niet alleen docent, maar behandelde ook mensen met psychische klachten. Veel inwoners in Bilthoven ergerden zich aan de praktijken van deze in hun ogen charlatan, vooral omdat hij met steun van de Duitsers onbevoegd medicijnen verstrekte. Kooper zelf vond dit maar lasterpraatjes en vertelde zijn patiënten wel degelijk deskundig te zijn en in Zürich in Jungiaanse leeranalyse te zijn geweest. Een bewijs daarvoor kon hij echter niet overleggen.

Kooper bewoonde sinds 1941 een door de Duitsers in beslag genomen riante villa aan de Ruysdaellaan 17 in Bilthoven in een wijk waar landverraders, nsb‘ ers en Duitsers woonden. In de bovenkamer aan de voorzijde van zijn huis ontving hij zijn patiënten. Een van hen was Paul Rodenko, die vanaf het voorjaar van 1943 twee keer per week zestig minuten in een vis à vis-setting voor zijn stotteren en angsten werd behandeld. Kooper werkte met dromen van de patiënt waarvan hij via de zogenaamde amplificatiemethode de beelden vergeleek met analoge beeldmotieven uit de wereld van de Griekse en Romeinse goden, gnostici en mystici. Daardoor zou de betekenis van de dromen duidelijk worden en de patiënt, geholpen door de interpretaties van de therapeut, inzicht krijgen in zijn innerlijke conflicten. Kooper gebruikte echter bij zijn patiënt Paul Rodenko niet alleen dromen, maar nam ook kennis van gedichten en notities.

Dat werd mij duidelijk toen een jaar na de publicatie van de biografie de kleindochter van de man bij wie Paul Rodenko tijdens de Tweede Wereldoorlog in therapie was geweest, contact met mij zocht. Zij vertelde me niet alleen over haar grootvader, die zij ‘een wonderlijke, charismatische en intelligente boef’ noemde, maar overhandigde mij ook onbekend werk van Paul Rodenko dat zij in haar grootvaders nalatenschap had gevonden. Een bijzondere vondst, omdat hiermee nog eens werd aangetoond dat Paul Rodenko in een bepaalde periode in zijn leven geloofde in de mogelijkheid om door de analyse van zijn gedichten dichterbij de wortels van zijn innerlijke conflicten te komen.3

De eenzame rus

Kooper kreeg van Paul Rodenko notities over thema’s die al de rode draad in zijn latere essays en kritieken laten zien. Ze kondigen de geboorte aan van de criticus en essayist Paul Rodenko die zijn status aparte en psychische gesteldheid in verband probeerde te brengen met zijn gedeeltelijke Russische achtergrond en vond dat de kunstenaar een onruststoker moet zijn, iemand die anders dan de dominee en de partijpoliticus de mensen hun zekerheden moet ontnemen. De kunst moet de kant van het nieuwe kiezen en de schrijver moet een sprong in het diepe wagen, was al vroeg zijn overtuiging. Hieronder volgt een kleine, representatieve selectie uit de notities:

Lijden grondfactum van de menselijke staat. Door het lijden komt de mens tot besef dat hij leeft: een leven zonder lijden is de dood. Het lijden alleen brengt het leven tot bewustzijn van zichzelf: daarom is het lijden grondfactum van de menselijke staat.

*

Hebben de grootste dichters niet altijd hun eenzaamheid bezongen, nu eens jammerend, dan weer profetisch of geresigneerd? De unio mystica, de mystieke vereniging van de ziel met God, is immers alleen maar een uiting van het intense verlangen naar vereniging met de naaste (want wat is God anders dan een op het scherm der eeuwigheid geprojecteerde foto van onze naaste?) Het slot van Beethovens Negende is zulk een visioen van ene nadere werkelijkheid, een visioen dat alleen maar in de ziel van een hopeloos eenzame kan opdoemen. ‘Alle Menschen werden Brüder…’ Dit is tevens het Leitmotiv van de Russische literatuur en het eenzaam zijn is de diepste oorzaak van alle misstappen die Dostojevski’s helden begaan en steeds moet de verzoening plaatsvinden door vereniging met de medemens. Raskolnikow boet zijn schuld door de verbanning op zich te nemen, d.w. dus z. dat hij zich voor de mening van zijn medemens buigt en broederschaps-idee accepteert: en het is de liefde van een vrouw, die hem tenslotte tot deze bevrijding van zijn individualiteit, zijn eenzaamheid brengt. Het is dus de vrouw, de vrouw als minnares, die de ban van onze geslotenheid verbreekt… en hierin ligt juist het utopische van Dostojevski’s wereldbeschouwing. Dante is in dit opzicht aardser, reëler: want zijn uiteindelijke vereniging met Beatrice, met den-medemens dus, kan alleen in de hemel plaatsvinden, d.w.z. nooit (of in een visionaire toekomst, die buiten onze aardse werkelijkheid ligt). Daarom is het experiment van Don Juan ook onverbiddelijk tot mislukking gedoemd, want ook hij zocht immers de verlossing hier in aard.

 

*

 

Spanjaarden en Russen daadmensen. Spanjaarden en Russen zijn, in tegenstelling tot de Fransen voor wie de theoretische houding kenmerkend is, daadmensen. […] Maar het verschil: de daad van de Spanjaard is het natuurlijk verlengstuk van zijn geest, terwijl die van een Rus een sprong is. De Rus is een Hamlet, die net zo lang door zijn ideeën heen en weer geslingerd wordt, tot hij er ineens genoeg van heeft en in een zinneloos daad-verlangen van de tarpeische rots springt: een sprong, die uit de aard der zaak slechts eenmalig is. Het leven van een Spanjaard daarentegen is een continuüm van daden, ieder idee gaat automatisch over in zijn concretisering (Don Quichote). Op artistiek terrein is Picasso de typische Spanjaard: met zijn technieken (roze, blauw, etc. periode) is hij De Don Juan van de schilderkunst. Een Russische schilder, die in dezelfde naoorlogse problematiek gevangen zat, ging van het coloriet over tot een zwartwittechniek, vandaar tot een wit-wit-techniek en vandaar logischerwijs tot zelfmoord. Dat is het typisch Russische: doorstormen tot de uiterste grens – en dan in de afgrond springen. (de rechtlijnigheid van de Rus).

*
Religiositeit als kuddedrift. Wat wij ‘religieus gevoel’ noemen, is niets dan een verzamelnaam voor alle mogelijke menselijke aandoeningen, driften, stemmingen. Wat de doorsnee-kerkganger onder zijn ‘godsvrucht’ verstaat, is gewoonlijk niets anders dan een bepaalde vorm van kuddedrift: een instinkt dat met de meest verschillende namen bekeeld wordt, al naar gelang het teken, waaronder de drift staat. Ontlaadt hij zich in een meeting, dan spreken we van vaderlandsliefde, ontlaadt zij zich in een kerk, dan spreken wij van godsvrucht.
*
Religiositeit als gebrek aan psychologisch inzicht. Wanneer iemand een gevoel heeft, dat hij niet onmiddellijk onder een van de bekende vakjes: liefde, maagpijn, verveling, vreugde etc. kan thuisbrengen, dan denkt hij al gauw: dit moet het religieuze gevoel zijn! Of ook: wanneer men verheugd is zonder te weten waarom of bedroefd zonder te weten waarom, dan wordt de oorzaak al gauw op een godheid geschoven. God als de som van alles wat men niet begrijpt. Credo quia absurdum.

De losgeslagene

De roep om vrijheid en de afkeer van het rationalisme en verstikkende dogma’s en deugden van kerk en staat zijn ook belangrijke thema’s in de gedichten die in Koopers nalatenschap werden aangetroffen. De drie gedichten, waarvan alleen ‘De losgeslagene’ door Paul Rodenko is gedateerd, worden hier voor het eerst gepubliceerd:

(Maart 1942)

 

Het was niet Paul Rodenko’s beste poëzie die zijn therapeut onder ogen kreeg. De ‘ingeslikte’ woede wordt in de Bilthovense gedichten te concreet in beeld gebracht en zijn objecten van haat te expliciet benoemd. Hier is hij als dichter te veel de revolutionair die met zijn oproep tot geweld de wereld wil veranderen. Boeiend materiaal voor de therapeut die zo toegang kreeg tot Paul Rodenko’s ingehouden agressie, minder interessant voor de poëzielezer. Die zou, dat begreep Paul Rodenko zelf ook, meer waardering hebben voor ingetogen gedichten zoals het hierboven geciteerde ‘Zondagmiddag’, dat gedempt-rumoerig is en waarin juist door de stilte de woede indringender aanwezig is. Om die reden heeft hij de drie gedichten waarschijnlijk vernietigd – in zijn eigen nalatenschap werden ze niet aangetroffen

-, maar hij kon niet voorkomen dat Kooper ze bewaarde en dat ze ruim dertig jaar na Paul Rodenko’s dood alsnog opdoken.

De therapie bij Kooper stopte noodgedwongen vlak voor de hongerwinter van 1944, maar resultaat hadden de sessies die hij anderhalf jaar had ondergaan niet gehad. Paul Rodenko had Kooper vertrouwd en hem zijn dromen verteld en notities en gedichten gegeven in de hoop dat daarin de sleutel tot de genezing van zijn stotteren zou worden gevonden. Dat was niet gebeurd en de teleurstelling over de Jungiaanse therapie van Kooper moet groot geweest zijn. Dat tijdens de behandeling ook zijn poëzie onderwerp van gesprek was geweest, was extra pijnlijk. Bovendien had de ‘foute’ Kooper, die zelf op 16 april 1945, dus drie weken voor de bevrijding, aan de gevolgen van een hersenbloeding stierf, hem na de Tweede Wereldoorlog in een lastig pakket gebracht door in 1943 als voorwaarde voor de therapie te stellen dat hij, Rodenko, de loyaliteitsverklaring moest tekenen. Hiermee verklaarde Paul Rodenko zich loyaal aan de Duitse bezetter en kon hij zijn studie en therapie vervolgen. Deze faux pas zou hem na de bevrijding lange tijd blijven achtervolgen. Paul Rodenko werd enkele jaren als student geschorst. De gebeurtenissen in Utrecht en Bilthoven vormden een dieptepunt in zijn bestaan.

Pogingen te genezen van zijn angsten en spraakgebrek deed hij daarna niet meer. Hij verzette zich vanaf dat moment tegen een persoonlijke interpretatie van gedichten van hemzelf en van anderen. Het blootleggen van innerlijke conflicten

van de dichter door middel van poëzieanalyse was zinloos, had hij in Bilthoven geleerd. Hij wendde de kunst op een diametraal andere wijze aan voor de oplossing van zijn innerlijke conflicten en plaatste zich als schrijver naast de maatschappelijke orde. Het vers moest niet meer zijn werkelijkheid weergeven, maar diende haar te ondermijnen. De dichter moest de woorden ontdoen van hun oorspronkelijke betekenis om daarna in het gedicht een nieuwe werkelijkheid te creëren die was gezuiverd van ‘de slakken van herinnering, verleden, traditie, zowel persoonlijk (het ik met zijn hebben en houden) als collectief (de wereld, de maatschappij)’.4 Zo kon de poëzie hem bevrijden van het verleden en zo kwamen leven en werk bij Paul Rodenko, zij het op een andere manier, toch weer samen. Zijn nieuwe benadering van leven en kunst had geen gevolgen voor de appreciatie van zijn essays, wel voor die van zijn latere gedichten. Zij waren te veel een constructie, te veel het werk van een dichter die liever thema’s en motieven uit de wereldliteratuur dan eigen gedachten en gevoelens in zijn poëzie verwerkt. Paul Rodenko begreep zelf ook dat zijn gedichten niet meer ‘zomaar’ waren geschreven, wat hij betreurde. In huiselijke kring sprak hij daar wel eens over en hij citeerde dan het zenboeddhistisch geheim van de boogschieter: ‘Je kunt alleen maar raak schieten door niet te denken.’5 Maar een weg terug naar zijn oorspronkelijk persoonlijk dichterschap was na wat er in Utrecht en Bilthoven was gebeurd onmogelijk.