Archief: DBNL

Anne van Buul+
‘Gij zijt niet hier gelijk gij waart’
Egiduis in de nagelaten poëzie van P.C. Boutens

‘Knoeisels’ – zo noemde P.C. Boutens (1870-1943) enkele van zijn ongepubliceerd gebleven teksten. In de door Johan Polak bezorgde Verzamelde lyriek uit 1968 zijn ook deze en andere onvoltooide en onuitgegeven gedichten opgenomen die de bezorger in de nalatenschap van Boutens heeft aangetroffen. Daar zitten interessante vondsten bij. Eén gedicht uit de afdeling ‘fragmenten’ trekt meteen de aandacht vanwege zijn titel: ‘Egidius’. Het ligt voor de hand te denken aan een verwijzing naar de mysterieuze Egidius die wordt bezongen in het Egidiuslied uit het Gruuthusehandschrift, een canoniek lied uit een zeer kostbaar veertiende-eeuws manuscript. Een nadere blik op het motto dat Boutens aan zijn ‘Egidius’ meegaf bevestigt dat. Dat luidt ‘Ic moet noch singhen een liedekijn, / Nochdan moet emmer gestorven sijn’. Het zijn de laatste twee regels van het laatste couplet uit het Egidiuslied. Polak verantwoordt dat hij ‘Egidius’ had aangetroffen in een leren boekje van oblong formaat, dat op het met rood en goud versierde omslag het jaartal 1810 en de initialen C.A.F.K. draagt, en dat naast de tekst van ‘Egidius’ alleen een tekst in Duits handschrift bevat, gedateerd ‘Berlin, den 17. Juni 1854’. Hier laat de bezorger het bij.

Opmerkelijk is dat ‘Egidius’ in de afdeling ‘fragmenten’ staat, maar in de Verzamelde lyriek wel als een afgerond gedicht gepresenteerd wordt. De weergegeven versie wekt niet de indruk nog in de maak te zijn. Een argument om ‘Egidius’ als onaf op te vatten zou kunnen zijn dat het door Boutens gekozen motto drie schrijffouten bevat. In de oorspronkelijke tekst van het Egidiuslied staat niet ‘Nochdan’ maar ‘Nochtan’, niet ‘zinghen’ maar ‘singhen’ en niet ‘gestorven’ maar ‘ghestorven’. Polak heeft deze fouten keurig overgenomen, maar er geen aantekening bij gemaakt. Je zou je kunnen afvragen: zijn deze fouten van Boutens zelf afkomstig, of hebben de geciteerde regels ook op deze manier in de door Boutens geraadpleegde bron gestaan? Ook de algemenere vraag, hoe Boutens het Egidiuslied kende en waarom hij het citeerde, wordt hier opgeroepen. Redenen genoeg om Boutens’ manuscript eens nader onder de loep te nemen.

Fragmenten en versies

Na het verschijnen van de Verzamelde lyriek kreeg Wouter Blok via een neef van Boutens een aantal onbekende fragmenten uit Boutens’ nalatenschap in handen, waaronder nóg een versie van ‘Egidius’. Ditmaal was het een typoscript, verdeeld over twee helften van een doormidden geknipt quartovel. In 1970 en 1971 publiceerde Blok over zijn vondst, die nu wordt bewaard in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag. Deze documenten bieden een bijzonder kijkje in het atelier van de dichter Boutens. Veel kladjes of concepten zijn er van Boutens’ gedichten niet bewaard: hij had de gewoonte om probeersels na voltooiing van de gedichten met de asman mee te geven. De activiteiten van de poet at work blijven dus grotendeels in nevelen. Dat er van één gedicht twee versies zijn bewaard, is voor Boutens uniek. Wat kunnen deze twee documenten ons vertellen over de totstandkoming van Boutens’ gedicht, en over het hoe en waarom van de verwijzing naar het Egidiuslied?

Deze versie van ‘Egidius’ is de tekst uit het leren boekje, zoals hij in de Verzamelde lyriek wordt afgedrukt. De andere, door Blok gevonden versie verschilt daar verrassend veel van: de nieuwe vondst blijkt een eerdere versie van het gedicht in wording te zijn, hoewel er eigenlijk nog niet van één gedicht kan worden gesproken. De vier strofen staan namelijk in paren verspreid over twee helften van een doormidden geknipt vel papier en zijn Egidius 1 en Egidius 2 genoemd. Of Boutens door te nummeren de volgorde van twee delen van het gedicht wilde aangeven is onduidelijk, ook of Boutens de twee delen als losse gedichten zag en ze daarom van elkaar losknipte.

In de getypte tekst op de twee halve vellen heeft Boutens met potlood zeven correcties aangebracht, waarin twee verschillende correctielagen of -stadia kunnen worden onderscheiden. De eerste twee correcties zijn klein en met een grijs pot-

lood over de getypte tekst heen geschreven, alsof Boutens een typefout verbeterde. Een tweede correctielaag, beginnend in regel 4 van het tweede vel, kan worden herkend doordat de dichter hier zijn grijze potlood inruilt voor een blauw anilinepotlood. Op dit punt worden de correcties ook ingrijpender en schrijft Boutens ze niet meer over maar naast, onder of boven de betreffende regel. De mythe dat Boutens’ gedichten vanuit hogere sferen zijn ingegeven en vervolgens spontaan uit de pen zouden zijn gevloeid, is hiermee ontmaskerd: aan het eindresultaat ging een worsteling met woorden vooraf.

De tweede correctie, in regel twee van de eerste strofe op het tweede vel, is interessant. Boutens vervangt hier ‘Als ik’ door ‘Naast mij’. Het is niet moeilijk in de correctie ‘naast mij’ een parallel te herkennen met de woorden ‘di beneven’ (betekenis: ‘naast jou’) uit de vierde strofe van het Egidiuslied. Het zou kunnen dat Boutens hier een poging doet zijn gedicht meer naar het Egidiuslied toe te schrijven.

Omdat een datering ontbreekt, valt niet met zekerheid te zeggen wanneer ‘Egidius 1’ en ‘Egidius 2’ tot stand zijn gekomen, maar mogelijk was dat ergens in de periode 1907-1909. Begin 1907 schafte Boutens zich, volgens een brief aan zijn vriend J.M. Kakebeeke (in 1998 gepubliceerd door Marco Goud), een tweedehands Hammond-typemachine aan voor ‘den betrekkelijk geringen prijs van f 10,-’. Volgens Wouter Blok zijn de strofen over Egidius getypt met een heel andere letter dan die Boutens normaal gebruikte, maar een brief van Boutens aan de uitgever C.A.J. van Dishoeck van 18 januari 1909 is wél met dezelfde letter getypt, wat een argument kan zijn voor de veronderstelling dat ook ‘Egidius 1’ en ‘Egidius 2’ rond die tijd op de Hammond-machine zijn ontstaan. Daarbij komt het feit dat in een andere bundel van Boutens, Vergeten liedjes uit 1908, nog een echo van het Egidiuslied doorklinkt. Van het gedicht ‘Daar is een lied’ luiden de eerste regels namelijk ‘Daar is een lied dat ‘k zingen moet – / Eer de onontkoombre dood voorgoed / Mijn stille lippen vult met asch.’ Deze regels sluiten nauw aan bij de door Boutens in ‘Egidius’ geciteerde regels ‘Ic moet noch zinghen een liedekijn/ Nochtan moet emmer ghestorven sijn’ (vertaald: ‘Ik moet nog een lied zingen / Toch moet er eens gestorven worden’).

Denkmal der freundschaft

Dat we bij de twee losse vellen te maken hebben met de vroegst overgeleverde versie van de strofen over Egidius weten we doordat de correcties op het typoscript in het leren boekje zijn overgenomen. Maar helemaal tevreden was Boutens nog niet: in de herziene tekst voegde hij weer twee nieuwe varianten toe. Ook dat annoteert Polak in de Verzamelde lyriek niet. Evenmin een ander interessant feit dat nadere bestudering van het leren boekje oplevert: op de rug van het boekje staan bovenaan de resten van een drietal woorden: ‘Denkmal der Freundschaft’, zoals al is opgemerkt door Blok. Van dat laatste woord resteren alleen de letters ‘Freund’ en ‘ch’, de rest is afgescheurd. Door de versleten rug en de Duitse tekst in het midden krijg je de in-

druk dat iemand anders, waarschijnlijk in Duitsland, het boekje vóór Boutens in zijn bezit heeft gehad. Boutens bezocht in april 1906 Heidelberg en in september 1910 Berlijn en Weimar, zoals Karel de Clerck vermeldt in zijn biografie uit 1969. De schrijver kan het leren boekje tijdens deze reizen in handen hebben gekregen. Het meest aannemelijk is het jaar 1910, want de Duitse tekst in het boekje is in Berlijn gedateerd. Wel blijft onbekend wanneer Boutens erin geschreven heeft en hoeveel tijd er heeft gezeten tussen het maken van de getypte en de handgeschreven versie.

Zowel de vorm en de maat als de titel op de rug zouden erop kunnen wijzen dat Boutens’ leren boekje oorspronkelijk als Liber amicorum is bedoeld. Maar zo’n vriendenboek zou Boutens pas op zijn zeventigste verjaardag in 1940 aangeboden worden. Wat Boutens in het boekje geschreven heeft sluit niettemin goed aan bij de titel op de rug: het gedicht ‘Egidius’ kan gezien worden als een ode aan een vriendschap.

In het leren boekje krijgen de vier strofen één overkoepelende titel, waardoor de strikte scheiding tussen de twee delen vervalt. Ook wordt het citaat uit het Egidiuslied toegevoegd. Dit zijn signalen dat Boutens de strofen als een geheel opvatte. Maar de strofen blijven wel twee aan twee op losse bladzijden bij elkaar staan, en het idee van een reeks – het boekje telt nog vele lege bladzijden die met strofen gevuld hadden kunnen worden – behoort nog altijd tot de mogelijkheden.

‘Ic moet noch zinghen’: het egidiuslied

De eerste en enige bron voor het Egidiuslied is het Gruuthusehandschrift, dat omstreeks 1400 in Brugge is vervaardigd en is vernoemd naar de eerst bekende eigenaar, Lodewijk van Gruuthuse. Het handschrift bevat een groot aantal unieke, want niet elders overgeleverde Middelnederlandse gebeden, liederen en gedichten. In 2007 is dit kostbare document door de Koninklijke Bibliotheek Den Haag verworven. Andries van den Abeele heeft voor De Parelduiker (2007/1) de wandel van het handschrift en de bewogen voorgeschiedenis van deze aankoop beschreven.

Het Egidiuslied is verreweg de beroemdste tekst uit het Gruuthusehandschrift

geworden. Van de honderdzevenenveertig liederen die samen het middengedeelte van het handschrift vormen, is het Egidiuslied het achtennegentigste. Het is een van de vijfenveertig rondelen en behoort tot de zogenaamde Maria-Egidius-cyclus (liederen 97-101), waarin liederen aan Maria en aan Egidius elkaar afwisselen. De liedvorm van het rondeel heeft een specifieke tekststructuur: de opeenvolging van een volledig refrein, een kort couplet, een gedeeltelijk refrein, een lang couplet en een volledig refrein is karakteristiek. Dit is de tekst uit het handschrift, die te vinden is op www.kb.nl/gruuthuse:

Er zijn vanaf het einde van de negentiende eeuw een groot aantal bloemlezingen van middeleeuwse literatuur verschenen waarin het Egidiuslied is opgenomen. Boutens kan het gedicht dus uit verschillende bronnen hebben gekend. Vanaf 1927 had hij zelf ook een uitgave van het Egidiuslied met muzieknotatie van Willem F. Breman in zijn boekenkast staan, maar deze uitgave bevat, net als andere geraadpleegde uitgaven uit die tijd, niet dezelfde fouten als in Boutens’ citaat.

Gezien het soort schrijffouten lijkt het erop dat Boutens het Egidiuslied gehoord heeft – uit de uitgave met muzieknotatie die Boutens in zijn bezit had, blijkt dat het lied in Boutens’ tijd ook werd uitgevoerd – en op basis van zijn herinnering het citaat heeft opgeschreven, zonder op dat moment een papieren bron ter beschikking te hebben. Als Boutens een uitvoering van het Egidiuslied gehoord heeft, dan kan hij goed ‘nochdan’ in plaats van ‘nochtan’ verstaan hebben. De letter ‘h’ in ‘gestorven’ is niet te horen, en Boutens kan hebben verondersteld dat de letter ‘z’ in de middeleeuwse schrijftaal nog niet bestond, wat zijn ‘singhen’ zou verklaren.

Homo-erotiek

Het Egidiuslied was in Boutens’ tijd zeer populair en het heeft die populariteit tot op de dag van vandaag niet meer verloren. Herman Brinkman, editeur van het Gruuthusehandschrift, heeft een aantal factoren genoemd die deze waardering zouden kunnen verklaren, zoals een romantische literaire esthetica, dichterlijk meesterschap en een emotionerend, inleefbaar thema. Maar hij draagt ook nog twee andere factoren aan die in de hele receptiegeschiedenis een rol spelen en bijgedragen kunnen hebben aan de grote belangstelling die er, ook bij Boutens, voor het lied ontstond. In de receptie – niet in het gedicht zelf – wordt namelijk een dramatische achtergrond gesuggereerd die bestaat uit twee componenten: een zweem van homo-erotiek en de suggestie van dood uit vrije wil. Het Egidiuslied zelf laat grote twijfel bestaan over de vraag of er in het gedicht sprake is van méér dan vriendschap tussen twee mannen, hoewel dat idee wel door de regel ‘mi lanct na di’ kan worden opgeroepen. In de receptie van het lied wordt echter gesproken van een liefdeslied ‘in den gevoelstoon “van de liefde, die vriendschap heet”’ (Frans Bastiaanse). Ook is het gedicht later opgenomen in twee bloemlezingen met Ne-

derlandse liefdesgedichten (Groot 1981 en Komrij 2002). We weten natuurlijk dat Boutens zelf op mannen viel, en daar met name in zijn Strofen van Andries de Hoghe (1919), die hij onder pseudoniem publiceerde, vrij expliciet uiting aan gaf. Misschien las of hoorde ook hij in het Egidiuslied die homo-erotische ondertoon, wat zijn belangstelling voor het lied zou kunnen verklaren. Maar in zijn eigen Egidius-gedicht blijft impliciet wie de ‘gij’ is die is gestorven: het kan een vriend zijn, een geliefde of een minder concreet persoon. Voor een liefdesrelatie tussen de gij en de ik biedt het gedicht ook weinig aanwijzingen. Alleen de regel ‘De honger van mijn oog versmacht’ zou liefde kunnen suggereren, doordat ‘versmachten’ betekent: ‘sterke begeerte’ en zelfs ‘omkomen door gebrek aan hetgeen men nodig heeft’, wat op meer dan vriendschappelijke gevoelens lijkt te wijzen.

De tweede factor die een rol kan hebben gespeeld in Boutens’ keuze voor het motto uit het Egidiuslied is de suggestie van zelfdoding die uit het lied zou spreken. Deze interpretatie berust echter op een hardnekkig misverstand over de regel ‘Du coors die doot, du liets mi tleven’ – ‘Jij koos de dood, je liet mij het leven’ lijkt een voor de hand liggende vertaling, en die keuze voor ‘jij koos’ hebben editeurs, vertalers en hertalers ook haast eensgezind gemaakt. Maar het Middelnederlands woordenboek leert ons iets heel anders over de betekenis van ‘coors’ in de Middeleeuwen: ‘coors’ komt van het werkwoord ‘coren’ en betekent smaken of met den geest

ondervinden, vooral van onaangename gewaarwordingen, dus ook lijden en ondergaan. Door de consequente en dus incorrecte vertaling met ‘koos’ krijgt de dood van Egidius iets geheimzinnigs en lijkt het of in dit lied een middeleeuws taboe wordt aangesneden.

Zou deze interpretatie van het lied, die rond 1900 algemeen aanvaard werd, Boutens ook aangetrokken hebben? Wanneer we ervan uitgaan dat het gedicht na 1907 is geschreven, dan zien we dat nog meer gedichten van Boutens uit die periode de dood als thema hebben. En in die tijd deed er zich ook een zelfmoord in Boutens’ omgeving voor: die van Jan Samuel van Drooge in juni 1908. Van Drooge was een Delftse student die aan Boutens enkele van zijn gedichten ter beoordeling had

gestuurd, die Boutens echter per kerende post retourneerde. Van Drooge had namelijk aan de dichter geschreven dat hij zijn beste verzen niet had meegezonden, waarop Boutens terugschreef dat het geen zin had om gedichten te lezen die de auteur zelf al had afgekeurd. Toen Boutens hoorde dat Van Drooge een einde aan zijn leven had gemaakt, voelde hij zich schuldig. In verschillende in die tijd ontstane werken van Boutens zitten elementen die erop wijzen dat Boutens de overleden student via zijn werk wilde eren, zoals Wouter Blok in 1983 aantoonde. Het heeft jaren geduurd voordat Boutens over de dood van Van Drooge heen was, en het is goed mogelijk dat ook het gedicht ‘Egidius’ een weerslag is van het verwerkingsproces dat Boutens doormaakte. De geheimzinnigheid rond de dood van de middeleeuwse Egidius, waarin Boutens aspecten van zijn eigen omgeving kan hebben herkend, kan Boutens’ fascinatie voor het lied en zijn besluit om het in zijn eigen gedicht op te nemen in de hand hebben gewerkt.

‘De wankle vleuglen van dit lied’: parallellen

De eerste regel die Boutens uit het Egidiuslied citeert, ‘Ic moet noch zinghen een liedekijn’, legt de nadruk op de activiteit van de dichter of zanger en ze bevordert een poëticale lezing van Boutens’ gedicht. Het lijkt erop dat de ‘ik’ in beide gedichten zelf de zanger of dichter is, die in beide gevallen ongelukkig op aarde is achtergebleven en daar zijn lied nog zingt. Beiden beschikken over het bijzondere ver-

mogen om met hun dichterlijke talenten contact te krijgen met de hogere wereld waarin de dode geliefde zich bevindt en zo de grenzen van ruimte en tijd te overschrijden.

Beide versies van Boutens’ Egidiusgedicht bestaan uit versregels van vier jamben, maar Boutens maakte er geen rondeel van, zoals het Egidiuslied dat is. Toch is het interessant dat Boutens hetzelfde metrum heeft gekozen: zou hij zijn gedicht ook als een lied hebben bedoeld? Boutens had wel iets met liederen: zijn bundels heetten bijvoorbeeld Vergeten liedjes (1908), Carmina (1912) en Liederen van Isoude (1921) en hij hechtte altijd grote waarde aan het ritme en het melodische van zijn poëzie, zoals hij benadrukt in zijn lezing ‘Vorm en vormeloosheid in de dichtkunst’ uit 1933 (in 1964 gepubliceerd door Karel de Clerck).

In ‘Egidius’ lopen de thematiek van het horen en het zien door elkaar. De tweede en de derde strofe hangen samen omdat in allebei een oog voorkomt dat contact zoekt met het oog van een ander in een hogere werkelijkheid. Het zicht vormt in deze strofen het belangrijkste zintuig in de poging tot contact. Met de woorden ‘helder’, ‘schijnen’ en ‘glans’ wordt hier de aanblik van het hogere beschreven, en dat sluit aan bij het ‘Claerre dan der zonnen scijn’ waarmee de hemel in het Egidiuslied wordt aangeduid. De vierde strofe staat in contrast met de tweede en de derde omdat daarin met een ander zintuig, het gehoor, geprobeerd wordt contact te maken. Het horen kwam wel al voor in de eerste strofe, waar de ‘ik’ woorden opzegt die zijn moeder voorzei, waardoor hij schrikt van zijn eigen stem, en ze staat dus thematisch met de vierde strofe in verband. In beide strofen overheerst de thematiek van geluid en stilte, die door het citaat en de liedvorm van de middeleeuwse intertekst gegenereerd lijkt te worden. De overeenkomst tussen de twee buitenste strofen, contrasterend met de thematische eenheid van de twee binnenste strofen, maakt het verband tussen de in eerste instantie over twee bladen verspreide delen van het gedicht sterker. Het idee dat ‘Egidius’ als een afgerond gedicht moet worden gezien, wordt hierdoor aannemelijker.

De eerste geciteerde regel uit het Egidiuslied lokt een poëticale lezing uit: het is de dichter die spreekt en contact maakt met de ander via de ogen en door middel van geluid, van gezang. De tweede regel van het motto, ‘Nochtan moet emmer ghestorven sijn’, kan voor Boutens van belang zijn geweest vanwege het woord ‘ghestorven’. Door deze regel te citeren wordt expliciet gemaakt wat Boutens in de twee eerste regels van de derde strofe probeert te zeggen: een geliefd persoon is overleden. In beide ‘liederen’ komt de ‘ik’ er bovendien het slechtst vanaf: op aarde heerst pijn, eenzaamheid, honger en verlangen; in de hemel is zonneschijn, licht, stilte en heerlijkheid. Het leven na de dood wordt door beide dichters verheerlijkt en een verlangen naar die hemel is dan ook steeds aanwezig. In het Egidiuslied zal Boutens veel van zijn eigen visie op leven en dood hebben herkend. De tweede geciteerde regel kan ook als geruststelling bedoeld zijn: iedereen, ook de dichter, zal eens moeten (mogen!) sterven.

‘Een werkman in mijn eigen hof’

Het geval van Boutens’ ‘Egidius’ laat zien dat verschillende invloeden bij de totstandkoming van Boutens’ gedichten een rol kunnen spelen. Oude bronnen zoals het Egidiuslied, muziekuitvoeringen, contemporaine modes zoals de belangstelling voor de Middeleeuwen en ook gebeurtenissen in Boutens’ persoonlijke leven bepalen mede de aard van het gedicht. Verscheidene elementen uit Boutens’ gedicht lijken door de kennis van het Egidiuslied te zijn ontstaan. Door de context van zijn tijd kan Boutens bekend zijn geraakt met het Egidiuslied, en de mythe die er om het gedicht gevormd werd kan zijn belangstelling ervoor hebben vergroot.

In september 1909 schrijft Boutens aan zijn collega-schrijver Gerard van Hulzen: ‘Ik verlang niets te zijn dan een bescheiden werkman in mijn eigen hof.’ Wat Boutens hier expliciet over zijn dichterlijke arbeid aan een vriend toevertrouwt – gedichten komen hem niet aangewaaid, er is werk aan de winkel – contrasteert met het beeld dat over hem als aan de aarde ontheven dichter bestond, maar strookt met het beeld dat van hem als dichter naar voren komt uit zijn spaarzaam overgeleverde manuscripten. Zijn gedichten blijken niet alleen een weerslag van de bevangenheid door en het contact met het hogere te zijn, zij zijn ook producten van een schrijfproces met verschillende stadia, waarop verschillende culturele omgevingsfactoren hun invloed hebben gehad. Aandacht voor het ontstaansproces van gedichten door bestudering van ‘knoeisels’ en ander archiefmateriaal kan in belangrijke mate bijdragen aan het inzicht in deze poëzie.

Met dank aan Jan Gielkens en Herman Brinkman

Archiefbronnen

De twee versies van Boutens’ ‘Egidius’ staan in het kaartsysteem van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag omschreven als ‘H1. Egidius, 3 bladen (ingebonden in leren band)’ en ‘H1. Egidius, 3 bladen’. – Ook de geciteerde brief aan Gerard van Hulzen bevindt zich in het Letterkundig Museum. – Boutens’ Liber Amicorum uit 1940 bevat meer dan vijftig bijdragen van vrienden en bewonderaars, onder wie Lodewijk van Deyssel, J.C. Bloem, A. Roland Holst, Top Naeff en Dirk Coster; het wordt bewaard in de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg. – Ook in Middelburg wordt bewaard Egidius, waer bestu bleven?, de gedrukte muzieknotatie van Willem F. Breman (Amsterdam 1924). – Het Gruuthusehandschrift wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, het Egidiuslied staat op folia 28r en 28v (http://www.kb.nl/galerie/gruuthuse/index-2.html). Aan het Huygens Instituut in Den Haag werkt Herman Brinkman aan een editie van het Gruuthusehandschrift. Voor foto’s van het handschrift, transcripties van de teksten en informatie over het handschrift zie: www.kb.nl/gruuthuse. Het Egidiuslied kan beluisterd worden op www.literatuurgeschiedenis.nl.

Literatuur

Andries van den Abeele, ‘Een les in alertheid en voorkomendheid. De dag dat het Gruuthusehandschrift verkocht werd.’ In: De Parelduiker (2007), p. 39-49.

F. Bastiaanse, Overzicht van de ontwikkeling der Nederlandsche letterkunde. Met bloemlezing en illustraties, Dl. 1, Amsterdam 1914.

W. Blok, ‘Onbekende fragmenten uit de nalatenschap van P.C. Boutens.’ In: Studia Neerlandica, 1 (1970) 2, p. 1-6.

W. Blok, ‘Onbekende fragmenten uit de nalatenschap van P.C. Boutens’, in: Studia Neerlandica, 2 (1971) 6, p. 99-113.

Wouter Blok, P.C. Boutens en de nalatenschap van Andries de Hoghe. Amsterdam 1983.

P.C. Boutens, Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe. Naar het handschrift uitgegeven door P.C. Boutens. Bussum: Van Dishoeck 1919.

P.C. Boutens, Strofen en andere verzen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe. Uitgegeven en ingeleid door P.C. Boutens. Maastricht: Stols 1932.

P.C. Boutens, ‘Vorm en vormeloosheid in de dichtkunst. Bezorgd door Karel de Clerck’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde, 1964. p. 359-370.

P.C. Boutens, Verzamelde lyriek. Amsterdam 1968.

Herman Brinkman, ‘“Schoon onderworpen droefheid”. Over opmars, resonantie en interpretatie van het Egidiuslied’. in: Louis Peter Grijp, Frank Willaert (red.), De fiere nachtegaal. Het Nederlandse lied in de middeleeuwen. Amsterdam 2008, p. 129-147.

Paul Claes, ‘De Sleutel. Het “Egidiuslied” uit het Gruuthuse-handschrift’. In: Ons Erfdeel, 51 (2008) 1, p. 81-83.

Karel de Clerck, Uit het leven van P.C. Boutens. Amsterdam 1969.

Marco Goud, ‘“Neem nooit een molenaarsdochter!” Brieven van P.C. Boutens aan zijn vriend J.M. Kakebeeke’. In: Jaarboek 7. Letterkundig Museum. Den Haag 1998, p. 21-58.

J. Groot (ed.), De Liefste. Een bloemlezing liefdesgedichten uit de Nederlandse poëzie. Amsterdam 1981.

A.H. Hoffmann von Fallersleben, Horae Belgicae. Amsterdam 1968 (fotomechanische herdruk van de uitgave Vratislaviae 1837-1854).

Gerrit Komrij (ed.), Hebban olla vogala. De mooiste liefdesgedichten uit de Middeleeuwen. Amsterdam 2002.

Oudvlaemsche Liederen der XIVe en XVe eeuw, uitgave door C. Carton naar een hs. Behorende aan de burggraaf De Croeser de Berghes. Gent 1848.

J. Reynaert, ‘Aspecten van de dichtvorm’. In: id., Laet ons voort vroylijk maken zanc. Opstellen over de lyriek in het Gruuthusehandschrift. Gent 1999, p. 59-84.

D.C. Tinbergen (red.), Nederlandsche Lyriek vanaf de dertiende eeuw tot 1880. Deel 1: De Middeleeuwen. Leiden 1920.

Bernard Sijtsma
Bij de Meester

‘De penhouder waarmee dat ontroerende boek op het papier is gesteld, die is gestolen, ik weet niet door wie, maar het kamertje is er nog, en het dakraam waarboven de wolken zich maar voortspoeden. Of je schrijft er absoluut niets, of iets dat de gehele bewoonde wereld verbaast.’ (G.K. van het Reve over huize Het Gras te Greonterp, Friesland, in een brief aan Simon Carmiggelt. De Taal der Liefde, blz. 80, derde druk, maart 1972)

De Leeuwarder Courant haalde bovenstaande woorden van de zo roemruchte schrijver vol trots aan. Het boek Nader tot U was toch maar in Friesland geschreven. Dat Van het Reve óók schrijft: ‘als je er permanent woont raak je van alles en iedereen vervreemd’ en ‘ik heb het gevoel, dat ik hier (bedoeld wordt Veenendaal) veiliger en geborgener zit dan in Friesland’, daar praat de Courant niet over.

Van het Reve heb ik maar één keer in Greonterp bezocht. In de zomer van 196.. Nader tot U was nog niet uitgegeven, de storm rond Op weg naar het Einde nog maar net uitgeraasd. Na bijna een jaar correspondentie was ik eindelijk zo ver, dat ik een bezoek aandurfde. Ik ben tamelijk verlegen van aard, zie mijn zelfvertrouwen bij het minste geringste ineenstorten, vind vaak alles wat ik zeg vrij overbodig – zodat ik beschaamd mijn mond houd – en ben vooral bang dat de mensen, waar ik iets om geef, zich af gaan vragen, wat zij in vredesnaam ooit in mij gezien hebben. En in 196. was dat allemaal nog erger. Ik verlangde naar het bezoek aan Van het Reve en tegelijkertijd wenste ik dat het maar nooit plaats zou vinden. De afspraak was gemaakt: als ik toch in Friesland was (de gebruikelijke zomerlogeerpartij bij mijn ouders in Drachten), kon ik de Meester bezoeken zonder daar een lange en dure reis vanuit Amsterdam voor te hoeven ondernemen. Met de autobus kon ik naar Sneek reizen. Van het Reve’s levensgezel Willem van A. (die als Teigetje meer bekendheid geniet) zou mij met de Volkswagen van het Sneeker station afhalen.

Het was prachtig zomerweer. Ook bij mijn latere bezoeken aan Van het Reve was er onveranderlijk hel zonlicht en een wolkenloze hemel, realiseer ik mij nu. Zou dat iets te betekenen hebben? Zoiets als Koninginnedag, waarbij het Oranjezonnetje ook nimmer verstek laat gaan.

Bij de bushalte kwam de bijna dove buurvrouw van mijn ouders voorbij. Ik wendde mijn gezicht af en probeerde mij tussen de wachtende mensen te verschuilen. Maar ze had mij reeds ontdekt. ‘Al weer terug naar Amsterdam?’ schreeuwde ze

in het Nederlands. Mijn ouders sprak ze in het Fries toe. Mij in het Nederlands. Ik schudde het hoofd. ‘Ik moet even naar Sneek.’

‘Wat?’

‘Ik moet even naar Sneek!’ riep ik heel hard. Sommige mensen keken verbaasd. Anderen grinnikten. Ik kreeg een kleur en vreesde dat de buurvrouw zou beginnen over een neef of zoiets, die sinds de oorlog in Sneek woonde, met vrouw en debiele tweeling. Zo’n type was ze.

‘Het is mooi weer’, zei ze en keek mij afwachtend aan. Hield ze er rekening mee dat ik er misschien anders over zou denken?

‘Erg mooi’, zei ik.

‘Goeie reis!’ riep ze en liep verder. Een dikke vrouw in een groene jas, moeilijk lopend, met een feloranje boodschappentas.

Het Sneekermeer zag wit van de zeilboten. Alles was licht en blij en zonovergoten. Ik slikte een paar kalmeringstabletten en was somber gestemd omtrent de afloop van het bezoek. Bij het station was er geen Volkswagen te zien. Ik slikte nog een tablet en kreeg het koud. En dat was raar, aangezien het ongeveer de warmste dag van dat jaar was. Ik dumpte de rest van de tabletten in een vuilbak en werd kwaad. Wat was ik voor een klootzak mij zo neurotisch te gedragen! Men is die men is. En als dat niet genoeg was, kon Van het Reve rustig doodvallen, met z’n hele troep erbij (wat dat laatste dan ook in mocht houden). Iemand sprak mij aan. Een oude man met een schipperspet op. Hij sprak Fries. Hoewel ik mij in die dagen met tegenzin van het Fries bediende, was ik nu blij iets in die taal terug te kunnen zeggen. Waarom? Ik weet het niet. De oude man wandelde weer verder. Ik kreeg het nu warm. Erg warm. Ik zocht de schaduw op, terwijl ik scherp bleef uitkijken naar de blauwe Volkswagen. Bij het opsteken van de derde of vierde sigaret liet ik de aansteker op de grond vallen. Een kleine, donkergekleurde aansteker, zodat ik er gebukt naar moest zoeken. Zo trof Willem mij aan. Ik stak verrast mijn hand uit en ontdekte dat wij allebei even verlegen waren. Een mager, schuchter gezicht, met vriendelijke ogen achter brillenglazen. Zijn stem klonk zacht en sympathiek gereserveerd. Tijdens de rit spraken wij nauwelijks. Ik voelde mij ineens erg lullig, zo naast hem, terwijl hij zeker en gedecideerd het voertuig bestuurde. Eenmaal Sneek uit leek elke volgende weg weer smaller. En overal grasland. Dat er erg groen uitzag in het stralende zonlicht. We naderden een dorpje.

‘Dat is Blauwhuis’, zei Willem.

Een grote Roomse kerk, wat huizen, een café.

‘Dus kan het niet ver meer zijn’, zei ik.

‘Nee.’ Hij stuurde de auto een zeer smalle zijweg op. Een sloot er naast. Hier en daar een huis. En daarachter gras, gras en nog eens gras. De hemel wijd en verheven er boven.

Hij stond in het tuintje voor het lage, langgerekte huis. Gerard Kornelis van het Reve. Hij keek onmiskenbaar nieuwsgierig naar de tot stilstand gekomen automobiel. Die blik maakte dat ik mij plotseling rustig voelde. Hij moest tenslotte ook maar afwachten wat hij zich had aangehaald, bedacht ik.

Toen Gerard van het Reve er net woonde, heb ik een poosje serieus gedacht, dat ‘Greonterp’ een vondst van de schrijver was. Een schuilnaam voor Swidlum of Bledum. ‘Terp’, zou hij gedacht hebben, ‘dat zit altijd goed in Friesland. De weilanden zijn groen. Groener weilanden dan Friese weilanden vindt men nergens. Van groen maak ik Greon. Greonterp. Is er mooier plaatsnaam mogelijk?’ Het was dan ook een teleurstelling toen Greonterp wel degelijk echt bleek.

Natuurlijk was ik verlammend verlegen toen ik Van het Reve een hand gaf. Hij probeerde mij op mijn gemak te stellen door weinig te vragen. Hij vertelde welke planten en bloemen Teigetje in het minieme voortuintje tot bloei poogde te brengen, en toonde mij de door hem zelf vervaardigde en nog maar net aangebrachte gevelsteen.

Huize Het Gras, Jesaja 40:8
(het gras verdort, de bloem valt af, maar het woord van onzen God houdt eeuwig stand)

‘Herken je alles hier van de brieven in Tirade?’ informeerde hij, en wees op het kleine kerkhof, en het grasveldje, waar hij met Nico V. had zitten drinken. Ik herkende het inderdaad, en vroeg mij af waarom hem daar zoveel aan gelegen was. Wat later snapte ik het wel. Hij wilde bevestigd zien, dat zijn beschrijving van Alles tot in details klopte.

We betraden het huis. Van het Reve begon het eten voor de twee poezen te bereiden, die er bijzonder gezond en welvarend bijliepen. Daarna zette hij koffie en maakte een boterham voor ons. Benieuwd naar mijn levensbericht liet hij mij vertellen: waar ik werkte, hoe ik woonde, wie ik lief had, wat ik verwachtte. Het verraste mij dat hij zo aardig bleek en ik begon mij vrij gauw minder lullig en wat meer op mijn gemak te voelen. Na het eten gingen we weer naar buiten. Hij bracht mij naar de achterzijde van het huis, waar een muurtje in aanbouw was. We troffen daar de buurman aan, die ons een poosje in het zuiverste Fries toesprak en daarna op Nederlands overging. Ik wachtte mij er voor te laten merken dat ik de Friese taal beheerste, want ik wilde voor geen goud dat ik in het bijzijn van Van het Reve gedwongen zou worden een gesprek in het Fries te voeren. Dwaas, maar zo was het. Nu ben ik er wel eens trots op het Fries te beheersen. Net zo dwaas.

Toen ik Van het Reve wat later vroeg, hoe de eenvoudige dorpelingen op het feit dat twee mánnen in hun midden samenleefden, reageerden, liet hij mij met een tevreden gezicht een ingelijst papier zien (je zou het een oorkonde kunnen noemen). De dorpelingen gaven daarop van hun tevredenheid blijk, dat ‘de Schrijver G.K. van het Reve en de heer Willem van A.’ hun streek als woonstee hadden gekozen.

‘We hebben geboft dat we hier precies in een katholieke enclave zitten’, zei Van het Reve. ‘Voor Friezen zijn ze hier erg tolerant.’

We liepen een eindje het veld in en zetten ons neer in het geurige gras. De zon scheen warm op onze gezichten en handen. Van het Reve blikte op gezette tijden peinzend over het oneindige land. Bekeek dan mij weer onderzoekend, en begon op

langzame en zorgvuldige wijze uiteen te zetten hoe men naar zijn mening het beste een verhaal kan laten aanvangen en, vooral, wat men al zo dient te vermijden. Ik maakte ijverig aantekeningen. In feite drong het nauwelijks tot mij door wat hij precies beweerde, maar toch slaagde ik er in de portee van zijn betoog te noteren. Zelfs de puur technisch-typografische kopij verzorging bracht hij ter sprake (hij is journalist geweest, herinnerde ik mij).

‘Gebruik papier van redelijke kwaliteit en herhaal in Godsnaam de titel op elke pagina.’

Toen hij helemaal klaar was, vertelde ik van Theun de Vries. Hij luisterde met een somber gezicht en ik zag hoe af en toe zijn kaakspieren heftig bewogen. Ik vroeg mij af of hij een nog grotere hekel aan Theun de Vries had dan ik en zweeg voorzichtig. Maar Gerard stelde vragen en luisterde met doffe, in de hand gehouden woede naar mijn antwoorden tot ik niets meer over de socialistisch-realistische kunstenaar kon vertellen. Het Stalingedicht van De Vries vrolijkte Van het Reve weer helemaal op. En we gingen terug naar huis om iets te gebruiken.

‘Of drink je soms niet?’

‘Zo af en toe. Als de stemming er naar is.’

Brandewijn had hij niet, dus werd het een tic van oude jenever. Dagelijks ging er maar één autobus van Greonterp (of eigenlijk B.) naar Sneek, en wel om elf uur ’s ochtends. Teigetje was direct na mijn aankomst met de auto naar Amsterdam vertrokken. Ik kon natuurlijk naar Sneek proberen te liften, zei Van het Reve, ‘maar veel verkeer is er niet.’ Vermoedelijk genoot hij van de situatie met te fantaseren dat hij mij in zijn macht had. De fatale ontdekking die een slachtoffer in een De Sadefragment te laat doet.

‘Vanzelfsprekend staat er hier altijd een bed voor je klaar.’

Dat zal vast wel, dacht ik.

‘Ik hou niet van liften’, zei ik glimlachend. ‘Je moet maar afwachten bij wie je terecht komt.’

‘Ik heb eens gehoord hoe een beeldschone jongen door een reuzin van achtenvijftig, ze was directrice van een huishoudschool, in haar Opel Kadett verkracht en vervolgens gedood werd. Thuis sneed ze het goddelijke lichaam in vieren. Dat zou jou ook kunnen gebeuren. Het is dus veel verstandiger hier te blijven.’

Ik telefoneerde iemand die mijn ouders op de hoogte moest brengen van deze overnachting. Dat was dus geregeld.

Er werd nu alleen nog maar pure oude jenever geschonken, uit het vriesvak, en ik luisterde naar Gerard van het Reve, die onafgebroken het woord voerde. Lange geschiedenissen. Niet belangrijk, maar wel boeiend. Over mensen die dood waren. Of nog leefden. Vaak klonk zijn stem droog en een beetje krakerig-plechtig, zoals men dat van hem kent uit zijn televisieoptredens. Maar soms ook giechelig schril als hij een grap vertelde. Uitmondend in een lacherig gekakel dat dan weer abrupt stopte. Als hij sprak over zaken die hij verafschuwde, of simpelweg alleen maar afkeurde, was zijn stem somber. Geen twijfel, ik hou zeer veel van de stem van G.K. van het Re-

ve. Zij is uitdrukkingsvol, tolk van velerlei stemmingen, rijk als zijn geschreven woord!

Toen in de namiddag de ergste hitte voorbij was, stelde hij voor naar B. te wandelen en weer terug. Maar op mijn benen staan, het moest wel even wennen. Zeker wel na vijf glaasjes oude jenever op één middag, het is geen dagelijks werk. Ik zette mijn zonnebril op. Het licht was nog hel. En terwijl men mij dus minder goed kon zien, zag ik zélf daarentegen weer des te beter. De overgang van het koele vertrek naar de hete landweg vergde meer van mij dan ik had verwacht. Onder geen voorwaarde wilde ik in de berm gaan staan overgeven. Ik struikelde over een oneffenheid in de weg. Maar ik bleef overeind. ‘Het valt best mee’, zei ik hardop. Gerard zei niets. Hij glimlachte en keek mij van opzij peilend aan. ‘Straks krijg je wat te eten. Lust je wel kalfsnieren?’

Ik knikte. ‘Ik lust alles.’

Ik had mij enigszins overmoedig gevoeld, maar naarmate de invloed van de alcohol afnam, nam mijn obligate geremdheid weer toe. Wanneer zal ik daar ooit van genezen en iemand eindelijk eens onbevangen tegemoet durven treden, bedacht ik somber. Voorzichtig bekeek ik het profiel van Gerard. Hij hield zijn ogen op het wegdek gericht, en liep maar voort. Bij de grote Roomse kerk in B. wilde Gerard met mij het kerkhof op. Maar er wás al iemand op het kerkhof, dus zagen we er maar van af. Bij het café nam hij mij bij de arm om mij te attenderen op een zuurtjesroze gekleurd aanplakbiljet, dat in het venster van het café hing. Het deelde mede dat de ‘jongerein’ (jeugdvereniging) bij haar halfjaarlijkse uitvoering een klucht in drie bedrijven zou opvoeren die de titel droeg: ‘Een boer zonder knecht, een vrouw zonder boer’. Regie-aanwijzingen: mevrouw G. Hielkema-Woudstra.

‘Wat een rare titel’, mompelde ik. Van het Reve liet mijn arm los en we gingen naar binnen. ‘Wat me vooral hindert, zijn de regie-aanwijzingen van mevrouw G. Hielkema-Woudstra’, verklaarde hij.

Aanwezigen in het café waren de kastelein en drie klanten. Hun groet leek joviaal. Mij bekeken ze onbeschaamd nieuwsgierig.

‘Een rondje van Pier hier’, zei de kastelein in het Nederlands.

‘Waarom?’ vroeg Gerard.

‘Waarom, Pier?’ riep nog iemand.

Pier, een kleine, tengere man van vijftig in een te grote overall, lachte zijn bruine tanden bloot. ‘Dat zeg ik niet!’ riep hij in het Fries.

‘Zelf weten’, mompelde Gerard en nam een oude jenever. Ik nam een cola. De mannen, de kastelein incluis, bléven mij aanstaren. Ik werd er verlegen onder en zette een brutaal gezicht.

‘Heb je enig idee waarom ze mij zo aangapen?’ fluisterde ik.

‘Ze hebben je nooit eerder gezien’, zei Gerard zacht. ‘Teigetje kennen ze. En een heleboel van onze bekenden. Jou niet.’

Ze denken natuurlijk dat ik één van z’n hoerige vriendjes ben, dacht ik. Zijn boeken zullen ze niet gelezen hebben. Maar zijn reputatie kennen ze, vanzelfsprekend.

Ze beloeren mij, terwijl ze zich afvragen hoe je als man liefde met mij bedrijven moet. Hoe die bliksemse Gerard van het Reve dat lapt, en wat hij er aan vindt. En wat ik er aan vind. Ik dronk mijn glas leeg, begon een sigaret te roken en staarde uit het raam. Zou het kunnen zijn, dat Gerard inderdaad met mij naar bed wilde. Wat te doen, als hij het mij voor zou stellen. Ik bekeek hem snel. Geil ben ik niet van hem. Eerder een beetje bang. Stel je voor: ik laat hem begaan. Waar moet dat toe leiden? Gerard keek mij aan en glimlachte. Als hij maar niet denkt dat ik voor Sex naar Greonterp ben gekomen. Daarvoor kan ik waarachtig wel thuis, in Amsterdam, terecht. Ik had het aanbod te overnachten moeten afwijzen. Hij trekt verkeerde conclusies.

‘Wat drinken de heren?’ hoorde ik hem vragen. De heren dronken Berenburg, Gerard weer een oude en ik nog een cola. Daarna vertrokken we. Tot aan huize ‘Het Gras’ zwegen we. Gerard ging eten koken en verzocht mij om hem in de keuken gezelschap te houden. Plots zei hij: ‘Er is niets op tegen met een oudere vriendin samen te wonen, zolang je je behaaglijk voelt. Als het lijkt of ze je gevangen gaat houden, maak er dan een eind aan.’ Ik had hem geschreven dat ik mij veilig en prettig voelde in het huis van Uut, maar toch soms het benauwende idee kreeg dat het Leven aan mij voorbij ging.

‘Het Leven is domweg zoáls je het leeft. Te denken dat het anders had gemoeten, heeft geen zin. Het is geweest zoals het was. Te denken dat het nu anders moet, is eveneens zinloos. Als het echt anders moet, dan zul je het ook veranderen. Als het is zoals het is, verpest het dan niet met getob of vage wensdromen over iets anders. Want dan pas gaat het zogenaamde leven wérkelijk aan je voorbij. En je moet wel een grote trut zijn, als je niet snapt wat ik bedoel.’

Wat Gerard zei, voor mij waren het woorden die naar een openbaring wezen.

Intussen bekeek ik het kokkerellen van Gerard met het nodige wantrouwen. Wat hij met de kalfsnier uitspookte, kon ik niet goed volgen. In ieder geval kookte het veel te kort, en ook had hij het vast niet in water laten weken, zodat het overweldigend naar pis zou smaken. De aardappelen kookte hij met schil en al. En over de slabladen smeet hij alleen maar azijn. Wie bij Van het Reve in de kost ligt, moet over een sterk gestel beschikken, bedacht ik. IJzersterk.

Snel en zwijgend werkten we een en ander naar binnen. Op Gerards dringende vraag of het had gesmaakt, antwoordde ik laf dat het ánders maar wel lekker was. Waarschijnlijk geloofde hij mij. Zijn koffie smaakte voortreffelijk. Zelf dronk hij er niet van. Hij schonk zich nog maar eens een oude in (Sex, Drank en Dood, doch de meeste van deze was Drank).

‘Denk er aan, als het donker wordt, gaan we slapen. Geen stads nachtgedoe. De mens is ’s morgens vroeg, na een verkwikkende slaap op zijn best. Uren om te arbeiden en uren om te slapen, ze zijn hem door God gegeven. Het is maar het beste je daar aan te houden. Daar komt nog bij dat, zodra het hier donker is, het lulsnijdersmannetje rondwaart. Over de velden komt hij nader. Aangelokt door mensenlichten in de nacht. Wees beducht voor hem.’

‘Dat zal wel’, zei ik, en zette mijn koffiekopje op tafel.

‘Straks mag je mijn werkkamertje zien’, beloofde Gerard.

Van de maaltijd had hij dus géén gebeurtenis gemaakt. Gerard had zwijgend en strikt doelmatig gegeten. Nimmer had ik meegemaakt dat iemand zich zo concentreerde op het in de mond scheppen van een vork met voedsel. Op het snel en grondig kauwen ervan, het oplettend doorslikken en het nog éven volgen ervan op de tocht door de slokdarm. De lippen sloot hij meestal niet, waardoor het zogenoemde smakken dan ook niet uitbleef. Gelukkig eet ik soms ook enigermate slordig en dikwijls ook te vlug, zodat het contrast niet al te groot bleek. Ik kon dan ook de min of meer provocerende blik koel beantwoorden. Ik dacht er zelfs aan eens flink te boeren, doch verwierp het denkbeeld; ik hoefde er nu ook weer geen demonstratie van te maken.

Tijdens de afwas en het koffiezetten had Gerard onvermoeibaar honderduit gebabbeld. Over schrijven, communisme, Greonterp, homosexualiteit, symfonische muziek, Amsterdam, Teigetje, de poezen, zijn oude vader, Op weg naar het Einde, drank, geld, Van Oorschot, Berlijn, Maria, linkse studenten, kitsch, religie, ‘het stoppen met roken’, Jan Cremer, recensenten, en wat al niet meer. Een verbijsterend tempo, wat ik op zeker moment beslist niet meer bij kon benen. Ik ben te tuttig om ‘hou nou eens vijf minuten je grote bek’ te zeggen. Dat doe ik niet. Bij niemand. Het ademloze relaas kwam mij lichtelijk hysterisch voor. Ik nam maar aan dat ik er de oorzaak van zou zijn. Twee mogelijkheden: of hij voelde zich zo opgelaten met mij, dat hij de aansluipende wanhoop door veel praten tegen wilde houden; of mijn aanwezigheid stimuleerde juist zijn spraaklust. En telkens weer die peilende blik, waarbij zijn ogen van mij wegschoten als ik hem recht aankeek. Toen ik dan de koffie op had, ging ik ook maar weer op oude jenever over.

Het schemerde al vroeg in de kamer. De vensters waren niet groot. Gerard ontstak de lampen. Een rode lamp in de nis van Maria, kleurige lampjes in de bos namaakrozen, en ook nog wat gewone lampen. Ineens verstarde Gerard. In de arcadische avondstilte was duidelijk het geluid van een naderende auto te horen. ‘Godverdomme’, zei Gerard gedempt. ‘Oh Godverdomme.’ Hij stond roerloos te luisteren. Het hoofd enigszins gebogen, de neusgaten opengesperd.

‘Wat is er?’ vroeg ik.

‘Bezoek verdomme. Het lulsnijdersmannetje is heel klein. Dat gaat uitsluitend te voet.’

‘Doe niet open’, adviseerde ik.

‘Dat kan niet. Je weet immers maar nooit.’

‘Misschien is het niet voor jou.’ ‘Natuurlijk is het voor mij.’

We hoorden een autoportier slaan. ‘Zal ik verdwijnen?’ stelde ik voor.

‘Nee, in Godsnaam niet!’

Het leek wel of hij bang was. Het deed aan een scène uit een matige gangsterfilm denken. Voetstappen naderden. De deurbel rinkelde. Gerard stond nog steeds in die gespannen houding. Een beetje hulpeloos keek hij mij aan. Ik ledigde mijn glas. Toen liep hij ineens met bevallige pas naar de gang. De deur liet hij open staan. Ik

hoorde wat onduidelijk geluid van de bezoeker. En daarop de stem van Gerard: ‘Komt u maar even verder. Denk om de deurdorpel. Die is hoog.’

Een lange, dunne man van een jaar of zestig, beetje kalend, stapte de kamer binnen. Hij droeg een stemmig grijs kostuum, een bril met gouden montuur en een wat grotere ring waarin ik een wapen gegrift meende te zien. Gerard stelde ons keurig voor: ‘Meester B. was het toch? Ben S., een vriend.’

Na plaatsgenomen te hebben in de aangeboden stoel sloeg mr. B. zorgvuldig zijn benen over elkaar. Een borrel sloeg hij af: ‘Ik moet nog chaufferen.’ Een glas mineraalwater accepteerde hij minzaam. Ik dacht aan de advocaten met dubbele namen, wier kantoor ik als (een wat oude) jongste bediende een jaar onveilig had gemaakt. Ik zakte een tikje onderuit in mijn stoel. En zou mijn benen strekken. Dat liet ik toch maar achterwege. Als gast van Gerard moest ik ook weer niet al te vlegelachtig doen. Ik keek mr. B. taxerend aan en besloot dat ik hem niet mocht.

‘Wat kan ik voor u doen?’ vroeg Gerard van het Reve beleefd.

‘Niets, niets’, sprak mr. B. en bewoog beide handen wuivend. ‘Zoals ik u al zei, ik ben kantonrechter te H. We hebben nu de boot bij Joure. Niet ver van Greonterp dus. Ik had reeds lang de gedachte, u eens op te zoeken. Maar u weet hoe dat gaat: het wil er maar niet van komen.’

‘Wat u zegt’, zei Gerard.

Mr. B. produceerde een overbeleefd lachgeluidje. Toen boog hij zich voorover en keek Gerard strak aan: ‘Ik heb misschien iets belangwekkends voor u.’

‘Oh.’ Gerard schonk onze glazen nog eens vol en glimlachte vaag. ‘De zaak is,’ zei mr. B. ‘ik heb, laat ik zeggen, een pupil. Een jeugdige delinquent. Achttien.’

Nu moest Gerard vragen: ‘Een mooi geil beest?’

Maar nee. Hij keek de magistraat beleefd aan en zei niets. Ik vroeg mij af waar mr. B. heen wilde. Moest deze jonge boef met Van het Reve in aanraking worden gebracht? Ik wilde het uitsluitend erotisch interpreteren. Was mr. B. een koppelaar? Een maniak die het in zijn hoofd had gezet ‘zijn’ jonge aantrekkelijke verdachten aan Van het Reve aan te bieden, in ruil voor… Ja, in ruil voor wat? Maar ik werd zeer teleurgesteld. Mr. B. begon een lang verhaal over de verweesde recidivist. De ongelofelijke dingen die deze knaap had meegemaakt. En teweeg gebracht. Hij eindigde zijn verhaal met de veronderstelling dat Van het Reve ongetwijfeld veel stof zou kunnen vinden in deze geschiedenis.

Van het Reve bleef beleefd. Omslachtig zette hij uiteen dat hij uitsluitend eigen ervaringen kon gebruiken. Ik geloof niet dat mr. B. het helemaal begreep.

‘U kunt mij misschien een portret van de jongeling doen toekomen. Mogelijk maak ik later een gedicht over hem.’

De schrijver hief zijn glas en glimlachte naar mij.

[2009/3]

Ronny Boogaart en Eric de Rooij+
‘Spelen met Reve is spelen met vuur’
Bernard Sijtsma op bezoek bij Gerard Reve

1981 beloofde voor de schrijver Bernard Sijtsma een jubel- en oogstjaar te worden. Hij had een nieuw contract verworven bij uitgeverij Loeb en de uitgave van drie boeken stond op stapel. De verhalenbundel As en regen, een best of uit zijn eerdere bundels; De navel der aarde, dat nieuw werk bevatte, en Lieve Gerard, de uitgave van zijn jarenlange correspondentie met Gerard Reve. Met dat laatste boek hoopte Sijtsma eindelijk tot een groter publiek door te dringen en erkenning te vinden voor zijn andere werk. Het zou anders gaan. Het jaar liep uit op een deceptie en luidde het einde in van zijn schrijversloopbaan. Als Sijtsma tien jaar later overlijdt, is hij een al bijna vergeten schrijver.

Op 15 februari 1991 kondigde de Volkskrant de dood van Bernard Sijtsma aan: ‘De schrijver Bernard Sijtsma is maandag op 51-jarige leeftijd overleden. Sijtsma werd in 1938 in Friesland geboren, maar verhuisde op zijn zesde naar Amsterdam, waar hij in een communistisch milieu opgroeide. […] De laatste jaren woonde hij in Friesland, waar hij zich geheel aan het schrijven wijdde. […] Enig opzien wekte hij in 1981 met het brievenboek Lieve Gerard.’ Vier zinnen met drie fouten en een understatement, een wat pijnlijk resultaat van een necrologie. Om de fouten meteen recht te zetten: Sijtsma werd in Amsterdam geboren en hij verhuisde in 1944 juist naar Friesland. Toen hij stierf, 52 jaar oud, woonde hij in Drenthe. Dat hij op dat moment nauwelijks nog meetelde in het literaire circuit had alles te maken met de publicatie van zijn brieven aan Gerard Reve. Volgens het bericht baarde hij daarmee ‘enig opzien’. In werkelijkheid was het boek door de critici weggehoond.

‘Een beschamend boek’

Lieve Gerard kreeg vernietigende recensies. Wie nu Lieve Gerard (her)leest en de recensies uit 1981 erbij neemt, moet wel verbaasd zijn over het venijn waarmee Sijtsma werd afgeschreven. Er leek een rekening vereffend te moeten worden. Alsof Sijtsma met de publicatie van zijn brieven aan Reve een ongeschreven (fatsoens)regel over-

trad. Sijtsma wilde te graag in de literatuur naam maken en als het niet op eigen kracht lukte, dan maar via een bevriende en beroemde schrijver. Dit moest afgestraft worden. Zo kopte Hans Warren in zijn bespreking van Lieve Gerard: ‘Sijtsma wil met kruiwagen Reve literatuur in’. Frans de Rover typeerde het boek in Vrij Nederland zo: ‘Gênante brieven’, ‘druilerig taalgebruik’, ‘de literaire kwaliteit van deze brieven is nul komma nul’. Wam de Moor vond het een ‘beschamend boek’ in De Tijd. ‘Een gênant voorbeeld van honds gedrag’, voegde Willem Sanders in Het Parool daar nog aan toe.1

Na het rampjaar 1981 publiceerde Sijtsma nog één boek, zijn enige roman, Berlijn is geen Duitsland (1983) – evenmin een succes. Bernard Sijtsma leek dan ook uitgeschreven. Maar dat was schijn. Al waagde geen enkele uitgever zich er meer aan om zijn werk uit te geven, Sijtsma had gekozen voor het schrijverschap en werkte in stilte verder aan zijn oeuvre, een onuitgegeven oeuvre dat na zijn dood in dozen is opgeborgen. In een van deze dozen bevindt zich ook het verhaal ‘Bij de Meester’, dat hier voor het eerst wordt gepubliceerd.2 Het is een verslag van Sijtsma’s ontmoeting met Gerard Reve in Greonterp.

Raad, troost en bijstand

Sijtsma, geboren op 19 september 1938, heeft zijn biologische vader nooit gekend. Zijn achternaam kreeg hij van de eerste echtgenoot van zijn moeder. Dat huwelijk mislukte echter hopeloos. In 1944 vluchtten de jonge Bernard en zijn moeder voor een sadistische echtgenoot en vader naar Friesland, haar geboortegrond. Zijn schoolcarrière was van korte duur: hij mislukte vrij snel op de ambachtsschool. Vanaf dat moment had hij verschillende baantjes, zoals in de duimstokkenfabriek waarover hij schrijft in zijn debuut Bloed onder de nagels (1971). Na zijn dienstplicht bleef hij als telefonist werken op de militaire luchtmachtbasis in Leeuwarden,

maar daar werd hij op grond van zijn politieke sympathieën ontslagen. Sijtsma was actief binnen de communistische jeugdbeweging van de cpn. Toen hij begin twintig was, ging hij na bemiddeling van Theun de Vries met een partijbeurs aan de Humboldt-universiteit in Oost-Berlijn studeren. Een week voordat de Berlijnse muur verrees, werd Bernard met alle andere buitenlanders acuut naar huis gestuurd. Hij heeft er maar vijf maanden gezeten. Zijn ervaringen beschreef hij meer dan twintig jaar later in de roman Berlijn is geen Duitsland (1983).

Via de cpn kon hij terecht op een zolderkamer bij een partijgenoot in Amsterdam. Ruim een jaar lang werkte hij als jongste bediende op een advocatenkantoor. Totdat de Binnenlandse Veiligheidsdienst hem dwong op te stappen. Z’n eerste schreden op het artistieke pad zette hij in het cabaret: een tijd lang werkte hij als zingende ober in het Jiddische cabaret Li La Lo, op de hoek van de De Clercqstraat en de Agatha Dekenstraat.3

Toen Sijtsma op 15 januari 1965 zijn eerste brief aan Reve schreef woonde hij op het adres Bosboom Tousssaintstraat 17-III.4 Hij woonde in bij Uut Hulsing, ‘de rode cabaretière’ die hij al sinds zijn jeugd bewonderde en met wie hij in het Uilenspiegelcabaret van de cpn optrad.5 Sijtsma was 26 en wist niet goed wat hij moest doen. Hij had behoefte aan ‘raad, troost en bijstand’, zoals hij aan Reve schreef. Hij werd niet alleen gekweld door herinneringen aan zijn ongelukkige jeugd, maar ook door de gedachten aan een literaire loopbaan die maar niet op gang wilde komen. Zijn enige levensdoel was schrijver worden, ‘alleen dáárom ga ik niet voor de gaskraan liggen’.6 Maar tijdschriften stuurden alles wat hij schreef, terug. Hij wilde dat Reve zijn verhalen las en ze van commentaar voorzag. Maar Reve ging niet op zijn verzoek in. Hij had heel andere plannen met de jonge Bernard. Daarvoor moest Reve Sijtsma wel eens goed bekijken en al vanaf de tweede brief drong Reve

aan op een ontmoeting. Maar de schuchtere, mensenschuwe Sijtsma kwam bij een eerste afspraak niet opdagen.

Sijtsma maakte in Greonterp kennis met Reve, in de zomer van 1965, ergens tussen 10 en 18 augustus.7 Het bezoek dat Sijtsma in het hierna te lezen ‘Bij de Meester’ beschreef, vond plaats aan het eind van de hondsdagen, op een van de warmste dagen van het jaar. Het verliep allesbehalve desastreus – ‘alles was logisch en eenvoudig’, schrijft Sijtsma Reve na de ontmoeting.8 Toch was de kennismaking niet het begin van een hartstochtelijke relatie, en ook niet van een heel intensieve briefwisseling. In de herfst na het bezoek volgde een maandenlang stilzwijgen van de kant van Sijtsma. Wat Reve wou was wel duidelijk (‘Ik wil me graag lichamelijk met je verenigen, dat is alles. Je maakt overal een probleem, en bent wel een tobber.’).9 Maar Sijtsma was verliefd geworden op de schrijver en besloot al vrij snel wat meer afstand te houden: ‘Mijn behoefte aan troost en erbarming is nog altijd groot, en nooit voel ik dat heviger, dan wanneer ik met jou in bed lig. Maar uiteindelijk komt het neer op pijn en ellende.’10 Er volgden niet veel ontmoetingen meer, en ze wisselden ook maar weinig brieven. Zeker nadat Sijtsma in 1970 een nieuwe liefde had ontmoet, met wie hij ging samenwonen in de Okeghemstraat.

De brieven van Reve en Sijtsma laten verder vooral zien dat hun levensloop opvallend gelijk verloopt. Net als Reve had Sijtsma een hekel aan de stad en hij verhuisde al snel weer naar Friesland, waar hij ruim twee jaar met zijn vriend Frederik woonde. Daar bezocht Reve hen in 1973, toen hij in Leeuwarden een literaire manifestatie bijwoonde. Daarna vestigden Sijtsma en zijn partner zich definitief in Drenthe. In 1978 bezochten Reve en Matroos Vosch hen daar.11 Omgekeerd logeerden Sijtsma en zijn vriend Frederik een aantal malen op het geheime landgoed van

Reve. Maar Sijtsma en Reve hebben nog meer gemeen: een communistische achtergrond, een latere afkeer van het communisme, en een bekering tot het katholicisme. In de loop van hun briefwisseling bleef Sijtsma Reve ook om raad in literaire zaken vragen, maar Reve was daarin weinig toeschietelijk. ‘Je moet proberen te schrijven, vooral proza, over je ongelukkige jeugd. […] Over een jongen op school, die later dood gaat; een geliefd Dier, verminkt; Eenzaamheid in late namiddag van de herfst; Enz.’12

Mijn eigen graf

Toen de verhalenbundel In Amsterdam zijn uitgestrekte parken in 1977 verscheen, vroeg Elsevier-uitgever Bert de Groot aan Reve of hij een aanbeveling voor op het omslag wilde schrijven, dat zou goed zijn voor de verkoop. Maar Reve vond het geen goed plan. ‘De pers zal het boek welwillend ontvangen, maar Ben [Sijtsma] kan wel inpakken, als mijn naam ergens op het omslag staat. Ik ben helemaal niet te beroerd om iets voor de flap te maken, want ik vind Sijtsma zijn werk, met al de zwakten die het aankleven, een bepaalde waarde hebben, en bijvoorbeeld belangrijker dan dat van Anne Wolkers of Herrie Mulles. Maar mijn aanbeveling zou wel eens bepaald desastreus kunnen uitpakken’.13 Toen Sijtsma later van het plan hoorde, was hij blij dat het niet doorging. Hij schetste Reve een scenario dat vier jaar later werkelijkheid zou worden: ‘Men kan in zijn verkoopijver ook te ver gaan en daardoor het tegengestelde bereiken van wat men beoogt. Spelen met Reve is spelen met vuur.’14

Niettemin vroeg Sijtsma hem in 1981 voor zijn verzamelbundel As en regen nu zelf om een ‘wervende volzin’ voor de achterflap. Reve antwoordde dat hij het onverstandig van Sijtsma vond om zijn werk met hem te associëren.15 Het boek verscheen uiteindelijk met een citaat uit een brief van Reve aan Sijtsma achterop: ‘Dit genre is je kracht. Als je gewoon doorwerkt, zal alles je gelukken’. Het is het jaar waarin Sijtsma ook Lieve Gerard liet verschijnen. ‘Waarschijnlijk zul je van mening zijn dat ik hiermee bezig ben “mijn eigen graf te graven”. Misschien heb je gelijk. In ieder geval ben ik niet van plan er ín te gaan liggen.’16

Het is dus niet zo gek dat Sijtsma geaarzeld heeft om zijn verhaal ‘Bij de Meester’ te publiceren. In een brief van 27 september 1980 zegt hij dat hij huiverig is om een dergelijk verhaal te schrijven: ‘Zou je er tussen haakjes bezwaar tegen hebben als ik ooit nog eens een verhaal zou maken, waarin jij de hoofdrol zou spelen? Uren met Reve, zeg maar. Alles heel discreet en gevoelig en zo. Ik heb dat al veel eerder willen doen, maar schrok er telkens weer voor terug.’17

 

In maart 1972 schreef Sijtsma Reve voor het eerst uitgebreider over hun ontmoeting in Greonterp. ‘En ik was verlegen, en verliefd op je, en ook een beetje bang van je. Ik had helemaal niet het plan te blijven, maar je hoefde mij nauwelijks over te halen. ’s Avonds kwam er een heer, ik meen een kantonrechter, die je geduldig uit moest leggen dat je aan zijn verhaal over een jongeman die in de gevangenis zat (of juist niet) geen bal had. In bed viel je heel snel in slaap. […] Heel vroeg in de ochtend werd je wakker, en ontdekte je dat ik een veel mooier lichaam had, dan je aanvankelijk dacht.’18

Net als in al zijn verhalen is Sijtsma’s toon in ‘Bij de Meester’ echter afstandelijk en ironisch. Ook het open einde typeert zijn werk. Desgevraagd zei hij hierover tegen een journalist: ‘Altijd een open einde. Dat is geen opzet van mij, maar een voorschrift van het leven.’19

De auteurs bedanken Freek Ariesen, de erfgenaam van Bernard Sijtsma, voor zijn medewerking en voor zijn toestemming ‘Bij de Meester’ te publiceren.

[2009/3]

Ronny Boogaart en Eric de Rooij+
‘Spelen met Reve is spelen met vuur’
Bernard Sijtsma op bezoek bij Gerard Reve

1981 beloofde voor de schrijver Bernard Sijtsma een jubel- en oogstjaar te worden. Hij had een nieuw contract verworven bij uitgeverij Loeb en de uitgave van drie boeken stond op stapel. De verhalenbundel As en regen, een best of uit zijn eerdere bundels; De navel der aarde, dat nieuw werk bevatte, en Lieve Gerard, de uitgave van zijn jarenlange correspondentie met Gerard Reve. Met dat laatste boek hoopte Sijtsma eindelijk tot een groter publiek door te dringen en erkenning te vinden voor zijn andere werk. Het zou anders gaan. Het jaar liep uit op een deceptie en luidde het einde in van zijn schrijversloopbaan. Als Sijtsma tien jaar later overlijdt, is hij een al bijna vergeten schrijver.

Op 15 februari 1991 kondigde de Volkskrant de dood van Bernard Sijtsma aan: ‘De schrijver Bernard Sijtsma is maandag op 51-jarige leeftijd overleden. Sijtsma werd in 1938 in Friesland geboren, maar verhuisde op zijn zesde naar Amsterdam, waar hij in een communistisch milieu opgroeide. […] De laatste jaren woonde hij in Friesland, waar hij zich geheel aan het schrijven wijdde. […] Enig opzien wekte hij in 1981 met het brievenboek Lieve Gerard.’ Vier zinnen met drie fouten en een understatement, een wat pijnlijk resultaat van een necrologie. Om de fouten meteen recht te zetten: Sijtsma werd in Amsterdam geboren en hij verhuisde in 1944 juist naar Friesland. Toen hij stierf, 52 jaar oud, woonde hij in Drenthe. Dat hij op dat moment nauwelijks nog meetelde in het literaire circuit had alles te maken met de publicatie van zijn brieven aan Gerard Reve. Volgens het bericht baarde hij daarmee ‘enig opzien’. In werkelijkheid was het boek door de critici weggehoond.

‘Een beschamend boek’

Lieve Gerard kreeg vernietigende recensies. Wie nu Lieve Gerard (her)leest en de recensies uit 1981 erbij neemt, moet wel verbaasd zijn over het venijn waarmee Sijtsma werd afgeschreven. Er leek een rekening vereffend te moeten worden. Alsof Sijtsma met de publicatie van zijn brieven aan Reve een ongeschreven (fatsoens)regel over-

trad. Sijtsma wilde te graag in de literatuur naam maken en als het niet op eigen kracht lukte, dan maar via een bevriende en beroemde schrijver. Dit moest afgestraft worden. Zo kopte Hans Warren in zijn bespreking van Lieve Gerard: ‘Sijtsma wil met kruiwagen Reve literatuur in’. Frans de Rover typeerde het boek in Vrij Nederland zo: ‘Gênante brieven’, ‘druilerig taalgebruik’, ‘de literaire kwaliteit van deze brieven is nul komma nul’. Wam de Moor vond het een ‘beschamend boek’ in De Tijd. ‘Een gênant voorbeeld van honds gedrag’, voegde Willem Sanders in Het Parool daar nog aan toe.1

Na het rampjaar 1981 publiceerde Sijtsma nog één boek, zijn enige roman, Berlijn is geen Duitsland (1983) – evenmin een succes. Bernard Sijtsma leek dan ook uitgeschreven. Maar dat was schijn. Al waagde geen enkele uitgever zich er meer aan om zijn werk uit te geven, Sijtsma had gekozen voor het schrijverschap en werkte in stilte verder aan zijn oeuvre, een onuitgegeven oeuvre dat na zijn dood in dozen is opgeborgen. In een van deze dozen bevindt zich ook het verhaal ‘Bij de Meester’, dat hier voor het eerst wordt gepubliceerd.2 Het is een verslag van Sijtsma’s ontmoeting met Gerard Reve in Greonterp.

Raad, troost en bijstand

Sijtsma, geboren op 19 september 1938, heeft zijn biologische vader nooit gekend. Zijn achternaam kreeg hij van de eerste echtgenoot van zijn moeder. Dat huwelijk mislukte echter hopeloos. In 1944 vluchtten de jonge Bernard en zijn moeder voor een sadistische echtgenoot en vader naar Friesland, haar geboortegrond. Zijn schoolcarrière was van korte duur: hij mislukte vrij snel op de ambachtsschool. Vanaf dat moment had hij verschillende baantjes, zoals in de duimstokkenfabriek waarover hij schrijft in zijn debuut Bloed onder de nagels (1971). Na zijn dienstplicht bleef hij als telefonist werken op de militaire luchtmachtbasis in Leeuwarden,

maar daar werd hij op grond van zijn politieke sympathieën ontslagen. Sijtsma was actief binnen de communistische jeugdbeweging van de cpn. Toen hij begin twintig was, ging hij na bemiddeling van Theun de Vries met een partijbeurs aan de Humboldt-universiteit in Oost-Berlijn studeren. Een week voordat de Berlijnse muur verrees, werd Bernard met alle andere buitenlanders acuut naar huis gestuurd. Hij heeft er maar vijf maanden gezeten. Zijn ervaringen beschreef hij meer dan twintig jaar later in de roman Berlijn is geen Duitsland (1983).

Via de cpn kon hij terecht op een zolderkamer bij een partijgenoot in Amsterdam. Ruim een jaar lang werkte hij als jongste bediende op een advocatenkantoor. Totdat de Binnenlandse Veiligheidsdienst hem dwong op te stappen. Z’n eerste schreden op het artistieke pad zette hij in het cabaret: een tijd lang werkte hij als zingende ober in het Jiddische cabaret Li La Lo, op de hoek van de De Clercqstraat en de Agatha Dekenstraat.3

Toen Sijtsma op 15 januari 1965 zijn eerste brief aan Reve schreef woonde hij op het adres Bosboom Tousssaintstraat 17-III.4 Hij woonde in bij Uut Hulsing, ‘de rode cabaretière’ die hij al sinds zijn jeugd bewonderde en met wie hij in het Uilenspiegelcabaret van de cpn optrad.5 Sijtsma was 26 en wist niet goed wat hij moest doen. Hij had behoefte aan ‘raad, troost en bijstand’, zoals hij aan Reve schreef. Hij werd niet alleen gekweld door herinneringen aan zijn ongelukkige jeugd, maar ook door de gedachten aan een literaire loopbaan die maar niet op gang wilde komen. Zijn enige levensdoel was schrijver worden, ‘alleen dáárom ga ik niet voor de gaskraan liggen’.6 Maar tijdschriften stuurden alles wat hij schreef, terug. Hij wilde dat Reve zijn verhalen las en ze van commentaar voorzag. Maar Reve ging niet op zijn verzoek in. Hij had heel andere plannen met de jonge Bernard. Daarvoor moest Reve Sijtsma wel eens goed bekijken en al vanaf de tweede brief drong Reve

aan op een ontmoeting. Maar de schuchtere, mensenschuwe Sijtsma kwam bij een eerste afspraak niet opdagen.

Sijtsma maakte in Greonterp kennis met Reve, in de zomer van 1965, ergens tussen 10 en 18 augustus.7 Het bezoek dat Sijtsma in het hierna te lezen ‘Bij de Meester’ beschreef, vond plaats aan het eind van de hondsdagen, op een van de warmste dagen van het jaar. Het verliep allesbehalve desastreus – ‘alles was logisch en eenvoudig’, schrijft Sijtsma Reve na de ontmoeting.8 Toch was de kennismaking niet het begin van een hartstochtelijke relatie, en ook niet van een heel intensieve briefwisseling. In de herfst na het bezoek volgde een maandenlang stilzwijgen van de kant van Sijtsma. Wat Reve wou was wel duidelijk (‘Ik wil me graag lichamelijk met je verenigen, dat is alles. Je maakt overal een probleem, en bent wel een tobber.’).9 Maar Sijtsma was verliefd geworden op de schrijver en besloot al vrij snel wat meer afstand te houden: ‘Mijn behoefte aan troost en erbarming is nog altijd groot, en nooit voel ik dat heviger, dan wanneer ik met jou in bed lig. Maar uiteindelijk komt het neer op pijn en ellende.’10 Er volgden niet veel ontmoetingen meer, en ze wisselden ook maar weinig brieven. Zeker nadat Sijtsma in 1970 een nieuwe liefde had ontmoet, met wie hij ging samenwonen in de Okeghemstraat.

De brieven van Reve en Sijtsma laten verder vooral zien dat hun levensloop opvallend gelijk verloopt. Net als Reve had Sijtsma een hekel aan de stad en hij verhuisde al snel weer naar Friesland, waar hij ruim twee jaar met zijn vriend Frederik woonde. Daar bezocht Reve hen in 1973, toen hij in Leeuwarden een literaire manifestatie bijwoonde. Daarna vestigden Sijtsma en zijn partner zich definitief in Drenthe. In 1978 bezochten Reve en Matroos Vosch hen daar.11 Omgekeerd logeerden Sijtsma en zijn vriend Frederik een aantal malen op het geheime landgoed van

Reve. Maar Sijtsma en Reve hebben nog meer gemeen: een communistische achtergrond, een latere afkeer van het communisme, en een bekering tot het katholicisme. In de loop van hun briefwisseling bleef Sijtsma Reve ook om raad in literaire zaken vragen, maar Reve was daarin weinig toeschietelijk. ‘Je moet proberen te schrijven, vooral proza, over je ongelukkige jeugd. […] Over een jongen op school, die later dood gaat; een geliefd Dier, verminkt; Eenzaamheid in late namiddag van de herfst; Enz.’12

Mijn eigen graf

Toen de verhalenbundel In Amsterdam zijn uitgestrekte parken in 1977 verscheen, vroeg Elsevier-uitgever Bert de Groot aan Reve of hij een aanbeveling voor op het omslag wilde schrijven, dat zou goed zijn voor de verkoop. Maar Reve vond het geen goed plan. ‘De pers zal het boek welwillend ontvangen, maar Ben [Sijtsma] kan wel inpakken, als mijn naam ergens op het omslag staat. Ik ben helemaal niet te beroerd om iets voor de flap te maken, want ik vind Sijtsma zijn werk, met al de zwakten die het aankleven, een bepaalde waarde hebben, en bijvoorbeeld belangrijker dan dat van Anne Wolkers of Herrie Mulles. Maar mijn aanbeveling zou wel eens bepaald desastreus kunnen uitpakken’.13 Toen Sijtsma later van het plan hoorde, was hij blij dat het niet doorging. Hij schetste Reve een scenario dat vier jaar later werkelijkheid zou worden: ‘Men kan in zijn verkoopijver ook te ver gaan en daardoor het tegengestelde bereiken van wat men beoogt. Spelen met Reve is spelen met vuur.’14

Niettemin vroeg Sijtsma hem in 1981 voor zijn verzamelbundel As en regen nu zelf om een ‘wervende volzin’ voor de achterflap. Reve antwoordde dat hij het onverstandig van Sijtsma vond om zijn werk met hem te associëren.15 Het boek verscheen uiteindelijk met een citaat uit een brief van Reve aan Sijtsma achterop: ‘Dit genre is je kracht. Als je gewoon doorwerkt, zal alles je gelukken’. Het is het jaar waarin Sijtsma ook Lieve Gerard liet verschijnen. ‘Waarschijnlijk zul je van mening zijn dat ik hiermee bezig ben “mijn eigen graf te graven”. Misschien heb je gelijk. In ieder geval ben ik niet van plan er ín te gaan liggen.’16

Het is dus niet zo gek dat Sijtsma geaarzeld heeft om zijn verhaal ‘Bij de Meester’ te publiceren. In een brief van 27 september 1980 zegt hij dat hij huiverig is om een dergelijk verhaal te schrijven: ‘Zou je er tussen haakjes bezwaar tegen hebben als ik ooit nog eens een verhaal zou maken, waarin jij de hoofdrol zou spelen? Uren met Reve, zeg maar. Alles heel discreet en gevoelig en zo. Ik heb dat al veel eerder willen doen, maar schrok er telkens weer voor terug.’17

 

In maart 1972 schreef Sijtsma Reve voor het eerst uitgebreider over hun ontmoeting in Greonterp. ‘En ik was verlegen, en verliefd op je, en ook een beetje bang van je. Ik had helemaal niet het plan te blijven, maar je hoefde mij nauwelijks over te halen. ’s Avonds kwam er een heer, ik meen een kantonrechter, die je geduldig uit moest leggen dat je aan zijn verhaal over een jongeman die in de gevangenis zat (of juist niet) geen bal had. In bed viel je heel snel in slaap. […] Heel vroeg in de ochtend werd je wakker, en ontdekte je dat ik een veel mooier lichaam had, dan je aanvankelijk dacht.’18

Net als in al zijn verhalen is Sijtsma’s toon in ‘Bij de Meester’ echter afstandelijk en ironisch. Ook het open einde typeert zijn werk. Desgevraagd zei hij hierover tegen een journalist: ‘Altijd een open einde. Dat is geen opzet van mij, maar een voorschrift van het leven.’19

De auteurs bedanken Freek Ariesen, de erfgenaam van Bernard Sijtsma, voor zijn medewerking en voor zijn toestemming ‘Bij de Meester’ te publiceren.

Laagwater

Wieneke ’t Hoen
Reve in het klooster

Wie kent niet de foto’s van Gerard van het Reve ten tijde van het verschijnen van De Avonden, gemaakt door Annelies Romein? Dromerig kijkt hij uit het raam. Hij poseert als schrijver zoals hij nadien nog vele malen met verve zou doen. Romein maakte ook de groepsfoto’s bij het huwelijk van Reve met Hanny Michaelis in 1948 en die met de hele familie Van het Reve op de Magere Brug. Haar legendarische foto’s golden als de enige van Reve uit deze periode. Tot voor kort.

Fotograaf Frits Gerritsen (1925) ging net na de oorlog op verzoek van het geïllustreerde weekblad Ons Vrije Nederland (O.V.N.), een voormalig verzetsblad, naar het Nieuwe Suykerhofje te Amsterdam. M.G. Emeis jr (1917-1983), bekend door zijn vele boeken en artikelen over de geschiedenis van Amsterdam, had een artikel in voorbereiding onder de titel ‘Een oud hofje met jeugdige bewoners. Jonge intellectuelen brengen A’dams Suykerhofje weer tot leven’. Reve was een van deze intellectuelen. En daar moesten foto’s bij.

Het Nieuwe Suykerhofje aan de Prinsengracht (tussen Reestraat en Berenstraat) was een artikel waard, omdat het achttiende-eeuwse hofje met zes huizen (waarin eertijds plek was voor 54 rooms-katholieke vrouwen) en een kapel was gered van de sloophamer en een nieuwe bestemming als studentenwoningen had gekregen. Het hofje was nogal vervallen geraakt en had een paar jaar leeg gestaan. De huren waren daarom laag. De nieuwe bewoners – vrouwen én mannen – hadden huisregels opgesteld in de vorm van een ‘kloosterreglement’ waarin de bewoners ‘kloosterlingen’ werden genoemd. Het Nieuwe Suykerhofje (het oudere Suikerhof is aan de Lindengracht) werd gekscherend het ‘Prinsenklooster’. Om te worden toegelaten moesten de bewoners in spe ‘passelijke hoedanigheden’ bezitten, zoals ‘gemoedelijkheid, betrouwbaarheid, zin voor humor en gemeenschapsgevoel. […] De kloostergemeenschap verleent haar leden hulp en bijstand bij ziekte of “pecuniaire perikelen”. Achterdocht, opgeblazenheid, nijd en losbandigheid worden uit het klooster geweerd; binnen de kloostermuren heerst vrede; boosaardige twist moet onmiddellijk worden gestaakt’.

Bekende bewoners van het Prinsenklooster waren – zo blijkt uit de woningkaarten in het Stadsarchief Amsterdam – onder anderen Gerrit Kouwenaar (van 17 augustus 1945 tot zijn vertrek naar Parijs op 19 februari 1947), Oege van der Wal (van 31

mei 1945 tot 4 oktober 1945) en een aantal verzetslieden onder wie Bram Kuiper (van 2 januari 1942 tot zijn overlijden op 22 oktober 1943) en Henk E. Pelser (van 20 maart 1941 tot 11 oktober 1945), een van de stichters van de ‘Orde van het Prinsenklooster’. Bram Kuiper was bevriend met Willem Frederik Hermans. In diens boekenweekgeschenk In de mist van het schimmenrijk treedt Brams broer Sape zeer herkenbaar op en wordt de woonplek van Bram Kuiper als volgt beschreven: ‘Van het hofje is op de gracht niets te zien. Je gaat de deur van een op het oog gewoon huis binnen, maar in plaats van in een vestibule, kom je in een lage stenen gang. Aan het eind daarvan is een hek met koperen bel. Achter dat hek ligt het hofje als een klein dorp. […] De straatjes zijn zo smal, dat je uit het raam je overbuurman gemakkelijk een hand kan geven.’ De broers waren lid van de verzetsgroep CS6, beide werden gefusilleerd (Tonnie Luiken, ‘Personen en locaties in het Boekenweekgeschenk’, Sterfboek 2, Amsterdam 1999, p. 153-157). Een paar jaar nadien zou Hermans’ vriend Simon van het Reve in het hofje komen te wonen, op hetzelfde nummer als Bram Kuiper (395), maar een verdieping hoger.

In of voor oktober 1948 bezoekt M.G. Emeis het Prinsenklooster, waarschijnlijk in gezelschap van beginnend fotograaf Frits Gerritsen. Hij treft zeven ‘kloosterlingen’ achter de koffie aan in de voormalige kapel.

De kapel is, zo schrijft Emeis, ‘het domein van de heer Thoenes, student in de sociografie, en zijn vrouw, bevoegd onderwijzeres en vaardig aan de tekentafel’. Piet Thoenes (1921-1995) was in Rotterdam actief geweest in het communistisch verzet en naar Dachau gedeporteerd. Na zijn studie zou hij een bekend socioloog worden en actief binnen de humanistische beweging. De kapel van Thoenes en zijn vrouw Remke Huitenga was groot, de andere woningen waren veel kleiner. Emeis meldt dat ‘hoge eisen aan smaak en vindingrijkheid worden gesteld’ en dat bedsteden zijn verbouwd tot zitje, boekenkast of garderobe. De jonge vrouw Meta Denneboom (vrouw van Menno Denneboom, die in het hofje ondergedoken was geweest, maar dat wordt niet vermeld) prijst hij om haar heerlijke Poolse kremseliesj die ze uit haar driehoekige keukentje van anderhalve vierkante meter tovert.

Een andere kloosterling die Emeis noemt, is Clemens Bruehl, toen student klassieke talen ‘alsmede “penningzuiger” van het Prinsenklooster’. Hij, een Duitser, kwam al voor de oorlog in het hofje te wonen en had het geluk aan de ‘grijparmen van zijn landgenoten’ te ontsnappen. Bruehl was actief geweest in het verzet; hij wordt op een site over homoseksuelen in oorlog en verzet genoemd, in verband met de kring rond Wolfgang Frommel. Hij publiceerde over literatuur en vertaalde.

Verder trof Emeis een niet bij naam genoemde medisch student – die op een van de foto’s op een tijgervacht zit met naast hem een babygeraamte -, diens bovenbuurman Dick Horringa en kamergenoten Boukje en Ilse. Hun achternamen worden niet vermeld, wel dat Boukje boeken illustreert en affiches tekent. Ilse tekent ook, ze heeft zich op textielontwerpen toegelegd.

In de laatste alinea van het stuk wordt dan Reve genoemd. Emeis schrijft: ‘Een paar uur praten met deze jonge mensen werkt als een verkwikkend bad. Slechts één raadsel blijft mij na mijn bezoek aan het Prinsenklooster nog onopgelost: hoe Simon van ’t Reve, eveneens een kloosterling, hier zijn eersteling “De Avonden” heeft kunnen schrijven. De deprimerende sfeer van miezerige lamlendigheid vormt een onbegrijpelijk contrast met de doelbewuste levensaanvaarding der andere bewoners. Hopelijk krijgt Simon bij zijn nu in statu nascendi verkerende Amsterdam-roman enige blijmoedigheid uit de andere kloostercellen overgewaaid.’

Emeis vergist zich als hij schrijft dat De Avonden in het Nieuwe Suykerhofje werd geschreven. Het artikel in O.V.N. verscheen op 23 oktober 1948 (jrg. 8, nr. 17, p. 17-19), De Avonden op 1 november 1947. Uit de woningkaarten van het Stadsarchief blijkt dat Gerard K. van het Reve pas op 11 december 1947 op Prinsengracht 395, 4^e gang, 2 hoog werd ingeschreven (zijn eerste zelfstandige adres), komende vanaf Jozef Israëlskade 116^I. Wel zal Reve in het hofje aan zijn nooit gepubliceerde oman De brand hebben gewerkt en misschien een begin hebben gemaakt met de novelle Werther Nieland.

Hoe Reve aan de kamer kwam, is niet

bekend. Wellicht via Jef Last, die in de oorlog veel in het hofje kwam voor Freek Mulder met wie hij een Spaans restaurant runde (Paul Arnoldussen, ‘De geheimen van het studentenklooster’, Het Parool 21-11-1998). Met name broer Karel van het Reve kwam veel bij de Lasten over de vloer, dus mogelijk is het via hem gelopen. Een andere lezing is dat Reve de kamer overnam van Gerrit Kouwenaar, maar de woningkaarten spreken dit tegen. Op 9 december 1948, de dag van zijn huwelijk met Hanny Michaelis, werd Reve uitgeschreven naar Achtergracht 7 bv.

Op de acht foto’s van Frits Gerritsen bij het artikel is Reve tweemaal te zien. Van deze foto’s worden in de collectie van het Rijksmuseum originele afdrukken bewaard, afkomstig uit het archief van O.V.N., evenals de aflevering waarin ze staan afgebeeld. Op de ene foto schrijft Reve volgens het onderschrift aan zijn nieuwe roman. Op de andere foto zien we Reve met een of ander instrument in zijn hand. Hij is dan op bezoek bij het echtpaar Thoenes samen met een paar andere kloosterlingen. Wie wie is, is moeilijk uit te maken. De tekenaressen Ilse en Boukje staan erop, en de man die op de andere foto een petroleumstel reviseert, maar verder zijn de personen niet thuis te brengen. Fotograaf Gerritsen kan het zich, zo lang na dato, niet meer herinneren.

Reves verhuizing uit het hofje was op 9 december officieel, maar op 12 november schreef hij aan Willem Frederik Hermans, die toen in Canada verbleef, dat hij al verhuisd was. ‘Ik ben uit de Suikerhof weg, en voor de goedkoopte en gezelligheid bij Hanny ingetrokken, omdat ik daar toch al half woonde.’ Ten tijde van het verschijnen van het artikel en al eerder, was hij druk met het zoeken naar een ander huis. Het ‘kloosterleven’ beviel hem niet, hij vond de Suikerbewoners lastig. ‘Ze onderhielden me er over, dat ik “niet genoeg kontakt zocht met de anderen”, niet aan het Hofjesleven deelnam en tenslotte weigerden ze me een betere kamer, waarop ik volgens anciënniteit recht had. Dit ging me te ver. Ik ben met mijn gehele inboedel vertrokken en heb uit een opslag beneden (waarvan niemand de eigenaar weet te noemen) een fraaie, gave hangklok kunnen meenemen, voor mijn moeder een reusachtige, zeer lelijke, ingelijste ets van een grootheid, waarop ze al lang haar begeren had gezet en nog enige andere zaken, die ik niet opsom.’ Op de kamer van Reve kwam ene Jan le Grand te wonen, student medicijnen, die tot Reves verbazing een prachtige woning met uitzicht en veel zon in de Galerij van het voormalig Paleis voor Volksvlijt achterliet. ‘Waarom gaat zo iemand weg? Ik heb me er het hoofd over gebroken. Wel zijn een groot deel van de Hofjesbewoners mieten en deze student, Legrand geheten, vertelde dat hij zo goed met Clemens Bruhl kon opschieten, een Duitse, suikerzieke, 23-jarige kwerulant. Dit moet de sleutel tot het geheim wezen.’ (Verscheur deze brief, p. 26-27)

 

Het Nieuwe Suykerhofje bestaat nog steeds, maar niet meer als studentenwoningen. Het zijn nu prachtige appartementen die grondig zijn gerenoveerd en tot Rijksmonument zijn verklaard. Het hofje is niet te bezoeken maar de website van Bureau Monumenten & Archeologie toont het in opgepoetste staat.

Laagwater

Wieneke ’t Hoen
Reve in het klooster

Wie kent niet de foto’s van Gerard van het Reve ten tijde van het verschijnen van De Avonden, gemaakt door Annelies Romein? Dromerig kijkt hij uit het raam. Hij poseert als schrijver zoals hij nadien nog vele malen met verve zou doen. Romein maakte ook de groepsfoto’s bij het huwelijk van Reve met Hanny Michaelis in 1948 en die met de hele familie Van het Reve op de Magere Brug. Haar legendarische foto’s golden als de enige van Reve uit deze periode. Tot voor kort.

Fotograaf Frits Gerritsen (1925) ging net na de oorlog op verzoek van het geïllustreerde weekblad Ons Vrije Nederland (O.V.N.), een voormalig verzetsblad, naar het Nieuwe Suykerhofje te Amsterdam. M.G. Emeis jr (1917-1983), bekend door zijn vele boeken en artikelen over de geschiedenis van Amsterdam, had een artikel in voorbereiding onder de titel ‘Een oud hofje met jeugdige bewoners. Jonge intellectuelen brengen A’dams Suykerhofje weer tot leven’. Reve was een van deze intellectuelen. En daar moesten foto’s bij.

Het Nieuwe Suykerhofje aan de Prinsengracht (tussen Reestraat en Berenstraat) was een artikel waard, omdat het achttiende-eeuwse hofje met zes huizen (waarin eertijds plek was voor 54 rooms-katholieke vrouwen) en een kapel was gered van de sloophamer en een nieuwe bestemming als studentenwoningen had gekregen. Het hofje was nogal vervallen geraakt en had een paar jaar leeg gestaan. De huren waren daarom laag. De nieuwe bewoners – vrouwen én mannen – hadden huisregels opgesteld in de vorm van een ‘kloosterreglement’ waarin de bewoners ‘kloosterlingen’ werden genoemd. Het Nieuwe Suykerhofje (het oudere Suikerhof is aan de Lindengracht) werd gekscherend het ‘Prinsenklooster’. Om te worden toegelaten moesten de bewoners in spe ‘passelijke hoedanigheden’ bezitten, zoals ‘gemoedelijkheid, betrouwbaarheid, zin voor humor en gemeenschapsgevoel. […] De kloostergemeenschap verleent haar leden hulp en bijstand bij ziekte of “pecuniaire perikelen”. Achterdocht, opgeblazenheid, nijd en losbandigheid worden uit het klooster geweerd; binnen de kloostermuren heerst vrede; boosaardige twist moet onmiddellijk worden gestaakt’.

Bekende bewoners van het Prinsenklooster waren – zo blijkt uit de woningkaarten in het Stadsarchief Amsterdam – onder anderen Gerrit Kouwenaar (van 17 augustus 1945 tot zijn vertrek naar Parijs op 19 februari 1947), Oege van der Wal (van 31

mei 1945 tot 4 oktober 1945) en een aantal verzetslieden onder wie Bram Kuiper (van 2 januari 1942 tot zijn overlijden op 22 oktober 1943) en Henk E. Pelser (van 20 maart 1941 tot 11 oktober 1945), een van de stichters van de ‘Orde van het Prinsenklooster’. Bram Kuiper was bevriend met Willem Frederik Hermans. In diens boekenweekgeschenk In de mist van het schimmenrijk treedt Brams broer Sape zeer herkenbaar op en wordt de woonplek van Bram Kuiper als volgt beschreven: ‘Van het hofje is op de gracht niets te zien. Je gaat de deur van een op het oog gewoon huis binnen, maar in plaats van in een vestibule, kom je in een lage stenen gang. Aan het eind daarvan is een hek met koperen bel. Achter dat hek ligt het hofje als een klein dorp. […] De straatjes zijn zo smal, dat je uit het raam je overbuurman gemakkelijk een hand kan geven.’ De broers waren lid van de verzetsgroep CS6, beide werden gefusilleerd (Tonnie Luiken, ‘Personen en locaties in het Boekenweekgeschenk’, Sterfboek 2, Amsterdam 1999, p. 153-157). Een paar jaar nadien zou Hermans’ vriend Simon van het Reve in het hofje komen te wonen, op hetzelfde nummer als Bram Kuiper (395), maar een verdieping hoger.

In of voor oktober 1948 bezoekt M.G. Emeis het Prinsenklooster, waarschijnlijk in gezelschap van beginnend fotograaf Frits Gerritsen. Hij treft zeven ‘kloosterlingen’ achter de koffie aan in de voormalige kapel.

De kapel is, zo schrijft Emeis, ‘het domein van de heer Thoenes, student in de sociografie, en zijn vrouw, bevoegd onderwijzeres en vaardig aan de tekentafel’. Piet Thoenes (1921-1995) was in Rotterdam actief geweest in het communistisch verzet en naar Dachau gedeporteerd. Na zijn studie zou hij een bekend socioloog worden en actief binnen de humanistische beweging. De kapel van Thoenes en zijn vrouw Remke Huitenga was groot, de andere woningen waren veel kleiner. Emeis meldt dat ‘hoge eisen aan smaak en vindingrijkheid worden gesteld’ en dat bedsteden zijn verbouwd tot zitje, boekenkast of garderobe. De jonge vrouw Meta Denneboom (vrouw van Menno Denneboom, die in het hofje ondergedoken was geweest, maar dat wordt niet vermeld) prijst hij om haar heerlijke Poolse kremseliesj die ze uit haar driehoekige keukentje van anderhalve vierkante meter tovert.

Een andere kloosterling die Emeis noemt, is Clemens Bruehl, toen student klassieke talen ‘alsmede “penningzuiger” van het Prinsenklooster’. Hij, een Duitser, kwam al voor de oorlog in het hofje te wonen en had het geluk aan de ‘grijparmen van zijn landgenoten’ te ontsnappen. Bruehl was actief geweest in het verzet; hij wordt op een site over homoseksuelen in oorlog en verzet genoemd, in verband met de kring rond Wolfgang Frommel. Hij publiceerde over literatuur en vertaalde.

Verder trof Emeis een niet bij naam genoemde medisch student – die op een van de foto’s op een tijgervacht zit met naast hem een babygeraamte -, diens bovenbuurman Dick Horringa en kamergenoten Boukje en Ilse. Hun achternamen worden niet vermeld, wel dat Boukje boeken illustreert en affiches tekent. Ilse tekent ook, ze heeft zich op textielontwerpen toegelegd.

In de laatste alinea van het stuk wordt dan Reve genoemd. Emeis schrijft: ‘Een paar uur praten met deze jonge mensen werkt als een verkwikkend bad. Slechts één raadsel blijft mij na mijn bezoek aan het Prinsenklooster nog onopgelost: hoe Simon van ’t Reve, eveneens een kloosterling, hier zijn eersteling “De Avonden” heeft kunnen schrijven. De deprimerende sfeer van miezerige lamlendigheid vormt een onbegrijpelijk contrast met de doelbewuste levensaanvaarding der andere bewoners. Hopelijk krijgt Simon bij zijn nu in statu nascendi verkerende Amsterdam-roman enige blijmoedigheid uit de andere kloostercellen overgewaaid.’

Emeis vergist zich als hij schrijft dat De Avonden in het Nieuwe Suykerhofje werd geschreven. Het artikel in O.V.N. verscheen op 23 oktober 1948 (jrg. 8, nr. 17, p. 17-19), De Avonden op 1 november 1947. Uit de woningkaarten van het Stadsarchief blijkt dat Gerard K. van het Reve pas op 11 december 1947 op Prinsengracht 395, 4^e gang, 2 hoog werd ingeschreven (zijn eerste zelfstandige adres), komende vanaf Jozef Israëlskade 116^I. Wel zal Reve in het hofje aan zijn nooit gepubliceerde oman De brand hebben gewerkt en misschien een begin hebben gemaakt met de novelle Werther Nieland.

Hoe Reve aan de kamer kwam, is niet

bekend. Wellicht via Jef Last, die in de oorlog veel in het hofje kwam voor Freek Mulder met wie hij een Spaans restaurant runde (Paul Arnoldussen, ‘De geheimen van het studentenklooster’, Het Parool 21-11-1998). Met name broer Karel van het Reve kwam veel bij de Lasten over de vloer, dus mogelijk is het via hem gelopen. Een andere lezing is dat Reve de kamer overnam van Gerrit Kouwenaar, maar de woningkaarten spreken dit tegen. Op 9 december 1948, de dag van zijn huwelijk met Hanny Michaelis, werd Reve uitgeschreven naar Achtergracht 7 bv.

Op de acht foto’s van Frits Gerritsen bij het artikel is Reve tweemaal te zien. Van deze foto’s worden in de collectie van het Rijksmuseum originele afdrukken bewaard, afkomstig uit het archief van O.V.N., evenals de aflevering waarin ze staan afgebeeld. Op de ene foto schrijft Reve volgens het onderschrift aan zijn nieuwe roman. Op de andere foto zien we Reve met een of ander instrument in zijn hand. Hij is dan op bezoek bij het echtpaar Thoenes samen met een paar andere kloosterlingen. Wie wie is, is moeilijk uit te maken. De tekenaressen Ilse en Boukje staan erop, en de man die op de andere foto een petroleumstel reviseert, maar verder zijn de personen niet thuis te brengen. Fotograaf Gerritsen kan het zich, zo lang na dato, niet meer herinneren.

Reves verhuizing uit het hofje was op 9 december officieel, maar op 12 november schreef hij aan Willem Frederik Hermans, die toen in Canada verbleef, dat hij al verhuisd was. ‘Ik ben uit de Suikerhof weg, en voor de goedkoopte en gezelligheid bij Hanny ingetrokken, omdat ik daar toch al half woonde.’ Ten tijde van het verschijnen van het artikel en al eerder, was hij druk met het zoeken naar een ander huis. Het ‘kloosterleven’ beviel hem niet, hij vond de Suikerbewoners lastig. ‘Ze onderhielden me er over, dat ik “niet genoeg kontakt zocht met de anderen”, niet aan het Hofjesleven deelnam en tenslotte weigerden ze me een betere kamer, waarop ik volgens anciënniteit recht had. Dit ging me te ver. Ik ben met mijn gehele inboedel vertrokken en heb uit een opslag beneden (waarvan niemand de eigenaar weet te noemen) een fraaie, gave hangklok kunnen meenemen, voor mijn moeder een reusachtige, zeer lelijke, ingelijste ets van een grootheid, waarop ze al lang haar begeren had gezet en nog enige andere zaken, die ik niet opsom.’ Op de kamer van Reve kwam ene Jan le Grand te wonen, student medicijnen, die tot Reves verbazing een prachtige woning met uitzicht en veel zon in de Galerij van het voormalig Paleis voor Volksvlijt achterliet. ‘Waarom gaat zo iemand weg? Ik heb me er het hoofd over gebroken. Wel zijn een groot deel van de Hofjesbewoners mieten en deze student, Legrand geheten, vertelde dat hij zo goed met Clemens Bruhl kon opschieten, een Duitse, suikerzieke, 23-jarige kwerulant. Dit moet de sleutel tot het geheim wezen.’ (Verscheur deze brief, p. 26-27)

 

Het Nieuwe Suykerhofje bestaat nog steeds, maar niet meer als studentenwoningen. Het zijn nu prachtige appartementen die grondig zijn gerenoveerd en tot Rijksmonument zijn verklaard. Het hofje is niet te bezoeken maar de website van Bureau Monumenten & Archeologie toont het in opgepoetste staat.

Mieke Koenen+
Het naamloze verlangen
Een ongepubliceerde tekst van Ida Gerhardt over dans en dichterschap

De dichteres Ida Gerhardt (1905-1997) was het meest in haar element als zij zich ongestoord en in volledige afzondering kon richten op haar literaire arbeid. In brieven en gedichten1 tekent zij zichzelf als een schelpdier, een heremietkreeft of eenzelvige kraai. Haar levensdevies laat zich dan ook samenvatten met een regel uit haar vertaling van Vergilius’ Georgica: ‘rijk in mijn werk, in stilte teruggetrokken’.2

Gerhardts publieke optredens bleven hoofdzakelijk beperkt tot het uitspreken van dankwoorden bij de ontvangst van literaire prijzen, of korte speeches tijdens presentaties van een nieuwe vertaling of dichtbundel van haar hand. Een vijftal van deze redevoeringen is gebundeld in het boekje Nu ik hier iets zeggen mag. Ook hier wordt het thema van de creatieve eenzelvigheid aangeroerd, bijvoorbeeld in de rede bij de aanvaarding van de Prijs voor Meesterschap (1979): ‘Intuïtie zegt ons dat wij, als we met levend en weerbarstig werk bezig zijn, onszelf de inmenging van de wereld, met zijn stokoud beter weten, van het lijf moeten houden.’

In Gerhardts literaire nalatenschap is nog een ander type prozateksten bewaard: lezingen of informele beschouwingen, bestemd voor een niet al te omvangrijk gehoor zoals een schoolklas of leeskring. Twee van deze teksten zijn kort na haar overlijden in beperkte oplage gedrukt als nieuwjaarsgeschenk: Anamnèsis en Wie zich voor de meetkunde afsluit, hoort echt niet onder mijn dak. In beide lezingen brengt Gerhardt haar dichterschap op eigenzinnige wijze in verband met opvattingen van de Griekse filosoof Plato. Zij onderstreept het belang van mathematische structuren voor de hechte opbouw van een gedicht. Ook zet zij uiteen hoe herkenning en herinneringen voor haar een bron van inspiratie vormen: herinneringen uit haar persoonlijke verleden, maar ook déjà-vu’s en gedachteflitsen die zij afkomstig acht uit een bovenpersoonlijke en tijdloze wereld, vergelijkbaar met de platoonse ideeënwereld.

Gerhardts niet-gepubliceerde prozateksten handelen over dichtkunst, het leven

van Socrates, maatschappelijke kwesties zoals het vertrouwen tussen leraar en leerling, en thema’s uit de schilderkunst, waaronder stillevens, het impressionisme, Albrecht Dürer en Rembrandt. Niet alle teksten zijn helemaal compleet en de ene is beter uitgewerkt dan de andere. Een van deze teksten is een lezing over dans en poëzie.3

Argeloze vreugd

In Gerhardts oeuvre is de dans een steeds terugkerend thema. Op de vraag waarom zij zo gefascineerd was door deze kunstvorm, geven de twee eerste strofen van haar oudste dansgedicht, ‘Scherzo’ uit de debuutbundel Kosmos (Vg 17), al meteen een antwoord:

De dans vertegenwoordigde voor de dichteres het jeugdige geluk van argeloos en zorgeloos samenspel met andere kinderen. Maar uit haar ongepubliceerde (en titelloze) lezing over de dans zal blijken dat deze nog meer voor haar betekende.

De tekst zelf is niet gedateerd en er staat niet bij waar en voor wie hij werd uitgesproken. Maar met behulp van een brief die Gerhardt op 14 juni 1987 schreef aan de moeder-overste en de andere zusters van het Sint-Liobaklooster te Egmond-Binnen,4 kan dit raadsel worden opgelost. Deze brief werd verstuurd om de zusters nogmaals te bedanken voor hun zorgzame gastvrijheid in de maand mei. Evenals in het jaar daarvoor hadden Ida en haar levensgezel Marie van der Zeyde zich hier rond Ida’s verjaardag (11 mei) verschanst om in alle rust enkele weken te kunnen werken. Ida meldt dat zij in ‘het uurtje’ dat zij voor de kloosterzusters over de dans had gesproken nog iets was vergeten te vertellen. Het blijkt te gaan om een herinnering aan een gesprek met een koorddanseres, Irmgard Kion. Deze behoorde tot de Bob Kion Troupe, een groep van vier evenwichtskunstenaars die in de jaren vijftig van de vorige eeuw furore maakte met spectaculaire acrobatische acts, waaronder het rijden op een koord met fiets en bromfiets:5

En nu vergaten wij op ons uurtje de dans van Mevrouw Kion, toenmaals een der beroemdste koorddansers of equilibristen. Door een toeval (Kermis in

Friesland) sprak ik haar vrij lang. Zij zeide mij dat die ongelofelijke gave om op een strak koord ballet te dansen hereditair was in de familie en dat ze er haar voorgenomen studie voor had laten schieten. ‘Het is een intuïtie naar welke kant je bezig bent te vallen, en dan moet je meteen bijsturen.’ ‘Als je te moe bent Mevrouw, doe je het op je routine, en dat is verschrikkelijk. Geen danseres bij Gods genade, maar een gedresseerde aap ben je dan. Nou ja, u zal wel weten wat ik bedoel.’

Dat Gerhardt dit nog graag wilde melden aan de kloosterzusters heeft, denk ik, te maken met een steeds terugkerend thema in haar geschriften: dat je in leven en werk steeds bezig bent een wankel evenwicht te bewaren en het gevoel hebt dat je elk moment dreigt te vallen. In het gedicht ‘Afgrond’ uit ‘In memoriam matris’, de eerste afdeling van de bundel Het levend monogram (Vg 218), wordt het als volgt verbeeld: ‘Kerstmis en Oudejaar, / de afgrond, het gevaar. / Met touwen aan elkaar. / Verboden dood te vallen / alléén: want elk trekt allen./ Messcherp de rand, waarop wij staan’ […]. In een brief aan de acteur Henk van Ulsen, die zij haar gedicht ‘Een herfstavond’ perfect had horen voordragen, verwoordt zij het als volgt:6 ‘In die perfectie zal het jou (misschien?) gaan als mij; ìn die perfectie ligt een hoog geluk en tegelijk is dàt het eenzaamste gebied: je wandelt op een koord.’

Naamloos verlangen

Het eerste deel van Gerhardts lezing over de dans heeft betrekking op de tijd dat zij in Kampen op kamers woonde en Grieks en Latijn gaf aan het Gemeentelijk Lyceum aldaar (1939-1951). In de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog verleende zij Marie, die in Utrecht woonde en werkte, onderdak. Samen hebben ze zich toen gestort op de revisie van Ida’s vertaling van Vergilius’ Georgica, die in 1949 zou verschijnen. Maar ook werden er lange wandelingen ondernomen in de omgeving van Kampen. Soms logeerden de dames op deze tochten een nachtje bij ‘de oude Mevrouw Verkade’: Johanna van Wulfften Palthe, de eerste echtgenote van de acteur, regisseur en toneelleider Eduard Verkade:7

Begin 1945 heeft Marietje bij mij in Kampen gewoond. Ze heeft daar ook de bevrijding8 meegemaakt. Het was een benarde, maar voor ons beiden toch in menig opzicht ook een gelukkige tijd. Toen het lyceum, in verband met de razzia’s, gesloten werd, hadden wij de dagen grotendeels aan ons zelf, en waagden ons in de vroege vroegte aan verre tochten. Bij voorkeur over de IJsseldijken, naar Hattem waar wij dan bij de oude Mevrouw Verkade konden overnachten, om de volgende morgen weer voor dag en dauw naar Kampen terug te keren.
Een van de eerste vragen van Mevrouw Verkade was dan, of wij weer kemphaantjes hadden gezien. Bijna altijd was het ja. Wij hadden hen weer gezien, in al hun pracht, in hun dansen die vaak een riddertournooi geleken. De mannetjes in vlammende kleuren, de sierlijke figuren van hun wervingsdans beschrijvend, de vrouwtjes beurtelings naderend en weer terugwijkend.9 Eenmaal hebben wij dat tafereel onder een dubbele regenboog gezien, onvergetelijk.
Wij probeerden daar ’s avonds van te vertellen, en onze gastvrouw zag het, ondanks onze povere woorden, blijkbaar toch voor zich, want zij zei: ‘dat herinner ik mij nog precies: het kosmische element van de dans wordt soms door dieren, in het bizonder door vogels, nog veel treffender tot uiting gebracht dan door de mens. Die loopt altijd gevaar de dans te verburgerlijken.’
Wellicht dacht zij aan Shakespeare’s Midsummernightsdream, waarvan de dictie en de dans door Verkade in volle glorie waren hersteld,10 nadat men er in de voorafgaande tijd tot zijn woede een soort burgermansoperette van had gemaakt.
Misschien dacht zij ook wel aan dat prachtige verhaal van Augusta de Wit,11 die zij zeer bewonderde. Twee jonge componisten, man en vrouw, die in een Oostenrijks bergdorpje bezig zijn de muziek in te studeren voor een opvoering van de Midsummernightsdream. Zij werken samen met een jonge choreografe, Lucie, en met een kleine groep musici, jong en oud. Een van hen, Alois, is het zoontje van de vioolbouwer uit het dorp. En nu hebben de kinderen die dag een feestje: een buitendag, waarop zij hun eigen dansen mogen bedenken.
In het dansen van de kleine Alois is niet alleen het kosmische element aanwezig, maar ook dat naamloos verlangen, al dan niet vervulbaar, dat aan iedere werkelijke dans eigen is.

Het naamloze verlangen dat Gerhardt hier als een wezenlijk element van de dans aanduidt, lijkt ongeveer dezelfde kracht of eigenschap te zijn die zij elders bestempelt als ‘de eroos van het onvoltooide’ of ‘de goddelijke onvervuldheid’ (een formulering die zij ontleende aan de dichter J.C. Bloem).12 Hiermee doelt zij op de scheppingsdrift en het eeuwigheidsverlangen dat elke kunstenaar, scheppend en uitvoerend, in zijn greep heeft en hem rust noch duur gunt.

Kinderspelletje

Nu richt haar aandacht zich op de tijd dat Marie en zij leerlingen waren van het Rotterdamse Gymnasium Erasmianum.13 Ze waren een jaar of zestien toen hun leraar klassieke talen, de dichter J.H. Leopold, met de behandeling van oud-Griekse lyriek begon. Als eerste besprak hij een eenvoudig dansliedje.14

Maar onvergetelijk is voor ons en onze klasgenoten, die het geen van allen thuis zo makkelijk hadden,15 het ogenblik geweest, waarop in de Griekse les van dit nameloze verlangen voorzichtig sprake was. In bijna volmaakte vorm vindt men het immers in een Grieks kinderliedje dat Leopold ons leerde als inleiding tot de Griekse lyriek.
Het is heel eenvoudig en eigenlijk onvertaalbaar, maar ik heb geprobeerd het voor jullie te vertalen. Het wordt gezongen èn gedanst, en de ene helft van het koor vraagt, de andere antwoordt. De vraag van dat kinderspelletje had ook de onze kunnen zijn.

‘Dat mogen wij dan toch geloven, kinderen,’ zei Leopold, ‘niet àl onze liefste wensen zijn onvervulbaar.’ – En met dat liedje zijn wij het land der Griekse lyriek ingegaan.16

Ook in haar poëzie brengt Gerhardt Leopold met de dans in verband. In het lange en verhalende gedicht ‘Bij dag en nacht’ komt een droom aan de orde waarin de ik-figuur de Slag bij Salamis voor zich ziet zoals die wordt beschreven in Aeschylus’ tragedie De Perzen. Tegelijk hoort zij muziek: ‘fragmenten uit het strenggetoomde koor / dìe statige passages die welhaast / alleen bestaan uit namen’ (Vg 630). In het gedicht wordt verteld dat het Leopold was die dit koorlied treffend ‘de namensym-

phonie’ had gedoopt.17 Ook staat er opgetekend dat Leopold Ida na afloop van een les tot het inzicht had gebracht dat in de oud-Griekse wereld toneel, poëzie, muziek en dans geen strikt gescheiden domeinen waren:

Gerhardt was er heilig van overtuigd dat haar leermeester nooit de erkenning had gekregen die hem toekwam noch in de wetenschap noch in de poëzie18 (zoals zij zichzelf ook tot op hoge leeftijd zwaar miskend heeft gevoeld). In ‘In rood en zwart’ (Vg 511), een gedicht uit de bundel Vijf vuurstenen dat aan hem is opgedragen, vlecht zij daarom een lauwerkrans van woorden voor Leopold.

Het rozenliedje van Leopold brengt haar bij een springversje dat in 1912 op het schoolplein werd gedanst, toen zij in de eerste klas van de lagere school in Schiedam zat:19

Er is een Hollands springversje, waarin ook van rozen en blauwe bloemen – laten wij geloven dat het violen zijn – wordt gezongen.
Het is voorjaar 1912 en speelkwartier. De onderwijzeres staat met de meesters te praten, en wij kinderen van de eerste klas gaan onze gang. De kleine Vera van Suchtelen staat al in de kring. Een beeldschoon kindje, een elfje met hoogblond haar. Een onverbeterlijke dondersteen, zelfs de bovenmeester kan haar niet aan. Een coeur d’or, nooit zal ze je verklikken met knikkeren of vals spelen. Zij stelt de geheimzinnige anonymus voor, die als ‘de juffrouw’ wordt aangeduid. Samuel Davidson met zijn ernstige smoeltje telt af. Van je enetwee – – De kring begint te draaien.

Dan wordt Winnie gekozen. Winnie lijkt een beetje op Vera, en ze doet het ook heel mooi. Net als wij zingen ‘Dat zal zijn, dat zal zijn,’ begint de bel te luiden, en de klassejuffrouw roept: ‘Binnenkomen, het is hoog tijd!’ – Ach wie so bald verhallet der Reigen.20

Het hoogblonde meisje uit deze terugblik, Vera van Suchtelen, was een dochter van de schrijver, filosoof en humanist Nico van Suchtelen. Zij overleed in november 1914, negen jaar oud, aan de gevolgen van een blindedarmontsteking. Enkele maanden na deze tragische gebeurtenis schreef haar vader op oudejaarsdag het gedicht ‘Voor Vera’. Gerhardt lijkt in bovenstaande passage te zinspelen op de twee eerste regels van zijn gedicht. Deze luiden als volgt: ‘Zij waarde als een elfje, licht en los, / een spelend elfje door heide en bosch’.21

Centaur Chiron

Met een sprong in de tijd belandt Gerhardt ten slotte in een uitvoerige beschrijving van de rommelige en woelige schoolweek die voorafging aan de viering op 25 september 1954 van de zeventigste verjaardag van Kees Boeke, de oprichter van De Werkplaats. Gerhardt gaf tussen 1951 en 1964 les op deze school waar veel culturele activiteiten plaatsvonden:

Bijna 40 jaar later22, het is vrij kwartier op de Werkplaats. Het is overal druk en rommelig, want volgende week wordt Kees Boeke 70 jaar, en nu zijn wij, onder hoogspanning, zijn feest aan het voorbereiden. Daar heb je het al, Lisa Herbers23 stormt op mij af. Zij is een van de Duitse emigranten die bij ons werken, en zij geeft rhythmiek. ‘Lieve Ida, het doet mij zo leed, maar ik kan niet daarvoor. Ik loop uit met de Zweedse klapdans. Wil jij straks een uur met mij wisselen? Bitte bitte!’
Na de pauze kom ik dus onverwacht mijn vierde klas binnen. ‘Ida, we doen het niet langer. Het is ieder ogenblik wat anders, je wordt er gek van!’ ‘We willen vrij! Of een improvisatie.’ ‘Over Chiron,’ zegt een stem achter in de klas. ‘Dat had je allang beloofd.’ Prima, maar dan meteen beginnen.

Voordat Gerhardt de klas confronteerde met haar gedicht over Chiron, gaf zij eerst enige informatie over deze grimmige centaur,24 die Achilles en andere Griekse helden had onderwezen in vaardigheden en kunsten zoals paardrijden, jagen, vuistvechten, zang en het bespelen van de lier:

Chiron behoort tot het ras der centauren, geschapen met het bovenlichaam van een mens en het onderlichaam van een paard, paard en ruiter ineen. Chiron is een kenner van de sterren, van weer en wind, van de getijden van het water, van alle geheimen der natuur. Hij houdt zich op in Thessalië in het noorden van Griekenland, en ook wel nog noordelijker in het woeste Thracië.
Voor zichzelf heeft hij een lier vervaardigd door het dekschild van een schildpad met snaren te bespannen. Op zijn eenzame tochten, nu eens stapvoets, dan

weer in draf of in galop, hoort de centaur bijna voortdurend, diep in zichzelf, flarden van melodieën. Daaruit zal dan later die sterk ritmische dansmuziek ontstaan, die soms, wanneer hij ze op de lier speelt, door mensen zal worden gehoord. Zoals mensen ook op de eenzame kust de geweldige hoefprenten waarnemen, die alleen van Chiron kunnen zijn.
De manlijke bevolking van Thessalië is van huis uit niet onbedreven in de dans – veelal een dans ter ere van de zeegod Poseidon. Van Chiron weten zij wel, dat hij zeer schichtig kan zijn tegenover mensen, en tegelijk verlangt mensen te ontmoeten; die vreemde tweebenige wezens waarin, vooral als zij jong zijn, dat ongestilde verlangen slaapt, waardoor zij zijn Thracische muziek onmiddellijk en met heel hun hart verstaan. En ook naar zijn aanwijzingen gestalte weten te geven.
Geen vader zal het zijn zoon verwijten als hij het werk op de hoeve verzuimt omdat hij Chiron heeft ontmoet, ook Peleus niet, de machtigste man in Thessalië, de vader van Achilles. Hij kiest Chiron als leermeester voor zijn zoon, voor alle kundigheden die deze vorstenzoon nodig zal hebben.
Chiron is een barse leermeester, die aan zijn jonge dansers hoge eisen stelt, waarop met trots en vreugde wordt gereageerd. Een prijzend woord zal hem niet licht ontvallen, – dat is zijn vorm van waardering: men voert edele paarden geen honingkoeken.

Deze keer dicht Gerhardt de sensitiviteit van ‘het ongestilde verlangen’ toe aan noord-Griekse jongens, die ogenblikkelijk de muziek van de eenzame centaur zouden kunnen aanvoelen en begrijpen. Hier hebben we te maken met een toevoeging van Gerhardt zelf aan het overgeleverde verhalengoed over Chiron. Dergelijke creatieve aanvullingen komen in haar lezing vaker voor. Zo zijn in de antieke bronnen geen expliciete verwijzingen te vinden naar Chirons optreden als dansmeester. De uitspraak dat de centaur zeer schichtig was, maar tegelijk ernaar verlangde mensen te ontmoeten, lijkt mij eerder een toespeling op Gerhardts eigen ambigue karakter; in antieke bronnen vindt men deze typering niet terug.25

In de kordate, met de kracht van een spreekwoord geladen uitspraak ‘men voert edele paarden geen honingkoeken’ herkent men de overtuiging van de dichteres dat jonge mensen strenge begeleiding nodig hebben en de lat hoog moeten leggen. In een brief aan haar vriend Ad ten Bosch uit 1982 formuleert zij het aldus: ‘Wàt je ook doet of niet doet, als je wat bekomen bent: mik hóóg. Dat is het enige waar je noòit spijt van hoeft te hebben en wat je behoedt voor de grote gevaren: het doelloos rondmieseren, het laten verstrijken van de méér dan kostbare tijd.’26

Hoefslagdavering van geweld

Tegen het einde van de les las de dichteres haar gedicht voor, dat begint en eindigt met een beschrijving van de norse centaur als deskundige, gezaghebbende en alles-

behalve zachtzinnige dansmeester. Deze verzen omringen de evocatie van de energieke dansers, waarin het ritme in een versnelling raakt (tweede strofe). Het kosmische element van de dans is aanwezig in de branding, echoënde bergwanden en het geschreeuw van vogels. Meteen na het voorlezen van de verzen ontspint zich in de klas een levendig gesprekje:

Nu wilde ik jullie graag het vers, getiteld Thracische jongensdans, voorlezen.

Mag ik nu nog iets zeggen? In de dans leeft het ritme van de zee, de gang der sterren, en het eeuwigheidsverlangen dat in de mens woont. En dat andere, diep menselijke verlangen, nimmer vervuld en nimmer onvervuld.
Nog altijd slaapt in ieder werkelijk vers een melodie, en woont in het ritme van dat vers en die melodie de dans.
Onmiddellijk komt de eerste vraag. Waarom wordt die beginregel ‘Die bars de schildpadlier bespant’ aan het eind herhaald? Het antwoord komt, als bijna altijd, uit de groep zelf en niet van mij. ‘Omdat die Centaur tòch alleen blijft. Omdat hij in zichzelf opgesloten is, binnen zijn eigen cirkel.’ Zo gaat het over en weer, tot de bel ons voortijdig verrast, die het vrije weekend aankondigt. Het gebouw stroomt leeg.

Het gedicht over Chiron zou pas twintig jaar later worden gepubliceerd in de bundel Vijf vuurstenen (1954).27 Een gedicht dat Gerhardt in september 1954 speciaal schreef voor de zeventigste verjaardag van Kees Boeke is niet opgenomen in een bundel noch in het verzameld werk. De titel is ‘Verjaardag Kees’28 en de tekst van de tweede strofe luidt als volgt:

Eierendans

Na de les over Chiron werd Gerhardt weer meegezogen in de hectiek van de voorbereidingen van het feest voor Kees Boeke. Haar collega Berend Wever, leraar wiskunde,29 had behoefte aan een luisterend oor omdat hij helemaal ondersteboven was van een opvoering die hij vlak tevoren had gezien tijdens een repetitie:

Toen de officiële opvoering plaatshad werd Gerhardt eveneens gegrepen door de eierdans. Uit het afsluitende gedeelte van haar lezing blijkt dat de relativering en onthechting die zich van de wiskundeleraar hadden meester gemaakt, ook haar ten deel vielen. Bovendien werden bij haar gevoelens opgeroepen van vertrouwen, verwachting en verbondenheid met de medemens. Deze waarden had de jarige Kees Boeke altijd hoog in het vaandel gevoerd:

Het is dan woensdag geworden, en een stampvolle zaal, jong en oud, heeft genoten van de drie eerste nummers van het programma. Nu komt de eierendans, het laatste nummer voor de pauze. De muziek, staccato, zet in, en Lydia draaft op. Dan staat zij midden op het podium stil, met haar mandje eieren voor zich, en kijkt ons allemaal aan. In haar blik iets van: Het is hier en nu. Het is nu of nooit. Er groeit, reeds als zij de eieren toont, een merkbare spanning in de zaal. Het is inderdaad: nu of nooit.
Zoals zij iedere beweging meester is, zo beheerst zij ons allen, – en tegelijk vaart er een onbeschrijfelijk gevoel van bevrijding door ons heen. Als zij aan het eind van haar twee zeshoeken weer op haar voeten staat en ons groet met haar mutsje, staat iedereen overeind. Er is een ovatie, – maar heel anders dan van het grote publiek in een schouwburg of concertgebouw: het is enthousiast en tegelijk ingehouden.
En er was, toen zij het toneel verliet, ook niet dat aanhoudende applaus en dat geroep bis bis, dat een herhaling wil afdwingen. Maar ons ondanks verlieten

wij de zaal niet, en wij wachtten hoopvol. En zij is teruggekomen, en ze hééft het nog eens voor ons gedanst. Maar nu danste zij voor ingewijden. Wonderen liet zij ons zien, en tegelijk was zij een uit ons midden. Niemand die zich voor zijn tranen schaamde; niemand die de verbondenheid met de anderen niet voelde. Met elkaar hadden wij het mogen zien: een vergezicht van verwachting, bevrijding, vertrouwen, samen hadden wij het gezien, hier en nu.

Dit artikel is mede tot stand gekomen dankzij een subsidie voor het schrijven van een biografie van Ida Gerhardt, mij verleend door het Fonds voor de Letteren en het Vlaams Fonds voor de Letteren. Graag betuig ik mijn dank aan deze subsidiegever, evenals aan de beheerders van Gerhardts literaire nalatenschap, Ben Hosman en Ad ten Bosch, en aan de medewerkers van het Regionaal Archief Zutphen, waar haar nalatenschap berust.

Gebruikte literatuur

werk van Ida Gerhardt

Anamnèsis, bezorgd door Ad ten Bosch en Ben Hosman (Amsterdam 1998).

Courage! Brieven van Ida Gerhardt, bezorgd door Ben Hosman en Mieke Koenen (Amsterdam 2005).

Nu ik hier iets zeggen mag (Amsterdam 19812).

Verzamelde gedichten (Amsterdam 200211).

Wie zich voor de meetkunde afsluit, hoort echt niet onder mijn dak. Op zolder gevonden, bezorgd door Ad ten Bosch en Ben Hosman (Zutphen-Sonnega 1997).

secundaire literatuur

Berg, Mieke van den & Dirk Idzinga, Trots en in zichzelf besloten. Ida Gerhardt. Afkomst en eerste deel van haar leven (Kampen 2005).

Blom, Esther, De vlam van het menselijk denken. Nico van Suchtelen 1878-1949 (Amsterdam 1999).

Bosch, Ad ten, Gebroken lied. Een vriendschap met Ida Gerhardt (Amsterdam 1999).

Dunk, H.W. von der, Terugblik bij strijklicht. Jeugdherinneringen (Amsterdam 2008).

Halsema, J.D.F. van, ‘De man en de masque. Enkele opmerkingen bij een toekomstige Leopoldbiografie’, in: id., ‘Dit eene brein.’ Opstellen over werk en dichterschap van J.H. Leopold (Groningen 1999), p. 81-105.

Halsema, J.D.F. van, ‘“Als nadert een ontmoeten”. J.H. Leopold bij Ida Gerhardt’, in: Nederlandse Letterkunde 7 (2002) 3 (aug.), p. 207-223.

Koenen, Mieke (2002a), Stralend in gestrenge samenhang. Ida Gerhardt en de klassieke oudheid (Groningen 2002).

Koenen, Mieke (2002b), ‘“Wie mij liefheeft, late mij met rust”. Brieven van Ida Gerhardt aan Henk van Ulsen’, in: De Parelduiker 7 (2002) 5, p. 2-28.

Reitsma, Anneke, ‘Leopold en Ida Gerhardt’, in: Schriftuur. Bulletin van het Ida Gerhardtgenootschap (2006) 2, p. 10-19.

Verbrugge, F.J.P., ‘“Volmaakt Archaïsch.” Aantekeningen bij enige “klassieke” gedichten van Ida Gerhardt’, in: Bzzlletin 9 (1980) 78, p. 31-35.

Verkade-Cartier van Dissel, E.F., Eduard Verkade en zijn strijd voor een nieuw toneel (Zutphen 1978).

Zeyde, M.H. van der, De wereld van het vers. Over het werk van Ida Gerhardt (Amsterdam 1982).

Edward Grasman+
Wat toegestaan is aan Jupiter
Een confrontatie tussen Het behouden huis en De aanslag

De verhouding tussen Willem Frederik Hermans en Harry Mulisch is altijd erg ongemakkelijk geweest. Bij voorkeur zag Hermans Mulisch niet staan. In de tijd dat Hermans en Reve frequent correspondeerden, tussen 1947 en 1959, repten zij met geen woord over Mulisch en ook in Hermans’ brieven aan Van Oorschot valt de naam van Mulisch nergens.1 Ooit – het moment is vrij precies te bepalen in de tweede week van augustus 1952 – onderbrak Hermans plotsklaps de conversatie met Hans van Straten in het Amsterdamse Café Reijnders om Mulisch, die juist binnen was komen zetten, de uitspanning weer uit te jagen. Vervolgens zette Hermans het verstoorde gesprek voort alsof er niets gebeurd was.2 Het gerucht wil dat Hermans – hij woonde toen al geruime tijd in Parijs – zelfs niet op de foto wilde met Mulisch. De verklaringen voor dit gedrag lopen echter uiteen. Hermans zag het als een daad van altruïsme. Hij wilde Mulisch ervoor behoeden op de foto te gaan met een figuur die het bestaan had college te geven in het destijds gesmade Zuid-Afrika. Anderen menen dat Hermans wilde vermijden dat men in Nederland de ernst van zijn vetes ging onderschatten.3

De gebeurtenis in Café Reijnders is zo nauwkeurig te dateren, doordat de aanleiding ertoe bekend is. Mulisch had enkele dagen tevoren, op 9 augustus 1952, in De Groene Amsterdammer een recensie gepubliceerd van Het behouden huis en over deze recensie was Hermans, de auteur van die novelle, bepaald verbolgen.4 Hij zou die bespreking overigens in alle edities van Mandarijnen op zwavelzuur opnemen, vooral misschien omdat hij gehecht was aan zijn eigen smalende commentaar: ‘Hoe groen was mijn Harry?’5 Elders in de Mandarijnen prijkt de naam Mulisch trouwens bij de foto van een fiere, wonderlijk uitgedoste worstelaar die op het punt staat een ook al wonderlijke mantel om de schouders gelegd te krijgen door een dame op hoge hakken. Veel meer zien we niet van die dame; het is de trotse boezem van de worstelaar alias Mulisch die zich op de voorgrond dringt.6 Nee, op een hoge dunk van Mulisch kon Hermans zelden betrapt worden.7

Mulisch liet zich, op zijn beurt, evenmin onbetuigd. Bij de dood van Hermans verklaarde hij dat de schrijver Hermans al tien jaar dood was, want wat hij sinds 1985 had geschreven, was naar zijn oordeel ‘niks meer’. Enkele jaren later sprak hij weliswaar tegen dat hij zich zo uitgedrukt had, maar het was wel de waarheid geweest. Op de reactie van de interviewer dat je bij iemands overlijden een woord van troost verwacht en niet de botte waarheid, legde Mulisch hem de vraag voor, wat Hermans gezegd zou hebben als hij – Mulisch dus – overleden was. ‘Denkt u dat hij in tranen was uitgebarsten?’8 Zonneklaar is, dat er weinig liefde tussen het tweetal verloren ging.

Wat men ook van Hermans’ gedrag jegens Mulisch mag denken, zijn gereserveerde houding is begrijpelijk. Tegen zijn beschuldiging van naäperij aan Mulisch’ adres is immers niets in te brengen: de titel van Het Zwarte Licht is rechtstreeks geraapt uit een regel in ‘Lotti Fuehrscheim’, Tanchelijn bevat overeenkomsten met De God Denkbaar en een regel uit De aanslag is onmiskenbaar een nauwelijks bewerkte versie van een passage uit Het Sadistisch Universum.9 In het volgende wordt betoogd dat Hermans nog meer reden tot distantie had dan tot dusver bekend was. Mulisch benutte namelijk een centraal motief uit Het behouden huis dertig jaar later in zijn roman De aanslag, waar het een niet minder vitale rol speelt. Novelle en roman laten zich op dit punt dus goed vergelijken en aangezien deze werken tot de beste uit het oeuvre van respectievelijk Hermans en Mulisch gerekend worden, vindt de confrontatie plaats waar beiden op niveau heten te zijn.10

Eenzijdig beeld

In Het behouden huis belandt de ik-figuur, een Nederlander die zich min of meer toevallig ophoudt bij partizanen van uiteenlopende, vooral Midden-Europese nationaliteiten, ergens in 1944, in een landhuis op juist veroverd vijandelijk gebied waarvan de locatie in het vage gelaten wordt. In de periode die hij daar verblijft – er is sprake van dat er maanden verstreken – wordt het gebied weer veroverd door de Duitsers, om ten slotte opnieuw door de partizanen ingenomen te worden. Gedurende de tijd dat de Duitsers het gebied weer in handen gekregen hebben en het huis voor Duitse officieren wordt geconfisqueerd, geeft de ik-figuur zich tegenover een Duitse kolonel uit voor de eigenaar van het huis. De ware huiseigenaar die zich later aanmeldt, schiet hij neer en diens vrouw wurgt hij. De vermoedelijke vader van de man evenwel, een oude man die doof is of zich doof houdt voor alles, die zich geheel wijdt aan zijn aquaria met zeldzame, tropische vissen en die hem aanziet voor een Duitse officier, laat hij ongemoeid. De ik-figuur probeert hem zelfs te waarschuwen als de partizanen het huis ingesloten hebben. Nadat de partizanen zich meester hebben gemaakt van het huis, richten ze daar een afschuwelijke puinhoop aan. Zij folteren de kolonel die een vergeefse zelfmoordpoging had gedaan, tot de dood erop volgt en zij vermoorden de oude man – de waarschuwing voor het dreigende gevaar keert zich tegen hem. De ik-figuur, die de partizanen waarschijnlijk voor een deserteur verslijten, worden alle tanden uit de mond geslagen, maar als hij ten slotte een handgranaat in het inmiddels verlaten landhuis werpt, is hij plots een gevierd man.

De bespreking door Mulisch van Het behouden huis die Hermans zo ergerde, is relevant bij de hier ondernomen confrontatie van novelle en roman. We moeten hopen dat Mulisch geen humor beoogde met de woordspeling in de titel van zijn recensie, ‘De behouden vrijheid’. Het lijkt er echter op dat hij met die titel onopzettelijk het sarcasme binnenhaalde, dat besloten ligt in de titel die Hermans zijn novelle meegaf. Het behouden huis in kwestie haalde immers niet eens het einde van het verhaal. Wat kan Mulisch met zijn titel bedoeld hebben? Was de vrijheid niet juist gedurende vijf jaar verloren gegaan? Waarom anders al die drukte over de oorlog? Bedoelde Mulisch misschien ‘De te behouden vrijheid’? Hoe het ook zij, Mulisch verweet Hermans dat hij bij het schrijven geen rekening had gehouden met het effect, de uitwerking van het geschrevene. Mulisch verwierp het boek, hoe goed geschreven het ook was, vóór alles op politieke, maar daarnaast op psychologische gronden. Het gaf een gevaarlijk eenzijdig beeld van de oorlog, want de communistische partizanen werden slechts moordend ten tonele gevoerd en de nazi’s uitsluitend als welgemanierd.

In zijn kritiek maakte Mulisch onderscheid tussen de schrijver en de mens. Kennelijk mocht de mens minder dan de schrijver, want anders dan die had deze rekening te houden met de mogelijke uitwerking van wat er aan het papier toevertrouwd werd. Mulisch sprak in dit verband van de norm van het leven die blijkbaar

beperkingen oplegde aan de vrijheid van de schrijver. Letterlijk stelt hij: ‘Ik verlang van de schrijver, dat de mens in hem voorkomt dat de kunstenaar onheil aanricht’. Dat Hermans zo’n onderscheid tussen schrijver en mens afwees, had hij al laten weten in ‘Snerpende kritiek’, een tekst die hij in 1946 in Criterium publiceerde, maar die hij ook telkens in Mandarijnen op zwavelzuur zou opnemen.11

Hermans joeg Mulisch weliswaar het café uit, maar in geschrifte heeft hij nooit rechtstreeks gereageerd op diens bespreking van Het behouden huis. De tekst echter die hij er in Mandarijnen op zwavelzuur op liet volgen, een commentaar op ‘protomandarijn’ Paul Rodenko, bevat wel een indirecte reactie. Hermans maakte daar een ander onderscheid, tussen schrijver en journalist. De laatstgenoemde was ‘[n]iet iemand die beoordeeld wordt naar zijn woorden [eg: zoals de schrijver], maar naar het effect dat die woorden op een slecht lezend publiek kunnen hebben.’12 Impliciet wees Hermans hiermee Mulisch’ oordeel als irrelevant van de hand. Voor zijn veroordeling van Het behouden huis had deze criteria aangelegd die slechts van toepassing waren op een journalistiek product, niet op het werk van een schrijver. In één moeite door kan uit dit commentaar gelezen worden, dat Hermans het recenseren van boeken als journalistieke arbeid beschouwde en dat Mulisch in zijn bespreking dus niet als schrijver optrad, maar als journalist, oftewel, in Hermans’ terminologie, als hoernalist. Toevallig of niet, Mulisch zou zich nadien amper meer aan boekbesprekingen wagen.

Aquaria

In 1961 begon Mulisch aan een roman die De ontdekking van Moskou moest gaan heten. Er wordt altijd veel ontdekt bij Mulisch. Deze roman werd nooit voltooid, ondanks herhaalde pogingen daartoe, maar enkele hoofdstukken uit het manuscript heeft hij wel benut – deels ingrijpend, deels nauwelijks gewijzigd – voor De aanslag die hij meer dan twintig jaar later zou schrijven.13 De roman schreef een roman, aldus Mulisch, die sterk is in zulke uitspraken.14

De aanslag beschrijft in vijf episodes tussen 1945 en 1981 een groot deel van het leven van Anton Steenwijk. Op een avond in januari 1945 wordt in Haarlem, voor de deur van de buren van het gezin Steenwijk, de hoofdinspecteur van de plaatselijke politie, de nsb‘er Fake Ploeg, doodgeschoten door het verzet. De buren echter, Korteweg en zijn dochter Karin, leggen het lijk bij de familie Steenwijk voor de deur. Op het moment dat Antons broer Peter op zijn beurt het lichaam wil verplaatsen, arriveren er Duitsers. Peter slaat op de vlucht, onder medeneming van het pistool van Ploeg. Hij wordt neergeschoten en zijn ouders worden samen met een aantal gijzelaars gefusilleerd. Alleen Anton, twaalf jaar oud, overleeft, onwetend van het lot van zijn naaste familieleden. Wel is hij er getuige van dat de ouderlijke woning, o ironie, Buitenrust geheten, door Duitse handgranaten in brand opgaat. Het boek is het verslag van de wijze waarop Anton, zonder zelf veel initiatieven in die richting te ontplooien, in de loop der jaren ontdekt wat er die

avond gebeurd is. Wat Anton niet te weten komt, is dat de auteur een onkarakteristiek vileine grap heeft uitgehaald. Korteweg is ook de naam van de onlangs teruggetreden directeur van het Letterkundig Museum.15

In de bewaard gebleven oerversie van De aanslag ontbreken onder meer twee onderling samenhangende elementen die een centrale positie hebben in de definitieve versie van het boek: de verplaatsing van het lijk van de neergeschoten nsb‘er – dan nog Fake Nederkoorn geheten – en daarmee ook de aanleiding tot die verplaatsing, waarvan Anton tegen het eind van het boek op de hoogte wordt gesteld, het dierbare bezit van terraria met hagedissen.16 De oerversie ontbeerde dus nog wat zo wezenlijk is voor het definitieve boek, de schuldvraag. Kennelijk besliste Mulisch daartoe pas in een laat stadium.

Het motief in De aanslag van de terraria – door de buren na onttakeling voor aquaria aangezien -, doet bepaald denken aan dat van de aquaria in Het behouden

huis. In beide gevallen handelt het om een afgesloten wereld waarin dieren gekweekt en gehouden worden die buiten de glazen behuizing geen overlevingskans hebben en die dus aan de niet-aflatende zorg van de mens overgelaten zijn. Bij Hermans wordt die zorg geschouderd door de oude man, bij Mulisch door buurman Korteweg, weduwnaar en voormalig zeeman. Uiteraard is het bijzondere van de situatie dat deze kwetsbare dieren met de grootste moeite en dwars tegen de verschrikkingen van oorlog en honger in, in leven gehouden worden. Voor hun verzorgers wordt de bescherming die zijzelf bieden, de reden van hun eigen bestaan en dus hun eigen front tegen de bedreigende buitenwereld. In feite delen zij dus vrijwillig het isolement van hun dieren, wier ondergang ook die van henzelf bezegelt. De oude man wordt door de partizanen opgehangen en zijn vissen verstikt, Korteweg vertrapt zelf zijn reptielen nadat hij het fatale nieuws over de buren vernomen heeft en pleegt kort na de oorlog zelfmoord. En dan is er nog de sfeer van geheimzinnigheid waarin zowel de aquaria als de terraria worden geplaatst. Bij Hermans wordt die sfeer gecreëerd doordat de ik-figuur gaandeweg gebiologeerd raakt door de afgeslotenheid van de kamer waarin zich later die aquaria blijken te bevinden, bij Mulisch wordt de hoofdfiguur eenmaal in het geheim door de dochter des huizes meegetroond naar dit bezit van haar vader.

Politiek correct

De overeenkomst tussen beide boeken is in het gebruik van dit motief zo frappant, dat van toeval geen sprake kan zijn. Mulisch ontleende het aan de door hem gekritiseerde novelle van Hermans, maar gaf het in zijn roman een heel andere functie.

In latere termen uitgedrukt, Mulisch verweet Het behouden huis een politiek incorrecte strekking. Gesteld kan worden dat De aanslag vanuit politiek standpunt juist voortreffelijk correct is. Ontegenzeglijk spelen de Duitsers een barre rol, maar natuurlijk zijn niet alle Duitsers slecht. Feldwebel Schulz staat er voor die goede Duitsers en zodra dat punt gemaakt is, wordt hij bij een onverhoedse luchtaanval uit de weg geruimd. En natuurlijk is het een aanvaard standpunt dat vooral calvinisten en communisten zich verdienstelijk maakten in het verzet en zo is het ook in De aanslag, waarbij dan de eerste categorie na de oorlog de macht heeft en zich in limousines verplaatst, terwijl de tweede categorie op de brommer wegrijdt. Bij alle chaos is de wereld in De aanslag erg overzichtelijk, om niet te zeggen: voorspelbaar. Die voorspelbaarheid wordt echter aan het eind van het boek een abrupt halt toegeroepen bij het absurde argument van Korteweg, die om zijn hagedissen te redden zijn buren in de ellende stort. En meteen krijgt die absurditeit een bijzonder reliëf met de mededeling: we leggen het lijk niet bij de andere buren, want daar zitten joden.

Mulisch bewaarde deze wending tot het slot van het boek, want van de joodse onderduikers kon de lezer tot dat moment geen enkel vermoeden hebben – zelfs het verzet wist er niet van – en ook op de terraria was hij ternauwernood voorbereid.

Er was slechts die ene passage waarin Anton de terraria te zien had gekregen. Het onverwachte van beide elementen heeft uiteraard de functie van een verrassingseffect en een accentuering van de absurditeit van de mens in wiens handelen het al te menselijke paart met het menselijke. Het voordeel van al deze surprises aan het slot van het boek was natuurlijk ook, dat Mulisch weinig hoefde te veranderen aan de tekst die al voorlag toen hij ze tegen het einde inbracht. Het boek als geheel wint echter aanmerkelijk aan diepte door de slotepisode. De hele geschiedenis van de aanslag met alle gevolgen voor de betrokkenen komt er immers plotseling door in een heel andere plooi te liggen.

Opmerkelijk vaag blijft Mulisch over de redenen van Kortewegs gehechtheid aan zijn hagedissen. Iets van dit, iets van dat. Frans C. de Rover, die in 1985 een boek over De aanslag publiceerde, legde tal van diepere betekenislagen bloot in deze roman waarvan de eenvoud dan bedrieglijk zou zijn. Uitgaand van Mulisch’ suggestie dat die hagedissen iets met de eeuwigheid van doen hebben, neemt De Rovers interpretatiedrift een ruime vlucht. Licht- en zonnesymboliek, Apollo de hagedissendoder, de overleden vrouw, het kan niet op.17 Mag ik dan ook even? De naam Korteweg zal toch wel staan voor een korte weg naar de eeuwigheid? Waarom anders die zelfmoord?

Conventionaliteit vs. verontrusting

Hermans’ adagium is dat er geen mus van het dak valt zonder dat de schrijver het wil. Vandaar ook dat het motief van de aquaria zich in de novelle al duidelijk aankondigt voor het zich aan de lezer openbaart. Oversteegen gebruikt voor deze stijlfiguur de term ‘voorafschaduwing’.18 De ik-figuur merkt al bij de eerste verkenning van het landhuis dat een kamer afgesloten is, maar het forceren van de deur beschouwt hij als tijdverspilling. In de loop van het verhaal echter neemt zijn fascinatie voor deze kamer toe, temeer omdat de kat die hij op zeker moment in huis gebracht heeft, niet voor die gesloten deur blijkt weg te slaan. De lezer heeft dan al vernomen dat de ik-figuur met ergernis had bemerkt dat alle boeken in het huis over vissen gingen. Op deze wijze wordt de lezer voorbereid op de inhoud van de gesloten kamer, dat wil zeggen een aquarium, of liever hele rekken met aquaria.

De deur tot die aquaria was geopend door de oude man die vermoedelijk in het gezelschap van de echte huiseigenaar en diens vrouw teruggekeerd was. De grijsaard is de ik-figuur, die hij aanspreekt met ‘Herr Hauptmann’, buitengewoon erkentelijk voor het sparen van die aquaria. De unieke collectie vissen waar hij tachtig jaar aan gewerkt had, vormde in zijn ogen namelijk een uniek cultuurgoed. Ook de Duitse kolonel die zijn intrek in het huis had genomen, had het woord cultuur voor in de mond liggen. Het betekende voor hem vooral dat hij zich elke dag, onder welke omstandigheden ook, terdege schoor.

De gruwelijke beelden van deze kolonel, eerst als een dierenhuid opgespannen in het frame van de piano en later aan een pianosnaar opgehangen in een boom,

herinneren aan de Tuin der lusten van Jeroen Bosch. Het verontrustende van Hermans’ novelle is dat de partizanen de hel ontketenen, niet de Duitsers. In dit verhaal, beklemmend kort na de oorlog geschreven, treden de Duitsers op als de behoeders van de cultuur, terwijl het de bevrijders zijn – hun identiteit wordt opzettelijk onscherp gehouden – die de vernietiging aanrichten, met de onpeilbare ik-figuur voorop. Daartegen steekt Mulisch’ boek toch wel erg conventioneel af. De gekende schurken zijn in deze roman ook echt de grootste schurken. Conventionaliteit is het gevaar dat dreigt als de mens de schrijver de les leert en aan dat gevaar is Mulisch niet ontkomen.

Jan Hein Donner heeft zich eens uitgelaten over de relatie tussen tekst en lezer bij Mulisch: ‘Hij [de lezer] moet eerder zien dan luisteren, eerder vinden dan denken.’19 Mulisch, geen rechtse man met stropdas zoals Hermans, maar een echte vrije geest, Mulisch, in wiens werk altijd zoveel ontdekt wordt, heeft zich kennelijk vereenzelvigd met zijn beoogde lezer – eerder vinden dan denken.

Met dank aan Lex Hermans voor zijn stimulerende commentaar.

Sein post

Lisette Lewin+
Brody revisited

Een Berlijnse jood en een jood uit Brody maken een praatje. ‘Hoeveel joden hebben jullie eigenlijk in Brody?’ vraagt de Berlijner.

‘Vijftienduizend.’

‘En hoeveel gojim?1

‘Drieduizend.’

‘En wat doen bij jullie de gojim?’

‘Die bedienen de joden. Maar hoeveel joden wonen in Berlijn?’

‘Honderdduizend.’

‘En gojim?’

‘Vier miljoen.’

‘Zoveel?’ vraagt de Brody’er verbaasd. ‘Waar hebben jullie al die gojim voor nodig?’

Deze Witz2 uit de jaren twintig van de vorige eeuw vertelt ons twee belangrijke zaken over Joseph Roth, Duitstalig joods schrijver uit de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Ten eerste dat de plaats waar hij vandaan kwam overwegend joodse inwoners telde, ten tweede dat in de folklore deze joden bekend stonden als domkoppen en kapsoneslijders.

 

De schrijver Joseph Roth (Moses Joseph Roth 1894-1939), stierf 45 jaar oud, drie maanden voor de Duitse inval in Polen, op 27 mei 1939 in een armenhospitaal in Parijs. Dit jaar wordt zijn 75ste sterfjaar herdacht met talrijke herdrukken en nieuwe uitgaven, waaronder een biografie (door de journalist Wilhelm von Sternburg). Hij blijft tot onze verbeelding spreken, niet in de laatste plaats doordat deze kosmopoliet bij uitstek stamgast was in diverse kroegen in Europese steden, ook in Amsterdam, waar intellectuelen en aanhang zich verdrongen aan zijn tafeltje, want hij was ook een groot verteller, waarbij hij gestaag kleine glaasjes in het keelgat goot. ’s Nachts zette hij het drinkgelag voort met vrienden, onder wie al even vermaarde exilschrijvers. Op zijn nachtkastje stond steevast een glas jenever. Hij was en is nog steeds Die Legende vom heiligen Trinker, zoals hij zijn laatste roman uit zijn sterfjaar noemde. Een langzame zelfmoord van de banneling.

Ook in Amsterdam had hij een vast

klein hotel, hotel Eden aan de Warmoesstraat, waar hij ontbeet met jenever in de gelagkamer en daar begon te werken. ‘Noch einer!’ klonk het van tijd tot tijd uit de hoek van de schrijvende, rokende figuur. Achteloos veegde hij zijn pen af aan de witte hotelpoes, die allengs zwart kleurde.3

Zo kwam dit oeuvre tot stand, vierentwintig uitgaven, waaronder onvergankelijke romans, waarvoor hij veelal in gedachten verwijlde in het Brody van zijn kinderjaren. Het stadje waar Joseph Roth op 2 september 1894 werd geboren, waar hij opgroeide en tot 1913 school ging, lag in de verste uithoek van het toenmalige Galicië en van het Habsburgse keizerrijk en van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie.

Brody ligt negentig kilometer ten noordoosten van Lviv (Duits: Lemberg, Pools: Lwów). In 1584 werd het een stad volgens het Magdenburger Stadtrecht. Midden achttiende eeuw was het een vrije handelsstad en gold het als een der rijkste gemeenten van Polen. Het lag in een moerassige vlakte tussen uitgestrekte naaldbossen, in het koninkrijk Galicië en Lodomerië, een in 1772 bij een ‘Poolse deling’ bezet ‘Kroonland’ met een koning in dienst van de Oostenrijkse keizer. Achthonderd kilometer verderop lag de hoofdstad Wenen van het Habsburgse rijk. De grens met het district Wolhynië in Rusland lag tien kilometer verderop naar het oosten. Brod betekent in het Russisch doorwaadbare plaats, meervoud, dat met alle naamvallen mee verbuigt. Joden op de vlucht voor de Kozakken lieten zich hier illegaal over de grens smokkelen en bleven met hun middeleeuwse zeden en kledij in Brody wonen. Dan was je immers al een eindje op weg naar Amerika. Ze richtten cheiders op, waar ze van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat met de leerlingen de Talmoed bestudeerden en duidden. Wanneer de scholier Moses Roth, zoals hij toen nog heette, door de zijstraten liep, hoorde hij door de ramen klasjes de melancholieke gebeden zingen. Andere lessen kregen deze kinderen niet, totdat de met de Russische spoorwegaanleg rijk geworden joodse weldoener baron Moritz Hirsch (1831-1896) her en der in Galicië een Volksschule liet oprichten. In 1869 kwam daar het keizerlijke Kroonprins Rudolf-gymnasium bij. De Oostenrijkse keizer Joseph i, die in 1787 Brody bezocht, toen nog een welvarende vrijstad, noemde het ‘Nieuw-Jeruzalem’.

Heimwee

De joodse componist Gustav Mahler, die rond 1900 door het gedrang in de joodse wijk van Lemberg liep moet gezegd hebben: ‘wat zijn die Galicische joden toch walgelijk!’ Hoe oostelijker, hoe armer, hoe sjofeler. Velen verhongerden. In Brody wemelde het van de joodse paupers, Sehjuden, die elk stukje oudroest wat ze zagen, probeerden te verpatsen, Bindljuden, knapzakjoden, die rondtrokken met wat koopwaar op de rug, en zelfs Luftmenschen, die schenen te leven van de lucht.

Joseph Roth schaamde zich zo voor het stadje waar hij vandaan kwam, dat hij het verloochende. Doorgaans noemde hij als plaats van herkomst Schwaby, een nabijgelegen vlek, waar minder joden woonden, maar in interviews en memoires situeerde hij zijn wieg ook wel elders, want hij fabuleerde er op los. Na zijn eindexamen gymnasium in 1913 vertrok hij uit Brody, eerst naar Lemberg. Daar woonde hij bij zijn oom en voogd Siegmund Grübel, in de Ulica Hofmana (Hofmanstraat) 7, een welgestelde

hop- en mouthandelaar. Roth haatte deze oom, toen hij nog financieel van hem afhankelijk was. Hij bleef er maar kort en vertrok naar Wenen, waarna hij als hotelnomade ging leven in Europese steden als Berlijn, Amsterdam en Parijs. Toch is hij in hart of geschrift nooit uit Brody weggeweest. Daarin lijkt hij op de schrijver Meyer Sluyser, die in de vooroorlogse Amsterdamse jodenhoek opgroeide. Er is wel een groot verschil. Sluyser brengt figuren uit zijn jeugd met milde humor vol vertedering en liefde tot leven, bijna als heiligen, zonder sarcasme. Een groot schrijver als Joseph Roth roept personages uit een verdwenen wereld tot leven als schurken of zwakkelingen.4 Meyer Sluyser kón niet terug naar de straten van zijn jeugd, die waren verdwenen. Roth wílde niet meer. Twee jaar voor zijn dood reisde hij met een vriendin door Oost-Europa en Oostenrijk, toen dat nog kon, voor de Anschlusz met Hitler-Duitsland. Ze kwamen in het besneeuwde Lemberg terecht en namen een sleetaxi naar het huis van Paula Grübel, een nicht van moederskant, waar hij als student had gewoond.5 Koppig weigerde hij in het boemeltje te stappen naar het oord van zijn jeugd. ‘In Brody word je geboren,’ verklaarde hij. ‘Dat bestaat niet meer.’ Heimwee hield hij altijd. Wanneer hij in Wenen iemand uit Brody tegen het lijf liep, zaten ze elkaar urenlang met anekdotes te overtroeven over zonderlinge figuren uit hun morsige sjtetl.

Radetzkymarsch

Het was een schitterende herfst, een baby ljet, zoals de Russen zeggen, een oude-wijvenzomer, die maar niet wijken wilde. We waren in het inmiddels Oekraïense Lviv.6 We logeerden in hotel George, een heerlijke taart van Weense makelij, anno 1901, ‘neorenaissance’, van buiten oudroze pleisterwerk met smeedijzeren balkons en witte gebeitelde

kroonlijsten en ornamenten, binnen ouderwets elegant, met meubilair van velours en mahonie, de gelagkamer een oud drukbeklant café. Joseph Roth vertoefde hier ook toen het een chique café-restaurant was.

Op een van die dagen stonden we, gekoesterd door de warme zon, op een lieflijke open plek in het bos bij een rivier even buiten de stad. Hier zijn in 1942 en 1943 zo’n honderdvijftigduizend joden uit Lviv, en honderdduizenden meer uit het omliggende Galicië, ook uit Brody, ter plekke afgemaakt, verbrand, levend begraven of naakt meegestuurd met het spoorlijntje verderop naar het kamp Bełzec, waarover geen levende ziel iets kon navertellen. Het gekrijs, gejammer en kindergehuil was in de stad hoorbaar, de vlammen zichtbaar, terwijl het leven gewoon doorging. Er zijn kiekjes waarop de Duitse beulen staan te lachen bij joden die hun eigen graf graven. Het is bijna ondraaglijk om alleen al de verhalen van getuigen hierover te lezen.7

De aanleiding om deze herinnering op te rakelen is het feit dat de Frans-Duitse televisiezender Arte in november 2008 de film Radetzkymarsch (1994)8 uitzond, die Joseph Roths gelijknamige roman uit 1932, in vier uur en een kwartier, in schitterende beelden op de voet volgt, vanaf de slag bij Solferino in juni 1859, tot het einde van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie bij de dood van keizer Franz Joseph van Oostenrijk in november 1916. Met het Habsburgse rijk gaat ook het geslacht Von Trotta ten onder, dat Joseph Roth in dit meesterlijke epos in drie generaties ten tonele voerde. Meerdere malen heb ik de film bekeken, om de landschappen, de kostuums, de historische details, de massascènes met briesende paarden en glanzende uniformen, Tylman Günther als de jonge luitenant Carl Joseph von Trotta, een aandoenlijke melkmuil, die te weekhartig is voor het leger, maar die dienst neemt als ritmeester, omdat zijn vader deze loopbaan voor zichzelf had gewild. Aangrijpend en levensecht vertolkt Max von Sydow, die hier met hangsnor en bakkenbaarden sprekend op keizer Franz Joseph lijkt, vader baron Franz von Trotta, districtshoofd in een kleine stad in Moravië, waar hij op zondagmiddag vanaf zijn balkon goedkeurend mee wiegt, terwijl de stadskapel de triomfmars ten gehore brengt, die Johann Strauss senior in 1848 componeerde ter ere van generaal Joseph Radetzky.9

Regisseur Axel Corti, die tijdens de opnamen overleed, situeerde het plaatsje ergens in een modderig oord in Tsjechië. Ook vond hij een verlaten monumentaal paleis met een zuilengalerij en zijvleugels, waar de excentrieke Poolse graaf Chojnicki in zijn eentje woont, een glansrol van de Duitse komische acteur Gert Voss. Precies zo’n slot prijkt op een oude foto van Brody op een prentbriefkaart. Bedoeld is ongetwijfeld het Mlodecki Schloss uit de veertiende eeuw, op de weg naar Lemberg, het paleis van Jan Sobiesky, koning van Polen, in de zeventiende eeuw. Roth noemt het in de roman ‘de slotruïne’.

In de film zie je het in vlammen opgaan. Een natuurgetrouw beeld van opgehangen vrome joden bespaart de filmer ons niet. Juli 1914, twee weken na de Oostenrijkse oorlogsverklaring, een jaar nadat Joseph Roth hier voorgoed was vertrokken, vielen de Russen Galicië binnen van drie kanten. Het leidde tot een massale pogrom. Kozakken plunderden, moordden, verkrachtten. Veel joden werden als Oostenrijkse spionnen op-

gehangen, synagogen in brand gestoken.

Vierhonderdduizend joden vluchtten naar omringende landen en Wenen.

Opmerkelijk dat Roth in zijn belangrijkste roman een klassieke verstoorde verhouding beschrijft, tussen een teleurgestelde vader en zoon, die niet in staat zijn hun liefde voor elkaar te uiten. Zijn eigen vader was verdwenen toen hijzelf nog in de buik van zijn moeder zat, een levenslang trauma.

Vader Nachum Roth kwam uit een familie van chassidim, een vrome mystieke Oost-Joodse sekte. Hij werkte voor een Hamburgse graanhandel. Roths moeder had vier broers, voorspoedige hophandelaars, die voor de bruidsschat zorgden en een grandioze bruiloft. Ze trouwden in 1892 in de Grote Synagoge. Op reis met zijn zwangere vrouw naar Hamburg om een probleem op te lossen met een zoek geraakte partij graan, liet hij haar halverwege achter. Ze zag hem nooit meer. Een zwager vond hem veel later terug op de hoeve van een wonderrabbijn. In de trein van Hamburg naar Berlijn was hij door het lint gegaan en hij was naar een gesticht gebracht. Een beeldschone man met een blonde volle baard, stralende helderblauwe ogen maar compleet krankzinnig.

Valse gewichten

Herfst 2007. Onbelemmerd galoppeert een eenzaam paard over het asfalt. Verderop een met dennenstammen beladen kar met paard. Een bejaarde boer en boerin sjokken over de verkeersweg met een koe aan een touw. De bus houdt stil voor een overstekende rij ganzen. In de verte trekt een glanzend gepoetste stoomlocomotief die uit drie pijpen zwarte rook de lucht inblaast, een goederentrein door het vlakke, dorre grasland, met hier en daar velden maïs en wintertarwe. Een verkeersbord met een koe erop. Verderop staat een spoorwegwagon die van roest bijna uit elkaar valt. Drie koepels rondom glanzen in de zon. Daar is Brody. De hutjes met zinken daken uit de buitenwijken hebben plaats gemaakt voor flats uit de periode van de sociale woningbouw.

In Joseph Roths schooltijd waren hier het 30ste Galicisch-Bukowische jagerkorps te velde en drie eskadrons ruiterij van het 13de Ulanenregiment gelegerd. Tegen het eind van Radetzkymarsch stapt de uit de cavalerie gedegradeerde jonge luitenant na zeventien uur sporen uit de trein in zijn laatste garnizoensplaats, een modderig gat aan de verste uithoek van het keizerrijk. Roth noemt Brody niet maar de fictieve plattegrond klopt met de werkelijkheid. Het stadje lag in vlak land, bouwland en moerassen, verderop uitgestrekte dennenbossen. In het centrum kruisen twee rechte hoofdstraten elkaar op het marktplein. De Noord-zuidstraat komt uit op het station, waar eens per dag een trein aankomt maar waar het een drukte van belang is van venters, die op de goederentreinen wachten.

De zomers zijn heet en kort, de winters lang en zeer streng met een dikke laag sneeuw. Als in de roman luitenant Carl Joseph von Trotta in zijn laatste garnizoensplaats arriveert, het eindpunt voor de Russische grens, begint hier eindelijk de lente, die in het westen al in volle gang is. Kikkers kwaken in de uitgestrekte moerassen, de ooievaars fladderen krijsend over de lage strodaken, op zoek naar een plaats om hun nest te bouwen.

Waar slagbomen de grens tussen Oostenrijk en Rusland markeerden, schijnt nog een café te zijn. Hier bevond zich een duis-

tere kroeg, waar dieven, moordenaars, smokkelaars en ander vuig volk kleine glaasjes schnapps naar binnen goten, zeer krachtig spul dat ‘negenennegentig procenter’ heet. De kroegbaas, een gewetenloze jood, handelde in alles wat er maar te handelen viel, van wapens tot en met meisjes voor Zuid-Amerika. Daarbij verdiende hij flink met het over de grens smokkelen van deserteurs uit het Russische leger. Als het naar het leven getekend personage Leibusch Jadlowker treedt hij op in Das falsche Gewicht, die Geschichte eines Eichmeisters (1937).10

Deze hartverscheurende klassieker speelt in het district Zlotogrod, aan de uiterste oostgrens van het keizerrijk. Daar arriveert de goedaardige ijkmeester Eibenschutz, een flinke sterke kerel. Als ritmeester bij de ruiterij in Moravië was hij als een vis in het water. Helaas zwichtte hij voor het gezeur van zijn mooie jonge vrouw en nam ontslag. Nu rijdt hij als ijkmeester in een karretje door dit grensplaatsje. Hij neemt zijn taak serieus op maar dat was niet de bedoeling! Oplichterij met valse gewichten is hier traditie. Door zijn toedoen komen nu enkele zwendelaars in de nor. Dat kan nooit goed gaan. Zijn vijanden nemen doeltreffend wraak. Eibenschutz raakt verslaafd aan de ‘negenennegentig procenter’. Gevangenisboeven worden losgelaten om de lijken van een cholera-epidemie op te ruimen. Jakowler neemt zijn kans waar. De ‘Grote IJkmeester’ komt Eibenschutz halen.

Das ist faktisch!

De hoofdstraat, nu weer Goldgasse, is tegenwoordig een levendige winkelstaat met Russische opschriften, zoals Parykmacher (kapper) en Prezent (kado), Allo (telefoons), Prodykty (kruidenier). Een valutabank, een autosalon. Jonge meiden winkelen in korte rokjes, op met glimmers versierde laarzen, sommige met imponerend hoge stilettohakken.

Het huis met voortuin in de Goldgasse, waar Moische Iossif Roth op 2 september 1884 werd geboren, is niet meer te vinden.

De hoofdbewoner was een ongehuwde oom van moederskant, de kleermaker Kalman Ballon van de firma Ballon und Krammrisch. Zijn klanten ontving hij thuis, waar hij maatwerk vervaardigde voor officieren van het in de stad gelegerde garnizoen en welgestelde burgers en notabelen, tot wie hij zelf behoorde, als raadslid van de Kamer van Koophandel.

Moeder en kind woonden er met haar vrome vader, die gekleed ging of hij nog in de veertiende eeuw leefde, in een kaftan met brede gordel, kuitbroek, fluwelen keppeltje dat hij in bed ophield, en op straat een hoge bontmuts, lange slaaplokken en volle baard. ’s Winters droeg hij een lange bontmantel, op feestdagen een zwart laken toga. Bij de Klaagmuur in Jeruzalem kan men dergelijke figuren nog aantreffen. Hij had gehandeld in stoffen uit Engeland naar Rusland en was naar Brody gekomen toen het een bloeiende vrije stad was, zonder douanekosten. Later werd hij bediende in een theehuis. De grootvader was bevriend met de opperrabbijn, die ook wel op bezoek kwam. De discussies over de Talmoed en andere joodse vraagstukken waren niet van de lucht. Het eigenwijze kereltje liet zich niet onbetuigd en kreeg al gauw de bijnaam Muniu Faktisch (Moosje Feit), omdat hij bij zijn beweringen steevast verzekerde: ‘Das ist faktisch!’, dat is een feit!

Op zaterdagmiddagen observeerde de jongen de burgerij die over de Goldgasse flaneerde. Aan de linkerkant de haute volée: Oostenrijkse officieren uit alle windstreken, de joodse burgemeester met opgedirkt gezin, rentmeesters, het districtshoofd, notabelen en de oudere gymnasiasten. Rechts het gewone volk, werklui, ‘verenmeisjes’ die veren op hoeden naaiden, kleine winkeliers en boeren uit de omgeving.

Sjtetl

De Goldgasse komt uit op de markt. Het is er druk en gezellig. Een oude vrouw wurmt zich door de menigte met een kar, waarop heet water, Nescafé, melkpoeder en suiker.

Bij een stalletje op de hoek koop ik een bekertje bier. Dat is er ook volop te krijgen aan houten tafels langs de markt. Geen gedrang meer van Seh-Juden, op sterven na dood van gebrek, maar van welvaart kun je evenmin spreken. Vergeleken bij het volk dat hier loopt, zijn wij gênant groot van gestalte en goed gekleed. Aan schuttingen hangen verschoten jurken en truitjes. Gevoerde laarzen, ijsmutsen, wollen gebloemde boerenhoofddoeken bij de vleet, zoals de oudere vrouwen hier dragen. De kramen bieden een grote verscheidenheid aan kleurige plastic spulletjes, zoals kunstbloemen.

Hout, graan en zout waren de natuurlijke handelswaar. In Radetzkymarsch heet het: ‘Ze dreven handel in hout maar ook in koralen kettingen voor boerinnen, ook die over de Russische grens, met bedveren, met paardenhaar, tabak, met zilver, juwelen, Chinese thee, zuidvruchten, paarden en vee, gevogelte, eieren, vis, groente, jute en wol, boter en kaas, bossen en grond, met marmer uit Italië, mensenhaar uit China voor pruiken met zijderupsen en zijde, met stoffen uit Manchester, Brusselse kant, met Moskovische laarzen, met linnen uit Wenen en lood uit Bohemen. Velen handelden met levende mensen, ze stuurden deserteurs uit het leger naar de Verenigde Staten en jonge boerenmeisjes naar Brazilië en Argentinië. Ze hadden agentschappen voor buitenlandse bordelen. En toch waren ze doodarm. Velen zonken jammerlijk weg in de moerassen of stierven aan ziekte die je makkelijk kon oplopen door bacillen in het moeras.’

In het orthodoxe sjtetl viel Roths vrome opa niet op, maar toch schaamde de kleine jongen zich voor hem en ook voor de afhankelijkheid van een Lembergse oom, waarin hij met zijn moeder en haar vader leefde, als huurders van de welgestelde oom. De ongeletterde vrouw leefde voor haar kind. Aan de hand bracht ze hem ’s ochtends naar de stil-

le Pfargasse (Pastoriestraat) naar de Volksschule. ’s Middags haalde ze hem weer op. Dat halen en brengen hield ze vol tot hij er in de eerste klas van het gymnasium resoluut een eind aan maakte.

Dat gymnasium staat er nog, drie verdiepingen hoog, in welhaast volle glorie, zij het dat de kozijnen er wat vermolmd uitzien. Ik ga even binnen kijken, het marmer en de tegels in het trappenhuis lijken authentiek, geveegd, maar in lang niet opgeknapt, zoals een schoolgang betaamt. Op de groengesausde muur hangt zowaar een klein portret van de laatste Oostenrijkse keizer. In Roths tijd prijkte in dit portaal een staatsieportret dat hij in Radetzkymarsch lyrisch beschrijft. Acht jaar lang zag hij dagelijks de vereerde, verre monarch, met zijn martiale, ‘sneeuwwitte’ dubbele snorbaard, die overliep in de bakkebaarden, ‘in zijn hagelwitte generaalsuniform, de brede, bloedrode sjerp schuin over de borst en de Orde van het Gulden Vlies om de hals’.

Een jongen die de trap afkomt en vraagt wat ik hier doe, leg ik uit dat het om Joseph Roth gaat. Hij knikt. Diens naam prijkt immers als gevelsteen bij de voordeur met in het Russisch en Duits de vermelding dat ‘de Oostenrijkse schrijver’ hier zijn eindexamen behaalde sub auspiciis imperatoris, dat wil zeggen cum laude, in de gunst van de keizer. Er staat niet bij hoe lang daarover destijds is vergaderd. Roths rivaal om deze eer was de zoon van de burgemeester, een steenrijke joodse grootgrondbezitter. Twee joden die cum laude bij hem zouden afstuderen, achtte de rector te veel van het goede. Roth won, door toedoen van zijn leraar Duits, die wist dat zijn favoriete leerling schrijver en journalist wilde worden en men in de cafés in Brody en Lemberg in kranten van of over hem zou lezen.

Op het plein, in een perk afrikaantjes, staat een afzichtelijk monument, ongetwijfeld uit de Sovjettijd, met vijf afgebeelde hoofden, van wie het onderste Joseph Roth moet voorstellen, ‘Oostenrijks antifascistisch schrijver’.

Vrome voerlui

In zijn gymnasiumtijd van 1909 tot 1913 woonde Joseph Roth met zijn moeder in de Bahngasse, de stationsstraat, het tweede huis van de hoek. Het was een gelijkvloers houten huis met gepleisterde muren en een puntdak. Het was in tweeën verdeeld. Elke kant had twee kamers, een keuken en een klein kamertje. Er was een tuin waar ze ’s zomers aten. Rechts woonde Maria Roth met haar Muniu. De woning was burgerlijk ingericht. Ze leefde uitsluitend voor haar zoon. Links woonde haar huurder de heer

Rosenbaum, dirigent van de Rote Kapelle.

Een medescholier, Moses Wasser, die dit aan de biograaf vertelde, huurde bij de muzikant het kabinet. Moses Roth, zoals hij toen nog heette, woonde in het kleine kamertje aan de overkant van de smalle grijze gang.

Hij kwam Wasser dagelijks opzoeken en hielp hem met zijn Duitse huiswerk. Op vrije dagen maakten ze uitstapjes. Ze reden mee met een joodse koetsier naar plaatsjes in de omgeving. Later herkende Wasser de natuurbeschrijvingen in Roths romans uit zijn jeugd. Op de terugweg dronken ze in een café een glas wijn. Hij vertelde dan dat hij schrijver wilde worden, maar niet op een opschepperige toon. Wel was hij trots op de boeken die hij had verzameld. Wasser betaalde de koets en de wijn, want hij had meer geld, maar dat deed hij graag, want je verveelde je nooit met Roth. Hij was ijdel, vertelde Moses Wasser. Hij zag er altijd piekfijn uit. Vertrouwelijk werd hij nooit. Wel was duidelijk dat zijn moeder hem hogelijk irriteerde. Zijn biograaf Bronsen vermoedt dat Roths haat-liefdeverhouding met zijn moeder mede oorzaak was voor zijn latere depressies en alcoholisme.

Het onderwerp vader was absoluut taboe.

Het station was een kwartier gaans. Als het regende liep je door de modder en half door het water, dus moest je een rijtuig nemen. Een rijke neemt er een voor zichzelf, de minder bedeelden proppen er zich met zijn zessen in. Er waren acht rijtuigen, zes met één paard, twee met twee paarden, voor de voorname passagiers. De acht voerlui waren vrome joden met lange baarden, maar met korte mantels, in plaats van lange. Van de tien politiedienders waren er twee joden. Van de vijftienduizend joden hadden er achtduizend winkeltjes, of iets grotere winkels. De anderen waren ambachtslui, werklui, waterdragers, Talmoedgeleerden, kerkbestuurders, synagogebedienden, leraren, schrijvers, Thoraschrijvers, talleswevers, artsen, advocaten, beambten, bedelaars, stille armen, die beschaamd van liefdadigheid

leefden, doodgravers, besnijders en grafsteenhouwers.11

Er zijn twee kerken, vervolgt Roth, één synagoge, en zo’n veertig bedehuizen, waar joden drie maal per dag komen bidden of in de Talmoed studeren, sommigen van vijf uur ’s ochtends tot middernacht. Deze joden leven van giften, in ruil voor kleine diensten, zoals les geven of op de sjofar blazen bij hoogtijdagen. Hun vrouwen zorgen voor het gezin, ’s zomers door maïs te verkopen of ’s winters petroleum, zure augurken, bonen of gebak.

De omvang en de hoogte van de muur van de synagoge die nog overeind staat is indrukwekkend. De ruïne van de in 1942 verwoeste vestingsynagoge uit 1742, waar de ouders van Joseph Roth in 1892 hun luisterrijke choepa12 vierden, wekt de indruk dat het een prachtig bakbeest was, met een rijk interieur, vermaard in heel Galicië, voorbeeld voor de Brody’er synagoge in Odessa.

De begraafplaats

De grote joodse begraafplaats ligt aan een landweg met her en der stenen gepleisterde huisjes met puntdaken. In lang vervlogen tijden rook hier de herfst naar gepofte aardappelen. De mensen liepen naar het veld achter de joodse begraafplaats. Het gras op de weilanden was, net als nu verdord. Ze raapten sprokkelhout en staken dat in brand, met hun messen groeven ze de rijpe aardappelen uit en poften die, totdat de schil barstte en het witte zachte kruim eruit puilde. De onderkant was een beetje verkoold. Raven zaten op de kale takken te krassen en toe te kijken. De mensen droegen een pelsjas, hetzij van konijn of kat en als ze rijk waren van sabelbont. Kleermaker Peisach, die vlakbij de kroeg woonde, had ze vervaardigd. Hij kon geen getallen schrijven maar dat was niet erg want hij kende alle maten van zijn klanten uit het hoofd.13

Een monument herinnert aan de afschuwelijke massamoord die ook hier is gepleegd. Naar verluidt zijn hier in 1942 zesduizend Brody’er joden langs de rand van de begraafplaats vermoord. De negenduizend joden die hier in 1939 woonden zijn

allemaal vermoord. We dwalen door het hoge gras, bekijken hoge langwerpige, scheefgezakte eenvoudige stenen, zonder gebeitelde versieringen. Het moeten er twintigduizend zijn. De meeste hebben Hebreeuwse opschriften. Ik noteer een paar in het Duits, zoals: ‘Hier ruht Frau Amalia Roth, geboren Weintraub, 1849-1938, Friede ihrer Asche. Aan de horizon van het dorre grasland, beginnen de uitgestrekte dennenbossen, die in Radetzkymarsch vereeuwigd zijn.

Vlak voor het vertrek van de bus komt een boer met een grote doos appels aandragen. Hij wil er absoluut niets voor hebben.

Vader Von Trotta, die hier zijn zoon kwam bezoeken, ‘zag de wereld ondergaan en het was zijn wereld.’ Dat zag ook zijn schepper, de wereldburger, die nergens meer thuis was. Voor Joseph Roth gold: ‘Thuis is waar onze graven zijn.’

Ik denk aan de passage in Radetzkymarsch, waarin vader Von Trotta zijn zoon in diens godverlaten garnizoensplaats komt bezoeken. ‘Er sah die Welt untergehen und es war seine Welt’.

Sein post

Lisette Lewin+
Brody revisited

Een Berlijnse jood en een jood uit Brody maken een praatje. ‘Hoeveel joden hebben jullie eigenlijk in Brody?’ vraagt de Berlijner.

‘Vijftienduizend.’

‘En hoeveel gojim?1

‘Drieduizend.’

‘En wat doen bij jullie de gojim?’

‘Die bedienen de joden. Maar hoeveel joden wonen in Berlijn?’

‘Honderdduizend.’

‘En gojim?’

‘Vier miljoen.’

‘Zoveel?’ vraagt de Brody’er verbaasd. ‘Waar hebben jullie al die gojim voor nodig?’

Deze Witz2 uit de jaren twintig van de vorige eeuw vertelt ons twee belangrijke zaken over Joseph Roth, Duitstalig joods schrijver uit de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Ten eerste dat de plaats waar hij vandaan kwam overwegend joodse inwoners telde, ten tweede dat in de folklore deze joden bekend stonden als domkoppen en kapsoneslijders.

 

De schrijver Joseph Roth (Moses Joseph Roth 1894-1939), stierf 45 jaar oud, drie maanden voor de Duitse inval in Polen, op 27 mei 1939 in een armenhospitaal in Parijs. Dit jaar wordt zijn 75ste sterfjaar herdacht met talrijke herdrukken en nieuwe uitgaven, waaronder een biografie (door de journalist Wilhelm von Sternburg). Hij blijft tot onze verbeelding spreken, niet in de laatste plaats doordat deze kosmopoliet bij uitstek stamgast was in diverse kroegen in Europese steden, ook in Amsterdam, waar intellectuelen en aanhang zich verdrongen aan zijn tafeltje, want hij was ook een groot verteller, waarbij hij gestaag kleine glaasjes in het keelgat goot. ’s Nachts zette hij het drinkgelag voort met vrienden, onder wie al even vermaarde exilschrijvers. Op zijn nachtkastje stond steevast een glas jenever. Hij was en is nog steeds Die Legende vom heiligen Trinker, zoals hij zijn laatste roman uit zijn sterfjaar noemde. Een langzame zelfmoord van de banneling.

Ook in Amsterdam had hij een vast

klein hotel, hotel Eden aan de Warmoesstraat, waar hij ontbeet met jenever in de gelagkamer en daar begon te werken. ‘Noch einer!’ klonk het van tijd tot tijd uit de hoek van de schrijvende, rokende figuur. Achteloos veegde hij zijn pen af aan de witte hotelpoes, die allengs zwart kleurde.3

Zo kwam dit oeuvre tot stand, vierentwintig uitgaven, waaronder onvergankelijke romans, waarvoor hij veelal in gedachten verwijlde in het Brody van zijn kinderjaren. Het stadje waar Joseph Roth op 2 september 1894 werd geboren, waar hij opgroeide en tot 1913 school ging, lag in de verste uithoek van het toenmalige Galicië en van het Habsburgse keizerrijk en van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie.

Brody ligt negentig kilometer ten noordoosten van Lviv (Duits: Lemberg, Pools: Lwów). In 1584 werd het een stad volgens het Magdenburger Stadtrecht. Midden achttiende eeuw was het een vrije handelsstad en gold het als een der rijkste gemeenten van Polen. Het lag in een moerassige vlakte tussen uitgestrekte naaldbossen, in het koninkrijk Galicië en Lodomerië, een in 1772 bij een ‘Poolse deling’ bezet ‘Kroonland’ met een koning in dienst van de Oostenrijkse keizer. Achthonderd kilometer verderop lag de hoofdstad Wenen van het Habsburgse rijk. De grens met het district Wolhynië in Rusland lag tien kilometer verderop naar het oosten. Brod betekent in het Russisch doorwaadbare plaats, meervoud, dat met alle naamvallen mee verbuigt. Joden op de vlucht voor de Kozakken lieten zich hier illegaal over de grens smokkelen en bleven met hun middeleeuwse zeden en kledij in Brody wonen. Dan was je immers al een eindje op weg naar Amerika. Ze richtten cheiders op, waar ze van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat met de leerlingen de Talmoed bestudeerden en duidden. Wanneer de scholier Moses Roth, zoals hij toen nog heette, door de zijstraten liep, hoorde hij door de ramen klasjes de melancholieke gebeden zingen. Andere lessen kregen deze kinderen niet, totdat de met de Russische spoorwegaanleg rijk geworden joodse weldoener baron Moritz Hirsch (1831-1896) her en der in Galicië een Volksschule liet oprichten. In 1869 kwam daar het keizerlijke Kroonprins Rudolf-gymnasium bij. De Oostenrijkse keizer Joseph i, die in 1787 Brody bezocht, toen nog een welvarende vrijstad, noemde het ‘Nieuw-Jeruzalem’.

Heimwee

De joodse componist Gustav Mahler, die rond 1900 door het gedrang in de joodse wijk van Lemberg liep moet gezegd hebben: ‘wat zijn die Galicische joden toch walgelijk!’ Hoe oostelijker, hoe armer, hoe sjofeler. Velen verhongerden. In Brody wemelde het van de joodse paupers, Sehjuden, die elk stukje oudroest wat ze zagen, probeerden te verpatsen, Bindljuden, knapzakjoden, die rondtrokken met wat koopwaar op de rug, en zelfs Luftmenschen, die schenen te leven van de lucht.

Joseph Roth schaamde zich zo voor het stadje waar hij vandaan kwam, dat hij het verloochende. Doorgaans noemde hij als plaats van herkomst Schwaby, een nabijgelegen vlek, waar minder joden woonden, maar in interviews en memoires situeerde hij zijn wieg ook wel elders, want hij fabuleerde er op los. Na zijn eindexamen gymnasium in 1913 vertrok hij uit Brody, eerst naar Lemberg. Daar woonde hij bij zijn oom en voogd Siegmund Grübel, in de Ulica Hofmana (Hofmanstraat) 7, een welgestelde

hop- en mouthandelaar. Roth haatte deze oom, toen hij nog financieel van hem afhankelijk was. Hij bleef er maar kort en vertrok naar Wenen, waarna hij als hotelnomade ging leven in Europese steden als Berlijn, Amsterdam en Parijs. Toch is hij in hart of geschrift nooit uit Brody weggeweest. Daarin lijkt hij op de schrijver Meyer Sluyser, die in de vooroorlogse Amsterdamse jodenhoek opgroeide. Er is wel een groot verschil. Sluyser brengt figuren uit zijn jeugd met milde humor vol vertedering en liefde tot leven, bijna als heiligen, zonder sarcasme. Een groot schrijver als Joseph Roth roept personages uit een verdwenen wereld tot leven als schurken of zwakkelingen.4 Meyer Sluyser kón niet terug naar de straten van zijn jeugd, die waren verdwenen. Roth wílde niet meer. Twee jaar voor zijn dood reisde hij met een vriendin door Oost-Europa en Oostenrijk, toen dat nog kon, voor de Anschlusz met Hitler-Duitsland. Ze kwamen in het besneeuwde Lemberg terecht en namen een sleetaxi naar het huis van Paula Grübel, een nicht van moederskant, waar hij als student had gewoond.5 Koppig weigerde hij in het boemeltje te stappen naar het oord van zijn jeugd. ‘In Brody word je geboren,’ verklaarde hij. ‘Dat bestaat niet meer.’ Heimwee hield hij altijd. Wanneer hij in Wenen iemand uit Brody tegen het lijf liep, zaten ze elkaar urenlang met anekdotes te overtroeven over zonderlinge figuren uit hun morsige sjtetl.

Radetzkymarsch

Het was een schitterende herfst, een baby ljet, zoals de Russen zeggen, een oude-wijvenzomer, die maar niet wijken wilde. We waren in het inmiddels Oekraïense Lviv.6 We logeerden in hotel George, een heerlijke taart van Weense makelij, anno 1901, ‘neorenaissance’, van buiten oudroze pleisterwerk met smeedijzeren balkons en witte gebeitelde

kroonlijsten en ornamenten, binnen ouderwets elegant, met meubilair van velours en mahonie, de gelagkamer een oud drukbeklant café. Joseph Roth vertoefde hier ook toen het een chique café-restaurant was.

Op een van die dagen stonden we, gekoesterd door de warme zon, op een lieflijke open plek in het bos bij een rivier even buiten de stad. Hier zijn in 1942 en 1943 zo’n honderdvijftigduizend joden uit Lviv, en honderdduizenden meer uit het omliggende Galicië, ook uit Brody, ter plekke afgemaakt, verbrand, levend begraven of naakt meegestuurd met het spoorlijntje verderop naar het kamp Bełzec, waarover geen levende ziel iets kon navertellen. Het gekrijs, gejammer en kindergehuil was in de stad hoorbaar, de vlammen zichtbaar, terwijl het leven gewoon doorging. Er zijn kiekjes waarop de Duitse beulen staan te lachen bij joden die hun eigen graf graven. Het is bijna ondraaglijk om alleen al de verhalen van getuigen hierover te lezen.7

De aanleiding om deze herinnering op te rakelen is het feit dat de Frans-Duitse televisiezender Arte in november 2008 de film Radetzkymarsch (1994)8 uitzond, die Joseph Roths gelijknamige roman uit 1932, in vier uur en een kwartier, in schitterende beelden op de voet volgt, vanaf de slag bij Solferino in juni 1859, tot het einde van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie bij de dood van keizer Franz Joseph van Oostenrijk in november 1916. Met het Habsburgse rijk gaat ook het geslacht Von Trotta ten onder, dat Joseph Roth in dit meesterlijke epos in drie generaties ten tonele voerde. Meerdere malen heb ik de film bekeken, om de landschappen, de kostuums, de historische details, de massascènes met briesende paarden en glanzende uniformen, Tylman Günther als de jonge luitenant Carl Joseph von Trotta, een aandoenlijke melkmuil, die te weekhartig is voor het leger, maar die dienst neemt als ritmeester, omdat zijn vader deze loopbaan voor zichzelf had gewild. Aangrijpend en levensecht vertolkt Max von Sydow, die hier met hangsnor en bakkenbaarden sprekend op keizer Franz Joseph lijkt, vader baron Franz von Trotta, districtshoofd in een kleine stad in Moravië, waar hij op zondagmiddag vanaf zijn balkon goedkeurend mee wiegt, terwijl de stadskapel de triomfmars ten gehore brengt, die Johann Strauss senior in 1848 componeerde ter ere van generaal Joseph Radetzky.9

Regisseur Axel Corti, die tijdens de opnamen overleed, situeerde het plaatsje ergens in een modderig oord in Tsjechië. Ook vond hij een verlaten monumentaal paleis met een zuilengalerij en zijvleugels, waar de excentrieke Poolse graaf Chojnicki in zijn eentje woont, een glansrol van de Duitse komische acteur Gert Voss. Precies zo’n slot prijkt op een oude foto van Brody op een prentbriefkaart. Bedoeld is ongetwijfeld het Mlodecki Schloss uit de veertiende eeuw, op de weg naar Lemberg, het paleis van Jan Sobiesky, koning van Polen, in de zeventiende eeuw. Roth noemt het in de roman ‘de slotruïne’.

In de film zie je het in vlammen opgaan. Een natuurgetrouw beeld van opgehangen vrome joden bespaart de filmer ons niet. Juli 1914, twee weken na de Oostenrijkse oorlogsverklaring, een jaar nadat Joseph Roth hier voorgoed was vertrokken, vielen de Russen Galicië binnen van drie kanten. Het leidde tot een massale pogrom. Kozakken plunderden, moordden, verkrachtten. Veel joden werden als Oostenrijkse spionnen op-

gehangen, synagogen in brand gestoken.

Vierhonderdduizend joden vluchtten naar omringende landen en Wenen.

Opmerkelijk dat Roth in zijn belangrijkste roman een klassieke verstoorde verhouding beschrijft, tussen een teleurgestelde vader en zoon, die niet in staat zijn hun liefde voor elkaar te uiten. Zijn eigen vader was verdwenen toen hijzelf nog in de buik van zijn moeder zat, een levenslang trauma.

Vader Nachum Roth kwam uit een familie van chassidim, een vrome mystieke Oost-Joodse sekte. Hij werkte voor een Hamburgse graanhandel. Roths moeder had vier broers, voorspoedige hophandelaars, die voor de bruidsschat zorgden en een grandioze bruiloft. Ze trouwden in 1892 in de Grote Synagoge. Op reis met zijn zwangere vrouw naar Hamburg om een probleem op te lossen met een zoek geraakte partij graan, liet hij haar halverwege achter. Ze zag hem nooit meer. Een zwager vond hem veel later terug op de hoeve van een wonderrabbijn. In de trein van Hamburg naar Berlijn was hij door het lint gegaan en hij was naar een gesticht gebracht. Een beeldschone man met een blonde volle baard, stralende helderblauwe ogen maar compleet krankzinnig.

Valse gewichten

Herfst 2007. Onbelemmerd galoppeert een eenzaam paard over het asfalt. Verderop een met dennenstammen beladen kar met paard. Een bejaarde boer en boerin sjokken over de verkeersweg met een koe aan een touw. De bus houdt stil voor een overstekende rij ganzen. In de verte trekt een glanzend gepoetste stoomlocomotief die uit drie pijpen zwarte rook de lucht inblaast, een goederentrein door het vlakke, dorre grasland, met hier en daar velden maïs en wintertarwe. Een verkeersbord met een koe erop. Verderop staat een spoorwegwagon die van roest bijna uit elkaar valt. Drie koepels rondom glanzen in de zon. Daar is Brody. De hutjes met zinken daken uit de buitenwijken hebben plaats gemaakt voor flats uit de periode van de sociale woningbouw.

In Joseph Roths schooltijd waren hier het 30ste Galicisch-Bukowische jagerkorps te velde en drie eskadrons ruiterij van het 13de Ulanenregiment gelegerd. Tegen het eind van Radetzkymarsch stapt de uit de cavalerie gedegradeerde jonge luitenant na zeventien uur sporen uit de trein in zijn laatste garnizoensplaats, een modderig gat aan de verste uithoek van het keizerrijk. Roth noemt Brody niet maar de fictieve plattegrond klopt met de werkelijkheid. Het stadje lag in vlak land, bouwland en moerassen, verderop uitgestrekte dennenbossen. In het centrum kruisen twee rechte hoofdstraten elkaar op het marktplein. De Noord-zuidstraat komt uit op het station, waar eens per dag een trein aankomt maar waar het een drukte van belang is van venters, die op de goederentreinen wachten.

De zomers zijn heet en kort, de winters lang en zeer streng met een dikke laag sneeuw. Als in de roman luitenant Carl Joseph von Trotta in zijn laatste garnizoensplaats arriveert, het eindpunt voor de Russische grens, begint hier eindelijk de lente, die in het westen al in volle gang is. Kikkers kwaken in de uitgestrekte moerassen, de ooievaars fladderen krijsend over de lage strodaken, op zoek naar een plaats om hun nest te bouwen.

Waar slagbomen de grens tussen Oostenrijk en Rusland markeerden, schijnt nog een café te zijn. Hier bevond zich een duis-

tere kroeg, waar dieven, moordenaars, smokkelaars en ander vuig volk kleine glaasjes schnapps naar binnen goten, zeer krachtig spul dat ‘negenennegentig procenter’ heet. De kroegbaas, een gewetenloze jood, handelde in alles wat er maar te handelen viel, van wapens tot en met meisjes voor Zuid-Amerika. Daarbij verdiende hij flink met het over de grens smokkelen van deserteurs uit het Russische leger. Als het naar het leven getekend personage Leibusch Jadlowker treedt hij op in Das falsche Gewicht, die Geschichte eines Eichmeisters (1937).10

Deze hartverscheurende klassieker speelt in het district Zlotogrod, aan de uiterste oostgrens van het keizerrijk. Daar arriveert de goedaardige ijkmeester Eibenschutz, een flinke sterke kerel. Als ritmeester bij de ruiterij in Moravië was hij als een vis in het water. Helaas zwichtte hij voor het gezeur van zijn mooie jonge vrouw en nam ontslag. Nu rijdt hij als ijkmeester in een karretje door dit grensplaatsje. Hij neemt zijn taak serieus op maar dat was niet de bedoeling! Oplichterij met valse gewichten is hier traditie. Door zijn toedoen komen nu enkele zwendelaars in de nor. Dat kan nooit goed gaan. Zijn vijanden nemen doeltreffend wraak. Eibenschutz raakt verslaafd aan de ‘negenennegentig procenter’. Gevangenisboeven worden losgelaten om de lijken van een cholera-epidemie op te ruimen. Jakowler neemt zijn kans waar. De ‘Grote IJkmeester’ komt Eibenschutz halen.

Das ist faktisch!

De hoofdstraat, nu weer Goldgasse, is tegenwoordig een levendige winkelstaat met Russische opschriften, zoals Parykmacher (kapper) en Prezent (kado), Allo (telefoons), Prodykty (kruidenier). Een valutabank, een autosalon. Jonge meiden winkelen in korte rokjes, op met glimmers versierde laarzen, sommige met imponerend hoge stilettohakken.

Het huis met voortuin in de Goldgasse, waar Moische Iossif Roth op 2 september 1884 werd geboren, is niet meer te vinden.

De hoofdbewoner was een ongehuwde oom van moederskant, de kleermaker Kalman Ballon van de firma Ballon und Krammrisch. Zijn klanten ontving hij thuis, waar hij maatwerk vervaardigde voor officieren van het in de stad gelegerde garnizoen en welgestelde burgers en notabelen, tot wie hij zelf behoorde, als raadslid van de Kamer van Koophandel.

Moeder en kind woonden er met haar vrome vader, die gekleed ging of hij nog in de veertiende eeuw leefde, in een kaftan met brede gordel, kuitbroek, fluwelen keppeltje dat hij in bed ophield, en op straat een hoge bontmuts, lange slaaplokken en volle baard. ’s Winters droeg hij een lange bontmantel, op feestdagen een zwart laken toga. Bij de Klaagmuur in Jeruzalem kan men dergelijke figuren nog aantreffen. Hij had gehandeld in stoffen uit Engeland naar Rusland en was naar Brody gekomen toen het een bloeiende vrije stad was, zonder douanekosten. Later werd hij bediende in een theehuis. De grootvader was bevriend met de opperrabbijn, die ook wel op bezoek kwam. De discussies over de Talmoed en andere joodse vraagstukken waren niet van de lucht. Het eigenwijze kereltje liet zich niet onbetuigd en kreeg al gauw de bijnaam Muniu Faktisch (Moosje Feit), omdat hij bij zijn beweringen steevast verzekerde: ‘Das ist faktisch!’, dat is een feit!

Op zaterdagmiddagen observeerde de jongen de burgerij die over de Goldgasse flaneerde. Aan de linkerkant de haute volée: Oostenrijkse officieren uit alle windstreken, de joodse burgemeester met opgedirkt gezin, rentmeesters, het districtshoofd, notabelen en de oudere gymnasiasten. Rechts het gewone volk, werklui, ‘verenmeisjes’ die veren op hoeden naaiden, kleine winkeliers en boeren uit de omgeving.

Sjtetl

De Goldgasse komt uit op de markt. Het is er druk en gezellig. Een oude vrouw wurmt zich door de menigte met een kar, waarop heet water, Nescafé, melkpoeder en suiker.

Bij een stalletje op de hoek koop ik een bekertje bier. Dat is er ook volop te krijgen aan houten tafels langs de markt. Geen gedrang meer van Seh-Juden, op sterven na dood van gebrek, maar van welvaart kun je evenmin spreken. Vergeleken bij het volk dat hier loopt, zijn wij gênant groot van gestalte en goed gekleed. Aan schuttingen hangen verschoten jurken en truitjes. Gevoerde laarzen, ijsmutsen, wollen gebloemde boerenhoofddoeken bij de vleet, zoals de oudere vrouwen hier dragen. De kramen bieden een grote verscheidenheid aan kleurige plastic spulletjes, zoals kunstbloemen.

Hout, graan en zout waren de natuurlijke handelswaar. In Radetzkymarsch heet het: ‘Ze dreven handel in hout maar ook in koralen kettingen voor boerinnen, ook die over de Russische grens, met bedveren, met paardenhaar, tabak, met zilver, juwelen, Chinese thee, zuidvruchten, paarden en vee, gevogelte, eieren, vis, groente, jute en wol, boter en kaas, bossen en grond, met marmer uit Italië, mensenhaar uit China voor pruiken met zijderupsen en zijde, met stoffen uit Manchester, Brusselse kant, met Moskovische laarzen, met linnen uit Wenen en lood uit Bohemen. Velen handelden met levende mensen, ze stuurden deserteurs uit het leger naar de Verenigde Staten en jonge boerenmeisjes naar Brazilië en Argentinië. Ze hadden agentschappen voor buitenlandse bordelen. En toch waren ze doodarm. Velen zonken jammerlijk weg in de moerassen of stierven aan ziekte die je makkelijk kon oplopen door bacillen in het moeras.’

In het orthodoxe sjtetl viel Roths vrome opa niet op, maar toch schaamde de kleine jongen zich voor hem en ook voor de afhankelijkheid van een Lembergse oom, waarin hij met zijn moeder en haar vader leefde, als huurders van de welgestelde oom. De ongeletterde vrouw leefde voor haar kind. Aan de hand bracht ze hem ’s ochtends naar de stil-

le Pfargasse (Pastoriestraat) naar de Volksschule. ’s Middags haalde ze hem weer op. Dat halen en brengen hield ze vol tot hij er in de eerste klas van het gymnasium resoluut een eind aan maakte.

Dat gymnasium staat er nog, drie verdiepingen hoog, in welhaast volle glorie, zij het dat de kozijnen er wat vermolmd uitzien. Ik ga even binnen kijken, het marmer en de tegels in het trappenhuis lijken authentiek, geveegd, maar in lang niet opgeknapt, zoals een schoolgang betaamt. Op de groengesausde muur hangt zowaar een klein portret van de laatste Oostenrijkse keizer. In Roths tijd prijkte in dit portaal een staatsieportret dat hij in Radetzkymarsch lyrisch beschrijft. Acht jaar lang zag hij dagelijks de vereerde, verre monarch, met zijn martiale, ‘sneeuwwitte’ dubbele snorbaard, die overliep in de bakkebaarden, ‘in zijn hagelwitte generaalsuniform, de brede, bloedrode sjerp schuin over de borst en de Orde van het Gulden Vlies om de hals’.

Een jongen die de trap afkomt en vraagt wat ik hier doe, leg ik uit dat het om Joseph Roth gaat. Hij knikt. Diens naam prijkt immers als gevelsteen bij de voordeur met in het Russisch en Duits de vermelding dat ‘de Oostenrijkse schrijver’ hier zijn eindexamen behaalde sub auspiciis imperatoris, dat wil zeggen cum laude, in de gunst van de keizer. Er staat niet bij hoe lang daarover destijds is vergaderd. Roths rivaal om deze eer was de zoon van de burgemeester, een steenrijke joodse grootgrondbezitter. Twee joden die cum laude bij hem zouden afstuderen, achtte de rector te veel van het goede. Roth won, door toedoen van zijn leraar Duits, die wist dat zijn favoriete leerling schrijver en journalist wilde worden en men in de cafés in Brody en Lemberg in kranten van of over hem zou lezen.

Op het plein, in een perk afrikaantjes, staat een afzichtelijk monument, ongetwijfeld uit de Sovjettijd, met vijf afgebeelde hoofden, van wie het onderste Joseph Roth moet voorstellen, ‘Oostenrijks antifascistisch schrijver’.

Vrome voerlui

In zijn gymnasiumtijd van 1909 tot 1913 woonde Joseph Roth met zijn moeder in de Bahngasse, de stationsstraat, het tweede huis van de hoek. Het was een gelijkvloers houten huis met gepleisterde muren en een puntdak. Het was in tweeën verdeeld. Elke kant had twee kamers, een keuken en een klein kamertje. Er was een tuin waar ze ’s zomers aten. Rechts woonde Maria Roth met haar Muniu. De woning was burgerlijk ingericht. Ze leefde uitsluitend voor haar zoon. Links woonde haar huurder de heer

Rosenbaum, dirigent van de Rote Kapelle.

Een medescholier, Moses Wasser, die dit aan de biograaf vertelde, huurde bij de muzikant het kabinet. Moses Roth, zoals hij toen nog heette, woonde in het kleine kamertje aan de overkant van de smalle grijze gang.

Hij kwam Wasser dagelijks opzoeken en hielp hem met zijn Duitse huiswerk. Op vrije dagen maakten ze uitstapjes. Ze reden mee met een joodse koetsier naar plaatsjes in de omgeving. Later herkende Wasser de natuurbeschrijvingen in Roths romans uit zijn jeugd. Op de terugweg dronken ze in een café een glas wijn. Hij vertelde dan dat hij schrijver wilde worden, maar niet op een opschepperige toon. Wel was hij trots op de boeken die hij had verzameld. Wasser betaalde de koets en de wijn, want hij had meer geld, maar dat deed hij graag, want je verveelde je nooit met Roth. Hij was ijdel, vertelde Moses Wasser. Hij zag er altijd piekfijn uit. Vertrouwelijk werd hij nooit. Wel was duidelijk dat zijn moeder hem hogelijk irriteerde. Zijn biograaf Bronsen vermoedt dat Roths haat-liefdeverhouding met zijn moeder mede oorzaak was voor zijn latere depressies en alcoholisme.

Het onderwerp vader was absoluut taboe.

Het station was een kwartier gaans. Als het regende liep je door de modder en half door het water, dus moest je een rijtuig nemen. Een rijke neemt er een voor zichzelf, de minder bedeelden proppen er zich met zijn zessen in. Er waren acht rijtuigen, zes met één paard, twee met twee paarden, voor de voorname passagiers. De acht voerlui waren vrome joden met lange baarden, maar met korte mantels, in plaats van lange. Van de tien politiedienders waren er twee joden. Van de vijftienduizend joden hadden er achtduizend winkeltjes, of iets grotere winkels. De anderen waren ambachtslui, werklui, waterdragers, Talmoedgeleerden, kerkbestuurders, synagogebedienden, leraren, schrijvers, Thoraschrijvers, talleswevers, artsen, advocaten, beambten, bedelaars, stille armen, die beschaamd van liefdadigheid

leefden, doodgravers, besnijders en grafsteenhouwers.11

Er zijn twee kerken, vervolgt Roth, één synagoge, en zo’n veertig bedehuizen, waar joden drie maal per dag komen bidden of in de Talmoed studeren, sommigen van vijf uur ’s ochtends tot middernacht. Deze joden leven van giften, in ruil voor kleine diensten, zoals les geven of op de sjofar blazen bij hoogtijdagen. Hun vrouwen zorgen voor het gezin, ’s zomers door maïs te verkopen of ’s winters petroleum, zure augurken, bonen of gebak.

De omvang en de hoogte van de muur van de synagoge die nog overeind staat is indrukwekkend. De ruïne van de in 1942 verwoeste vestingsynagoge uit 1742, waar de ouders van Joseph Roth in 1892 hun luisterrijke choepa12 vierden, wekt de indruk dat het een prachtig bakbeest was, met een rijk interieur, vermaard in heel Galicië, voorbeeld voor de Brody’er synagoge in Odessa.

De begraafplaats

De grote joodse begraafplaats ligt aan een landweg met her en der stenen gepleisterde huisjes met puntdaken. In lang vervlogen tijden rook hier de herfst naar gepofte aardappelen. De mensen liepen naar het veld achter de joodse begraafplaats. Het gras op de weilanden was, net als nu verdord. Ze raapten sprokkelhout en staken dat in brand, met hun messen groeven ze de rijpe aardappelen uit en poften die, totdat de schil barstte en het witte zachte kruim eruit puilde. De onderkant was een beetje verkoold. Raven zaten op de kale takken te krassen en toe te kijken. De mensen droegen een pelsjas, hetzij van konijn of kat en als ze rijk waren van sabelbont. Kleermaker Peisach, die vlakbij de kroeg woonde, had ze vervaardigd. Hij kon geen getallen schrijven maar dat was niet erg want hij kende alle maten van zijn klanten uit het hoofd.13

Een monument herinnert aan de afschuwelijke massamoord die ook hier is gepleegd. Naar verluidt zijn hier in 1942 zesduizend Brody’er joden langs de rand van de begraafplaats vermoord. De negenduizend joden die hier in 1939 woonden zijn

allemaal vermoord. We dwalen door het hoge gras, bekijken hoge langwerpige, scheefgezakte eenvoudige stenen, zonder gebeitelde versieringen. Het moeten er twintigduizend zijn. De meeste hebben Hebreeuwse opschriften. Ik noteer een paar in het Duits, zoals: ‘Hier ruht Frau Amalia Roth, geboren Weintraub, 1849-1938, Friede ihrer Asche. Aan de horizon van het dorre grasland, beginnen de uitgestrekte dennenbossen, die in Radetzkymarsch vereeuwigd zijn.

Vlak voor het vertrek van de bus komt een boer met een grote doos appels aandragen. Hij wil er absoluut niets voor hebben.

Vader Von Trotta, die hier zijn zoon kwam bezoeken, ‘zag de wereld ondergaan en het was zijn wereld.’ Dat zag ook zijn schepper, de wereldburger, die nergens meer thuis was. Voor Joseph Roth gold: ‘Thuis is waar onze graven zijn.’

Ik denk aan de passage in Radetzkymarsch, waarin vader Von Trotta zijn zoon in diens godverlaten garnizoensplaats komt bezoeken. ‘Er sah die Welt untergehen und es war seine Welt’.