Archief: DBNL

[2010/5]

Menno Voskuil+
In dienst van de letteren
Het literaire leven van Kees Lekkerkerker (1910-2006)

‘Er zijn in de literatuur en in de wetenschap hogere en lagere apen. De lagere apen doen het eigenlijke werk, terwijl de hogere apen vooral praten. Zij zijn zó overtuigd van hun eigen gelijk, dat ze weigeren te luisteren naar anderen. Hogere apen vinden vooral hun eigen persoon belangrijk, terwijl de lagere zichzelf in dienst stellen van de wetenschap en de literatuur. Ik ben zo’n lagere aap.’

Zo schetste Kees Lekkerkerker mij op een zomermiddag in 2002 zijn visie op de werkende mens. We zaten in zijn kamer, gelegen op de eerste etage van het Amsterdamse ‘centrum van ouderen’ Flesseman, omringd door zijn meest dierbare boeken en kratten vol papier. Hoewel het een zomerse dag betrof stond binnen de verwarming aan. Aan kou had Lekkerkerker een hekel.

Toen ik iets tegen zijn apentheorie wilde inbrengen keek hij mij indringend aan. ‘Jij bent dus ook een typische hogere aap. Je neemt niets van een lagere aap aan.’ Hiermee werd iedere verdere discussie over dit onderwerp onmogelijk gemaakt. Mijn opmerking was voor Lekkerkerker het zoveelste bewijs dat zijn theorie klopte. Ik nam snel nog maar een slok van mijn lauw geworden thee.

Eind december 2000 ontmoette ik Kees Lekkerkerker voor het eerst. Hij had toen net de zeer respectabele leeftijd van negentig jaar bereikt. Met antiquaar Fokas Holthuis (die samen met zijn partner Paul Snijders tot de weinige vrienden van Lekkerkerker behoorde) bezocht ik hem in zijn volgepakte bovenwoning aan de Spinozastraat, de plek waar hij sinds eind jaren zestig woonde.

De naam van Lekkerkerker had voor mij een haast mythische bijklank: hij was immers de bezorger van die twee delen Gedichten en Proza van Slauerhoff, die al jaren in mijn boekenkast stonden. Ik werd niet teleurgesteld: nadat we enkele steile trappen hadden beklommen en ik Lekkerkerkers broze hand had geschud wees Holthuis mij op een houten kist naast de voordeur. Het was de originele scheepskist van Slauerhoff, die de dichter op al zijn zeereizen had vergezeld.

Overgevoelig

Cornelis Pieter Lekkerkerker werd op 15 november 1910 geboren in het Utrechtse gehucht Willeskop, nabij Oudewater en Montfoort. Lekkerkerker was de jongste uit een gezin van twaalf kinderen. Zijn vader bezat vele stukken land, en hierdoor groeide Lekkerkerker op in zekere welstand. In zijn jeugdjaren liet zijn gezondheid hem vaak in de steek en hij bracht derhalve veel tijd in bed door. Hier verslond hij het ene boek na het andere.

Toen Lekkerkerker zeven jaar was overleed zijn drie jaar oudere zusje, en deze gebeurtenis wierp een zwarte schaduw over zijn jeugd. Door zijn ouders werd hij gedwongen het lijkje in de kist te aanschouwen, en aanwezig te zijn bij de begrafenis. Vooral het neerlaten van de kist moet voor de jonge Lekkerkerker een regelrechte kwelling zijn geweest. In een autobiografische aantekening schreef hij hierover:

Het was bizonder wreed van mijn ouders een zo hypergevoelig jongetje deze dingen te laten beleven en daarbij nog extra te werken op mijn schuldgevoel, zodat ik het idee kreeg dat het mede door mij was dat mijn zusje was doodgegaan.1

Door zijn zwakke gestel en overgevoeligheid voldeed hij niet aan de verwachtingen van zijn strenge vader, wat de relatie tussen beiden zeer problematisch maakte. De vaderfiguur stond symbool voor alle ellende die Lekkerkerker als kind moest ondergaan, zoals blijkt uit dit niet gedateerde fragment:

In het huis was de vader een absolute vorst. Door God gekozen, boven elke kritiek verheven. Geen wonder dat ik een afkeer van God kreeg, temeer naarmate de afkeer van de Vader gestalte kreeg. Het Gezag, die absolute gehoorzaamheid eiste, die niet mocht worden gehinderd, een sombere, norse god, wraakzuchtig, geheel als de oudtestamentische, tiranniek, beladen met schuldgevoel tegenover mij, die zwak en ziekelijk was, onvolgroeid.2

In 1923 bezocht Lekkerkerker de gemeentelijke H.B.S. in Woerden, om na een jaar alweer over te stappen naar het Christelijk Gymnasium te Utrecht. In 1930 verliet hij deze school, echter zonder het eindexamen af te leggen. Deze beslissing zorgde voor een onherstelbare breuk met zijn vader, die erop stond dat hij zijn diploma zou halen, en dan notaris of bankklerk zou worden.

Lekkerkerker verliet het ouderlijk huis en vestigde zich in Utrecht, waar hij een universitaire studie wilde volgen. Na een jaar liet hij dit plan varen, mede door zijn penibele financiële situatie. Hij verhuisde naar Amsterdam om, naar eigen schrijven, zijn leven ‘ondanks tegenstand, geheel aan de letteren’ te wijden.3 Hij verrichtte allerlei hand- en spandiensten voor kranten en uitgeverijen, maar keerde in 1934 terug naar Utrecht, om daar in relatieve armoede een kamer te betrekken.

Slauerhoff

Al vroeg was Kees Lekkerkerker gefascineerd geraakt door de poëzie van Slauerhoff. Toen na het overlijden van de dichter in 1936 een commissie in het leven werd geroepen met als doel een uitgave van het verzameld werk van Slauerhoff te verzorgen, schreef Lekkerkerker een brief aan de commissieleden. Hij stelde hierin dat hij beschikte over een vrijwel compleet overzicht van de in kranten en tijdschriften gepubliceerde gedichten van Slauerhoff, en bood zijn hulp aan.

Een antwoord van de commissie, bestaande uit D.A.M. Binnendijk, Menno ter Braak, N.A. Donkersloot, Jan Greshoff, H. Marsman en A. Roland Holst, bleef echter uit. Enige maanden later moest Lekkerkerker uit de krant vernemen dat zijn brief de commissie wél had bereikt en dat hij was benoemd tot secretaris.4 Ook de taak het Verzameld Werk te verzorgen kwam op zijn schouders terecht.

In hetzelfde jaar stierf ook onverwachts Lekkerkerkers vader, in 1938 gevolgd door het overlijden van zijn moeder. Het landgoed dat de familie bewoonde sinds de vroege jaren dertig werd verkocht en de opbrengst minus de nog lopende hypotheek werd verdeeld onder de kinderen. Kees Lekkerkerker ontving uit handen van notaris Kool te IJsselstein het bedrag van fl. 2580,61. Een schamel bedrag, aangezien het vermogen van vader Lekkerkerker ooit ruim 800.000 gulden zou hebben bedragen.

Lekkerkerker had zich toen al in Brussel gevestigd en werkte hier als literair medewerker bij Het Hollandsche Weekblad, dat zich voornamelijk richtte op Nederlanders woonachtig in België. De hoofdredacteur van dit tijdschrift was dichter (en

tevens lid van de Slauerhoff-commissie) Jan Greshoff, die al jaren met zijn gezin in Brussel resideerde.

In deze periode stortte Lekkerkerker zich ook op het samenstellen van de bloemlezing In aanbouw. In deze in 1939 verschenen uitgave werden poëzie en proza van ruim vijftig jonge auteurs opgenomen, onder wie Gerrit Achterberg, Anna Blaman, Johan Daisne en Karel Jonckheere, en van iedere schrijver werd tevens een portrettekening of -foto afgedrukt. Het kostte Lekkerkerker een hoop heen-en-weergeschrijf om al deze jongelingen in één boek samen te brengen. Zijn epistolair talent kwam hem hier goed van pas. Met een aantal van de door hem aangeschreven auteurs, zoals Bertus Aafjes en Jac. van Hattum, zou Lekkerkerker vele jaren vriendschappelijk contact blijven houden.

De bloemlezing, uitgegeven door H.P. Leopold’s Uitgeversmaatschappij, werd een bescheiden verkoopsucces in zowel Nederland als Vlaanderen. Lekkerkerker schotelde het lezerspubliek met deze bundel een boeiende en representatieve collectie gedichten en verhalen voor van de nieuwe lichting literatoren. Het belang van In aanbouw werd later nog eens onderstreept, toen er in 1988 een facsimile-editie van verscheen.

Kees Lekkerkerker zou overigens zijn hele leven lang de recentste ontwikkelingen in de literatuur op de voet blijven volgen. Zelfs toen hij de tachtig al ruimschoots was gepasseerd, hield hij de jongste generatie auteurs scherp in het vizier. Zo knipte hij jarenlang de Yasha-columns uit de vpro-gids voor zijn omvangrijke

knipselarchief, omdat hij Arnon Grunberg als grote belofte voor de toekomst zag.

Toen het duidelijk werd dat Het Hollandsche Weekblad op zijn laatste benen liep,5 zocht Lekkerkerker emplooi bij de zojuist opgerichte uitgeverij Manteau, onder leiding van boekhandelaarster Angèle Manteau. Tijdens zijn betrekking bij Manteau werd Lekkerkerker getroffen door een fikse blindedarmontsteking. Hij onderging een zware operatie en moest meer dan een maand herstellen in het Institut Privé Dr. Coelst, gelegen aan de Centenaire te Brussel. Hier ontving hij een bemoedigende brief6 van zijn goede vriend P.J. Meertens (de latere directeur van het In-

stituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde, dat nu zijn naam draagt), die hij nog kende van zijn tijd in Utrecht:

Ik hoop dat je deze brief nog kunt lezen, wat dan tegelijk betekent dat je er weer bovenop bent gekrabbeld en beterende bent. Wat ellendig dat ik nu niet naar Brussel kan komen om je op te zoeken!
Ik neem nu maar aan dat je nog in leven bent en dus kennis kunt nemen van wat ik je schrijf. In de eerste plaats dan dit: geef vooral de moed niet op en geloof toch in je beterschap. We kunnen je nog niet missen, je vrienden niet en de Slauerhovianen evenmin, en je hebt nog veel te doen. […]
Het zou bovendien op het ogenblik voor mij erg ongelegen komen als je dood ging, want hoe kan ik nu naar Brussel komen om je nalatenschap te beredderen?

Gelukkig voor zijn vrienden, de Slauerhovianen en Piet Meertens in het bijzonder, herstelde hij volledig van de ingrijpende operatie. Eind 1940 verliet Kees Lekkerkerker de uitgeverij van Manteau en keerde hij terug naar Nederland. Hij betrok een kamer in Amsterdam en trachtte hier werk te vinden bij een krant of een uitgeverij.

Outsider

Na enige maanden zoeken kreeg Lekkerkerker een baan aangeboden bij Uitgeverij Contact, gevestigd op de Prinsengracht. Hij kon hier aan de slag als eerste redactionele assistent van de directie, wat inhield dat hij onder meer contacten met auteurs onderhield, manuscripten beoordeelde, drukproeven corrigeerde, prospectussen

opstelde en het literair archief verzorgde. Kortom: een spin in het web van de uitgeverij.

Opvallend is dat de directie van Contact zoveel (belangrijke) werkzaamheden overliet aan iemand die geen formele opleiding had op het gebied van literatuur, redactie of archivering. Lekkerkerker had zijn kennis in deze velden verkregen door zelfstudie en werkervaring, en dit autodidactschap zou van grote invloed blijken op zijn wereldbeeld en manier van werken.

Zoals zoveel autodidacten voelde Lekkerkerker zich in zekere mate een outsider, met name op gebieden waar een wetenschappelijke titel of opleiding in aanzien staat. Door zijn literaire activiteiten kreeg hij immers vaak te maken met academici (zo nam prof. dr. N.A. Donkersloot een prominente plek in binnen de Slauerhoff-commissie) en dit zorgde geregeld voor enige wrijving.

Gedurende zijn leven ervoer Lekkerkerker diverse malen aan den lijve dat wetenschappers eerzuchtige trekjes vertoonden en hun onderzoeken of boeken slechts ter meerdere glorie van henzelf publiceerden. Zelf zei hij altijd wars te zijn van dit soort ijdelheid; het werk moest centraal staan, niet de maker.

Zijn outsiderschap maakte hem ook extra bewust van het verschil in waardering tussen universitair geschoolde en selfmade letterkundigen. Lekkerkerker meende dat de maatschappij aan hem veel hogere eisen stelde dan aan mensen met een wetenschappelijke opleiding. Hierdoor ontwikkelde hij door de jaren heen een zeker wantrouwen tegenover academisch opgeleide personen. Dit wantrouwen zou aan de basis liggen van zijn theorie over hogere (lees: academici) en lagere apen (lees: autodidacten).

Om aan de, althans in zijn ogen, hogere eisen te kunnen voldoen verzette Lekkerkerker niet alleen grote hoeveelheden werk, hij deed dit ook nog eens uiterst nauwgezet. De minutieusheid die hij van nature al bezat (denk aan het door hem opgestelde overzicht van de verspreide gedichten van Slauerhoff) wendde hij nu ten volle aan. Naarmate zijn nauwgezetheid echter steeds extremere vormen ging aannemen begon deze ook tegen hem te werken, maar daarover later meer.

Op de uitgeverij werd deze minutieusheid echter zeer gewaardeerd. Het correctiewerk dat Lekkerkerker verrichtte bleek vrijwel foutloos te zijn. Contact boekte in de eerste jaren van de oorlog goede resultaten: het bedrijfsresultaat was in 1942 zelfs zo florissant, dat de medewerkers van de uitgeverij een gratificatie werd verstrekt, groot tweederde van een maandsalaris. Alsof dat nog niet genoeg was kreeg Lekkerkerker ook nog eens een loonsverhoging in het vooruitzicht gesteld.7

Het is ons in de achter ons liggende periode van Uw werkzaamheid gebleken dat U ten volle opgewassen bent tegen de taak van 1^ste corrector in ons bedrijf, terwijl wij vertrouwen in de toekomst in toenemende mate U als adviseur en assistent, speciaal op wetenschappelijk gebied, te kunnen inschakelen. In verband met deze hoogere kwalificeering van Uw werkzaamheden hebben wij besloten Uw salaris over het jaar 1943 te stellen op f. 175,- per maand, met ingang van januari 1943.

Hoewel Lekkerkerker zichzelf als lagere aap zag, wars van ijdelheid, moet deze kwalificatie hem deugd gedaan hebben. Dat uitgerekend hij als autodidact tot adviseur op wetenschappelijk gebied werd benoemd!

Zonder verantwoording

Tussen alle bedrijven door had Lekkerkerker veel werk verricht voor de geplande zeven delen Verzameld werk van Slauerhoff. In 1941 waren de eerste drie delen poëzie en een deel proza al verschenen bij Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, gebonden in een mooie, witlinnen band met een sober stofomslag. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog zagen nog eens twee delen proza het licht, en gaf uitgeverij Stols een tweedelige herdruk van de gedichten uit.

Vooral Slauerhoffs poëzie bleek erg in trek te zijn bij het boekenkopende publiek. In 1948 rolde bij Stols de vijfde druk van de Verzamelde gedichten al van de per-

sen. Ondanks het grote verkoopsucces valt er wel het een en ander aan te merken op de opzet en indeling van deze editie, die tot op de dag van vandaag (met enige aanvullingen) te verkrijgen is in de boekhandel.

Doordat Slauerhoff maar liefst elf gedichten tweemaal bundelde, meende de Slauerhoff-commissie dat een chronologische ordening van de bundels niet tot de mogelijkheden behoorde. Een dergelijke opzet zou betekenen dat deze elf gedichten twee keer zouden moeten worden opgenomen.

Daarnaast bestond er een concept voor een nieuwe indeling, van de hand van Slauerhoffs vriend E. du Perron. Hij wilde het merendeel van de bestaande bundels slechts als kern handhaven, en deze aanvullen met werk uit dezelfde perioden. Volgens Du Perron kon Slauerhoff zich persoonlijk goed vinden in zijn herindeling.8 Het is dan ook niet verrassend dat de keuze van de Slauerhoff-commissie viel op dit concept.

Een bijkomend voordeel van Du Perrons opzet was dat hij ruimte bood voor de postume bundel Al dwalend. In de papieren nalatenschap van Slauerhoff had Kees Lekkerkerker een schematische indeling voor deze nieuwe bundel gevonden, en zo kon hij Al dwalend reconstrueren aan de hand van manuscripten en verspreid gepubliceerde gedichten.

Bij de samenstelling van de eerste drie delen Verzameld werk koos Lekkerkerker er echter voor Al dwalend uit te breiden en hierin alle ongebundelde gedichten die buiten de opzet van Du Perron vielen onder te brengen, aangevuld met een forse pluk

ongepubliceerd werk. Er ontstond zodoende een nieuwe poëziebundel die bijna 300 pagina’s besloeg.

Voor de lezer was het nu echter volstrekt onduidelijk welke gedichten in de originele bundels stonden, en welke waren toegevoegd. Ook wat betreft de samenstelling van Al dwalend tastte men in het duister. Een heldere verantwoording was dan ook zeer gewenst, maar in zowel de oorspronkelijke drie delen poëzie als de tweedelige herdruk van Stols ontbrak deze.

Lekkerkerker zelf verwees steeds naar een uitgebreide, nog te publiceren tekstverantwoording, die oorspronkelijk in het zevende deel van het Verzameld werk zou worden afgedrukt. Dit deel verscheen in 1954 zonder de verantwoording, en ook in het door Lekkerkerker zelf uitgegeven achtste deel,9 met daarin het kritisch proza van Slauerhoff, ontbrak de beloofde tekstverantwoording. In 1961, toen er een herdenkingsuitgave van de Verzamelde gedichten in een iets gewijzigde spelling werd uitgebracht, was er zelfs sprake van een tekstverantwoording in twee delen, maar ook deze is nooit verschenen.

In een interview met Jessica Voeten, dat op 12 december 1980 verscheen in nrc Handelsblad, ging Lekkerkerker uitgebreid in op het achterwege blijven van de verantwoording:

Er kwamen zoveel nieuwe manuscripten tevoorschijn en zoveel brieven, ik geloof meer dan zeshonderd, en die leverden zoveel nieuwe gegevens op, dat het me meer en meer duidelijk werd dat ik niet meer achter de tekst van de Verzamelde Werken kon staan. De verantwoording, die ik herschrijven moest, begon zoveel errata te bevatten, dat het zicht op de varianten helemaal verloren dreigde te gaan. Ik begreep dat er een heel nieuwe Slauerhoff moest komen. Met tegelijkertijd een uitgebreide verantwoording. Maar wie zou dat uitgeven? Nijgh had de rechten, en die wilde geen verantwoording.

De uitgeverij Nijgh & Van Ditmar zag begrijpelijkerwijs weinig brood in geheel nieuwe edities van Slauerhoffs poëzie en proza, waaraan Lekkerkerker dan weer vele jaren zou moeten besteden. Men koos er liever voor de goed verkopende bestaande editie om de paar jaar te herdrukken, zonder verantwoording. Voor de perfectionistische Lekkerkerker moet deze gang van zaken een doorn in het oog zijn geweest (alhoewel de jaarlijks terugkerende royaltycheque de pijn enigszins moet hebben verzacht).

Geen neerlandicus

In 1947 verliet Lekkerkerker uitgeverij Contact om zijn geluk elders te beproeven. Zijn vertrek viel samen met de laatste jaargang van het literaire tijdschrift Proloog, waarvan hij sinds de oprichting in 1945 redactiesecretaris was geweest.10 Voor Lekkerkerker brak nu een roerige tijd aan. Hij vertrok twee keer (in 1948 en 1953) voor

langere tijd naar Zuid-Afrika, op uitnodiging van de aldaar verblijvende Jan Greshoff. Ondanks hulp van deze literator lukte het Lekkerkerker niet om passende arbeid in dit land te vinden. Doordat Lekkerkerker het letterzetten niet had geleerd bleek het voor hem erg lastig in Zuid-Afrika een baan te vinden als typografisch vormgever en tekstbezorger.

Bij de pakken neerzitten deed hij echter niet: Lekkerkerker was ondertussen secretaris geworden van het in 1949 opgerichte Uitvoerend Comité ter Herdenking van Jacob Israël de Haan, dat onder voorzitterschap van Victor E. van Vriesland stond. Het doel van dit comité, de verzamelde gedichten van De Haan te publiceren, betekende voor tekstbezorger Lekkerkerker weer enige jaren werk, zij het dat hij er nauwelijks voor betaald kreeg.

Niet alleen het naspeuren van alle gedichten kwam op Lekkerkerkers schouders terecht, hij diende ook nog eens een zo groot mogelijk Comité van Aanbeveling bijeen te krijgen, teneinde een subsidie voor het project veilig te stellen. Hij wist door middel van een ‘noodkreet’ een groot aantal bekende schrijvers en dichters, onder wie Gerrit Achterberg, Willem Elsschot, W.F. Hermans en Simon Vestdijk, zitting in dit comité te laten nemen.

De lange zoektocht naar een uitgever die het grote project aandurfde eindigde bij G.A. van Oorschot, maar deze wilde uiteindelijk pas met drukken beginnen wanneer er 750 exemplaren bij voorintekening verkocht zouden zijn. Daarom lagen pas in de zomer van 1952 de twee delen Verzamelde gedichten in de boekhandel, voorzien van een stemmig zwart, door Helmut Salden ontworpen omslag.

De uitgave, die veel voeten in de aarde had gehad, werd door Van Oorschot later getypeerd als een commerciële mislukking. Hij schreef een jaar na verschijnen aan het Comité dat er geen enkel exemplaar meer werd besteld en dat de bij aanbieding verkochte exemplaren aan de boekhandel stof stonden te vergaren op de planken.11 Reden genoeg voor Lekkerkerker om Nederland weer even achter zich te laten.

Na zijn tweede verblijf in Zuid-Afrika keerde Lekkerkerker in 1953 terug naar Amsterdam, waar hem een flinke teleurstelling te wachten stond. Begin jaren vijftig kregen de plannen een museum voor de Nederlandse letterkunde op te richten steeds meer vorm. Op 15 juni 1954 vond de formele oprichtingsvergadering plaats van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, kortweg het Letterkundig Museum genoemd.12 In het bestuur hadden onder anderen de professoren W.J.M.A. Asselbergs (beter bekend als de schrijver Anton van Duinkerken), N.A. Donkersloot en Garmt Stuiveling zitting.

Lekkerkerker, die nog steeds op zoek was naar betaalde literaire arbeid (maar wel op zijn termen), had her en der te kennen gegeven wel iets te voelen voor de functie van adjunct-conservator. Donkersloot was van mening dat Lekkerkerker hier prima op zijn plaats zou zijn, maar Stuiveling had voor deze baan iemand anders op het oog, de conservator van het kleine Multatuli Museum, Henri A. Ett.

Het bestuur van het Letterkundig Museum besloot, mede door het meningsverschil tussen Donkersloot en Stuiveling, de functie van adjunct-conservator in vaste dienst te schrappen en de diverse werkzaamheden op freelance basis te verdelen. Ook Lekkerkerker ging als freelancer aan de slag voor het museum, maar dat hij geen functie met een vast salaris kreeg toegewezen bleef hem dwarszitten. De oorzaak lag volgens hem in het feit dat hij geen wetenschappelijke titel had (terwijl vrijwel het hele bestuur van het museum op zijn minst was gepromoveerd), zoals hij voor zichzelf optekende:

Inderdaad had ik verwacht dat ik benoemd zou worden aan het Letterkundig Museum. Ik ben de eerste die gesolliciteerd heeft, na een brief van Donkersloot. In deze brief staat echter nadrukkelijk, dat ik geen enkele kans had conservator te worden; hiervoor zou men een drs. ‘neerlandicus’ benoemen. […]. Men ziet dus dat Donkersloot mij zelf ook allerminst als conservator kon zien.13

Vooral professor Donkersloot moest het in zijn ogen ontgelden. Donkersloots halfslachtige houding ten opzichte van zijn eventuele benoeming tot conservator versterkte het wantrouwen dat Lekkerkerker toch al had jegens academici: de hogere apen lieten weer eens duidelijk zien hoe zij werkelijk tegen de lagere apen aankeken! Donkersloot meldde hem ten slotte op 4 april 1958 per brief dat alle mogelijkheden tot een vaste aanstelling waren uitgeput. Vooral de opmerking tot

besluit (‘Ik wéét er niets meer op, dan gewoon een baan aannemen, en daarnaast trachten door te gaan’), zal bij Lekkerkerker veel kwaad bloed hebben gezet.14

Bibliograaf

Zijn financiële situatie noopte hem ertoe zich toch als freelance medewerker aan het Letterkundig Museum te verbinden. Hij werd ingezet als maker van bibliografische kaarten, die verschenen als Mededelingen van de Documentatiedienst. Het was de bedoeling dat deze kaarten op gezette tijden zouden verschijnen, maar door geldgebrek en het afhaken van andere freelancers kwam in de beginjaren de productie ervan bijna geheel op Lekkerkerkers schouders terecht. Vanaf aanvang liep het project dan ook al vertraging op. Kees Lekkerkerker was allerminst blij met de situatie:

Men geraakte achterop met de bibliografische kaarten en dwong mij door een slinkse manipulatie (gesteund door de niets begrijpende Donkersloot) om gedurende 3 halve maanden 30 kaarten te leveren. Ik protesteerde, maar dit protest werd onvoldoende of in het geheel niet gesteund door Donkersloot, zodat ik in godsnaam maar het Slauerhoff-werk staakte en me wierp op de bibliografieën.15

Ook de honorering van zijn werkzaamheden beviel Lekkerkerker geenszins. Hij kreeg per geleverde kaart betaald, maar door zijn enorm nauwgezette manier van werken besteedde hij veel meer tijd dan gepland aan het project. Zijn extreme nauwkeurigheid begon hem hier duidelijk parten te spelen: stad en land moest worden afgereisd om een bepaalde druk van een titel in handen te krijgen, en deze werd dan nauwkeurig gemeten en bekeken. Lekkerkerker bezocht dan ook gere-

geld uitgeverijen en auteurs thuis om hun archiefexemplaren te onderwerpen aan zijn bibliografische onderzoek.16

Ondanks het continue gesteggel over geld bleef hij tot 1987 (Lekkerkerker had toen de respectabele leeftijd van 77 jaar bereikt) de Mededelingen van de Documentatiedienst maken en de andere bibliografen van het Letterkundig Museum van adviezen voorzien. Doordat zijn kaarten de basis van het bibliografische project vormden, werden latere bibliografen min of meer gedwongen in Lekkerkerkers voetsporen te treden en even minutieus (en tijdverslindend) te werk te gaan. Na zijn vertrek als freelancer besloot de toenmalige directie al snel met het prestigieuze maar o zo prijzige kaartsysteem te stoppen. In 1992 kwam er dan ook officieel een einde aan de Mededelingen (alhoewel de allerlaatste aflevering pas in 1996 van de persen rolde).17

Corrector en tekstbezorger

Naast zijn werk voor het Letterkundig Museum zorgde ook het corrigeren van manuscripten voor de broodnodige inkomsten. Een aantal auteurs, onder wie Bertus Aafjes, Jac. van Hattum, Ed. Hoornik en Jan Wolkers, beschouwde hem als ‘vaste’ corrector. Van Wolkers ontving Lekkerkerker tijdlang steevast het eerste exemplaar van diens nieuwe roman (alleen de eersteling van Turks fruit liep hij door afwezigheid mis, zoals Wolkers op 20 november 1969 in zijn dagboek noteerde).18

Van 1959 tot en met 1964 trad Lekkerkerker op als redactiesecretaris van De Gids, het oudste nog bestaande literaire tijdschrift van Nederland. Waarschijnlijk gebeurde dit op voorspraak van zijn goede vriend Ed. Hoornik, die sinds 1954 in de redactie zat. Lekkerkerkers hoofdtaak was het rondsturen van bijdragen aan de redactieleden en het onderhouden van contacten met auteurs. Toen de voltallige redactie in 1965 besloot op te stappen om zodoende plaats te maken voor de jongere generatie vertrok Lekkerkerker ook. Alleen Hoornik behield, als nieuwe secretaris, een rol in de verjongde redactie.19

Ed. Hoornik zou, na zijn overlijden in 1970, nog een grote rol in het leven van Kees Lekkerkerker gaan spelen. De erven van Hoornik zagen graag het verzameld werk verschijnen, en sloten hiertoe een overeenkomst met uitgeverij Meulenhoff. Een speciale zevenkoppige commissie werd gevormd, waarin naast Lekkerkerker ook J. Bernlef en K. Schippers (Hoorniks schoonzonen) én Mies Bouhuys (Hoorniks echtgenote) zitting namen.

In 1972 verscheen Verzamelde gedichten, het eerste deel van Hoorniks Verzameld werk dat uiteindelijk vijf delen moest beslaan. De voorbereiding van deze uitgave lag volgens het colofon in handen van bovengenoemde commissie, terwijl Lekkerkerker als tekstbezorger werd genoemd. De volgende delen werden geheel aan Lekkerkerkers inzicht overgelaten, iets dat hij waarschijnlijk niet zo erg zal hebben gevonden.

Ondanks het feit dat er geen formeel contract werd opgesteld ging Lekkerkerker minutieus maar voortvarend te werk, en een jaar na het verschijnen van de Verza–

melde gedichten lag Hoorniks Verhalend proza al in de boekhandel. Toen de uitgever evenveel haast wilde maken met het derde deel trok Lekkerkerker aan de bel: er moest nu eindelijk eens een contract worden opgesteld.

De uitgeverij gaf gehoor aan het verzoek van Lekkerkerker en op 7 oktober van dat jaar ondertekenden Lekkerkerker, Laurens van Krevelen (namens uitgeverij Meulenhoff) en Mies Hoornik-Bouhuys een contract dat voorzag in de uitgave van de vijf delen Verzameld werk van Ed. Hoornik. Lekkerkerker kreeg als bibliograaf, tekstbezorger en corrector van het project een honorarium van fl. 15.000,- in het vooruitzicht gesteld.

Vooral het samenstellen van het derde deel (Journalistiek proza en brieven) en het vijfde deel (Kritisch proza) kostte Lekkerkerker ongelofelijk veel tijd. Naast het doorspitten van allerhande dag-, week- en maandbladen besteedde Lekkerkerker vele dagen aan het napluizen van ieder mogelijk spoortje. Zo vond hij op een bankafschrift (!) van Hoornik een bijschrijving van 115 gulden, afkomstig van de naamloze vennootschap Helders & Van der Wal. Een brief richting dit bedrijf volgde direct:

Naar mij uit een onderzoek is gebleken, hebt u op 23 januari 1970 aan de, nu overleden, dichter Ed. Hoornik een bedrag van fl. 115,- overgemaakt. Zoudt u even, als het kon op korte termijn, willen nagaan welke bijdrage hiervoor is geleverd? Al maanden namelijk ben ik op zoek naar de tekst van een vertelling

van Hoornik, ‘De trompet’ getiteld, en ik heb het vermoeden dat u deze omstreeks Kerstmis 1969 hebt gepubliceerd, hetzij in uw personeelsblad, hetzij als relatiegeschenk.20

Het antwoord van de firma Helders & Van der Wal moet een teleurstelling voor Kees Lekkerkerker zijn geweest: het geld bleek bedoeld als honorarium voor een kerstverhaal van Mies Bouhuys.

Het derde en vierde deel van Hoorniks Verzameld werk verschenen respectievelijk in 1974 en 1975, maar het vijfde deel liet lang op zich wachten. De vertraging zat hem vooral in de samenstelling van de uitvoerige bibliografie, die in dit deel zou worden opgenomen. Net als aan zijn bibliografieën voor het Letterkundig Museum besteedde Lekkerkerker veel meer tijd dan gepland aan dit project. Namens de uitgeverij schreef directeur Laurens van Krevelen hem begin januari 1977 een brandbrief:

Wij zouden het zeer op prijs stellen als binnenkort het Hoornik-manuscript definitief voor produtie ter beschikking is. Het wordt voor ons een vrijwel onmogelijke toestand, die de al volstrekt hopeloze exploitatie van het verzameld werk nog veel treuriger maakt. Ik weet wel dat jij er persoonlijk het meest voor hebt moeten ‘lijden’, en dat het alleen aan jouw ijver en doorzettingsvermogen te danken zal zijn dat Hoornik zo is uitgegeven. Het is verstandig om er nu toch zo snel mogelijk een punt achter te zetten.21

Net als de Verzamelde gedichten van Jacob Israël de Haan was ook het Verzameld werk van Hoornik een commerciële flop: de productiekosten wogen nauwelijks op tegen de opbrengst. Ondanks de brief van Van Krevelen maakte Lekkerkerker weinig haast met het afronden van het manuscript. Op 31 augustus schreef Lekkerkerker nog aan de Zeeuwse dichter Hans Warren:

Maar het allerberoerdste is dat ik nog steeds met het vijfde deel van Hoornik bezig ben, iedere dag. Het is wel op een oor na gevild, om een slagersterm te bezigen, maar het zijn toch wel de laatste loodjes die het zwaarst wegen.22

Pas in 1978 lag het vijfde deel in de winkel, en kon uitgeverij Meulenhoff dit slepende project afsluiten. Het zou ook het laatste grote project van Lekkerkerker zijn, die al enkele jaren ervoor de pensioengerechtigde leeftijd had bereikt.

Slauerhoff mét verantwoording

Dit betekende echter geenszins dat hij nu op zijn lauweren zou gaan rusten: in de hierop volgende jaren werkte Lekkerkerker gestaag door aan de bibliografische kaarten van het Letterkundig Museum en, bovenal, Slauerhoff.

Waren De Haan en Hoornik geen bestsellers gebleken, Slauerhoff maakte dit ruimschoots goed. Deze gedoemde dichter en romancier bleef tot de verbeelding spreken en zijn werk beleefde herdruk op herdruk, waarbij steeds weer gebruik werd gemaakt van de door Lekkerkerker bezorgde teksten. Ook stelde hij diverse bloemlezingen uit de verhalen en gedichten samen, waarvan Alleen in mijn gedichten kan ik wonen uit 1978 de bekendste is.

In de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig brachten de uitgeverijen Nijgh & Van Ditmar en bzztôh een aantal van Slauerhoffs romans en verhalenbundels in afzonderlijke edities uit. Lekkerkerker werd de ruimte geboden iedere titel van een verantwoording te voorzien, en deze mogelijkheid nam hij met beide handen aan. Eindelijk kon worden geput uit de verantwoording van Slauerhoffs Verzameld werk, die al jaren ongebruikt stof lag te vergaren.

De reeks, waarin onder andere Het leven op aarde en De opstand van Guadalajara werden opgenomen, verscheen in een uniforme blauwe band met lichtblauw stofomslag. Kees Lekkerkerker liet met zijn verantwoordingen precies zien waarom hij al in 1961 de Bijzondere prijs van de Jan Campert-stichting had gekregen: uitermate nauwgezet beschreef hij alle door hem gevonden tekstvarianten in handschriften en gedrukte teksten. Zo besloeg de tekstverantwoording in de nieuwe editie van Schuim en as uit 1991 maar liefst 40 van de in totaal 172 bladzijden die het boek telde!

Naarmate Lekkerkerker ouder werd trok hij zich steeds verder terug in zijn eigen wereld. Het contact met zijn vrienden van vroeger (voorzover zij nog in leven waren) verwaterde en hij bezocht zelden nog recepties of (literaire) bijeenkomsten. Deze gelegenheden vormden voor hem jarenlang de plek bij uitstek om vrienden te ontmoeten en contacten op te doen.

Deze jaren van relatieve eenzaamheid gebruikte Lekkerkerker om allerlei theorieën te ontwikkelen over het menselijk handelen. Zijn apentheorie kwam al enkele keren ter sprake, en over zijn schuldgevoeltheorie (intermenselijke relaties worden hoofdzakelijk bepaald door schuldgevoel) schreef hij zelfs een eigen evangelie, het Evangelie van Kaël. Tegen zijn spaarzame bezoekers mocht hij graag uitweiden over maatschappelijke toestanden en de politiek, waarbij vooral premier Wim Kok het moest ontgelden.

Door een ongelukkige val brak Lekkerkerker begin 2006 zijn heup, waarna hij werd opgenomen in het vu-ziekenhuis. Na enkele maanden revalideren in het Amsterdamse St. Bernardus was hij voldoende hersteld om terug te keren naar zijn kamer in de Flesseman. Hier overleed hij op 28 augustus 2006, terwijl hij op de rand van zijn bed zat. Een zuster had hem net zijn steunkousen aangetrokken.

Over zijn uitvaart had Lekkerkerker duidelijke instructies achtergelaten: aan zijn overlijden mocht geen aandacht worden besteed, en zijn crematie zou in een zo klein mogelijk gezelschap moeten plaatsvinden, bij voorkeur zelfs zonder enige bezoeker. Slechts zes mensen waren dan ook op de ochtend van 31 augustus aanwezig op begraafplaats De Nieuwe Ooster. Zijn stoffelijk overschot lag niet in een

kist, maar was, zoals hij zelf graag wilde, in lakens gewikkeld. In de kleine aula sprak zijn goede vriend Paul Snijders enkele persoonlijke woorden, en ik las drie gedichten van Slauerhoff voor.

 

Met dank aan Fokas Holthuis, Paul Snijders en Nick ter Wal.

Gebruikte literatuur

Siem Bakker, Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden (Amsterdam 1985).

Jeroen Brouwers, Kroniek van een karakter deel 2. 1982-1986. De oude Faust (Schoten 1987).

Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (Amsterdam 1995).

Kees Lekkerkerker en Hans Warren, Een verstokt necrofiel. Brieven 1973-1979 (Woubrugge 2007).

Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum (Antwerpen/Amsterdam, 2004).

Greta Seghers, Het eigenzinnige leven van Angèle Manteau (Amsterdam 1992).

Hans Warren, Geheim dagboek 1973-1975 (Amsterdam 1992).

Jan Wolkers, Dagboek 1969 (Amsterdam 2006).

[2010/5]

Menno Voskuil+
In dienst van de letteren
Het literaire leven van Kees Lekkerkerker (1910-2006)

‘Er zijn in de literatuur en in de wetenschap hogere en lagere apen. De lagere apen doen het eigenlijke werk, terwijl de hogere apen vooral praten. Zij zijn zó overtuigd van hun eigen gelijk, dat ze weigeren te luisteren naar anderen. Hogere apen vinden vooral hun eigen persoon belangrijk, terwijl de lagere zichzelf in dienst stellen van de wetenschap en de literatuur. Ik ben zo’n lagere aap.’

Zo schetste Kees Lekkerkerker mij op een zomermiddag in 2002 zijn visie op de werkende mens. We zaten in zijn kamer, gelegen op de eerste etage van het Amsterdamse ‘centrum van ouderen’ Flesseman, omringd door zijn meest dierbare boeken en kratten vol papier. Hoewel het een zomerse dag betrof stond binnen de verwarming aan. Aan kou had Lekkerkerker een hekel.

Toen ik iets tegen zijn apentheorie wilde inbrengen keek hij mij indringend aan. ‘Jij bent dus ook een typische hogere aap. Je neemt niets van een lagere aap aan.’ Hiermee werd iedere verdere discussie over dit onderwerp onmogelijk gemaakt. Mijn opmerking was voor Lekkerkerker het zoveelste bewijs dat zijn theorie klopte. Ik nam snel nog maar een slok van mijn lauw geworden thee.

Eind december 2000 ontmoette ik Kees Lekkerkerker voor het eerst. Hij had toen net de zeer respectabele leeftijd van negentig jaar bereikt. Met antiquaar Fokas Holthuis (die samen met zijn partner Paul Snijders tot de weinige vrienden van Lekkerkerker behoorde) bezocht ik hem in zijn volgepakte bovenwoning aan de Spinozastraat, de plek waar hij sinds eind jaren zestig woonde.

De naam van Lekkerkerker had voor mij een haast mythische bijklank: hij was immers de bezorger van die twee delen Gedichten en Proza van Slauerhoff, die al jaren in mijn boekenkast stonden. Ik werd niet teleurgesteld: nadat we enkele steile trappen hadden beklommen en ik Lekkerkerkers broze hand had geschud wees Holthuis mij op een houten kist naast de voordeur. Het was de originele scheepskist van Slauerhoff, die de dichter op al zijn zeereizen had vergezeld.

Overgevoelig

Cornelis Pieter Lekkerkerker werd op 15 november 1910 geboren in het Utrechtse gehucht Willeskop, nabij Oudewater en Montfoort. Lekkerkerker was de jongste uit een gezin van twaalf kinderen. Zijn vader bezat vele stukken land, en hierdoor groeide Lekkerkerker op in zekere welstand. In zijn jeugdjaren liet zijn gezondheid hem vaak in de steek en hij bracht derhalve veel tijd in bed door. Hier verslond hij het ene boek na het andere.

Toen Lekkerkerker zeven jaar was overleed zijn drie jaar oudere zusje, en deze gebeurtenis wierp een zwarte schaduw over zijn jeugd. Door zijn ouders werd hij gedwongen het lijkje in de kist te aanschouwen, en aanwezig te zijn bij de begrafenis. Vooral het neerlaten van de kist moet voor de jonge Lekkerkerker een regelrechte kwelling zijn geweest. In een autobiografische aantekening schreef hij hierover:

Het was bizonder wreed van mijn ouders een zo hypergevoelig jongetje deze dingen te laten beleven en daarbij nog extra te werken op mijn schuldgevoel, zodat ik het idee kreeg dat het mede door mij was dat mijn zusje was doodgegaan.1

Door zijn zwakke gestel en overgevoeligheid voldeed hij niet aan de verwachtingen van zijn strenge vader, wat de relatie tussen beiden zeer problematisch maakte. De vaderfiguur stond symbool voor alle ellende die Lekkerkerker als kind moest ondergaan, zoals blijkt uit dit niet gedateerde fragment:

In het huis was de vader een absolute vorst. Door God gekozen, boven elke kritiek verheven. Geen wonder dat ik een afkeer van God kreeg, temeer naarmate de afkeer van de Vader gestalte kreeg. Het Gezag, die absolute gehoorzaamheid eiste, die niet mocht worden gehinderd, een sombere, norse god, wraakzuchtig, geheel als de oudtestamentische, tiranniek, beladen met schuldgevoel tegenover mij, die zwak en ziekelijk was, onvolgroeid.2

In 1923 bezocht Lekkerkerker de gemeentelijke H.B.S. in Woerden, om na een jaar alweer over te stappen naar het Christelijk Gymnasium te Utrecht. In 1930 verliet hij deze school, echter zonder het eindexamen af te leggen. Deze beslissing zorgde voor een onherstelbare breuk met zijn vader, die erop stond dat hij zijn diploma zou halen, en dan notaris of bankklerk zou worden.

Lekkerkerker verliet het ouderlijk huis en vestigde zich in Utrecht, waar hij een universitaire studie wilde volgen. Na een jaar liet hij dit plan varen, mede door zijn penibele financiële situatie. Hij verhuisde naar Amsterdam om, naar eigen schrijven, zijn leven ‘ondanks tegenstand, geheel aan de letteren’ te wijden.3 Hij verrichtte allerlei hand- en spandiensten voor kranten en uitgeverijen, maar keerde in 1934 terug naar Utrecht, om daar in relatieve armoede een kamer te betrekken.

Slauerhoff

Al vroeg was Kees Lekkerkerker gefascineerd geraakt door de poëzie van Slauerhoff. Toen na het overlijden van de dichter in 1936 een commissie in het leven werd geroepen met als doel een uitgave van het verzameld werk van Slauerhoff te verzorgen, schreef Lekkerkerker een brief aan de commissieleden. Hij stelde hierin dat hij beschikte over een vrijwel compleet overzicht van de in kranten en tijdschriften gepubliceerde gedichten van Slauerhoff, en bood zijn hulp aan.

Een antwoord van de commissie, bestaande uit D.A.M. Binnendijk, Menno ter Braak, N.A. Donkersloot, Jan Greshoff, H. Marsman en A. Roland Holst, bleef echter uit. Enige maanden later moest Lekkerkerker uit de krant vernemen dat zijn brief de commissie wél had bereikt en dat hij was benoemd tot secretaris.4 Ook de taak het Verzameld Werk te verzorgen kwam op zijn schouders terecht.

In hetzelfde jaar stierf ook onverwachts Lekkerkerkers vader, in 1938 gevolgd door het overlijden van zijn moeder. Het landgoed dat de familie bewoonde sinds de vroege jaren dertig werd verkocht en de opbrengst minus de nog lopende hypotheek werd verdeeld onder de kinderen. Kees Lekkerkerker ontving uit handen van notaris Kool te IJsselstein het bedrag van fl. 2580,61. Een schamel bedrag, aangezien het vermogen van vader Lekkerkerker ooit ruim 800.000 gulden zou hebben bedragen.

Lekkerkerker had zich toen al in Brussel gevestigd en werkte hier als literair medewerker bij Het Hollandsche Weekblad, dat zich voornamelijk richtte op Nederlanders woonachtig in België. De hoofdredacteur van dit tijdschrift was dichter (en

tevens lid van de Slauerhoff-commissie) Jan Greshoff, die al jaren met zijn gezin in Brussel resideerde.

In deze periode stortte Lekkerkerker zich ook op het samenstellen van de bloemlezing In aanbouw. In deze in 1939 verschenen uitgave werden poëzie en proza van ruim vijftig jonge auteurs opgenomen, onder wie Gerrit Achterberg, Anna Blaman, Johan Daisne en Karel Jonckheere, en van iedere schrijver werd tevens een portrettekening of -foto afgedrukt. Het kostte Lekkerkerker een hoop heen-en-weergeschrijf om al deze jongelingen in één boek samen te brengen. Zijn epistolair talent kwam hem hier goed van pas. Met een aantal van de door hem aangeschreven auteurs, zoals Bertus Aafjes en Jac. van Hattum, zou Lekkerkerker vele jaren vriendschappelijk contact blijven houden.

De bloemlezing, uitgegeven door H.P. Leopold’s Uitgeversmaatschappij, werd een bescheiden verkoopsucces in zowel Nederland als Vlaanderen. Lekkerkerker schotelde het lezerspubliek met deze bundel een boeiende en representatieve collectie gedichten en verhalen voor van de nieuwe lichting literatoren. Het belang van In aanbouw werd later nog eens onderstreept, toen er in 1988 een facsimile-editie van verscheen.

Kees Lekkerkerker zou overigens zijn hele leven lang de recentste ontwikkelingen in de literatuur op de voet blijven volgen. Zelfs toen hij de tachtig al ruimschoots was gepasseerd, hield hij de jongste generatie auteurs scherp in het vizier. Zo knipte hij jarenlang de Yasha-columns uit de vpro-gids voor zijn omvangrijke

knipselarchief, omdat hij Arnon Grunberg als grote belofte voor de toekomst zag.

Toen het duidelijk werd dat Het Hollandsche Weekblad op zijn laatste benen liep,5 zocht Lekkerkerker emplooi bij de zojuist opgerichte uitgeverij Manteau, onder leiding van boekhandelaarster Angèle Manteau. Tijdens zijn betrekking bij Manteau werd Lekkerkerker getroffen door een fikse blindedarmontsteking. Hij onderging een zware operatie en moest meer dan een maand herstellen in het Institut Privé Dr. Coelst, gelegen aan de Centenaire te Brussel. Hier ontving hij een bemoedigende brief6 van zijn goede vriend P.J. Meertens (de latere directeur van het In-

stituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde, dat nu zijn naam draagt), die hij nog kende van zijn tijd in Utrecht:

Ik hoop dat je deze brief nog kunt lezen, wat dan tegelijk betekent dat je er weer bovenop bent gekrabbeld en beterende bent. Wat ellendig dat ik nu niet naar Brussel kan komen om je op te zoeken!
Ik neem nu maar aan dat je nog in leven bent en dus kennis kunt nemen van wat ik je schrijf. In de eerste plaats dan dit: geef vooral de moed niet op en geloof toch in je beterschap. We kunnen je nog niet missen, je vrienden niet en de Slauerhovianen evenmin, en je hebt nog veel te doen. […]
Het zou bovendien op het ogenblik voor mij erg ongelegen komen als je dood ging, want hoe kan ik nu naar Brussel komen om je nalatenschap te beredderen?

Gelukkig voor zijn vrienden, de Slauerhovianen en Piet Meertens in het bijzonder, herstelde hij volledig van de ingrijpende operatie. Eind 1940 verliet Kees Lekkerkerker de uitgeverij van Manteau en keerde hij terug naar Nederland. Hij betrok een kamer in Amsterdam en trachtte hier werk te vinden bij een krant of een uitgeverij.

Outsider

Na enige maanden zoeken kreeg Lekkerkerker een baan aangeboden bij Uitgeverij Contact, gevestigd op de Prinsengracht. Hij kon hier aan de slag als eerste redactionele assistent van de directie, wat inhield dat hij onder meer contacten met auteurs onderhield, manuscripten beoordeelde, drukproeven corrigeerde, prospectussen

opstelde en het literair archief verzorgde. Kortom: een spin in het web van de uitgeverij.

Opvallend is dat de directie van Contact zoveel (belangrijke) werkzaamheden overliet aan iemand die geen formele opleiding had op het gebied van literatuur, redactie of archivering. Lekkerkerker had zijn kennis in deze velden verkregen door zelfstudie en werkervaring, en dit autodidactschap zou van grote invloed blijken op zijn wereldbeeld en manier van werken.

Zoals zoveel autodidacten voelde Lekkerkerker zich in zekere mate een outsider, met name op gebieden waar een wetenschappelijke titel of opleiding in aanzien staat. Door zijn literaire activiteiten kreeg hij immers vaak te maken met academici (zo nam prof. dr. N.A. Donkersloot een prominente plek in binnen de Slauerhoff-commissie) en dit zorgde geregeld voor enige wrijving.

Gedurende zijn leven ervoer Lekkerkerker diverse malen aan den lijve dat wetenschappers eerzuchtige trekjes vertoonden en hun onderzoeken of boeken slechts ter meerdere glorie van henzelf publiceerden. Zelf zei hij altijd wars te zijn van dit soort ijdelheid; het werk moest centraal staan, niet de maker.

Zijn outsiderschap maakte hem ook extra bewust van het verschil in waardering tussen universitair geschoolde en selfmade letterkundigen. Lekkerkerker meende dat de maatschappij aan hem veel hogere eisen stelde dan aan mensen met een wetenschappelijke opleiding. Hierdoor ontwikkelde hij door de jaren heen een zeker wantrouwen tegenover academisch opgeleide personen. Dit wantrouwen zou aan de basis liggen van zijn theorie over hogere (lees: academici) en lagere apen (lees: autodidacten).

Om aan de, althans in zijn ogen, hogere eisen te kunnen voldoen verzette Lekkerkerker niet alleen grote hoeveelheden werk, hij deed dit ook nog eens uiterst nauwgezet. De minutieusheid die hij van nature al bezat (denk aan het door hem opgestelde overzicht van de verspreide gedichten van Slauerhoff) wendde hij nu ten volle aan. Naarmate zijn nauwgezetheid echter steeds extremere vormen ging aannemen begon deze ook tegen hem te werken, maar daarover later meer.

Op de uitgeverij werd deze minutieusheid echter zeer gewaardeerd. Het correctiewerk dat Lekkerkerker verrichtte bleek vrijwel foutloos te zijn. Contact boekte in de eerste jaren van de oorlog goede resultaten: het bedrijfsresultaat was in 1942 zelfs zo florissant, dat de medewerkers van de uitgeverij een gratificatie werd verstrekt, groot tweederde van een maandsalaris. Alsof dat nog niet genoeg was kreeg Lekkerkerker ook nog eens een loonsverhoging in het vooruitzicht gesteld.7

Het is ons in de achter ons liggende periode van Uw werkzaamheid gebleken dat U ten volle opgewassen bent tegen de taak van 1^ste corrector in ons bedrijf, terwijl wij vertrouwen in de toekomst in toenemende mate U als adviseur en assistent, speciaal op wetenschappelijk gebied, te kunnen inschakelen. In verband met deze hoogere kwalificeering van Uw werkzaamheden hebben wij besloten Uw salaris over het jaar 1943 te stellen op f. 175,- per maand, met ingang van januari 1943.

Hoewel Lekkerkerker zichzelf als lagere aap zag, wars van ijdelheid, moet deze kwalificatie hem deugd gedaan hebben. Dat uitgerekend hij als autodidact tot adviseur op wetenschappelijk gebied werd benoemd!

Zonder verantwoording

Tussen alle bedrijven door had Lekkerkerker veel werk verricht voor de geplande zeven delen Verzameld werk van Slauerhoff. In 1941 waren de eerste drie delen poëzie en een deel proza al verschenen bij Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, gebonden in een mooie, witlinnen band met een sober stofomslag. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog zagen nog eens twee delen proza het licht, en gaf uitgeverij Stols een tweedelige herdruk van de gedichten uit.

Vooral Slauerhoffs poëzie bleek erg in trek te zijn bij het boekenkopende publiek. In 1948 rolde bij Stols de vijfde druk van de Verzamelde gedichten al van de per-

sen. Ondanks het grote verkoopsucces valt er wel het een en ander aan te merken op de opzet en indeling van deze editie, die tot op de dag van vandaag (met enige aanvullingen) te verkrijgen is in de boekhandel.

Doordat Slauerhoff maar liefst elf gedichten tweemaal bundelde, meende de Slauerhoff-commissie dat een chronologische ordening van de bundels niet tot de mogelijkheden behoorde. Een dergelijke opzet zou betekenen dat deze elf gedichten twee keer zouden moeten worden opgenomen.

Daarnaast bestond er een concept voor een nieuwe indeling, van de hand van Slauerhoffs vriend E. du Perron. Hij wilde het merendeel van de bestaande bundels slechts als kern handhaven, en deze aanvullen met werk uit dezelfde perioden. Volgens Du Perron kon Slauerhoff zich persoonlijk goed vinden in zijn herindeling.8 Het is dan ook niet verrassend dat de keuze van de Slauerhoff-commissie viel op dit concept.

Een bijkomend voordeel van Du Perrons opzet was dat hij ruimte bood voor de postume bundel Al dwalend. In de papieren nalatenschap van Slauerhoff had Kees Lekkerkerker een schematische indeling voor deze nieuwe bundel gevonden, en zo kon hij Al dwalend reconstrueren aan de hand van manuscripten en verspreid gepubliceerde gedichten.

Bij de samenstelling van de eerste drie delen Verzameld werk koos Lekkerkerker er echter voor Al dwalend uit te breiden en hierin alle ongebundelde gedichten die buiten de opzet van Du Perron vielen onder te brengen, aangevuld met een forse pluk

ongepubliceerd werk. Er ontstond zodoende een nieuwe poëziebundel die bijna 300 pagina’s besloeg.

Voor de lezer was het nu echter volstrekt onduidelijk welke gedichten in de originele bundels stonden, en welke waren toegevoegd. Ook wat betreft de samenstelling van Al dwalend tastte men in het duister. Een heldere verantwoording was dan ook zeer gewenst, maar in zowel de oorspronkelijke drie delen poëzie als de tweedelige herdruk van Stols ontbrak deze.

Lekkerkerker zelf verwees steeds naar een uitgebreide, nog te publiceren tekstverantwoording, die oorspronkelijk in het zevende deel van het Verzameld werk zou worden afgedrukt. Dit deel verscheen in 1954 zonder de verantwoording, en ook in het door Lekkerkerker zelf uitgegeven achtste deel,9 met daarin het kritisch proza van Slauerhoff, ontbrak de beloofde tekstverantwoording. In 1961, toen er een herdenkingsuitgave van de Verzamelde gedichten in een iets gewijzigde spelling werd uitgebracht, was er zelfs sprake van een tekstverantwoording in twee delen, maar ook deze is nooit verschenen.

In een interview met Jessica Voeten, dat op 12 december 1980 verscheen in nrc Handelsblad, ging Lekkerkerker uitgebreid in op het achterwege blijven van de verantwoording:

Er kwamen zoveel nieuwe manuscripten tevoorschijn en zoveel brieven, ik geloof meer dan zeshonderd, en die leverden zoveel nieuwe gegevens op, dat het me meer en meer duidelijk werd dat ik niet meer achter de tekst van de Verzamelde Werken kon staan. De verantwoording, die ik herschrijven moest, begon zoveel errata te bevatten, dat het zicht op de varianten helemaal verloren dreigde te gaan. Ik begreep dat er een heel nieuwe Slauerhoff moest komen. Met tegelijkertijd een uitgebreide verantwoording. Maar wie zou dat uitgeven? Nijgh had de rechten, en die wilde geen verantwoording.

De uitgeverij Nijgh & Van Ditmar zag begrijpelijkerwijs weinig brood in geheel nieuwe edities van Slauerhoffs poëzie en proza, waaraan Lekkerkerker dan weer vele jaren zou moeten besteden. Men koos er liever voor de goed verkopende bestaande editie om de paar jaar te herdrukken, zonder verantwoording. Voor de perfectionistische Lekkerkerker moet deze gang van zaken een doorn in het oog zijn geweest (alhoewel de jaarlijks terugkerende royaltycheque de pijn enigszins moet hebben verzacht).

Geen neerlandicus

In 1947 verliet Lekkerkerker uitgeverij Contact om zijn geluk elders te beproeven. Zijn vertrek viel samen met de laatste jaargang van het literaire tijdschrift Proloog, waarvan hij sinds de oprichting in 1945 redactiesecretaris was geweest.10 Voor Lekkerkerker brak nu een roerige tijd aan. Hij vertrok twee keer (in 1948 en 1953) voor

langere tijd naar Zuid-Afrika, op uitnodiging van de aldaar verblijvende Jan Greshoff. Ondanks hulp van deze literator lukte het Lekkerkerker niet om passende arbeid in dit land te vinden. Doordat Lekkerkerker het letterzetten niet had geleerd bleek het voor hem erg lastig in Zuid-Afrika een baan te vinden als typografisch vormgever en tekstbezorger.

Bij de pakken neerzitten deed hij echter niet: Lekkerkerker was ondertussen secretaris geworden van het in 1949 opgerichte Uitvoerend Comité ter Herdenking van Jacob Israël de Haan, dat onder voorzitterschap van Victor E. van Vriesland stond. Het doel van dit comité, de verzamelde gedichten van De Haan te publiceren, betekende voor tekstbezorger Lekkerkerker weer enige jaren werk, zij het dat hij er nauwelijks voor betaald kreeg.

Niet alleen het naspeuren van alle gedichten kwam op Lekkerkerkers schouders terecht, hij diende ook nog eens een zo groot mogelijk Comité van Aanbeveling bijeen te krijgen, teneinde een subsidie voor het project veilig te stellen. Hij wist door middel van een ‘noodkreet’ een groot aantal bekende schrijvers en dichters, onder wie Gerrit Achterberg, Willem Elsschot, W.F. Hermans en Simon Vestdijk, zitting in dit comité te laten nemen.

De lange zoektocht naar een uitgever die het grote project aandurfde eindigde bij G.A. van Oorschot, maar deze wilde uiteindelijk pas met drukken beginnen wanneer er 750 exemplaren bij voorintekening verkocht zouden zijn. Daarom lagen pas in de zomer van 1952 de twee delen Verzamelde gedichten in de boekhandel, voorzien van een stemmig zwart, door Helmut Salden ontworpen omslag.

De uitgave, die veel voeten in de aarde had gehad, werd door Van Oorschot later getypeerd als een commerciële mislukking. Hij schreef een jaar na verschijnen aan het Comité dat er geen enkel exemplaar meer werd besteld en dat de bij aanbieding verkochte exemplaren aan de boekhandel stof stonden te vergaren op de planken.11 Reden genoeg voor Lekkerkerker om Nederland weer even achter zich te laten.

Na zijn tweede verblijf in Zuid-Afrika keerde Lekkerkerker in 1953 terug naar Amsterdam, waar hem een flinke teleurstelling te wachten stond. Begin jaren vijftig kregen de plannen een museum voor de Nederlandse letterkunde op te richten steeds meer vorm. Op 15 juni 1954 vond de formele oprichtingsvergadering plaats van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, kortweg het Letterkundig Museum genoemd.12 In het bestuur hadden onder anderen de professoren W.J.M.A. Asselbergs (beter bekend als de schrijver Anton van Duinkerken), N.A. Donkersloot en Garmt Stuiveling zitting.

Lekkerkerker, die nog steeds op zoek was naar betaalde literaire arbeid (maar wel op zijn termen), had her en der te kennen gegeven wel iets te voelen voor de functie van adjunct-conservator. Donkersloot was van mening dat Lekkerkerker hier prima op zijn plaats zou zijn, maar Stuiveling had voor deze baan iemand anders op het oog, de conservator van het kleine Multatuli Museum, Henri A. Ett.

Het bestuur van het Letterkundig Museum besloot, mede door het meningsverschil tussen Donkersloot en Stuiveling, de functie van adjunct-conservator in vaste dienst te schrappen en de diverse werkzaamheden op freelance basis te verdelen. Ook Lekkerkerker ging als freelancer aan de slag voor het museum, maar dat hij geen functie met een vast salaris kreeg toegewezen bleef hem dwarszitten. De oorzaak lag volgens hem in het feit dat hij geen wetenschappelijke titel had (terwijl vrijwel het hele bestuur van het museum op zijn minst was gepromoveerd), zoals hij voor zichzelf optekende:

Inderdaad had ik verwacht dat ik benoemd zou worden aan het Letterkundig Museum. Ik ben de eerste die gesolliciteerd heeft, na een brief van Donkersloot. In deze brief staat echter nadrukkelijk, dat ik geen enkele kans had conservator te worden; hiervoor zou men een drs. ‘neerlandicus’ benoemen. […]. Men ziet dus dat Donkersloot mij zelf ook allerminst als conservator kon zien.13

Vooral professor Donkersloot moest het in zijn ogen ontgelden. Donkersloots halfslachtige houding ten opzichte van zijn eventuele benoeming tot conservator versterkte het wantrouwen dat Lekkerkerker toch al had jegens academici: de hogere apen lieten weer eens duidelijk zien hoe zij werkelijk tegen de lagere apen aankeken! Donkersloot meldde hem ten slotte op 4 april 1958 per brief dat alle mogelijkheden tot een vaste aanstelling waren uitgeput. Vooral de opmerking tot

besluit (‘Ik wéét er niets meer op, dan gewoon een baan aannemen, en daarnaast trachten door te gaan’), zal bij Lekkerkerker veel kwaad bloed hebben gezet.14

Bibliograaf

Zijn financiële situatie noopte hem ertoe zich toch als freelance medewerker aan het Letterkundig Museum te verbinden. Hij werd ingezet als maker van bibliografische kaarten, die verschenen als Mededelingen van de Documentatiedienst. Het was de bedoeling dat deze kaarten op gezette tijden zouden verschijnen, maar door geldgebrek en het afhaken van andere freelancers kwam in de beginjaren de productie ervan bijna geheel op Lekkerkerkers schouders terecht. Vanaf aanvang liep het project dan ook al vertraging op. Kees Lekkerkerker was allerminst blij met de situatie:

Men geraakte achterop met de bibliografische kaarten en dwong mij door een slinkse manipulatie (gesteund door de niets begrijpende Donkersloot) om gedurende 3 halve maanden 30 kaarten te leveren. Ik protesteerde, maar dit protest werd onvoldoende of in het geheel niet gesteund door Donkersloot, zodat ik in godsnaam maar het Slauerhoff-werk staakte en me wierp op de bibliografieën.15

Ook de honorering van zijn werkzaamheden beviel Lekkerkerker geenszins. Hij kreeg per geleverde kaart betaald, maar door zijn enorm nauwgezette manier van werken besteedde hij veel meer tijd dan gepland aan het project. Zijn extreme nauwkeurigheid begon hem hier duidelijk parten te spelen: stad en land moest worden afgereisd om een bepaalde druk van een titel in handen te krijgen, en deze werd dan nauwkeurig gemeten en bekeken. Lekkerkerker bezocht dan ook gere-

geld uitgeverijen en auteurs thuis om hun archiefexemplaren te onderwerpen aan zijn bibliografische onderzoek.16

Ondanks het continue gesteggel over geld bleef hij tot 1987 (Lekkerkerker had toen de respectabele leeftijd van 77 jaar bereikt) de Mededelingen van de Documentatiedienst maken en de andere bibliografen van het Letterkundig Museum van adviezen voorzien. Doordat zijn kaarten de basis van het bibliografische project vormden, werden latere bibliografen min of meer gedwongen in Lekkerkerkers voetsporen te treden en even minutieus (en tijdverslindend) te werk te gaan. Na zijn vertrek als freelancer besloot de toenmalige directie al snel met het prestigieuze maar o zo prijzige kaartsysteem te stoppen. In 1992 kwam er dan ook officieel een einde aan de Mededelingen (alhoewel de allerlaatste aflevering pas in 1996 van de persen rolde).17

Corrector en tekstbezorger

Naast zijn werk voor het Letterkundig Museum zorgde ook het corrigeren van manuscripten voor de broodnodige inkomsten. Een aantal auteurs, onder wie Bertus Aafjes, Jac. van Hattum, Ed. Hoornik en Jan Wolkers, beschouwde hem als ‘vaste’ corrector. Van Wolkers ontving Lekkerkerker tijdlang steevast het eerste exemplaar van diens nieuwe roman (alleen de eersteling van Turks fruit liep hij door afwezigheid mis, zoals Wolkers op 20 november 1969 in zijn dagboek noteerde).18

Van 1959 tot en met 1964 trad Lekkerkerker op als redactiesecretaris van De Gids, het oudste nog bestaande literaire tijdschrift van Nederland. Waarschijnlijk gebeurde dit op voorspraak van zijn goede vriend Ed. Hoornik, die sinds 1954 in de redactie zat. Lekkerkerkers hoofdtaak was het rondsturen van bijdragen aan de redactieleden en het onderhouden van contacten met auteurs. Toen de voltallige redactie in 1965 besloot op te stappen om zodoende plaats te maken voor de jongere generatie vertrok Lekkerkerker ook. Alleen Hoornik behield, als nieuwe secretaris, een rol in de verjongde redactie.19

Ed. Hoornik zou, na zijn overlijden in 1970, nog een grote rol in het leven van Kees Lekkerkerker gaan spelen. De erven van Hoornik zagen graag het verzameld werk verschijnen, en sloten hiertoe een overeenkomst met uitgeverij Meulenhoff. Een speciale zevenkoppige commissie werd gevormd, waarin naast Lekkerkerker ook J. Bernlef en K. Schippers (Hoorniks schoonzonen) én Mies Bouhuys (Hoorniks echtgenote) zitting namen.

In 1972 verscheen Verzamelde gedichten, het eerste deel van Hoorniks Verzameld werk dat uiteindelijk vijf delen moest beslaan. De voorbereiding van deze uitgave lag volgens het colofon in handen van bovengenoemde commissie, terwijl Lekkerkerker als tekstbezorger werd genoemd. De volgende delen werden geheel aan Lekkerkerkers inzicht overgelaten, iets dat hij waarschijnlijk niet zo erg zal hebben gevonden.

Ondanks het feit dat er geen formeel contract werd opgesteld ging Lekkerkerker minutieus maar voortvarend te werk, en een jaar na het verschijnen van de Verza–

melde gedichten lag Hoorniks Verhalend proza al in de boekhandel. Toen de uitgever evenveel haast wilde maken met het derde deel trok Lekkerkerker aan de bel: er moest nu eindelijk eens een contract worden opgesteld.

De uitgeverij gaf gehoor aan het verzoek van Lekkerkerker en op 7 oktober van dat jaar ondertekenden Lekkerkerker, Laurens van Krevelen (namens uitgeverij Meulenhoff) en Mies Hoornik-Bouhuys een contract dat voorzag in de uitgave van de vijf delen Verzameld werk van Ed. Hoornik. Lekkerkerker kreeg als bibliograaf, tekstbezorger en corrector van het project een honorarium van fl. 15.000,- in het vooruitzicht gesteld.

Vooral het samenstellen van het derde deel (Journalistiek proza en brieven) en het vijfde deel (Kritisch proza) kostte Lekkerkerker ongelofelijk veel tijd. Naast het doorspitten van allerhande dag-, week- en maandbladen besteedde Lekkerkerker vele dagen aan het napluizen van ieder mogelijk spoortje. Zo vond hij op een bankafschrift (!) van Hoornik een bijschrijving van 115 gulden, afkomstig van de naamloze vennootschap Helders & Van der Wal. Een brief richting dit bedrijf volgde direct:

Naar mij uit een onderzoek is gebleken, hebt u op 23 januari 1970 aan de, nu overleden, dichter Ed. Hoornik een bedrag van fl. 115,- overgemaakt. Zoudt u even, als het kon op korte termijn, willen nagaan welke bijdrage hiervoor is geleverd? Al maanden namelijk ben ik op zoek naar de tekst van een vertelling

van Hoornik, ‘De trompet’ getiteld, en ik heb het vermoeden dat u deze omstreeks Kerstmis 1969 hebt gepubliceerd, hetzij in uw personeelsblad, hetzij als relatiegeschenk.20

Het antwoord van de firma Helders & Van der Wal moet een teleurstelling voor Kees Lekkerkerker zijn geweest: het geld bleek bedoeld als honorarium voor een kerstverhaal van Mies Bouhuys.

Het derde en vierde deel van Hoorniks Verzameld werk verschenen respectievelijk in 1974 en 1975, maar het vijfde deel liet lang op zich wachten. De vertraging zat hem vooral in de samenstelling van de uitvoerige bibliografie, die in dit deel zou worden opgenomen. Net als aan zijn bibliografieën voor het Letterkundig Museum besteedde Lekkerkerker veel meer tijd dan gepland aan dit project. Namens de uitgeverij schreef directeur Laurens van Krevelen hem begin januari 1977 een brandbrief:

Wij zouden het zeer op prijs stellen als binnenkort het Hoornik-manuscript definitief voor produtie ter beschikking is. Het wordt voor ons een vrijwel onmogelijke toestand, die de al volstrekt hopeloze exploitatie van het verzameld werk nog veel treuriger maakt. Ik weet wel dat jij er persoonlijk het meest voor hebt moeten ‘lijden’, en dat het alleen aan jouw ijver en doorzettingsvermogen te danken zal zijn dat Hoornik zo is uitgegeven. Het is verstandig om er nu toch zo snel mogelijk een punt achter te zetten.21

Net als de Verzamelde gedichten van Jacob Israël de Haan was ook het Verzameld werk van Hoornik een commerciële flop: de productiekosten wogen nauwelijks op tegen de opbrengst. Ondanks de brief van Van Krevelen maakte Lekkerkerker weinig haast met het afronden van het manuscript. Op 31 augustus schreef Lekkerkerker nog aan de Zeeuwse dichter Hans Warren:

Maar het allerberoerdste is dat ik nog steeds met het vijfde deel van Hoornik bezig ben, iedere dag. Het is wel op een oor na gevild, om een slagersterm te bezigen, maar het zijn toch wel de laatste loodjes die het zwaarst wegen.22

Pas in 1978 lag het vijfde deel in de winkel, en kon uitgeverij Meulenhoff dit slepende project afsluiten. Het zou ook het laatste grote project van Lekkerkerker zijn, die al enkele jaren ervoor de pensioengerechtigde leeftijd had bereikt.

Slauerhoff mét verantwoording

Dit betekende echter geenszins dat hij nu op zijn lauweren zou gaan rusten: in de hierop volgende jaren werkte Lekkerkerker gestaag door aan de bibliografische kaarten van het Letterkundig Museum en, bovenal, Slauerhoff.

Waren De Haan en Hoornik geen bestsellers gebleken, Slauerhoff maakte dit ruimschoots goed. Deze gedoemde dichter en romancier bleef tot de verbeelding spreken en zijn werk beleefde herdruk op herdruk, waarbij steeds weer gebruik werd gemaakt van de door Lekkerkerker bezorgde teksten. Ook stelde hij diverse bloemlezingen uit de verhalen en gedichten samen, waarvan Alleen in mijn gedichten kan ik wonen uit 1978 de bekendste is.

In de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig brachten de uitgeverijen Nijgh & Van Ditmar en bzztôh een aantal van Slauerhoffs romans en verhalenbundels in afzonderlijke edities uit. Lekkerkerker werd de ruimte geboden iedere titel van een verantwoording te voorzien, en deze mogelijkheid nam hij met beide handen aan. Eindelijk kon worden geput uit de verantwoording van Slauerhoffs Verzameld werk, die al jaren ongebruikt stof lag te vergaren.

De reeks, waarin onder andere Het leven op aarde en De opstand van Guadalajara werden opgenomen, verscheen in een uniforme blauwe band met lichtblauw stofomslag. Kees Lekkerkerker liet met zijn verantwoordingen precies zien waarom hij al in 1961 de Bijzondere prijs van de Jan Campert-stichting had gekregen: uitermate nauwgezet beschreef hij alle door hem gevonden tekstvarianten in handschriften en gedrukte teksten. Zo besloeg de tekstverantwoording in de nieuwe editie van Schuim en as uit 1991 maar liefst 40 van de in totaal 172 bladzijden die het boek telde!

Naarmate Lekkerkerker ouder werd trok hij zich steeds verder terug in zijn eigen wereld. Het contact met zijn vrienden van vroeger (voorzover zij nog in leven waren) verwaterde en hij bezocht zelden nog recepties of (literaire) bijeenkomsten. Deze gelegenheden vormden voor hem jarenlang de plek bij uitstek om vrienden te ontmoeten en contacten op te doen.

Deze jaren van relatieve eenzaamheid gebruikte Lekkerkerker om allerlei theorieën te ontwikkelen over het menselijk handelen. Zijn apentheorie kwam al enkele keren ter sprake, en over zijn schuldgevoeltheorie (intermenselijke relaties worden hoofdzakelijk bepaald door schuldgevoel) schreef hij zelfs een eigen evangelie, het Evangelie van Kaël. Tegen zijn spaarzame bezoekers mocht hij graag uitweiden over maatschappelijke toestanden en de politiek, waarbij vooral premier Wim Kok het moest ontgelden.

Door een ongelukkige val brak Lekkerkerker begin 2006 zijn heup, waarna hij werd opgenomen in het vu-ziekenhuis. Na enkele maanden revalideren in het Amsterdamse St. Bernardus was hij voldoende hersteld om terug te keren naar zijn kamer in de Flesseman. Hier overleed hij op 28 augustus 2006, terwijl hij op de rand van zijn bed zat. Een zuster had hem net zijn steunkousen aangetrokken.

Over zijn uitvaart had Lekkerkerker duidelijke instructies achtergelaten: aan zijn overlijden mocht geen aandacht worden besteed, en zijn crematie zou in een zo klein mogelijk gezelschap moeten plaatsvinden, bij voorkeur zelfs zonder enige bezoeker. Slechts zes mensen waren dan ook op de ochtend van 31 augustus aanwezig op begraafplaats De Nieuwe Ooster. Zijn stoffelijk overschot lag niet in een

kist, maar was, zoals hij zelf graag wilde, in lakens gewikkeld. In de kleine aula sprak zijn goede vriend Paul Snijders enkele persoonlijke woorden, en ik las drie gedichten van Slauerhoff voor.

 

Met dank aan Fokas Holthuis, Paul Snijders en Nick ter Wal.

Gebruikte literatuur

Siem Bakker, Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden (Amsterdam 1985).

Jeroen Brouwers, Kroniek van een karakter deel 2. 1982-1986. De oude Faust (Schoten 1987).

Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (Amsterdam 1995).

Kees Lekkerkerker en Hans Warren, Een verstokt necrofiel. Brieven 1973-1979 (Woubrugge 2007).

Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum (Antwerpen/Amsterdam, 2004).

Greta Seghers, Het eigenzinnige leven van Angèle Manteau (Amsterdam 1992).

Hans Warren, Geheim dagboek 1973-1975 (Amsterdam 1992).

Jan Wolkers, Dagboek 1969 (Amsterdam 2006).

De laatste pagina

Willem Ellenbroek+
‘Verschuiving van de schaamtegrens’ De korte schrijverscarrière van Jan Blokker (1927-2010)

Na zijn overlijden op 6 juli 2010 werd Jan Blokker vooral herdacht als een bij leven al legendarisch journalist en columnist, scenarioschrijver, tv-programmamaker en historicus, en dat was hij ook. Maar voor hij in 1952 als leerling-kunstredacteur bij Het Parool de journalistiek instapte was hij schrijver. Het duurde maar een paar jaar en het leverde drie boeken op, maar het ging toen niet onopgemerkt voorbij. Bij zijn entree overrompelde hij de literaire wereld met zijn talent. Hij werd direct gezien als een veelbelovend jong auteur, als een groot schrijver in potentie.

Zijn debuut, de novelle Séjour, werd in 1950 bekroond met de Reina Prinsen Geerligs-prijs en later uitverkoren tot Boek van de Maand. De prijs werd toen als zeer pretentieus gezien vanwege het feilloze gevoel van de jury voor het kaliber van het uitverkoren talent. Om het geld ging het niet want het prijsbedrag bestond uit slechts tweehonderd gulden. Gerard Reve (toen nog Simon van het Reve) had de prijs in 1947 gekregen voor De Avonden, Mies Bouhuys in 1948, Willem Wittkampf in 1949, Harry Mulisch kreeg hem een jaar na Blokker voor archibald strohalm, Remco Campert in 1953 en J. Bernlef in 1959, om maar even aan te geven in welk gezelschap Jan Blokker toen verkeerde. De jury die over hem oordeelde bestond uit Emmy van Lokhorst, Adriaan Morriën, H.J. Smeding en Bert Voeten.

Zijn werk werd vergeleken met dat van Reve, Hermans en Claus, drie andere aanstormende jongeren in die tijd. Vrijwel alle belangrijke kranten in Nederland en België besteedden aandacht aan zijn boeken. De belangrijkste critici van die dagen spraken zich erover uit. Er werd door sommigen zelfs een nieuw realisme in zijn werk gezien, de literaire levensuitdrukking van een nieuw opgestane, vrijgevochten generatie. Niet alle kritieken op alle drie de boeken waren lovend, sommige waren ronduit afwijzend, maar hij was toen duidelijk iemand van wie iedereen, van het begin af aan, veel verwachtte.

Jan Blokker schreef twee novellen en een roman: Séjour (1950), Parijs, dode stad (1952) en Bij dag en ontij (1952). Hij was 23 jaar toen hij debuteerde en student aan de gemeentelijke universiteit van Amsterdam, die zich in leven hield met een reeks bijbaantjes. Na de hbs had hij staatsexamen gymnasium ge-

daan, hij studeerde Nederlandse letteren en later geschiedenis, maar maakte geen van die studies af.

Hij was geboren in 1927 in Amsterdam en groeide op in ‘een open, verdraagzaam, harmonieus en liberaal Amsterdams gezin’. Later zei hij, in een terugblik op zijn jeugd, dat hij tussen zijn veertiende en achttiende puberachtige gedichten schreef! ‘Ik wilde wel de literatuur in. Deels kwam dat door mijn oudere zus, die was behoorlijk belezen. Zij was een muzische vrouw, zong mooi en speelde goed piano. Als haar jongere broertje was ik een beetje haar oogappel. Zij voedde mij ontzettend, leerde mij lezen. Zij heeft mij erg in die richting geduwd.’

Er was nog een tweede, belangrijke bron voor inspiratie, de film. Hij had een enorme filmhonger toen de oorlog was afgelopen. Tijdens de bezetting draaiden in de Nederlandse bioscopen alleen Duitse films en daar ging je niet heen als goed vaderlander. De liefhebber bleef vijf jaar lang verstoken van de Amerikaanse, Britse, Franse en Italiaanse film. ‘In die eerste periode na de oorlog,’ zei Blokker later, ‘draaiden er voornamelijk oude oorlogsfilms en die spraken mij geweldig aan. Minstens een jaar of twee zag ik wel zo’n zes films per dag. Ik begon toen ook de betere bioscopen als De Uitkijk te bezoeken.’ Zo ontdekte hij de wereld van Ingmar Bergman, de Nouvelle Vague, de nieuwe Franse film van François Truffaut en Jean-Luc Godard, de magie van Antonioni, Fellini en Buñuel.

Voor wie er gevoel voor heeft is de nieuwe filmtaal, die Blokker na de oorlog leerde, ook in zijn boeken terug te vinden. Soms zeggen zijn hoofdpersoon letterlijk iets wat daar op slaat – ‘een dorpje als een verzameling huizen uit een tekenfilm’ (Séjour), ‘het begon harder te regenen, het hoefde maar een kwartier zo door te gaan of er zouden plassen komen om de goot heen, water waar nadrukkelijk filmmuziek bij hoorde’ (Bij dag en ontij) – dat zijn details, het zit veel meer in de surrealistische en hallucinerende droombeelden die zijn boeken typeren en in de beeldende taal waarmee hij de omgeving en de karakters bijna filmisch schetst, in het realisme van het decor en de handelingen. Je kunt de wandelingen en tram- of metroritjes van de hoofdpersonen in Parijs, dode stad en Bij dag en ontij volledig reconstrueren en ze nog eens overdoen en dan met onze ogen naar dat beeldende decor kijken dat aan ons voorbijtrekt en naar de passanten – figuranten zou je beter kunnen zeggen – die dat invullen. En wie het dorpje in de Cantal uit Séjour op de landkaart terug weet te vinden, zal dat ongetwijfeld in de wandelingen door de natuur ook zo ervaren. In de drie boeken hanteert hij vaak de techniek van de monologue intérieur in de verbeelding van de gedachten van zijn personen en hun innerlijke conflicten, ze werken als flash backs in een film. In de dromen van de hoofdpersonen zien zij de dingen soms in close up.

Die drie boeken, en dat is het merkwaardige en intrigerende aan het literaire oeuvre van Jan Blokker, hebben in wezen alle drie één en hetzelfde thema: dat van een, voor een wanhopige geliefde, onbereikbare vrouw.

In Séjour draait het om Marthe, kamermeisje in het hotel waar de hoofdpersoon een paar dagen verblijft. Ze voelen zich tot elkaar aangetrokken, zij wil hem op zijn wandelingen vergezellen om hem de streek te laten zien, maar de hele gemeenschap, inclusief de huiskat van het hotel, keert zich

tegen een mogelijke verhouding. Zij was de verloofde van een jonge maquisard, die in het verzet tegen de Duitsers sneuvelde, de enige jongen uit de streek die het leven liet, en allemaal houden ze in Marthe de herinnering aan hem levend. Als ze van hun eerste wandeling in het hotel terugkeren bidt de bazin voor het eten: ‘Geef ons het licht dat wij nodig hebben om de zonden te erkennen waarin wij vandaag zijn vervallen; maar schenk ons, door dat Gij ze ons doet kennen, de genade om ze met zoveel kracht te verwerpen, dat wij er nooit meer in vervallen.’ Ze durven elkaar op den duur alleen nog maar terloops te ontmoeten. Als hij haar ten slotte bij weer zo’n heimelijke ontmoeting wil omhelzen, springt de kat uit het niets op en krabt hem bijna een oog uit.

Hij ziet het zinloze van zijn pogingen in en vertrekt.

In Parijs, dode stad trekt een verloofd paar rond Kerstmis een paar dagen naar Parijs om een uitzichtloze situatie thuis te ontvluchten. Het is een in een nuchter realistische stijl geschetst drama. Zij heeft hem een paar dagen eerder geschreven dat ze iemand heeft ontmoet op wie ze direct en onverbiddelijk was gevallen. Hij neemt zich voor alles in het werk te stellen om haar terug te winnen. Het wordt een martelend proces, in zijn vertwijfelde angst om haar te verliezen, stuurt hij zichzelf alsmaar een richting op die het tegenovergestelde dreigt te bewerkstelligen, inclusief een poging tot liefhebben die in een verkrachting ontaardt. Het eindigt even hallucinerend als Séjour.

In Blokkers enige roman Bij dag en ontij heeft de hoofdpersoon, die leeft in een krankjorum Amsterdams kosthuis waar bij iedereen wel een steekje loszit, een kind verwekt bij het meisje Tanja, dat daar is gestald door haar ouders die in Indië wonen. Voor hij met haar verder gaat, wil hij nog één keer contact met een vroegere geliefde, om te zien of hij haar terug kan winnen of om, in de confrontatie, bevestigd te zien dat het juist een goed besluit is om met de aanstaande moeder te trouwen. Natuurlijk vindt hij haar niet, evenmin als Tanja, die op haar eigen houtje ook op zoek naar de rivale is gegaan om hem uit haar klauwen te redden. Gaandeweg wordt duidelijk dat iedereen in het huis een duister en dreigend verleden met zich meedraagt, dat elk moment op een fatale manier tot uitbarsting kan komen. Het gebeurt ten slotte ook, in een slotscène als een even huiveringwekkend als hilarisch surrealistisch bacchanaal.

Nu opvallend is, hoeveel er wordt gerookt in zijn boeken, de ene sigaret na de andere wordt opgestoken – thuis, in cafés en restaurants, in het theater, in de trein, de tram en de metro. Nauwkeurig, tot in het kleinste detail, wordt beschreven hoe zij, in Parijs, dode stad, een sigaret uitdrukt in een asbak op het nachtkastje naast het bed in het hotel. Ook hierin vind je die verwantschap weer met de beeldtaal van de film. Hoe vaak hebben we daar toen niet met het aansteken van een sigaret de spanning in een scène zien opbouwen, met het uitblazen van de rook verleiding, met het uittrappen van een peuk een volgende actie zien oproepen.

Vrijwel alle belangrijke kranten en literaire bladen bespraken Séjour. Zijn tweede novelle Parijs, dode stad kreeg wat minder belangstelling, alsof de kritiek wel overtuigd was van zijn schrijverschap, maar wachtte op het grote werk van een roman. Toen die als Bij dag en ontij verscheen, werd zijn talent evenmin ter discussie gesteld. Er woedde rond het boek zelfs een discussie over een al of niet te uitgesproken realisme. Er waren ethische bezwaren tegen het realistische karakter van het boek, vooral in scènes waarin de stoelgang werd beschreven. Er was zelfs een criticus die daar de term excrementialisme voor bezigde. Het was zijn debuutroman, hij was toen 24 jaar oud. Het moet hem genoegen hebben gedaan dat gerenommeerde critici als Engelman en Gomperts het, om hem, met elkaar oneens waren.

Séjour werd over het algemeen ronduit enthousiast ontvangen. ‘Het bood uitzicht op een talent van aanzienlijke proporties’ (Michel van der Plas in Elsevier). ‘Verhalen die zozeer inhoud en structuur van de novelle bezitten als dit, zijn zeldzaam in het hedendaagse Nederlandse proza en daarom moet men verheugd zijn er eindelijk weer eens

een onder ogen te krijgen.’ (Victor Varangot in Podium). ‘Hij is een goed verteller, zijn stijl is direct en zakelijk.’ Varangot ergerde zich alleen aan het gebruik van de vele Franse woorden en plaatsnamen in het boek (‘zelfs de titel van het verhaal moest in het Frans’). ‘Het heeft iets kinderachtigs omdat de schrijver daarmee al te primitief een couleur locale heeft willen accentueren.’ Paul Rodenko (Critisch Bulletin) vond het ‘een met veel talent geschreven verhaal dat, ofschoon er eigenlijk niets in “gebeurt”, niettemin van begin tot einde blijft boeien. De korte, nuchtere titel van het boekje is al dadelijk uitstekend gevonden: een woord dat net zoveel zegt als men erin wil leggen, en zo is het ook met het verhaal zelf.’ ‘Een opmerkelijk knap stuk werk’, vond Het Nieuwsblad van het Noorden, ‘weliswaar met een sterke moderne inslag – zo sterk zelfs, dat ik een roman in deze stijl waarschijnlijk minder zou waarderen – maar toch met voldoende sentiment en een zuiver-menselijke



instelling om het gemoed te beroeren. Daarbij zo geladen met een noodlotssfeer dat we gegrepen worden en het boekje ademloos uitlezen.’ De novelle deed de anonieme recensent ‘menigmaal denken aan de ook in Groningen vertoonde film Justice est faite [1950] waarin het leven en het milieu van elk der juryleden wordt belicht. Blokker bereikt in zijn proza haast eenzelfde visuele kracht. We ondergaan dit korte verblijf in Le Lorian als een vreemde droom, beangstigend en tegelijk verheffend, als de oude noodlots-tragedie.’

Het Rotterdamsch Nieuwsblad begon lovend: ‘Weemoed trilt op elke bladzijde en toch is het proza zeer nuchter gehouden, zeer zakelijk tot in de subtiele details. Dus is het niet sentimenteel.’ Maar slaat dan plots om: ‘Dat is er dan ook de enige verdienste van. Gevoelige maar pietepeuterig gedetailleerde verhalen bestaan er zoveel, dat dit ongedrukt had mogen blijven, zelfs zonder dat de auteur er bedroefd om had mogen zijn.’

De criticus van De Groene, C.J.K. (Kelk) is weer lovend: ‘Blokker schrijft een veelbelovend proza. Hij suggereert om het gebeuren en zijn nasleep ruimten, die een verfrissende uitwerking hebben. Zowel een intens donkere voltrekking, als een groot indrukwekkend landschap, een reeks wisselende gevoelens en boerse gemoedelijkheid geraken hier in kleurrijke verstrengeling tot een geheel.’

‘Een alledaags gegeven, maar hoe diep wortelt het in het huidige, vrijgevochten leven, en hoe pijnlijk toont het ook de keerzijde van de liefde, aan geen wetten gebonden.’ (Top Naeff in Het Boek van Nu). Ze vond het een verhaal met een voortreffelijke opzet, ‘de meesterhand van Marnix Gijsen waardig.’

Het blad Voormalig Verzet noemde het een literaire foto van de mensen in een Frans gehucht, in wiens ziel de oorlog een onuitwisbare stempel heeft gedrukt. Een zeker existentialisme is deze novelle niet vreemd.’ De Belgische krant De Standaard had plezier in het boek. ‘Dat men ook met een van de gebaande wegen afwijkende verhaaltrant een klein kunstwerkje kan voortbrengen, bewijst J.A. Blokker met zijn bekoorlijke novelle. De inhoud is luttel, maar dit kleine verhaal, in een klassiek en feilloos Nederlands geschreven, sober en helder, maar geenszins alledaags verteld, is vol stemming, geheel omfloerst door een zachte weemoed en doordrenkt van een teder, maar penetrant gevoel. Werk van een kunstzinnig auteur, die zijn kracht zoekt in subtiele schakeringen, meer dan in luid effectbejag.’ Er waren meer recensies, maar dit zijn de belangrijkste.

Jan Blokker kreeg de Reina Prinsen Geerligs-prijs op 24 november 1950 uitgereikt in de aula van de Universiteit van Amsterdam, in de Oudemanhuispoort. Séjour werd eerst uitgebracht als geschenk in 1951 voor leden van de Wereldbibliotheek-Vereniging, een mooi klein gebonden boekje met op de omslag een tekening van een Frans dorpspleintje door Johan H. van Eikeren. Later kwam er een handelseditie.

Ook Blokkers tweede novelle Parijs, dode stad (1952, uitgegeven door Bruna) werd over het algemeen welwillend ontvangen. In Elsevier vond Michel van der Plas dat Blokker ‘onmiskenbaar sfeer weet te creëren’, maar hij had vooral bedenkingen. ‘De symbolen krijgen echter, ook wanneer het verhaal – een verloofd paar, dreigend uiteen te gaan, zoekt verzoening in Parijs – toegespitst wordt, geen betekenis, geen dramatische zin, blijven vaag. Het verhaal wordt zodoende niet wezenlijk boeiend, berust teveel op gemakkelijke raadselachtigheid. Hij zou door grotere soberheid en klare eenvoud oneindig suggestiever kunnen schrijven.’

Het Vaderland vond de novelle goed, voortreffelijk zelfs. ‘In het bestek van vierentwintigduizend woorden geeft hij ons, met een beklemmende waarachtigheid, het conflict tussen twee mensen in een atmosfeer, welke in één woord meesterlijk werd opgeroepen en gehandhaafd. Hier nu is een rijke stof aanwezig en deze werd met zeldzaam overleg bewerkt tot een diep invretend menselijk drama, dat zich in een beperkte tijd, enkele dagen, afspeelt. […] Jan Blokker is een man om een strenggebouwde, rijkgeschakeerde, diepdramatische roman te schrijven, om daarin mensen te doen leven en geen vogelverschrikkers of beweegbare zinnebeelden.’

Die verlangde roman Bij dag en ontij (Bruna) verscheen hetzelfde jaar nog. De Waarheid

vond het boek ‘om te braken zo slecht, geestelijke vervuiling’. Jan Engelman besprak het in De Tijd. ‘In dit boek vinden we de avonturen, half werkelijkheid, half dagdroom en hallucinatie, zich afspelend binnen een tijdsverloop van nog geen etmaal. Het systeem is van James Joyce bekend, Vestdijk heeft het overgenomen, velen zijn trouwhartig gevolgd.’ Hij ergerde zich eraan dat het boek voor het overgrote deel uit ‘interieure monologen’ bestaat. ‘Een moordend systeem, moordend voor de lezer, die het gevoel krijgt dat hij wordt gelokt onder een beslagen stolp en gedwongen wordt deelachtig te zijn aan duizend vage, physieke en nooddruftige gevoelens die hem niet aangaan.’ Het is een vernietigende recensie. ‘Er hangt een soort goorheid over dit boek. Het blijft klein van allure.’ In De Telegraaf stelde Jan Spierdijk dat ‘Blokker in de afdeling schaamtelozen thuis hoort’. Maar tegelijk vond hij de compositie ‘opvallend goed’ en de stijl ‘over het algemeen helder en soms beeldend’.

In De Groene trof Kelk in het boek ‘hier en daar ragfijne notities, nu en dan is sprake van een haast puerile lyriek, maar het geheel is onsamenhangend, het komt geen ogenblik in vorm, overal overwoekeren de veel te precieze aanduidingen in hun overstelpende illusieloze aanwezigheid de grote lijnen van de structuur, die misschien nooit in de geest van de schrijver bestaan heeft. Hij begon veelbelovend. Dit boek ontgoochelt de belofte niet, maar vervult die evenmin.’

H.A. Gomperts was de criticus die in Het Parool voor dit boek de typering excrementialisme hanteerde, ongetwijfeld naar analogie van het toentertijd modieuze begrip existentialisme. (Recent had François Mauriac in Le Figaro de term gelanceerd, toen hij Jean Genet opriep zijn eigen werk te verbranden.) Maar Gomperts nam daarbij de schrijver in bescherming. ‘Een van de kenmerken van de moderne literatuur is haar vaak verregaande openhartigheid. Men kan uit de gewijzigde fatsoensnormen, die de schrijvers zich stellen, een verschuiving van de schaamtegrens aflezen. Wat kortgeleden nog “gewaagd” leek, valt nu nauwelijks meer op en ook het gebruik van schokkende woorden schokt eigenlijk alleen wie er op uit is geschokt te worden.’ Gomperts zei in principe bereid te zijn ‘een auteur overal te volgen waar hij mij nodig vindt mij te brengen, óók in de slaapkamers en de wc’s.’ Hij vond Bij dag en ontij beter dan de twee voorgaande boeken. ‘Het lijdt geen twijfel dat hier “een geboren schrijver” aan het woord is met veel gevoel voor situaties en de complexiteit van gebeurtenissen.’

Gomperts zag het talent van Jan Blokker en zette hem op een ander spoor. Hij belde hem op en vroeg of hij als leerling-redacteur op de kunstredactie van Het Parool wilde komen werken. ‘Dat kwam goed uit’, zei Blokker later, ‘want ik ging trouwen en moest geld verdienen.’ Werk, een vaste baan in plaats van allemaal bijbaantjes, het was een zegen in die magere jaren vijftig. Wellicht was hij toen ook tot inzicht gekomen dat zijn literaire verbeelding tekort schoot. Later zei hij van zijn roman Bij dag en ontij dat die ‘niet zo verschrikkelijk goed’ was.

Bij de Amsterdamse krant viel film onder Simon Carmiggelt, maar die wilde er vanaf om zich alleen nog op zijn dagelijkse column, Kronkel, te richten. Hij vroeg Blokker film te doen.

En daar viel alles op zijn plaats. ‘Ik was een maand bij Het Parool en dacht: Dit is wat ik altijd heb gewild!’, zei Blokker later. Hij

was via de literatuur uitgekomen bij die andere passie, film, en kon zijn talent voor schrijven daarmee combineren. Twee jaar later werd hij filmredacteur bij het Algemeen Handelsblad, waar toen ook Henk Hofland en Harry Mulisch werkten, die er vrienden voor het leven werden.

In korte tijd werd Blokker een van de meest gezaghebbende filmcritici van Nederland, een vrije, onafhankelijke geest, op film en filmkunst gericht en niet op de ethisch-confessionele of partijpolitieke achtergrond van hun kranten zoals zoveel van zijn collega’s toen. Het was het tijdperk van de verzuiling waarin alles, en zeker film, beoordeeld werd of het wel geschikt was voor het katholieke volksdeel (De Tijd, De Maasbode, de Volkskrant), voor het protestants-christelijke (Trouw) of wel paste in de lijn van de partij (De Waarheid, Het Vrije Volk). Blokker stortte zich in die nieuwe wereld, ging er deel van uitmaken. Hij stelde zijn schrijftalent ervoor in dienst, schreef filmscenario’s voor Bert Haanstra’s Fanfare (1958) bijvoorbeeld (de enige Nederlandse speelfilm die ooit het filmfestival van Cannes heeft gehaald) en voor Fons Rademakers’ Makkers staakt uw wilde geraas (1960). Hij schreef nog kinderboeken onder de pseudoniemen Okko Schuit en Ardo Flakkeberg, maar keerde nooit meer als auteur in de literatuur terug. Hij had zijn bestemming gevonden en pakte later ook die derde passie weer op, waar hij als student al blijk van had gegeven, de geschiedenis.

De laatste pagina

Willem Ellenbroek+
‘Verschuiving van de schaamtegrens’ De korte schrijverscarrière van Jan Blokker (1927-2010)

Na zijn overlijden op 6 juli 2010 werd Jan Blokker vooral herdacht als een bij leven al legendarisch journalist en columnist, scenarioschrijver, tv-programmamaker en historicus, en dat was hij ook. Maar voor hij in 1952 als leerling-kunstredacteur bij Het Parool de journalistiek instapte was hij schrijver. Het duurde maar een paar jaar en het leverde drie boeken op, maar het ging toen niet onopgemerkt voorbij. Bij zijn entree overrompelde hij de literaire wereld met zijn talent. Hij werd direct gezien als een veelbelovend jong auteur, als een groot schrijver in potentie.

Zijn debuut, de novelle Séjour, werd in 1950 bekroond met de Reina Prinsen Geerligs-prijs en later uitverkoren tot Boek van de Maand. De prijs werd toen als zeer pretentieus gezien vanwege het feilloze gevoel van de jury voor het kaliber van het uitverkoren talent. Om het geld ging het niet want het prijsbedrag bestond uit slechts tweehonderd gulden. Gerard Reve (toen nog Simon van het Reve) had de prijs in 1947 gekregen voor De Avonden, Mies Bouhuys in 1948, Willem Wittkampf in 1949, Harry Mulisch kreeg hem een jaar na Blokker voor archibald strohalm, Remco Campert in 1953 en J. Bernlef in 1959, om maar even aan te geven in welk gezelschap Jan Blokker toen verkeerde. De jury die over hem oordeelde bestond uit Emmy van Lokhorst, Adriaan Morriën, H.J. Smeding en Bert Voeten.

Zijn werk werd vergeleken met dat van Reve, Hermans en Claus, drie andere aanstormende jongeren in die tijd. Vrijwel alle belangrijke kranten in Nederland en België besteedden aandacht aan zijn boeken. De belangrijkste critici van die dagen spraken zich erover uit. Er werd door sommigen zelfs een nieuw realisme in zijn werk gezien, de literaire levensuitdrukking van een nieuw opgestane, vrijgevochten generatie. Niet alle kritieken op alle drie de boeken waren lovend, sommige waren ronduit afwijzend, maar hij was toen duidelijk iemand van wie iedereen, van het begin af aan, veel verwachtte.

Jan Blokker schreef twee novellen en een roman: Séjour (1950), Parijs, dode stad (1952) en Bij dag en ontij (1952). Hij was 23 jaar toen hij debuteerde en student aan de gemeentelijke universiteit van Amsterdam, die zich in leven hield met een reeks bijbaantjes. Na de hbs had hij staatsexamen gymnasium ge-

daan, hij studeerde Nederlandse letteren en later geschiedenis, maar maakte geen van die studies af.

Hij was geboren in 1927 in Amsterdam en groeide op in ‘een open, verdraagzaam, harmonieus en liberaal Amsterdams gezin’. Later zei hij, in een terugblik op zijn jeugd, dat hij tussen zijn veertiende en achttiende puberachtige gedichten schreef! ‘Ik wilde wel de literatuur in. Deels kwam dat door mijn oudere zus, die was behoorlijk belezen. Zij was een muzische vrouw, zong mooi en speelde goed piano. Als haar jongere broertje was ik een beetje haar oogappel. Zij voedde mij ontzettend, leerde mij lezen. Zij heeft mij erg in die richting geduwd.’

Er was nog een tweede, belangrijke bron voor inspiratie, de film. Hij had een enorme filmhonger toen de oorlog was afgelopen. Tijdens de bezetting draaiden in de Nederlandse bioscopen alleen Duitse films en daar ging je niet heen als goed vaderlander. De liefhebber bleef vijf jaar lang verstoken van de Amerikaanse, Britse, Franse en Italiaanse film. ‘In die eerste periode na de oorlog,’ zei Blokker later, ‘draaiden er voornamelijk oude oorlogsfilms en die spraken mij geweldig aan. Minstens een jaar of twee zag ik wel zo’n zes films per dag. Ik begon toen ook de betere bioscopen als De Uitkijk te bezoeken.’ Zo ontdekte hij de wereld van Ingmar Bergman, de Nouvelle Vague, de nieuwe Franse film van François Truffaut en Jean-Luc Godard, de magie van Antonioni, Fellini en Buñuel.

Voor wie er gevoel voor heeft is de nieuwe filmtaal, die Blokker na de oorlog leerde, ook in zijn boeken terug te vinden. Soms zeggen zijn hoofdpersoon letterlijk iets wat daar op slaat – ‘een dorpje als een verzameling huizen uit een tekenfilm’ (Séjour), ‘het begon harder te regenen, het hoefde maar een kwartier zo door te gaan of er zouden plassen komen om de goot heen, water waar nadrukkelijk filmmuziek bij hoorde’ (Bij dag en ontij) – dat zijn details, het zit veel meer in de surrealistische en hallucinerende droombeelden die zijn boeken typeren en in de beeldende taal waarmee hij de omgeving en de karakters bijna filmisch schetst, in het realisme van het decor en de handelingen. Je kunt de wandelingen en tram- of metroritjes van de hoofdpersonen in Parijs, dode stad en Bij dag en ontij volledig reconstrueren en ze nog eens overdoen en dan met onze ogen naar dat beeldende decor kijken dat aan ons voorbijtrekt en naar de passanten – figuranten zou je beter kunnen zeggen – die dat invullen. En wie het dorpje in de Cantal uit Séjour op de landkaart terug weet te vinden, zal dat ongetwijfeld in de wandelingen door de natuur ook zo ervaren. In de drie boeken hanteert hij vaak de techniek van de monologue intérieur in de verbeelding van de gedachten van zijn personen en hun innerlijke conflicten, ze werken als flash backs in een film. In de dromen van de hoofdpersonen zien zij de dingen soms in close up.

Die drie boeken, en dat is het merkwaardige en intrigerende aan het literaire oeuvre van Jan Blokker, hebben in wezen alle drie één en hetzelfde thema: dat van een, voor een wanhopige geliefde, onbereikbare vrouw.

In Séjour draait het om Marthe, kamermeisje in het hotel waar de hoofdpersoon een paar dagen verblijft. Ze voelen zich tot elkaar aangetrokken, zij wil hem op zijn wandelingen vergezellen om hem de streek te laten zien, maar de hele gemeenschap, inclusief de huiskat van het hotel, keert zich

tegen een mogelijke verhouding. Zij was de verloofde van een jonge maquisard, die in het verzet tegen de Duitsers sneuvelde, de enige jongen uit de streek die het leven liet, en allemaal houden ze in Marthe de herinnering aan hem levend. Als ze van hun eerste wandeling in het hotel terugkeren bidt de bazin voor het eten: ‘Geef ons het licht dat wij nodig hebben om de zonden te erkennen waarin wij vandaag zijn vervallen; maar schenk ons, door dat Gij ze ons doet kennen, de genade om ze met zoveel kracht te verwerpen, dat wij er nooit meer in vervallen.’ Ze durven elkaar op den duur alleen nog maar terloops te ontmoeten. Als hij haar ten slotte bij weer zo’n heimelijke ontmoeting wil omhelzen, springt de kat uit het niets op en krabt hem bijna een oog uit.

Hij ziet het zinloze van zijn pogingen in en vertrekt.

In Parijs, dode stad trekt een verloofd paar rond Kerstmis een paar dagen naar Parijs om een uitzichtloze situatie thuis te ontvluchten. Het is een in een nuchter realistische stijl geschetst drama. Zij heeft hem een paar dagen eerder geschreven dat ze iemand heeft ontmoet op wie ze direct en onverbiddelijk was gevallen. Hij neemt zich voor alles in het werk te stellen om haar terug te winnen. Het wordt een martelend proces, in zijn vertwijfelde angst om haar te verliezen, stuurt hij zichzelf alsmaar een richting op die het tegenovergestelde dreigt te bewerkstelligen, inclusief een poging tot liefhebben die in een verkrachting ontaardt. Het eindigt even hallucinerend als Séjour.

In Blokkers enige roman Bij dag en ontij heeft de hoofdpersoon, die leeft in een krankjorum Amsterdams kosthuis waar bij iedereen wel een steekje loszit, een kind verwekt bij het meisje Tanja, dat daar is gestald door haar ouders die in Indië wonen. Voor hij met haar verder gaat, wil hij nog één keer contact met een vroegere geliefde, om te zien of hij haar terug kan winnen of om, in de confrontatie, bevestigd te zien dat het juist een goed besluit is om met de aanstaande moeder te trouwen. Natuurlijk vindt hij haar niet, evenmin als Tanja, die op haar eigen houtje ook op zoek naar de rivale is gegaan om hem uit haar klauwen te redden. Gaandeweg wordt duidelijk dat iedereen in het huis een duister en dreigend verleden met zich meedraagt, dat elk moment op een fatale manier tot uitbarsting kan komen. Het gebeurt ten slotte ook, in een slotscène als een even huiveringwekkend als hilarisch surrealistisch bacchanaal.

Nu opvallend is, hoeveel er wordt gerookt in zijn boeken, de ene sigaret na de andere wordt opgestoken – thuis, in cafés en restaurants, in het theater, in de trein, de tram en de metro. Nauwkeurig, tot in het kleinste detail, wordt beschreven hoe zij, in Parijs, dode stad, een sigaret uitdrukt in een asbak op het nachtkastje naast het bed in het hotel. Ook hierin vind je die verwantschap weer met de beeldtaal van de film. Hoe vaak hebben we daar toen niet met het aansteken van een sigaret de spanning in een scène zien opbouwen, met het uitblazen van de rook verleiding, met het uittrappen van een peuk een volgende actie zien oproepen.

Vrijwel alle belangrijke kranten en literaire bladen bespraken Séjour. Zijn tweede novelle Parijs, dode stad kreeg wat minder belangstelling, alsof de kritiek wel overtuigd was van zijn schrijverschap, maar wachtte op het grote werk van een roman. Toen die als Bij dag en ontij verscheen, werd zijn talent evenmin ter discussie gesteld. Er woedde rond het boek zelfs een discussie over een al of niet te uitgesproken realisme. Er waren ethische bezwaren tegen het realistische karakter van het boek, vooral in scènes waarin de stoelgang werd beschreven. Er was zelfs een criticus die daar de term excrementialisme voor bezigde. Het was zijn debuutroman, hij was toen 24 jaar oud. Het moet hem genoegen hebben gedaan dat gerenommeerde critici als Engelman en Gomperts het, om hem, met elkaar oneens waren.

Séjour werd over het algemeen ronduit enthousiast ontvangen. ‘Het bood uitzicht op een talent van aanzienlijke proporties’ (Michel van der Plas in Elsevier). ‘Verhalen die zozeer inhoud en structuur van de novelle bezitten als dit, zijn zeldzaam in het hedendaagse Nederlandse proza en daarom moet men verheugd zijn er eindelijk weer eens

een onder ogen te krijgen.’ (Victor Varangot in Podium). ‘Hij is een goed verteller, zijn stijl is direct en zakelijk.’ Varangot ergerde zich alleen aan het gebruik van de vele Franse woorden en plaatsnamen in het boek (‘zelfs de titel van het verhaal moest in het Frans’). ‘Het heeft iets kinderachtigs omdat de schrijver daarmee al te primitief een couleur locale heeft willen accentueren.’ Paul Rodenko (Critisch Bulletin) vond het ‘een met veel talent geschreven verhaal dat, ofschoon er eigenlijk niets in “gebeurt”, niettemin van begin tot einde blijft boeien. De korte, nuchtere titel van het boekje is al dadelijk uitstekend gevonden: een woord dat net zoveel zegt als men erin wil leggen, en zo is het ook met het verhaal zelf.’ ‘Een opmerkelijk knap stuk werk’, vond Het Nieuwsblad van het Noorden, ‘weliswaar met een sterke moderne inslag – zo sterk zelfs, dat ik een roman in deze stijl waarschijnlijk minder zou waarderen – maar toch met voldoende sentiment en een zuiver-menselijke



instelling om het gemoed te beroeren. Daarbij zo geladen met een noodlotssfeer dat we gegrepen worden en het boekje ademloos uitlezen.’ De novelle deed de anonieme recensent ‘menigmaal denken aan de ook in Groningen vertoonde film Justice est faite [1950] waarin het leven en het milieu van elk der juryleden wordt belicht. Blokker bereikt in zijn proza haast eenzelfde visuele kracht. We ondergaan dit korte verblijf in Le Lorian als een vreemde droom, beangstigend en tegelijk verheffend, als de oude noodlots-tragedie.’

Het Rotterdamsch Nieuwsblad begon lovend: ‘Weemoed trilt op elke bladzijde en toch is het proza zeer nuchter gehouden, zeer zakelijk tot in de subtiele details. Dus is het niet sentimenteel.’ Maar slaat dan plots om: ‘Dat is er dan ook de enige verdienste van. Gevoelige maar pietepeuterig gedetailleerde verhalen bestaan er zoveel, dat dit ongedrukt had mogen blijven, zelfs zonder dat de auteur er bedroefd om had mogen zijn.’

De criticus van De Groene, C.J.K. (Kelk) is weer lovend: ‘Blokker schrijft een veelbelovend proza. Hij suggereert om het gebeuren en zijn nasleep ruimten, die een verfrissende uitwerking hebben. Zowel een intens donkere voltrekking, als een groot indrukwekkend landschap, een reeks wisselende gevoelens en boerse gemoedelijkheid geraken hier in kleurrijke verstrengeling tot een geheel.’

‘Een alledaags gegeven, maar hoe diep wortelt het in het huidige, vrijgevochten leven, en hoe pijnlijk toont het ook de keerzijde van de liefde, aan geen wetten gebonden.’ (Top Naeff in Het Boek van Nu). Ze vond het een verhaal met een voortreffelijke opzet, ‘de meesterhand van Marnix Gijsen waardig.’

Het blad Voormalig Verzet noemde het een literaire foto van de mensen in een Frans gehucht, in wiens ziel de oorlog een onuitwisbare stempel heeft gedrukt. Een zeker existentialisme is deze novelle niet vreemd.’ De Belgische krant De Standaard had plezier in het boek. ‘Dat men ook met een van de gebaande wegen afwijkende verhaaltrant een klein kunstwerkje kan voortbrengen, bewijst J.A. Blokker met zijn bekoorlijke novelle. De inhoud is luttel, maar dit kleine verhaal, in een klassiek en feilloos Nederlands geschreven, sober en helder, maar geenszins alledaags verteld, is vol stemming, geheel omfloerst door een zachte weemoed en doordrenkt van een teder, maar penetrant gevoel. Werk van een kunstzinnig auteur, die zijn kracht zoekt in subtiele schakeringen, meer dan in luid effectbejag.’ Er waren meer recensies, maar dit zijn de belangrijkste.

Jan Blokker kreeg de Reina Prinsen Geerligs-prijs op 24 november 1950 uitgereikt in de aula van de Universiteit van Amsterdam, in de Oudemanhuispoort. Séjour werd eerst uitgebracht als geschenk in 1951 voor leden van de Wereldbibliotheek-Vereniging, een mooi klein gebonden boekje met op de omslag een tekening van een Frans dorpspleintje door Johan H. van Eikeren. Later kwam er een handelseditie.

Ook Blokkers tweede novelle Parijs, dode stad (1952, uitgegeven door Bruna) werd over het algemeen welwillend ontvangen. In Elsevier vond Michel van der Plas dat Blokker ‘onmiskenbaar sfeer weet te creëren’, maar hij had vooral bedenkingen. ‘De symbolen krijgen echter, ook wanneer het verhaal – een verloofd paar, dreigend uiteen te gaan, zoekt verzoening in Parijs – toegespitst wordt, geen betekenis, geen dramatische zin, blijven vaag. Het verhaal wordt zodoende niet wezenlijk boeiend, berust teveel op gemakkelijke raadselachtigheid. Hij zou door grotere soberheid en klare eenvoud oneindig suggestiever kunnen schrijven.’

Het Vaderland vond de novelle goed, voortreffelijk zelfs. ‘In het bestek van vierentwintigduizend woorden geeft hij ons, met een beklemmende waarachtigheid, het conflict tussen twee mensen in een atmosfeer, welke in één woord meesterlijk werd opgeroepen en gehandhaafd. Hier nu is een rijke stof aanwezig en deze werd met zeldzaam overleg bewerkt tot een diep invretend menselijk drama, dat zich in een beperkte tijd, enkele dagen, afspeelt. […] Jan Blokker is een man om een strenggebouwde, rijkgeschakeerde, diepdramatische roman te schrijven, om daarin mensen te doen leven en geen vogelverschrikkers of beweegbare zinnebeelden.’

Die verlangde roman Bij dag en ontij (Bruna) verscheen hetzelfde jaar nog. De Waarheid

vond het boek ‘om te braken zo slecht, geestelijke vervuiling’. Jan Engelman besprak het in De Tijd. ‘In dit boek vinden we de avonturen, half werkelijkheid, half dagdroom en hallucinatie, zich afspelend binnen een tijdsverloop van nog geen etmaal. Het systeem is van James Joyce bekend, Vestdijk heeft het overgenomen, velen zijn trouwhartig gevolgd.’ Hij ergerde zich eraan dat het boek voor het overgrote deel uit ‘interieure monologen’ bestaat. ‘Een moordend systeem, moordend voor de lezer, die het gevoel krijgt dat hij wordt gelokt onder een beslagen stolp en gedwongen wordt deelachtig te zijn aan duizend vage, physieke en nooddruftige gevoelens die hem niet aangaan.’ Het is een vernietigende recensie. ‘Er hangt een soort goorheid over dit boek. Het blijft klein van allure.’ In De Telegraaf stelde Jan Spierdijk dat ‘Blokker in de afdeling schaamtelozen thuis hoort’. Maar tegelijk vond hij de compositie ‘opvallend goed’ en de stijl ‘over het algemeen helder en soms beeldend’.

In De Groene trof Kelk in het boek ‘hier en daar ragfijne notities, nu en dan is sprake van een haast puerile lyriek, maar het geheel is onsamenhangend, het komt geen ogenblik in vorm, overal overwoekeren de veel te precieze aanduidingen in hun overstelpende illusieloze aanwezigheid de grote lijnen van de structuur, die misschien nooit in de geest van de schrijver bestaan heeft. Hij begon veelbelovend. Dit boek ontgoochelt de belofte niet, maar vervult die evenmin.’

H.A. Gomperts was de criticus die in Het Parool voor dit boek de typering excrementialisme hanteerde, ongetwijfeld naar analogie van het toentertijd modieuze begrip existentialisme. (Recent had François Mauriac in Le Figaro de term gelanceerd, toen hij Jean Genet opriep zijn eigen werk te verbranden.) Maar Gomperts nam daarbij de schrijver in bescherming. ‘Een van de kenmerken van de moderne literatuur is haar vaak verregaande openhartigheid. Men kan uit de gewijzigde fatsoensnormen, die de schrijvers zich stellen, een verschuiving van de schaamtegrens aflezen. Wat kortgeleden nog “gewaagd” leek, valt nu nauwelijks meer op en ook het gebruik van schokkende woorden schokt eigenlijk alleen wie er op uit is geschokt te worden.’ Gomperts zei in principe bereid te zijn ‘een auteur overal te volgen waar hij mij nodig vindt mij te brengen, óók in de slaapkamers en de wc’s.’ Hij vond Bij dag en ontij beter dan de twee voorgaande boeken. ‘Het lijdt geen twijfel dat hier “een geboren schrijver” aan het woord is met veel gevoel voor situaties en de complexiteit van gebeurtenissen.’

Gomperts zag het talent van Jan Blokker en zette hem op een ander spoor. Hij belde hem op en vroeg of hij als leerling-redacteur op de kunstredactie van Het Parool wilde komen werken. ‘Dat kwam goed uit’, zei Blokker later, ‘want ik ging trouwen en moest geld verdienen.’ Werk, een vaste baan in plaats van allemaal bijbaantjes, het was een zegen in die magere jaren vijftig. Wellicht was hij toen ook tot inzicht gekomen dat zijn literaire verbeelding tekort schoot. Later zei hij van zijn roman Bij dag en ontij dat die ‘niet zo verschrikkelijk goed’ was.

Bij de Amsterdamse krant viel film onder Simon Carmiggelt, maar die wilde er vanaf om zich alleen nog op zijn dagelijkse column, Kronkel, te richten. Hij vroeg Blokker film te doen.

En daar viel alles op zijn plaats. ‘Ik was een maand bij Het Parool en dacht: Dit is wat ik altijd heb gewild!’, zei Blokker later. Hij

was via de literatuur uitgekomen bij die andere passie, film, en kon zijn talent voor schrijven daarmee combineren. Twee jaar later werd hij filmredacteur bij het Algemeen Handelsblad, waar toen ook Henk Hofland en Harry Mulisch werkten, die er vrienden voor het leven werden.

In korte tijd werd Blokker een van de meest gezaghebbende filmcritici van Nederland, een vrije, onafhankelijke geest, op film en filmkunst gericht en niet op de ethisch-confessionele of partijpolitieke achtergrond van hun kranten zoals zoveel van zijn collega’s toen. Het was het tijdperk van de verzuiling waarin alles, en zeker film, beoordeeld werd of het wel geschikt was voor het katholieke volksdeel (De Tijd, De Maasbode, de Volkskrant), voor het protestants-christelijke (Trouw) of wel paste in de lijn van de partij (De Waarheid, Het Vrije Volk). Blokker stortte zich in die nieuwe wereld, ging er deel van uitmaken. Hij stelde zijn schrijftalent ervoor in dienst, schreef filmscenario’s voor Bert Haanstra’s Fanfare (1958) bijvoorbeeld (de enige Nederlandse speelfilm die ooit het filmfestival van Cannes heeft gehaald) en voor Fons Rademakers’ Makkers staakt uw wilde geraas (1960). Hij schreef nog kinderboeken onder de pseudoniemen Okko Schuit en Ardo Flakkeberg, maar keerde nooit meer als auteur in de literatuur terug. Hij had zijn bestemming gevonden en pakte later ook die derde passie weer op, waar hij als student al blijk van had gegeven, de geschiedenis.

Jeroen Dera+
Naar de geest of naar de letter?
Warren en Molegraaf als hervertalers van Kaváfis

Zolang als er vertaald wordt, wordt er hervertaald. Tijdloos zijn vertalingen immers niet: met de veranderende literaire context kunnen vertaalstrategieën uit de mode raken en ook taalgebruik wordt op den duur ouderwets. Dat maakt hervertalingen soms strikt noodzakelijk, met name waar het canonieke literaire werken betreft. Dat het werk van Nicolai Gogol opnieuw vertaald diende te worden, besefte Wouter van Oorschot bijvoorbeeld door één luttel woordje dat hij niet meer van deze tijd, we schrijven 2005, achtte: ‘Ik herinner me dat ik een jaar of wat geleden Gogol herlas en het woord “sakkerloot” tegenkwam. Toen besefte ik dat het voor een nieuwe generatie goed zou zijn als de inmiddels klassieke vertalingen herzien zouden worden.’1 Als we ‘sakkerloot’ nu door ‘verdomme’ zouden vervangen, is de nieuwe Gogol allicht wat modieuzer, maar vermoedelijk vraagt ook dat woord in 2050 om herziening. Zo wordt de tijd vanzelf weer rijp voor hervertaling.

Toch is het niet alleen de voortschrijdende taalgeschiedenis die vertalers inspireert een brontekst opnieuw om te zetten in een andere taal. De Chinese vertaalwetenschapper Xu Jianzhong draagt nog twee andere motieven aan.2 In de eerste plaats kan wetenschappelijk onderzoek nieuwe inzichten over een tekst of taal opleveren, die een nieuwe vertaling noodzakelijk maken. Een recent voorbeeld vinden we in de oratie van de Nijmeegse hoogleraar bijbelexegese Ellen ten Wolde, die stelde dat de openingsregel van Genesis – ‘In den beginne schiep God de hemel en de aarde’ – altijd fout vertaald is. Een taalkundige analyse van de brontekst laat namelijk zien dat God niet schiep, maar scheidde, wat impliceert dat hemel en aarde al aanwezig waren toen God ten tonele kwam.3 Als Ten Woldes vinding consensus verwerft, is een hervertaling van Genesis een optie. Vooralsnog kan zij echter nog op te weinig draagvlak rekenen om de zeer gecanoniseerde klassieke vertaling van de troon te stoten.

Het andere motief voor hervertaling staat los van de uitgebreide kennis over

een tekst of de veranderde context. Het gaat daarentegen uit van een streven naar artistieke perfectie: een vertaler kiest voor een hervertaling, omdat hij of zij vindt dat de brontekst mooier (of soms nog mooier) in de doeltaal kan worden weergegeven. Een Nederlands voorbeeld hiervan is de hervertaling van de verzamelde gedichten van K.P. Kavàfis, die Hans Warren en Mario Molegraaf in 1984 publiceerden bij Bert Bakker. Met deze uitgave reageerden zij op de in 1977 verschenen vertaling van prof. dr. G.H. Blanken, de pionier die het werk van de Alexandrijnse dichter al in de jaren dertig in Nederland had geïntroduceerd. Om verschillende redenen mag de hervertaling van Warren en Molegraaf een bijzonder boek worden genoemd: niet alleen verscheen het heel dicht op de eerste complete Kaváfis-vertaling in het Nederlands, ook gaat er een strategisch schaakspel aan vooraf tussen de hervertalers en Johan Polak, die verantwoordelijk was voor de Blanken-uitgave in 1977.

Wat dreef Warren en Molegraaf om Kaváfis opnieuw in het Nederlands te vertalen? Hoe hebben zij zich ten opzichte van Blankens vertaling verhouden? En hoe stond Johan Polak, Blankens uitgever, tegenover hun project?

Kaváfis in het Nederlands

Konstantínos Petros Kaváfis (1863-1933) is niet alleen befaamd door de haast anekdotische zeggingskracht van zijn poëzie, maar ook door zijn wijze van publiceren. Voor zijn dood verscheen van de Alexandrijnse dichter geen enkele dichtbundel: in plaats daarvan koos Kaváfis consequent voor tijdschriftpublicaties en de verspreiding van zijn poëzie via de zogeheten feuilles volantes, ‘vliegende blaadjes’ die hij verstuurde aan vrienden, kennissen en andere intimi. Zijn gestencilde gedichten bereikten naast Noord-Afrikanen ook Europeanen, onder wie de Nederlandse hoogleraar D.C. Hesseling, die in Leiden de leerstoel postklassiek Grieks bekleedde. Hesseling kwam in de jaren twintig in aanraking met de feuilles volantes en liet ze in 1925 zien aan zijn leerling G.H. Blanken. Dat deed hij niet bepaald uit bewondering: toen hij Blanken de met een splitpen samengebonden stencils aanreikte, zou hij opgemerkt hebben: ‘Dit wordt me toegestuurd uit Alexandrië; ik begrijp er niet veel van, en wat ik begrijp is me antipathiek.’4 Blanken echter werd door Kaváfis’ poëzie compleet uit het veld geslagen – in positieve zin, welteverstaan. Zijn waardering voor Kaváfis blijkt niet alleen uit het feit dat hij tussen 1928 en 1933 de feuilles volantes ontving of uit zijn voornemen om de dichter in Alexandrië op te zoeken, maar vooral uit de vertaalpraktijken die hij vanaf 1929 ten uitvoer bracht.

In de jaren dertig zou Blanken Kaváfis aan de hand van zijn vertaalwerk introduceren in het Nederlandse taalgebied.5 Begin 1934 bundelde hij zijn vertalingen in een in eigen beheer uitgegeven boekje, Vijf en twintig verzen, dat hij actief verspreidde onder de redacties van de Nederlandse literaire tijdschriften. Dat leidde tot publicaties in het gezaghebbende Forum, in het classicistenblad Hermeneus en in Helikon, het eenmanstijdschrift van A.A.M. Stols. Begin jaren veertig beloofde diezelfde Stols Blanken om diens vertalingen uit te geven, maar met zijn Kultuurka-

mer gooide de Duitse bezetter roet in het eten. Ook na de oorlog kon Stols zijn belofte niet waarmaken, waardoor Blanken uiteindelijk tot in de jaren vijftig moest wachten op de eerste commerciële uitgave van Kaváfis’ werk in het Nederlands. Die komt op het conto van uitgeverij De Beuk, waar de bundel Vijftig gedichten gepubliceerd werd met 1955 als officiële verschijningsdatum.6

Vermoedelijk wortelen hier de contacten tussen G.H. Blanken en Johan Polak: Polak was een van de oprichters van De Beuk en zal in die hoedanigheid bij de Kaváfis-uitgave betrokken zijn geweest. Ook bij de latere publicaties heeft Polak een sturende rol gespeeld: in 1962 verscheen van Blankens hand de vertaling 100 Gedichten bij Moussault, in de reeks ‘Kartons’ waarvan Polak redactielid was. Het belangrijkst is echter de complete vertaling van de Verzamelde gedichten vanaf 1977, die op instigatie van Polak bij diens eigen, met Rob van Gennep geleide uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep verscheen. Het betreft hier een groot vertaalproject, dat zich niet zou beperken tot één deel: de uitgave van ’77 besloeg alleen de 154 canonieke gedichten, die door Kaváfis zelf geautoriseerd waren. In 1980 publiceerden Blanken, inmiddels hoogleraar in de Laat-Griekse taal- en letterkunde, Byzantinologie en Nieuwgriekse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, en Polak een tweede deel, dat Kaváfis’ jeugdverzen en de zogenaamde ‘anekdota’ bevat. Het derde deel, waarin naast Engelse en onvoltooide gedichten ook een keuze uit het proza gebundeld zou worden, zou door Blankens dood in 1986 niet meer verschijnen.

Brieven, koppen en poten

Hoe succesvol Blankens vertalingen waren, blijkt wel uit de lovende reacties vanuit de kritiek waarop Kaváfis’ Verzamelde gedichten mochten rekenen. Ook Hans Warren, die via Blankens vertaalwerk met de Alexandrijnse dichter kennis had gemaakt, was aanvankelijk erg onder de indruk. In het Warren-archief van de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg, dat mede door Warrens levenspartner Mario Molegraaf wordt beheerd, bevindt zich een korte correspondentie tussen Warren en Blanken, waarin de dichter, criticus en dagboekschrijver Blanken complimenteert met zijn vertaalwerk. Warrens complimenten dateren van 17 juli 1963, en op 28 juli reageert Blanken met een uitgebreide bedankbrief waarin hij erop wijst hoe uitzonderlijk het is van een onbekende zoveel lof te ontvangen:

Ik waardeer het bijzonder dat U mij in een persoonlijke brief meedeelt dat U m’n vertalingen van Kaváfis met genoegen en dankbaarheid hebt gelezen. U weet zelf ook, hoe betrekkelijk zelden men als schrijver, van wat voor werk dan ook, een directe reactie van een lezer ontvangt, ik bedoel van een de schrijver persoonlijk onbekende lezer.7

De exacte bewoordingen waarin Warren zijn complimenten uitdrukte, zijn helaas niet te achterhalen, omdat er geen doorslag van zijn brief van 17 juli in het archief aanwezig is. Wel kunnen we uit Blankens antwoord afleiden dat het Warren niet alleen te doen was om het uitspreken van zijn bewondering: aan zijn brief voegde hij een eigen gedicht toe, dat door het werk van Kaváfis geïnspireerd was. Om welk gedicht het precies gaat, is onduidelijk. In elk geval staat vast dat Hans Warren zich in 1963 aan G.H. Blanken openbaarde als Kaváfis-liefhebber, die zowel passief van diens gedichten genoot als zijn bewondering actief inzette in het dichtproces. Wellicht is de correspondentie op te vatten als een vorm van positioneringsgedrag: anno 1963 stond Blanken in Nederland bekend als de Kaváfis-expert bij uitstek, en het lijkt niet toevallig dat Warren zich juist aan hem presenteerde als liefhebber van de Alexandrijnse dichter.

Ondanks zijn lovende brief plaatste Warren al in hetzelfde jaar enige kanttekeningen bij de vertaling van Blanken. In de Provinciale Zeeuwse Courant sprak hij zich positief uit over de 100 Gedichten die verschenen bij Moussault, maar hier en daar zinde het Nederlands van Blanken de Zeeuw niet. Zo vindt Warren het storend dat in de vertaling gerept wordt van ‘koppen’ en ‘poten’ in de context van paarden, een kritiekpunt dat Blanken blijkens zijn brief weliswaar kan begrijpen, maar niet serieus genoeg vindt om zijn vertaling te herzien: ‘De “poten” en “koppen” van paarden storen mij persoonlijk niet, maar ik weet dat uw opvatting gedeeld wordt door paardenkenners. Ik heb een enig bezwaar tegen benen, voeten en hoofden, als het over dieren gaat, hoe edele en nobele het ook zijn.’8 In 1977 blijkt Blanken toch van gedachten veranderd: in de Verzamelde gedichten komen de ‘koppen’ en ‘poten’ niet te-

rug. Warren keek niettemin kritischer dan voorheen naar de vertaling, want een jaar eerder immers had hij in zijn bundel Zeggen wat nooit iemand zei zijn eerste twee Kaváfis-vertalingen gepubliceerd en in ’77 verscheen van zijn hand de bibliofiele bundel Verborgenheden bij Sub Signo Libelli, zeven vertaalde gedichten van Kaváfis.9 Waar Warren Blankens Moussault-uitgave 100 Gedichten anno 1963 gelezen heeft als liefhebber zonder kennis van het Nieuwgrieks, moet hij de Verzamelde gedichten uit 1977 met de kritische blik van een (gelegenheids)vertaler hebben bezien.

Imitatio

Naar eigen zeggen leerde Hans Warren de dichter K.P. Kaváfis kennen in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Omstreeks 1947 las hij diens naam in het Journal van André Gide. Die refereerde daarin aan een artikel dat de romancière en Kaváfis-vertaalster Marguerite Yourcenar over de Alexandrijnse dichter schreef.10 Warren was geïnteresseerd in het werk van Gide vanwege diens homoseksualiteit, en ook de Griekse cultuur trok de Zeeuw aan vanwege haar verbondenheid met mannenliefde, ‘al had ik er aanvankelijk geen flauw vermoeden van hoe complex de homoseksualiteit in het oude Griekenland was geweest.’11 Zowel zijn voorliefde voor Gide, wiens leesvoorkeuren hij graag tot zich nam, als zijn affiniteit met de Griekse cultuur brachten Warren ertoe zich te verdiepen in het leven en het werk van Kaváfis, en op dat moment is de vonk overgesprongen. Aanvankelijk ging van die vonk geen stimulerende werking uit, bekent de dichter: ‘ik vond zijn gedichten zo volmaakt dat ze me de moed ontnamen als ik zelf iets op wilde schrijven’. Aan de andere kant voelde Warren intuïtief aan dat hij veel met Kaváfis gemeen had, een gegeven dat hem diepgaand beïnvloedde en geleid heeft tot een omslag in zijn poëtische ontwikkeling vanaf de bundel Tussen hybris en vergaan (1969). Warren somt de gelijkenissen zelf moeiteloos op: ‘De homoseksualiteit en het outsiderschap. De sterke moederbinding. Het feit dat zowel Kavafis als ik altijd aan gedichten blijven vijlen en verbeteren, ze nooit als “voltooid” beschouwen. Eenzelfde soort ironie. Dezelfde onderwerpen soms.’12

Zijn bewondering voor en identificatie met Kaváfis bracht Warren tot uitdrukking in een bijzondere vorm van creatieve receptie, die hij zelf in zijn correspondentie met Blanken al aanstipte: de dichter probeerde gedichten in de geest van de Alexandrijn te schrijven en streefde zo een vorm van imitatio na. Een voorbeeld hiervan is het gedicht ‘Oorzaak en gevolg’ uit de gelijknamige bundel uit 1971,13 waarvan ik de openingsstrofen citeer:

Het gedicht verhaalt verder hoe Archelaos de beeldschone Hipparinos aan zich bindt en hoe de tiran vervolgens door Antileon ten val wordt gebracht. Na zijn daad vlucht Antileon, maar een kudde overstekende schapen wordt hem in de stad fataal. Uit dankbaarheid om de val van de tiran bouwen de inwoners van Herakleia vervolgens het bronzen beeld voor het vriendenpaar, en uit respect voor Antileon vaardigen zij een nieuwe wet uit: ‘Verboden is het door de straten van de stad, / herder, een kudde schapen voort te drijven.’

De gelijkenissen met het werk van Kaváfis zijn talrijk: op het niveau van de vorm is dit gedicht (in tegenstelling tot ander werk van Warren) eerder anekdotisch of prozaïsch dan lyrisch, rijm ontbreekt en het bevat veel citaten die het verhalende karakter ervan bevestigen. Ook inhoudelijke topoi uit het oeuvre van de Alexandrijnse dichter komen terug: de nadruk op Griekse vertellingen en de doorwerking daarvan in het heden, het beeld van de vreemdeling, de focus op homoseksuele liefdes. ‘Oorzaak en gevolg’ lijkt zowel formeel als thematisch van iedere Nederlandse traditie ontdaan, en zo bezien is Warrens imitatio behoorlijk geslaagd.

Toch is Kaváfis pas echt via de Zeeuwse dichter aan het woord in diens vertalingen. In een speciaal ‘vertalersnummer’ van De Gids legt Warren uit hoe hij ertoe kwam om zelf gedichten van de Alexandrijnse dichter te gaan vertalen. In 1976 had hij voor zijn bundel Zeggen wat nooit iemand zei een vertaling nodig van Kaváfis’ gedichten ‘Een half uur’, ‘De verbonden schouder’ en ‘Op de trap’ – verzen die tot de allermooiste behoren die Warren naar eigen zeggen kende. Hij viste echter naast het net: ‘Prof. G.H. Blanken was aan deze teksten nog niet toegekomen. Daarom ondernam ik zelf een poging. Mijn weergaven vielen zozeer op dat Bert Bakker me vroeg of ik alle gedichten van Kavafis wilde vertalen.’15 Die vraag zal Warren niet alleen hebben gekregen op basis van zijn Kaváfis-vertalingen in Zeggen wat nooit iemand zei, maar ook naar aanleiding van de bibliofiele uitgave Verborgenheden uit 1977, die Bert Bakker via zijn fondsauteur vanzelfsprekend onder ogen kreeg. Toen Warren in 1978 de 17-jarige scholier Molegraaf ontmoette, namen de twee samen de beslissing om op Bakkers aanbod in te gaan en Kaváfis integraal te vertalen. Daarbij kregen zij niet alleen te maken met de complexiteit van diens gedichten, maar zagen ze zich ook genoodzaakt een standpunt in te nemen ten opzichte van de bestaande vertaling van Blanken, die zojuist gepubliceerd was bij Athenaeum – Polak & Van Gennep.

Vertaalkritiek en profilering

Op 21 oktober 1974, ruim elf jaar na hun eerdere correspondentie naar aanleiding van de 100 Gedichten, diende G.H. Blanken per brief het volgende verzoek in bij Warren:

Een kennis deelde mij mee, dat U in de Zeeuwse Courant de Seferis-vertaling van mevrouw Blijstra hebt besproken, en dat in die recensie mij lof werd toegezwaaid als vertaler van Kavafis. De persoon, die mij dit meedeelde, kon mij niet aan een exemplaar van de krant helpen, en wist bovendien ook niet precies meer wanneer het artikel er in gestaan had. Is het u als medewerker aan de krant mogelijk mij een exemplaar toe te laten sturen?16

Dit verzoek is tekenend voor Blanken, die nauwlettend in de gaten hield hoe zijn vertaalwerk door de kritiek ontvangen werd. Hij grijpt de gelegenheid meteen aan om Warren mee te delen dat hij sinds zijn emeritaat weer volop met Kaváfis bezig is, met als inzet de publicatie van diens verzamelde gedichten. Blanken geeft te kennen dat hij niet meer tevreden is met zijn vroegere vertalingen, die hij te ‘plechtstatig’ acht, en stuurt Warren enkele herzieningen toe. Dat doet hij niet zonder reden, zo blijkt uit het slot van zijn brief:

Ik vind het prettig U deze specimina te sturen, omdat U sinds vele jaren behoort tot de kleine Kavafis-clan in Nederland (zoals ik wel pleeg te zeggen), die zich in de loop der jaren op grond van mijn vertalingen heeft gevormd (een feit waar ik trots op ben) en waarvan ik nog telkens weer nieuwe ‘leden’ ontdek. De nieuwe uitgave van de vertaling zal verschijnen bij Athenaeum Polak & van Gennep.17

Blanken was duidelijk erg ingenomen met zijn pionierswerk en het antwoord van Warren zal hem met nog meer trots hebben vervuld. De Zeeuwse dichter-criticus opent zijn brief immers met niet mis te verstane complimenten: ‘zoals U weet was het een hartewens van me, dat U alles van Kavafis in het Nederlands zou vertalen, en nu gaat dit dan gebeuren. Kavafis behoort tot de dichters die mij het meeste “doen”, en vooral Uw mooie vertalingen hebben hem nader tot mij gebracht.’18 Warren is ook bijzonder lovend over de nieuwe versies van Blankens vertalingen: ‘Wanneer ik de drie vertalingen van “Hij zweert” naast elkaar leg, die uit Uw eerste boekje, die uit de 100 ged. en deze nu in handschrift, dan zie ik dat elke versie weer wint aan zeggingskracht en eenvoud.’

Deze lofbetuigingen zijn echter afkomstig van een Warren die zelf nog geen ervaring heeft met het vertalen van Kaváfis’ poëzie. Vanaf 1977 begint zijn houding langzaamaan te veranderen. Begin jaren tachtig stelt hij in een interview met Marianne Wolfert:

Blanken heeft zeer nuttig werk verricht, maar hij is geen dichter. Zijn vertalingen zijn niet poëtisch en vaak vertaalt hij ook dingen die niet helemaal kloppen. Bijvoorbeeld ‘de visioenen van je liefdesleven’ – dat stáát er eigenlijk niet, er staat: ‘de droombeelden van je liefde’. Dat soort dingen doet hij vaker. Hij heeft

het ook ergens over ‘de regels van je verzen’ terwijl in het Grieks alleen over ‘regels’ gesproken wordt. Enzovoort.19

De kritiek is dus tweeledig: enerzijds zijn Blankens vertalingen geen poëzie, anderzijds zijn ze niet getrouw aan het origineel. In 1984, niet toevallig het jaar waarin hun hervertaling verscheen, stelden Warren en Molegraaf, die na zijn school in Amsterdam theologie was gaan studeren, een speciaal Kaváfis-nummer van Maatstaf samen, waaraan Molegraaf een uitgebreide kritiek op de bestaande Kaväfis-vertalingen bijdroeg. Hij maakt daarin onderscheid tussen twee typen vertalingen: de idiolecte vertaling en de dynamisch-equivalente vertaling. Waar in de ideolecte vertaling alle nadruk ligt op de letterlijke weergave van de brontekst, wordt er in de dynamisch-equivalente vertaling meer afstand genomen van het origineel ten bate van de doeltekst, die dezelfde (poëtische) zeggingskracht als de brontekst nastreeft. Volgens Molegraaf dient een vertaler een middenweg te vinden tussen deze twee soorten vertaling: ‘Bij elke literaire vertaling kunnen we denk ik de eis stellen dat een naar letter en geest getrouwe weergave van het origineel wordt geboden en dat een aanvaardbare tekst in de doeltaal ontstaat.’20

Het is precies deze eis die Molegraaf- en in een bewerking van diens stuk uit 1987 sluit Warren zich bij hem aan – ertoe brengt om Blankens vertaling te veroordelen. Ondanks een zeker respect voor Blankens ‘nederige vertalerstoewijding’

vindt het vertalersduo zijn werk niet boven kritiek verheven.21 In de optiek van Warren en Molegraaf is de vertaler te ver doorgeslagen naar een ideolecte vertaling, waardoor zowel de geest als de poëtische zeggingskracht van Kaváfis’ gedichten verloren gaat. Met die ‘geest’ doelen de hervertalers met name op de zweem van homoseksualiteit die over de Alexandrijnse gedichten hangt, en die door Blanken volledig is genegeerd in zijn bloemlezingen uit ’34, ’55 en ’62: ‘vrijwel alles wat ondubbelzinnig naar de homoseksualiteit van Kavafis zou kunnen verwijzen is uit het beeld geweerd.’22 Pas in de Verzamelde gedichten uit 1977 publiceert Blanken vertalingen van de expliciet homo-erotische gedichten en spreekt hij in zijn inleiding kort over ‘het homofiele element’ in het werk van de Alexandrijn – een commentaar dat Warren en Molegraaf, die in dit ‘element’ het allesbeheersende thema van Kaváfis’ poëzie zien, afserveren als ‘uiterst summier’.23

Waar het op poëtische zeggingskracht aankomt, laten Warren en Molegraaf geen spaan van Blankens vertaling heel. Sprak Hans Warren in 1974 nog over de steeds groter wordende zeggingskracht en eenvoud van de weergaven van Blanken, in de jaren tachtig rept hij samen met Molegraaf van de ‘potsierlijke indruk’ die diens werk op moderne lezers maakt. Het tweetal meent dat Blankens werk herinnert aan een ‘gymnasiastenvertaling’, die ‘vol omslachtige constructies’ is en getuigt van ‘een tekortschietend taalgevoel’ waardoor ‘vele poëtische finesses uit de brontekst verloren gingen’.24 Zo bezien is Blankens vertaling, gemeten naar de dynamisch-equivalente vertaalopvatting van Warren en Molegraaf, onvoldoende. Dat is niet zozeer een nuchtere constatering, alswel een strategische kritiek die de hervertaling van Warren en Molegraaf zelf legitimeert. Om hun eigen werk in the picture te spelen, plaatsen de hervertalers zich hier tegenover de concurrerende vertaling, die zij op basis van hun kritiekpunten expliciet ‘achterhaald’ noemen.25

Auteursrechten: de kwestie Polak

Wie de geschiedenis tot dusverre nog eens overziet, zal constateren dat de nijd van de kant van de hervertalers komt: het zijn Warren en Molegraaf die zich van Blankens vertaling distantiëren. Toch heeft ook het kamp van de ‘oorspronkelijke’ vertaling niet stil gezeten in de geschiedenis rond de hervertaling van Kaváfis’ werk. Op 17 september 1977, vlak na de publicatie van Verborgenheden, ontvangt Warren een dreigende brief van Ben Hosman, medewerker (vanaf 1983 directeur) van Athenaeum – Polak & Van Gennep:

Een dezer dagen kwam onder mijn ogen de prachtig verzorgde bibliofiele uitgave van uw vertaling van zeven gedichten van Kaváfis. Omdat wij de rechten hebben voor het nederlands taalgebied van al het werk van Kaváfis en die ook behoeden moet ik tegen deze uitgave van U protesteren. Had U maar even kontakt met ons gezocht dan hadden wij de rechten voor deze uitgave kunnen regelen!26

In zijn antwoord op Hosman vertelt Warren dat hij er niet van op de hoogte was dat de exclusieve rechten op Kaváfis bij Athenaeum – Polak & Van Gennep lagen. Hij stelt echter dat hij niet van plan is nog meer vertalingen te maken en dat de kwestie wat hem betreft dus niet nog eens opgerakeld zal worden.27 Na zijn ontmoeting met Mario Molegraaf een jaar later is Warren hier echter op teruggekomen, maar de kwestie van de auteursrechten heeft het tweetal lang dwarsgezeten. Op 11 december 1981 schrijft Warren in zijn dagboek over hun eerste gezamenlijke Kaváfis-vertalingen, en hij tekent aan: ‘Wat we ermee gaan doen, weten we nog niet. Blanken en diens uitgever Johan Polak zullen wel woedend zijn.’28

Hoezeer de auteursrechten Warren bezighielden, blijkt wel als hij zijn redacteur Mai Spijkers begin 1982 schrijft over een mogelijke oplossing voor het probleem: ‘Zoals je weet, claimt Johan Polak alle rechten, maar in 1983 is Kaváfis 50 jaar dood (hij stierf in 1933) en vermoedelijk is alles dan vrij, of niet?’29 Warren had gelijk: vóór 1995, toen de Europese Unie besloot de termijn naar 70 jaar te verlengen, gold die termijn van 50 jaar nog. Op 1 januari 1984 kwamen de rechten vrij. De redactie van Bert Bakker neemt in april 1982 dus de beslissing om een tweetalige Kaváfis-uitgave uit te geven. Het is dan aan Warren om toestemming te vragen aan Johan Polak. Op 1 juni schrijft hij:

Uiteraard zou ik onze vertaling graag uit willen geven, er bestaan [sic] in meer talen méer dan éen editie zoals je weet, maar ik zou daarvoor, zolang de rechten nog niet vervallen zijn, dan graag jouw toestemming willen hebben. Wil je me die geven? Ik kan toch moeilijk aannemen dat jij, zelf zo’n Kaváfis-bewonderaar, een andere versie in het Nederlands zou willen belemmeren!30

Er bevindt zich geen antwoord van Polak in Warrens archief, maar het lijkt er sterk op dat hij zijn poot stijf gehouden heeft. Illustratief daarvoor is een passage uit Warrens dagboek uit 1983, waarin hij verslag doet van de bundelpresentatie van Ida Gerhardts De zomen van het licht. Op de bewuste avond ontmoeten Warren en Molegraaf Gerhardts partner Marie van der Zeyde, wie zij ongemerkt een boekje vertalingen schenken: ‘We overhandigden haar tersluiks ons boekje, opdat Johan Polak [die ook aanwezig was – jd] het niet zou merken.’31

Tijdens Gerhardts bundelpresentatie wist Warren echter al dat Polak met betrekking tot de auteursrechten gebakken lucht had verkocht. Na enig speurwerk bericht Warren Spijkers op 3 november 1982 immers het volgende: ‘We hebben het nog eens nagekeken in de auteurswet: de rechten van Johan Polak zijn fictief. De enige rechthebbende is mevrouw Singopoulou en dat voor 153 gedichten tot 1 jan 1984. Op de paar andere gedichten zullen de rechten langer duren, maar dat bedrag kan nooit hoog zijn.’32 Wanneer hij eenmaal geconfronteerd is met deze informatie, slaat Polaks houding geheel om. Op 24 februari 1983 waren Warren en Molegraaf te gast bij hem thuis en komt de Kaváfis-vertaling ter sprake. Warren

vertelt: ‘Hij sprak nu op een heel andere toon dan voorheen, sloeg haast door naar de andere kant.’33 Eind 1984, wanneer de hervertaling van Warren en Molegraaf zojuist verschenen is, bevestigt Polak zijn plotseling enthousiasme in een radioprogramma. Op 26 oktober schrijft hij aan Molegraaf:

Hij legde mij Kavafis voor en vroeg of ik niet wit-heet was? Ik legde uit dat K echt wel twee vertalingen verdraagt en dat ik alleen maar blij ben, dat er naast

Blanken nog een nieuwe was gekomen, en toen heb ik geloof ik een paar regels gereciteerd.34

Na het lezen van deze regels zou je je haast afvragen waarom Polak in 1982 niet onmiddellijk iets geregeld heeft met betrekking tot de auteursrechten. Ook Warren heeft geworsteld met zijn gevoelens met betrekking tot Polak. Op 25 februari 1983 stuurt hij Polak een brief waarin hij vermeldt dat hij het zo prettig vindt dat hij de vertaling zo waardeert,35 terwijl hij op 17 maart de draak met hem steekt in zijn dagboek:

Mogelijk is hij toch een geschikte kerel, al zijn flink wat kilometers tussen jezelf en hem aangenaam. Zijn gezwijmel over mooie jongens irriteert en hij stort wel heel snel tranen. Waarzegsters, kwalen, dwepen. Wat moet hij gerold en geplunderd worden!36

Ook in hun overzichtsartikel over de internationale Kaváfis-vertalingen, waarin Warren en Molegraaf zeer kritisch waren over het werk van Blanken, laten de hervertalers weinig heel van Polak. Daarbij beperken zij zich niet tot de kwestie van Polaks auteursrechten, die zij in navolging Mai Spijkers slechts fictief achten:

In 1976 verschenen voor het eerst anekdota in Warrens vertaling. Met een naar later bleek vals beroep op auteursrechten ontmoedigde Blankens uitgever hem om door te gaan. Ook het in 1978 verschijnende tussendoortje Passies & Dagen van weleer met 25 door Blanken vertaalde jeugdverzen en anekdota lijkt een poging de concurrentie de pas af te snijden.37

Niet alleen wordt de verantwoordelijkheid voor de relatief late verschijning van de alternatieve vertaling bij uitgever Polak gelegd, ook wordt diens uitgave van Passies & Dagen van weleer – door de hertalers denigrerend een ‘tussendoortje’ genoemd – ontmaskerd als een nadere poging tot ontmoediging. Deze polemiserende uitspraak richting Blanken en zijn uitgever is uiteraard ook een vorm van positione-

ring van Warren en Molegraafs kant, waarmee zij probeerden sympathie voor de eigen vertaling te winnen.

Vertalen en polemiek

Desondanks is één ding duidelijk: wanneer twee vertalingen zo dicht na elkaar worden uitgegeven, gaat dat met polemiek gepaard. Hans Warren en Mario Molegraaf hebben hun vertaalwerk weliswaar uit liefde voor het werk van K.P. Kaváfis verricht, maar zij hebben ook uitdrukkelijk geprobeerd om met hun hervertaling een zekere positie in het Kaváfis-circuit te veroveren. Aan de andere kant lijkt het erop dat Athenaeum-Polak & Van Gennep, al dan niet in overleg met Blanken, heeft geprobeerd de eigen positie te behouden door de auteursrechten op het werk van Kaváfis te claimen. Achter twee fraaie versies van diens Verzamelde gedichten gaat een interessant verhaal schuil, dat de aandacht vestigt op de activiteiten die (her)vertalers ontplooien naast het (her)vertalen zelf. Met (her)vertalen alleen kom je er kennelijk niet. Of om het in termen van Kaváfis beroemde gedicht uit te drukken:

Dat deze vertaling van de hand van Warren en Molegraaf is, zal intussen niemand verbazen.

Frank Okker+
Sherlock Holmes in Lebak
Rouffaer en Multatuli

Het kan haast niemand met literaire belangstelling ontgaan zijn dat Max Havelaar, het boek met het befaamde alter ego van Multatuli als hoofdpersoon, 150 jaar geleden verschenen is. Maar er valt dit jaar nog een tweede, overeenkomstig jubileum te vieren, want ook de avontuurlijke geleerde Gerret Pieter Rouffaer werd in 1860 geboren.

Rouffaer was de grondlegger van de enorme collectie van zo’n 750.000 Indonesische boeken, tijdschriften, foto’s, tekeningen en landkaarten die zich bij het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (kitlv) in Leiden bevinden. En hij schreef internationaal geprezen boeken over batikken en over de Vorstenlanden in het hart van Midden-Java.

Het zou aardig zijn als beide jubilarissen ook wat met elkaar te maken hebben gehad en dat blijkt hier het geval. Rouffaer waagde zich als eerste aan een wetenschappelijke biografie van Multatuli waarvoor hij in 1885 zelfs speciaal naar Nederlands-Indië reisde. Het is merkwaardig dat zelfs in gerenommeerde boeken over Multatuli slechts sporadisch naar Rouffaers onderzoek wordt verwezen, terwijl hij ons toch een groot archief met tal van geschriften en aantekeningen heeft nagelaten. Dat hangt ongetwijfeld samen met het uitermate priegelige handschrift van de geleerde die ook nog eens al zijn reisverslagen in piepkleine aantekenboekjes schreef. Zelfs zijn vrienden ontzag hij niet in zijn neiging om op elke lege plek van een vel papier nog een paar woorden te krabbelen. Wanneer een briefkaart in horizontale richting vol was, schreef hij gewoon in verticale richting verder, dwars door zijn eigen handschrift heen.

Maar Rouffaer ging nog verder dan zijn Multatuli-speurwerk. Hij toonde zich ook bereid om als sponsor van Multatuli op te treden. Daarover later meer. Eerst iets over Rouffaer zelf

Rozeleger

De Rouffaers vormden een familie van binnenschippers en kwamen oorspronkelijk uit het Belgische Luik.1 Via onder andere de Maas en de IJssel zochten ze het letterlijk hogerop en zo gebeurde het dat Benjamin Rouffaer, de vader van Gerret Pieter, zich in Kampen vestigde. Hij werkte ook als kapitein van de koopvaardij, maar stapte over op een aanzienlijk spiritueler en lucratiever beroep: dat van wijnkoper en makelaar in effecten.

In die beide beroepen bleek hij zo succesvol dat hij zijn kinderen een flink vermogen naliet. Vader Rouffaer trouwde ook op stand: met Johanna Bondam, de dochter van een kantonrechter. Samen kregen zij zes kinderen van wie twee jongetjes zeer vroeg overleden. Ook Benjamin werd niet oud; hij stierf toen zijn enige overgebleven zoon nog geen zes jaar was.

Gerret Pieter groeide op in het gezelschap van zijn moeder en drie oudere zussen, die allen met beroepsmilitairen zouden trouwen. Rouffaer ging naar de hbs in Kampen. Hij besloot vervolgens mijningenieur te worden en schreef zich in aan de Polytechnische Hogeschool in Delft. Gerret was een bloedserieuze student, maar hij kon daar gelukkig op een heel laconieke manier over schrijven. Zo mopperde hij over de gemiddelde studenten die ettelijke keren pas om vijf uur ’s middags uit hun ‘rozeleger’ opstaan, zodat ze nog net op tijd hun eten naar binnen kunnen werken bij Balkenende, kennelijk de baas van de mensa of de kantine.

Ook zijn vriend Evert Ekker krijgt de wind van voren als hij twijfelt of hij zijn studie wel zal voortzetten. Op 10 november 1878 schrijft Rouffaer hem: ‘Waar in je brief zoo’n beetje doorschemerde, dat jij er namelijk aan dacht om geen examen te doen, is klare nonsens. Je zegt, dat je er nog zooveel moet inpompen; dat zal waarachtig wel waar zijn. Dacht je soms dat je er op je sokken zou komen?’2

Zelf brak Rouffaer zijn studie na twee jaar af. Dat is minder vreemd dan het lijkt. Uit zijn brieven komt hij naar voren als een bijzonder gretige lezer, maar hij verdiept zich voornamelijk in literatuur, kunst en filosofie. Voor de mijnbouw, wat toch zijn vak zou moeten worden, toonde hij veel minder interesse.

In deze periode maakte hij ook kennis met het werk van Multatuli. Hij kwam namelijk tijdens zijn verblijf in Delft in contact met een heel andere groep studenten. Het ging om de jongeren die zich aan de Indische instelling te Delft voorbereidden op een carrière bij het Binnenlands Bestuur in Nederlands-Indië en die het werk van Multatuli als hun leidraad beschouwden. In de jaren tachtig van de negentiende eeuw stonden vrijwel alle toekomstige bestuursambtenaren sterk onder invloed van Max Havelaar. Zij waren vastbesloten om tijdens hun Indische loopbaan het voorbeeld van de idealistische assistent-resident te volgen. Ook Rouffaer besloot zich in het werk van Multatuli te verdiepen.

Na het overlijden van zijn moeder in 1879 erfde hij een fors vermogen, al kon hij daar pas vrij over beschikken wanneer hij meerderjarig was, in die tijd op zijn 23ste jaar. Hij ging bij zijn oudste zuster Carolien wonen op het landgoed Rustoord in Diepenveen, vlakbij Deventer. Echt wonen deed hij daar nauwelijks. Rouffaer maakte een aantal rondreizen door Europa om allerlei kunstschatten te bekijken en vooral om zoveel mogelijk vreemde talen te leren. Het waren ook bijzonder lange reizen, want alleen al in Rome verbleef hij een halfjaar.

Met donderend geluid

In zijn reisverslagen loopt hij vooruit op wat hij later in Nederlands-Indië zal zien. Op 8 november 1879 schreef hij aan zijn vriend, de kunstschilder Willem B. Tholen: ‘Mijn reis nu loopt ook ten einde. […] Maar wat heb ik dan ook al niet gezien, hier in Italië! Milaan, Genua, Pisa, Florence, Rome, Napels, Pompeji en Paestum. In Pompeji ben ik een heele week geweest en heb daar meer dan genoten, en desniettegenstaande ga ik er van hier nog een dag of drie, vier naar toe, zoo prettig is het er. Van Pompeji heb ik ook den Vesuvius bestegen maar wat ik daar genoten heb, zal nooit uit mijn geheugen gaan. Ik heb daar boven bij den krater toch een heelen nacht wakende doorgebracht; hoe het echter was, alles stil en eenzaam om je heen, en daar voor je de rusteloos werkende vulkaan telkenmale met donderend geluid een rookkolom opwerpend door den vuurgloed beneden als gesmolten lava lijkende, terwijl duizenden groote en kleine roodgloeiende steenen door dienzelfden vulkaan worden omhooggeworpen – o, dan voel je je zoo klein en nietig bij zulke natuurkrachten!

Van Pompeji keer ik over Napels naar Rome terug, denk daar nog eenige dagen 39 te blijven, ga dan over Turijn, dat ik nog niet gezien heb, naar Genève, blijf daar ook eenige dagen bij mijn neef en denk dan zoo wat op het laatst van November in Deventer terug te komen.’

Het leren van de vreemde talen ging hem kennelijk goed af, want we lezen nogal eens uitspraken als ‘Nu, Italiaansch heb ik wel zoo wat in ’t snotje’ of ’t Spaansch gaat als een tiet’. Rouffaer keek niet alleen aandachtig naar het landschap, maar ook naar de brieven van zijn vrienden. Vooral Ekker, die zich als ingenieur in het Franse Lyon heeft gevestigd, kreeg er regelmatig van langs.

‘Alleen tracht eens wat minder op een korporaal in Zijner Majesteits leger te lijken door steeds een fout of tien te maken.’ ‘P.S. waarde heer Franschman, inwijden en wijden worden met een (lange) ij geschreven en ik heet Gerret, geen Gerrit. Dat je Basel niet mooi vond, begrijp ik niet. Je hebt natuurlijk niet den fraaien Romaanschen dom en het museum met de unieke, allerprachtigste Holbein-tekeningen gezien?’3

Belangrijker is dat hij zich steeds intensiever bezighoudt met het werk van Multatuli. Hij neemt zich ook voor om de schrijver in zijn Duitse woonplaats Nieder-Ingelheim op te zoeken. Geregeld spoorde hij Ekker aan om diens werk te lezen.

‘Wat Multatuli’s werken betreft heb ik ze nu tot op de laatste deelen van zijn Ideën gelezen; en ook deze zullen mij bekend zijn vóór ik naar Ingelheim kom. Doch ’t schoonste onder alles vind ik zijn 1001 hoofdstukken over Specialiteiten, zijn 3de bundel Ideën en zijn Minnebrieven; daarbij als pamflet, of hoe je ’t noemen wil zijn “Nog eens Vrij-Arbeid”. Dit laatste zal ik mij het genoegen gunnen je te laten toesturen door mijn boekhandelaar Beunk te Deventer; ik hoop dat hij zijn vlugheid ook hier weer eens toone.’4

Tot grotere opoffering geneigd

Na het lezen van een forse reeks boeken van Multatuli besloot Rouffaer om vanuit Rome contact op te nemen met de schrijver. Hij zou hem een opmerkelijk aanbod doen. De toon van zijn brief is een heel andere dan in de correspondentie met zijn vrienden. We zien de bijna 23-jarige Rouffaer hier bijna beven van eerbied voor de veertig jaar oudere auteur, die hij zo bewonderde.

Rome, 11 April 1883
Via Sistina, No. 129, 2^o piano
Den Weledelen Heer
Den Heer Douwes Dekker
Nieder-Ingelheim

Hooggeachte Heer!
Met groote huivering vang ik dezen brief aan; ten eerste uit vrees Uwe ergernis op te wekken, en dan mij belachelijk te maken. Doch de heilige overtuiging dat ik voor mijn eigen hart noch belachelijk schrijven noch belachelijk handelen zal, drijft mij, alle bezwaren over het hoofd te zien. En daarbij, de hartelijke woorden aan ’t einde van Uw naschrift op het ‘Nog eens Vrije Arbeid’, doet mij hopen dat het aantal welwillenden door U op Uw verre van effen levenspad ontmoet, nog niet zoo gering is dat U genoopt zou zijn iedere goede poging van te voren verdacht te heeten.
Laat ik dadelijk dat woord ‘goede’ terugnemen, omdat, zooals ik zelf straks duidelijk zal maken, mijn karakter te onvast is om goed te heeten. Doch ik durf mij gerust onder de welwillenden tellen. Dat ik niet ouder ben en niet eerder ten minste in staat U hulp aan te bieden, is mijn schuld niet doch verdriet mij. En de hulp die ik nu U voorhouden ga, zal én te laat komen, vrees ik, én te bloot stoffelijk zijn om geteld te mogen worden. Doch als betuiging van hoogachting en als teeken dat ik tot andere, grootere opoffering geneigd ben, heeft het aanbod voor mij zijn waarde niet verloren.
Ik kan nu, of liever over een maand of drie, als ik meerderjarig word, beschikken over een kapitaal van 30.000 à 32.000 gulden. Welnu, het derde deel bied ik bij deze U volgaarne aan. Zooals ik reeds zeide: niet genoeg ben ik van mijn karakter verzekerd om U de helft of alles aan te bieden, daarvoor ben ik nog te eigenbatig.
Ik hoop dat het beteren zal. Doch eenige reden heb ik daarvoor ook: gaarne bleef ik eerst een jaar in ’t buitenland om daarna vijf jaar te Leiden te kunnen studeeren in de wis- en natuurkunde […] en daarop nog een jaar in een vreemde mijnstreek te zijn. Na dien tijd wanneer ik dus door kennis en geoefendheid mijn eigen kost zal kunnen verdienen, bied ik U gaarne het nog overgebleven kapitaal aan. Dan, ik vrees dat ik te laat kom; de herhaalde drukken Uwer werken, de poging laatst in den lande om U een van geldzorgen vrijen ouderdom te gunnen, zullen wel veroorzaakt hebben dat mijn aanbod […] als mosterd na de maaltijd komt.
Doch juist, mocht dat het geval zijn, verbind ik mij dan bij mijn terugkeer in het vaderland (September 1884) het genoemde 3de deel te bestemmen voor een door U aan te wijzen doel, óf, wat mij liever zou zijn, tot een fonds om eenige jaren enkele Nederlandsche kunstenaars in Rome te doen verblijven […].
Sterkte tot opwekking in woord ontbreekt mij, tot opwekking in daad voel ik wel eenigen drang in mij. Kan ik dus niet als U, gelukkige, beide vereenigen, zoo moet ik mij met het laatste tevreden stellen.
U zal, helaas, te veel met valsche vrienden kennis gemaakt hebben om elken onbekende onmiddellijk te vertrouwen. Dat ik echter waarachtig meen, wat ik schreef, voel ik. En tevens de verplichting hier boven, echter te rekenen van Sep-

tember 84, daar ik mijn voogd, die tot zoolang het beheer van mijn gelden voert, niet met mijn besluit bekend hoef te maken. […]
Tot midden Juni blijf ik hier te Rome. Mocht het dat U zelf mijn aanbod moest weigeren, zoo vernam ik dit gaarne, omdat ik dan nog nuttige inlichtingen kan nemen, om later mijn tweede verplichting te verwezenlijken.5

Ruim 100.000 euro

Het was een aantrekkelijk aanbod dat Rouffaer aan Multatuli deed. Het bedrag dat hij hem in het vooruitzicht stelde, zou anno 2010 neerkomen op ruim 100.000 euro. Begin juni 1883 schreef Rouffaer hem een tweede brief, opnieuw vanuit Rome, met daarin de aankondiging dat hij Multatuli zou opzoeken om hem mondeling zijn dank voor diens werk te kunnen betuigen. Haast met dat bezoek had Rouffaer niet, want hij liet de schrijver weten dat hij pas ruim een jaar later, in juli of augustus 1884, op weg naar huis in Nieder-Ingelheim zou verschijnen.

Mede daarom is het niet zo vreemd dat Multatuli niet zoveel vertrouwen had in het gulle aanbod van zijn jonge bewonderaar. In een brief van 22 juni 1883 aan mevrouw G.C. de Haas-Hanau liet hij weten ‘dat ik onlangs ’n brief kreeg van iemand die zich (tydelijk?) te Rome ophoudt en die me 10.000 gulden aanbiedt. Ik heb vriendelyk bedankt. Natuurlyk, daar ik den man volstrekt niet ken, en dus die verplichting niet op my mag laden. Maar de bedoeling (als hy ’t meende ten minste, want wie verzekert me dat het geen mystificatie is?), nu, de bedoeling schynt goed te zyn.’6

Van dat bezoek aan het huis van Multatuli in Nieder-Ingelheim zou het niet komen. Een van de opvallendste karaktertrekken van Rouffaer was dat hij gewoonlijk zo veel hooi op zijn vork nam dat er nogal eens een baal van afviel. Aan de voorgenomen studie wis- en natuurkunde in Leiden begon hij zelfs niet eens. Wel publiceerde hij een aantal artikelen over klassieke Nederlandse schilderijen in buitenlandse collecties.

In de brieven aan zijn vrienden liet hij meer dan eens weten dat aan de zaak van Multatuli recht moest worden gedaan. Maar hij wist kennelijk nog niet hoe hij dat zou aanpakken. Hij ging voorlopig door met Europese kunstreizen, soms in gezelschap van zijn oudste zuster Carolien, die aan een ernstige ziekte leed. Hier kwam pas een eind aan in het voorjaar van 1885. In een kort briefje aan Ekker gaf Rouffaer de reden op: ‘Vanmiddag om een uur stierf mijn zuster Carolien, het liefste en innigste wat ik had.’7

Hij besloot als afleiding een reis naar Nederlands-Indië te maken.

Lekker als kip

Eind juli vertrok hij vanuit Rotterdam met het clipper-fregat De Voorlichter. Dat was destijds het grootste houten zeilschip van ons land, gebouwd door Jan Smit, niet uit Volendam maar uit Slikkerveer. De Voorlichter had de overtocht naar Bata-

via al eens in 72 dagen afgelegd, maar ditmaal zou de reis langer duren. Rouffaer betaalde voor de passage vierhonderd gulden, wat nu neerkomt op het tienvoudige.8

Na een avontuurlijke reis kwam hij op 5 november 1885 aan in Tandjoeng Priok, de haven van Batavia. Op 10 november schreef hij aan zijn vriend Evert Ekker: ‘Enfin, ik ben lekker als kip. De zeereis wou zeker ook tot in alle bizonderheden mij het zeeleven doen kennen; het had weinig gescheeld of de “Voorlichter” was met man en muis vergaan. Twee goddelooze stortzeeën veegden bij een hevige storm het heele achterschip schoon; en ’t was alleen aan het hechte schip te danken, dat niet het heele achterdeel open werd geslagen, en ’t zich bepaalde tot een paar gaten, en het lijfhout (dat wil zeggen het verband) gedeeltelijk weg. Eén dode, één met een gebroken been, en wel vijf andere min of meer zwaar gekwetst.

Enfin, we zijn er, en ik heb geen haar op mijn hoofd dat de zeereis berouwt.’

Van een hecht schip was bij de aankomst geen sprake meer. De Voorlichter, die voor het vertrek nog 90.000 gulden waard was, werd na de reis afgekeurd en voor zesduizend gulden verkocht aan een Arabier voor de sloop. Het betekende een roemloos einde.

Een ontzettende treurmare

Rouffaer had zich voorgenomen om een jaar lang door Indië te reizen, maar hij zou die termijn telkens met een nieuw jaar verlengen. Hij verbleef voornamelijk op Java, waar hij veel archiefonderzoek deed en met zoveel mogelijk mensen sprak: met bestuursambtenaren, mijningenieurs, planters en ondernemers.

Hij vatte al spoedig het plan op om een wetenschappelijke studie over Multatuli

te schrijven. Letterlijk alles wat met Multatuli en zijn Max Havelaar te maken had, zocht hij uit, als een ware Sherlock Holmes. Rouffaer realiseerde zich namelijk dat de gebeurtenissen in Lebak, die de grondslagen voor Max Havelaar vormden, amper dertig jaar geleden hadden plaatsgevonden.

Door zijn grote ijver ontmoette hij veel mensen die de befaamde assistent-resident zelf hadden meegemaakt en hem op basis van eigen ervaring de nodige inlichtingen konden verschaffen. Mogelijk wilde Rouffaer na zijn terugkeer naar Europa alsnog doorreizen naar Nieder-Ingelheim om Multatuli zijn studie voor te leggen. Dat zou echter niet gebeuren, want eind februari 1887 ontving hij het bericht dat de schrijver gestorven was. Rouffaer reageerde direct met een brief aan zijn weduwe Mimi.

Mevrouw!
Moeilijk kan ik nalaten U mijn bittere rouw te betuigen bij den vreeselijken slag die U trof. Ik waag het niet mij den omvang van Uw leed te denken; doch ik voel behoefte U mede te delen hoezeer Multatuli’s dood voor mij een ontzettende treurmare was.
Het innigst griefde mij wel dat hij heen is gegaan zonder dat iemand in Nederland den moed blijkt bezeten te hebben om een waarachtige, van haar eigen ongereptheid zich bewuste kritiek het leven te schenken. Een kritiek die haar

beste had trachten te geven van dat onpartijdige standpunt waarop een onderwerp als Multatuli’s leven en sterven moet geoordeeld worden.
Zo innig graag had ik zulk een beoordeeling nog zien verschijnen vóór zijn dood: het zou zulk een weldaad zijn geweest voor Nederland vooral, dat dan geen felle wroeging zou voelen knagen nóóit tijdens Multatuli’s leven aan Multatuli recht te hebben gedaan!
En daarom is met zijn dood een illusie mij weggenomen. Al moge het zijn

dat juist zijn sterven menigeen in staat stelt een onpartijdiger standpunt zich te veroveren, nóóit zullen de Nederlanders het heerlijk gevoel kunnen hebben met open gelaat en gewasschen handen Multatuli tegemoet te zijn getreden. Nooit voor hun lange zwijgen hem nog een boek te hebben aangeboden waarin zij op die eerlijke wijze als het gemoed wil, met hem hadden getracht af te rekenen; schuld belijdende zeker voor een goed deel, zich reinigend wellicht voor een ander.

Zij hebben de gelegenheid laten voorbijgaan; nu heeft hen de gelegenheid verlaten.
En juist dit stemt mij droevig in de hoogste mate. Ik was toch bezig te beproeven wat mijne krachten vermochten; sedert November 1885 reisde ik in Indië rond, en was reeds na eenige maanden ontbolstering bezig alles omtrent de Havelaar-zaak en meer nog omtrent den invloed van Multatuli op de koloniën bijeen te verzamelen. Sedert November 1886 bovendien was ik begonnen met het neerschrijven van fragmenten die deel zouden uitmaken van mijn studie over Multatuli’s inwerking zoo op Nederland als op Nederlandsch-Indië. In de laatste helft van 1888 in Holland terugkeerend, hoopte ik mijn arbeid in het midden van 1890 uit te geven.
Was het té egoïstisch te hopen dat Multatuli – dertig jaren na de verschijning van zijn Max Havelaar! – tot zolang mocht leven?
Mevrouw! Wil het rouwbeklag aannemen van iemand die veel geleerd en veel genoten heeft van Uwen afgestorvene; en die, als het vergund was geweest, had willen beproeven nog tijdens Multatuli’s leven hem met een eerlijke kritiek open te gemoet te treden.
Mijn plan blijft. Mijn werk zal op den eens bepaalden tijd hopelijk verschijnen. Hoef ik U echter te zeggen welke illusie mij ontnomen is? Wil nogmaals, Mevrouw, het bittere, bittere medelijden aannemen van wie zich tekent
Uw dw. dr. G.P. Rouffaer9

Te doldriftig

Die biografie zou nooit verschijnen en blijven steken in een aantal fragmenten en een grote hoeveelheid aantekeningen. Waarschijnlijk was Rouffaers studie te breed van opzet als gevolg van zijn onoverwinnelijke belangstelling voor details.

Het neemt niet weg dat hij belangrijke getuigenissen noteerde, zoals die van een commies op het Residentiekantoor. Deze vertelde hem dat resident Brest van Kempen een gunstig rapport over Multatuli had geschreven. Hij achtte zijn assistent hoogstaand en bekwaam, maar oordeelde dat hij ‘te doldriftig’ in de uitvoering was.

Andere getuigen wezen erop dat de regent, met wie Multatuli in conflict kwam, wel degelijk recht had op de onbetaalde levering van buffels, vanwege zijn hoge adellijke afstamming. Op basis van hun uitspraken stelde Rouffaer vast dat de assistent-resident wel degelijk fouten had gemaakt. Die werden veroorzaakt doordat Multatuli onvoldoende inzicht bezat in het adatrecht en in de bijzondere toe-

standen die er in zijn afdeling Lebak en de residentie Bantam bestonden.10 Het voert te ver om hier nu nog verder op in te gaan.

Die bijzondere agrarische situatie in Bantam bracht Rouffaer ertoe zich nader in de agrarische verhoudingen en het grondbezit op Java te verdiepen. Zoals gezegd stelde hij telkens zijn terugkeer uit om verder te gaan met zijn onderzoek. Dit ging echter ten koste van zijn gezondheid. Uiteindelijk dwong een hevige malaria hem om in 1890, na een verblijf van vijf jaar in de archipel, naar Europa te vertrekken.

Na een herstelperiode van ruim vier jaar, die hij in Spanje doorbracht, ging Rouffaer zich actief bezighouden met het verzamelen van Indische publicaties, kunstvoorwerpen, foto’s en landkaarten voor het kitlv. Hij stelde belangrij ke catalogi samen en publiceerde een groot aantal artikelen over Hindoe-Javaanse oudheden.

Een negenoog

Deze werkzaamheden mondden uit in een nieuwe Indiëreis, die in april 1909 zou beginnen en ruim twee jaar zou duren. Ditmaal ging hij ook naar onder andere Sumatra, Malakka, Borneo, Portugees Timor en de Filippijnen.

Te paard of op de fiets maakte hij heel wat uitgebreide verkenningstochten. Zijn gezondheid spaarde hij daarbij niet, want uit zijn reisverslag blijkt dat hij zelfs met een negenoog – een even gecompliceerde als pijnlijke steenpuist – op zijn achterwerk nog op de fiets klom. Hij verrichtte een groot aantal aankopen voor het kitlv en bracht ook een bezoek aan de toenmalige gouverneur-generaal J.B. van Heutsz. In het najaar van 1911 kwam hij, opnieuw ernstig ziek, weer in Europa aan.

Voor zijn verdiensten voor de studie van Nederlands-Indië ontving Rouffaer uiteindelijk een eredoctoraat van de Leidse universiteit in de letteren en wijsbegeerte. Dat gebeurde op 13 oktober 1921, ruim zes jaar voor zijn dood.

 

De zeer zorgvuldige transcriptie van Rouffaers teksten dank ik aan Anna Kruip.

Sein post

Hein Aalders
Schierbeek op Formentera

formentera – ‘Het eiland der rustigen’ werd het genoemd. Tegenwoordig is het er in de zomer net zo druk als op Ibiza of elk ander toeristisch Middellandse-Zee-eiland. Op Formentera had Bert Schierbeek (1918-1996) een huis. Een van zijn dichtbundels gaf hij de naam van dit eiland mee en in de rest van zijn werk keren de sporen van deze droge puist in het onmetelijk blauw van de Middellandse Zee met enige regelmaat terug.

Hij belandde ruim een halve eeuw geleden op Ibiza, in de zomer van 1957 in het voetspoor van Jan Gerhard Toonder, de eerste Nederlandse schrijver die zich op het Baleareneiland vestigde. Toonder, door Mulisch later ‘de goedaardige Godfather’ van het eiland genoemd, had de tip gekregen van de schilder Ernst Vijlbrief die er weer geregeld kwam op aanraden van de Duitse expressionistische schilder Heinrich Campendonk, sedert 1935 hoogleraar monumentale kunsten in Amsterdam.

Schierbeek was net voor de tweede keer getrouwd. Met stewardess Margreetje van Zutphen ging hij op huwelijksreis naar Spanje. Ze reden in het autootje van architect en vriend Jan Rietveld en diens vriendin Chrisje Voûte mee. Ook Rijk de Gooyer had gezegd dat ze naar Ibiza moesten gaan. Daar kwam het jonge echtpaar terecht in Villa Pityusa, met zo’n schitterend uitzicht ‘alsof God het zelf getekend had’, aldus Schierbeek. Cees Nooteboom zou enige maanden later hun voorbeeld volgen, toen hij er met zijn kersverse bruid Fanny Lichtveld neerstreek. Het bleek het begin van een stroom Nederlandse schrijvers en kunstenaars naar het eiland, van wie de bekendsten Claus, Mulisch en Jan Cremer waren.

Deze geschiedenis is al lang geschreven, het uitvoerigst door vn-journalist Gerard Mulder in Escritores y pintores holandeses en las pitiusas 1957-1964 (Ibiza 2002; Spaans-Engelse uitgave), eerder, minder uitgebreid, verschenen als Vrij Nederland-bijlage no. 23 van 9 juni 1984, later, uitgebreider, onder de titel Literair Ibiza (Amsteram 1989).

 

Een paar jaar later maakten Bert en Margreetje een uitstapje naar het kleine buureiland Formentera. Ze vonden het er ‘direct zó mooi, zo lieflijk… Er was toen nog vrij veel bos, overal zandweggetjes, héél primitief. Een bevolking van vissers en boeren. En maar één hotelletje: Fonda Pepe in San Fernando.’ Ze legden al hun geld bij elkaar om op dat stille eiland een eenvoudig huis neer

te zetten. In 1963 kocht Schierbeek voor een paar duizend gulden een stuk grond van 3000 m², vlak bij San Fernando, en liet Jan Rietveld een ontwerp maken. In de volksmond kreeg het huis de naam Ca’n Xirnbeck. Niet lang daarna volgde zijn uitgever en werkgever Geert Lubberhuizen – Bert was redacteur van uitgeverij De Bezige Bij – door een paar kilometer richting Es Pujols een huis te laten bouwen door Han Wessing, met zowel binnen als op het buitenterras een open haard. Bert wijdde aan de bouw daarvan een gedicht: ‘de wens wordt getekend met vensters en deuren/ alles open en dicht/ vuur van binnen/ vuur van buiten/ de wens wordt gebouwd vol vensters en deuren’. Ook televisieregisseur Erik de Vries en zijn vrouw, de balletpedagoog Hans Snoek, vestigden zich op het isla tranquila.

De rest van de Nederlanders, voor het merendeel afkomstig uit de scene van het Amsterdamse Leidseplein, bleef voor kortere of langere tijd op Ibiza. De meesten kwamen daar vakantie houden, brachten hun grote ego mee en gedroegen zich en groupe niet veel anders dan de gemiddelde Nederlander die plezier maakt aan welke kust van de Middellandse Zee ook. Maar waar de meesten aangetrokken werden door de zon, de ongelooflijk lage kosten in het levensonderhoud en de pittoreske aanblik van het eiland en zijn bewoners, en het daarom niet langer dan één bezoek of hooguit een paar jaar uithielden, viel Schierbeek op Fermentera voor de ruigheid van het landschap en bleef er tot zijn dood elk jaar terugkomen. Hij was van dat Spaanse droge landschap, nu omsloten door de steeds weer andere kleur van de zee, gaan houden en had besloten er zich een deel van het jaar te vestigen om er te werken, meestal ’s winters. In Amsterdam kon hij zich tussen al zijn vriendschappen niet goed concentreren. Werken

deed hij dus op Formentera. ’s Ochtends zwemmen, ’s middags schrijven. Met de stapel aantekeningen die hij in Amsterdam had gemaakt ging hij aan de slag. Volgens de collagetechniek vlocht hij ongelijksoortige tekstfragmenten aan elkaar. Willekeurig, zo lijkt het op het eerste gezicht, maar na verloop van tijd ontdek je een zekere structuur. Een criticus omschreef hem eens als een morgenster die in de vroege ochtend de vuilnisbakken afschuimt naar materiaal dat hij kan gebruiken. Proefondervindelijk proza noemde hij het zelf.

Het was niet voor het eerst dat Bert Schierbeek Spaanse grond bezocht. Met een vriend uit het verzet, Arnold de Bijll Nachenius, was hij al in 1951 naar Sevilla gegaan, min of meer om zijn eerste huwelijk met Frieda Koch te vergeten. Hij had zelfs al drie boeken over het land geschreven, Op reis door Spanje (1952), met pentekeningetjes van Lotte Ruting, Spanje, land en volk (1955, met foto’s van Nico Jesse) en Hart van Spanje (1956, foto’s van Cas Oorthuys). Bij zijn bezoek aan Granada was hij gevallen voor de lyriek van Lorca. Zijn Spaanse indrukken had hij literair verwerkt in De andere namen (1952): ‘Vicente Garcia deed open […]/ hij lachtte en bood mij de wijn van een vuur en een warm bed/ er was een gesprek/ hij knikte en zei Goya woonde hier ook’.

Maar Spanje was in die tijd een dictatuur. Hoe was het mogelijk niet alleen een fascistisch land als het Spanje van generaal Franco te bezoeken, maar vooral er te gaan wónen, ook al was het niet het hele jaar? Schierbeeks antwoord luidde: ‘Dit volk is door geen regering klein te krijgen en het is dit volk dat mijn hart volledig heeft.’ Hij en andere eilandbewoners uit het noorden verzekerden dat de Pityusen, zoals de twee




kleinste Baleareneilanden Ibiza en Formentera worden genoemd, een ballingsoord voor de gevangenen van Franco waren. Er woonden dus voornamelijk goede mensen. Toch hadden er zich ook mensen met een duister verleden gevestigd. Jan Cremer leerde op Ibiza Otto Skorzeny kennen, de Oostenrijkse ex-ss-officier die in opdracht van Hitler Mussolini had helpen ontsnappen, en verkocht een paar schilderijen aan hem. Op Formentera woont nog steeds de Duitse ex-ss-er Cactus John, in onmin samen met zijn dochter. Er vestigden zich ook Amerikaanse legerdropouts, met een crimineel verleden.

Schierbeek had sinds zijn eerste bezoek aan het Iberisch schiereiland zichzelf Formaterenc geleerd, net als het Ibizenco (of Eivissenc) een dialect van het Catalaans. Hij kon zich nu makkelijk met de eilandbewoners in hun eigen taal verstaan. De klankgevoelige dichter genoot van die gesprekken en zoog de taal als een spons in zich op.

Het Catalaans is trouwens weer helemaal terug op het eiland, waar het onder Franco verboden was. Openbare aanduidingen in het Formaterenc zag je dan ook niet. Nu is het de eerste taal en staat alles er in het Spaans achter, San Ferran / San Fernando, San Francesc / San Francisco, ca’n / casa.

Rond 1960 was het toerisme nog niet op Formentera gearriveerd. De bevolking leefde van visvangst, landbouw en zoutwinning. Veel mannen waren naar de vaste wal vertrokken, op zoek naar werk. De achtergebleven vrouwen namen veel werk over. In hun donkere rokken, getooid met grote rieten hoeden waaronder een zwarte doek over weer een donker jak viel, putten ze water, leidden de muilezels en bestierden de zoutwinning. Elektriciteit en gas waren er niet, men kookte op houtskool. Cees Nooteboom, die het eiland eens vanuit zijn tijdelijke domicilie op Ibiza bezocht, berichtte op 1 maart 1958 in Elseviers Weekblad dat op Formentera de elektriciteit in handen was van een priester, die als enige over een motor beschikte die elektriciteit kon opwekken. Pepe de eigenaar van de herberg Fonda Pepe, naast de kerk, wilde ook graag stroom hebben maar hij bleef zijn carbidlampen ophangen zolang de vete tussen hem en de pastoor voortduurde. De geestelijke wou




eten in ruil voor elektriciteit, ‘gelijk oversteken, maar Pepe wou niet, vandaar het carbid’.

Bert en Margreetje kregen zo nu en dan een groot blok ijs om hun etenswaar koel te houden. De man die het ijs op z’n fiets kwam brengen werd dan uitgenodigd voor een glaasje van het een of ander en als hij dan eindelijk weer verder wilde met z’n ijs, resteerde enkel nog een plas water onder z’n bagagedrager.

Terwijl er niet veel uit de handen van de Nederlandse schrijvers op Ibiza kwam dat het publiceren waard was, op een paar dagboekfragmenten van Mulisch (Het narrenschip), een magere roman van Claus (Schaamte) en Nootebooms roman De ridder is gestorven na, zette Schierbeek zich elke winter op Formentera aan het werk. Hij en Margreetje hadden geen zin om zich bij het literaire wereldje aan te sluiten. Cees wilde ’s ochtends al afspreken waar er ’s avonds gegeten ging worden. ‘Daar hadden wij geen zin in… Ik dacht eerst leven. En dan literatuur. Misschien.’ Zei Schierbeek.

Hij moet in het landschap van het eiland iets herkend hebben van de Oost-Gro-

ningse kleigronden waar hij opgroeide. Beerta werd Formentera, en de plattelanders uit zijn jeugd, zoals zijn opa en oma Cezar, oom Koos en tante Pie, beschreven in het tweede drieluik Weerwerk, Betrekkingen en Binnenwerk (1977-1982), kon hij moeiteloos inruilen voor de landelijke types waartussen hij ging wonen en met wie hij bevriend raakte, de fietsenmaker, de visser, buurvrouw Eulalia. ‘Misschien dat mijn goede contact met Spanjaarden, die toch voor stug en terughoudend doorgaan, te maken heef met mijn boerenafkomst!’ Hugo Claus zei over Schierbeeks poëzie: ‘Soms is zijn poëzie doeltreffend, aangrijpend, maar soms ook blijven het karige woordverschuivingen. Armoede en soberheid liggen dicht bij elkaar.’

Zijn werk met de vele anekdotes doet mij denken aan de vertelpoëzie van Cesare Pavese. In diens Werken is vermoeiend wordt het leven op het land op een zelfde manier opgeroepen, in langzame, rustige verhalen, miniatuurtjes. Pavese beschrijft in het bekende ‘De zeeën van het zuiden’ een avondwandeling heuvelopwaarts. Twee mannen kijken terug op hun leven, ook letterlijk naar beneden: op hun dorp, en naar de toekomst: ‘van de top kun je in heldere nachten/ de weerschijn zien van de verre vuurtoren/ van Turijn. “Jij die in Turijn woont…”/ zei hij “… maar je hebt gelijk. Je moet je leven leven/ ver van het dorp: je plukt er de vruchten van, je geniet/ en later, als je terugkomt, zoals ik toen ik veertig was,/ is alles nieuw”’. In De andere namen van Schierbeek lees je bijvoorbeeld: ‘de Spanjaarden hadden honger en geloof en mooie namen: Calderon de la Barca heette een gewone locomotief/ en wat er omging in de gebogen schouders der schrale boeren/ de honger binnen de isolatie der bergen/ de horizon




ver boven het zicht/ de wegen boven de zee/ en de vrouwen die vruchten aanboden en meereden/ seras un perfecto amigo zeide José Montes Navaza in de Rua Nueva/ en bij Tapia in Asturië is een hollands schip vergaan 16 jaar geleden/ de Woealkenburch zei Pedro met een mond vol jamón’.

 

In 1971, kort na het auto-ongeluk waarbij Margreetje om het leven kwam, nam hij filmer Johan van der Keuken mee, om hem het traditionele, rurale patroon van het eiland te laten zien, waar Van der Keuken naar op zoek was. Het leverde prachtige beelden voor de documentaire Bert Schierbeek/De deur op: Bert, zo vertelde de filmer later, ‘regelde verschillende locaties. De slager bracht achter op de brommer een schaap dat door Eulalia geschoren werd. Daarna werd het geslacht door een lief klein vrouwtje met kraaloogjes. Met een enorm mes sneed ze het beest koelbloedig de keel af. Op Cap Barbaria konden we opnames maken in een ouderwetse boerderij: primitieve melodieën neuriënd voedde de boerin haar kind.’

Schierbeek was er voor het eerst weer, sinds de dood van Margreetje. Als in shock schreef hij het boek Inspraak (1970) af, in de beproefde collagetechniek die hij sedert Het boek Ik hanteerde. Het slot hiervan staat in

het teken van het ongeluk, dat hij steeds opnieuw, telkens anders, beschrijft. Maar daarna kon hij lange tijd geen pen meer op papier krijgen. Op Formentera bezocht hij de plekken waar hij samen met zijn vrouw kwam. Hij beschreef het in het gedicht ‘de boom’: ‘toen ik deze zomer hier kwam/ zag ik dadelijk dat die ene pijnboom/ waaronder wij altijd zaten/ geknakt was/ door een valwind, zei Juan/ en ik dacht die zal wel doodgaan/ maar Pepe zei/ die blijft wel leven/ pijnbomen sterven heel moeilijk/ hij leeft nog’.

Toen verscheen De deur (1972), in feite Schierbeeks poëziedebuut, werk dat als een stop van de fles was geschoten. Verzen waarin hij het verlies en zijn herinneringen aan Margreetje onder woorden probeerde te brengen. De bundel betekende een nieuwe doorbraak bij een groter publiek. Een gedicht als het litanieachtige ‘maar we zouden niet vergeten’ zal daar zeker toe bijgedragen hebben. Er verschenen nog twee bundels poëzie. ‘Het schrijven van poëzie heeft mij veranderd,’ vertelde hij ooit aan Jan Brokken. Hij ging geconcentreerder schrijven, de eigenzinnige, rommelige, zelfbedachte typografie verdween.

In 1984 verscheen de dichtbundel Formentera, waarin behalve natuurindrukken ook weer de personages uit eerder werk terugkeren. Zo is daar de fietsenmaker: ‘zeg je dag/ zegt hij dag/ een glinstering in/ zijn ogen en ziet hij/ op al die pedalen/ totaal verlicht al die/ benen en vanaf het zadel/ al die dijen die opwaaiende/jurken en wat daaronder zit/ en hij vermoeden moet’. Er is de visser die hem aan A. Roland Holst doet denken: ‘de visser woont/ alleen/ met zijn schim/ zijn hond/ in een hut/ alleen/ aan zee’.

Ook in Door het oog van de wind (1988), dat de beproefde vorm van nevenschikkende poëzie- en prozateksten van Weerwerk en De andere namen weer opneemt, duiken de eilandbewoners van Formentera op. Het zijn personages in de wereld van Bert Schierbeek met wie hij samenleeft. Daar is José, die maar niet kan besluiten de zak katjes waarmee hij loopt in zee om te brengen, omdat hij sombert over zijn eigen gezondheid. En diens vrouw Eulalia, die heeft leren lezen schrijven van Berts huidige echtgenote Thea Tulleken. Hun dochter Pilar, directeur van twee scholen; ze knipt het haar van de dichter. Pep’ Tuet, de kapitein die jarenlang de veerboot Joven Dolores tussen Ibiza en Formentera voer. Ze gaan naar zijn sterfhuis: ‘je schudt de handen van de/ familie en je zegt zoals ze/ tegen jou zouden zeggen// “lo siento mucho” / ik condoleer u/ “y muchos años para Usted” / en nog vele jaren voor u’.

Al die personages hebben niet tot doel een excentrieke couleur locale aan het werk te verlenen maar dienen er toe de mens in al zijn facetten te leren kennen. Zelf omschreef Schierbeek het thema van zijn werk eens als volgt: ‘Schrijven is een vorm van mens-worden, schrijven is zelfrealisatie en je zelf zie je het best in verhouding met anderen.’ Het is ‘een ontdekkingstocht die ver voor het eigenlijke schrijven begint, schrijven is maar een klein deel van het leven en het leven is maar een klein deel gevuld met het handwerk schrijven’. Schrijven blijft een avontuur, het ene woord haalt het andere aan, de ene gedachte stimuleert de andere ‘en het enige dat je duidelijk voor ogen staat is de conceptie van het werk, maar die is pas verwezenlijkt als het boek klaar is’. Gevraagd naar de rode draad in zijn oeuvre antwoordde hij: ‘De adem, de stem van de




mens. Zijn levensritme op aarde. De cyclus die hij volbrengt vanuit de schoot van de moeder tot in de schoot van de aarde.’ In de ontwikkeling van zijn werk constateerde hij een steeds nauwer omcirkelen van het thema, reden waarom zijn boeken ook steeds geconcentreerder werden en ten slotte tot de ijle poëzie van Vlucht van de vogel (1996) leidden, een gang die niet los te zien is van zijn belangstelling voor het zenboeddhisme.

 

Halverwege het eiland staat Schierbeeks tweede huis. Na de dood van Margreetje vond hij troost bij hun vriendin Thea Tulleken, die bij hen in huis op de Koninginneweg in Amsterdam woonde na haar scheiding. Ze had ook een huisje op Formentera. Ze besloten het huis waar hij met Margreetje zoveel herinneringen deelde van de hand te doen. Thea werd zijn nieuwe vrouw en Bert trok in het huis halverwege het eiland. Je had er uitzicht tot alle hoeken van het ei-

land. Nu is er door begroeiing en muren nog maar weinig van dat uitzicht over. In de flinke tuin staan grote agaven, een bloeit er met een torenhoge bloemensteel, een ander is geknakt. Cactussen groeien overal, er staat een cisterna, het schaarse water komt hier uit de put. Van de weg klinkt het voortdurende geraas van verkeer: vrachtwagens, auto’s en vooral scooters met badgasten op weg naar een van de vele strandjes.

Binnen is het koeler dan op het terras. Rechts in de kleine woonruimte staat het bureau van Bert, met al z’n spullen er nog op, een rijtje boeken, pennen en parafernalia. Erboven Ed van der Elskens grote kleurenfoto van Schierbeek met Karel Appel uit A beast drawn man, zeven litho’s van Appel met teksten van Schierbeek uit Het dier heeft een mens getekend (1960) in een grote map uitgegeven door De Bij. Karel Appel haalde bij Geert Lubberhuizen het onderste uit de kan wat de financiële vergoeding betrof en gaf na de geslaagde transactie zijn aandeel aan Bert. Daarnaast een krantenknipsel met de paginagrote gelukwensen van een Spaanse krant voor de dichter Rafael Alberti die die dag 96 wordt, zoals alleen landen die trots zijn op hun schrijvers doen: ‘marinero en tierra, junto al mar; en su inmortal bahía gaditana’ (matroos op het land, dichtbij zee; in zijn onsterfelijke Baai van Cádiz). Op de deur hangt een poster van een gouache van Lotti van der Gaag met een citaat uit Weerwerk: ‘Soms blijft een vogel zitten / maar nooit lang / dan tikt ie met zijn vleugels tegen de lucht / en vliegt weg / hij valt niet / hij tikt / en weg is ie’. Boven de deur hangt en mooi klein werkje van Lucebert. In de boekenkast staan Berts boeken naast elkaar, maar in het goede gezelschap van Brodsky, Ter Balkt, Campert, Ponge, Shinto en Stitou.




tou. Door het kleine raampje boven de gootsteen zie ik in de blikkerende zon het dorre land met daarachter het blauw van de zee. Ik kijk door het oog van de wind. In de bundel met die naam geeft Schierbeek aan het slot een mooi beeld van de manier waarop hij kijkt. ‘Toen er nog geen glas was maakte men een gat in de muur in de vorm van een oog. En omdat de wind erdoor naar binnen woei werd dat gat in het engels wind-eye genoemd. Later werd het window. In het Nederlands hebben we het oog van de windhoos: Het centrum van de slurf, waarin het windstil is. Men kan ook een schip op het oog van de wind leggen, met de neus in de wind. Vandaar: Door het oog van de wind.’

 

Over de okergele aarde van de onverharde weg peddel ik op het hete middaguur rustig van het huisje van Bert en Thea naar de villa onder de pijnbomen van Geert Lubberhuizen. Ik fiets langs een vreemd natuurlijk bouwwerk, een bosje vijgenbomen, bijeengebonden en gestut door palen, die dienst doen als schaduwdak voor de schapen en geiten:

In de verte glinstert de zee. De zee waarover Berts as verstrooid is. Thea heeft het beschreven. Zij en hun geliefden op het eiland, autochtonen en allochtonen, daalden het pad van hun huis naar zee af. ‘Iedereen nam een handvol as en strooide die uit. Soms waaide je terug, alsof je nog even blijven wilde. Maar eenmaal in het water nam een golf je meteen mee.

Toen strooiden we de bloemen achter je aan. De kinderen als eersten. Heel veel bloemblaadjes van de bougainvillea, zo mooi rood. Ze dreven af als een guirlande. En ineens sprong er een grote vis omhoog uit het water over de bloemen heen. We zagen het allemaal, zij die boven stonden en wij beneden.

We klauterden terug over de rotsen, nu zonder jou, en we gingen naar het terras van Eulalia en Pilar, waar we veel praatten in veel talen en herinneringen ophaalden en wijn dronken en tapas aten en de baby van Nicole knuffelden.

De duiven en meeuwen en andere vogels vlogen over ons heen, zoals altijd, en de kinderen speelden met de honden.

De volgende dagen ontmoette ik nog heel veel mensen die zeiden: “Lo siento mucho y muchos años para usted”.’

 

Met dank aan Thea Schierbeek, die ook de illustraties verschafte.

Sein post

Hein Aalders
Schierbeek op Formentera

formentera – ‘Het eiland der rustigen’ werd het genoemd. Tegenwoordig is het er in de zomer net zo druk als op Ibiza of elk ander toeristisch Middellandse-Zee-eiland. Op Formentera had Bert Schierbeek (1918-1996) een huis. Een van zijn dichtbundels gaf hij de naam van dit eiland mee en in de rest van zijn werk keren de sporen van deze droge puist in het onmetelijk blauw van de Middellandse Zee met enige regelmaat terug.

Hij belandde ruim een halve eeuw geleden op Ibiza, in de zomer van 1957 in het voetspoor van Jan Gerhard Toonder, de eerste Nederlandse schrijver die zich op het Baleareneiland vestigde. Toonder, door Mulisch later ‘de goedaardige Godfather’ van het eiland genoemd, had de tip gekregen van de schilder Ernst Vijlbrief die er weer geregeld kwam op aanraden van de Duitse expressionistische schilder Heinrich Campendonk, sedert 1935 hoogleraar monumentale kunsten in Amsterdam.

Schierbeek was net voor de tweede keer getrouwd. Met stewardess Margreetje van Zutphen ging hij op huwelijksreis naar Spanje. Ze reden in het autootje van architect en vriend Jan Rietveld en diens vriendin Chrisje Voûte mee. Ook Rijk de Gooyer had gezegd dat ze naar Ibiza moesten gaan. Daar kwam het jonge echtpaar terecht in Villa Pityusa, met zo’n schitterend uitzicht ‘alsof God het zelf getekend had’, aldus Schierbeek. Cees Nooteboom zou enige maanden later hun voorbeeld volgen, toen hij er met zijn kersverse bruid Fanny Lichtveld neerstreek. Het bleek het begin van een stroom Nederlandse schrijvers en kunstenaars naar het eiland, van wie de bekendsten Claus, Mulisch en Jan Cremer waren.

Deze geschiedenis is al lang geschreven, het uitvoerigst door vn-journalist Gerard Mulder in Escritores y pintores holandeses en las pitiusas 1957-1964 (Ibiza 2002; Spaans-Engelse uitgave), eerder, minder uitgebreid, verschenen als Vrij Nederland-bijlage no. 23 van 9 juni 1984, later, uitgebreider, onder de titel Literair Ibiza (Amsteram 1989).

 

Een paar jaar later maakten Bert en Margreetje een uitstapje naar het kleine buureiland Formentera. Ze vonden het er ‘direct zó mooi, zo lieflijk… Er was toen nog vrij veel bos, overal zandweggetjes, héél primitief. Een bevolking van vissers en boeren. En maar één hotelletje: Fonda Pepe in San Fernando.’ Ze legden al hun geld bij elkaar om op dat stille eiland een eenvoudig huis neer

te zetten. In 1963 kocht Schierbeek voor een paar duizend gulden een stuk grond van 3000 m², vlak bij San Fernando, en liet Jan Rietveld een ontwerp maken. In de volksmond kreeg het huis de naam Ca’n Xirnbeck. Niet lang daarna volgde zijn uitgever en werkgever Geert Lubberhuizen – Bert was redacteur van uitgeverij De Bezige Bij – door een paar kilometer richting Es Pujols een huis te laten bouwen door Han Wessing, met zowel binnen als op het buitenterras een open haard. Bert wijdde aan de bouw daarvan een gedicht: ‘de wens wordt getekend met vensters en deuren/ alles open en dicht/ vuur van binnen/ vuur van buiten/ de wens wordt gebouwd vol vensters en deuren’. Ook televisieregisseur Erik de Vries en zijn vrouw, de balletpedagoog Hans Snoek, vestigden zich op het isla tranquila.

De rest van de Nederlanders, voor het merendeel afkomstig uit de scene van het Amsterdamse Leidseplein, bleef voor kortere of langere tijd op Ibiza. De meesten kwamen daar vakantie houden, brachten hun grote ego mee en gedroegen zich en groupe niet veel anders dan de gemiddelde Nederlander die plezier maakt aan welke kust van de Middellandse Zee ook. Maar waar de meesten aangetrokken werden door de zon, de ongelooflijk lage kosten in het levensonderhoud en de pittoreske aanblik van het eiland en zijn bewoners, en het daarom niet langer dan één bezoek of hooguit een paar jaar uithielden, viel Schierbeek op Fermentera voor de ruigheid van het landschap en bleef er tot zijn dood elk jaar terugkomen. Hij was van dat Spaanse droge landschap, nu omsloten door de steeds weer andere kleur van de zee, gaan houden en had besloten er zich een deel van het jaar te vestigen om er te werken, meestal ’s winters. In Amsterdam kon hij zich tussen al zijn vriendschappen niet goed concentreren. Werken

deed hij dus op Formentera. ’s Ochtends zwemmen, ’s middags schrijven. Met de stapel aantekeningen die hij in Amsterdam had gemaakt ging hij aan de slag. Volgens de collagetechniek vlocht hij ongelijksoortige tekstfragmenten aan elkaar. Willekeurig, zo lijkt het op het eerste gezicht, maar na verloop van tijd ontdek je een zekere structuur. Een criticus omschreef hem eens als een morgenster die in de vroege ochtend de vuilnisbakken afschuimt naar materiaal dat hij kan gebruiken. Proefondervindelijk proza noemde hij het zelf.

Het was niet voor het eerst dat Bert Schierbeek Spaanse grond bezocht. Met een vriend uit het verzet, Arnold de Bijll Nachenius, was hij al in 1951 naar Sevilla gegaan, min of meer om zijn eerste huwelijk met Frieda Koch te vergeten. Hij had zelfs al drie boeken over het land geschreven, Op reis door Spanje (1952), met pentekeningetjes van Lotte Ruting, Spanje, land en volk (1955, met foto’s van Nico Jesse) en Hart van Spanje (1956, foto’s van Cas Oorthuys). Bij zijn bezoek aan Granada was hij gevallen voor de lyriek van Lorca. Zijn Spaanse indrukken had hij literair verwerkt in De andere namen (1952): ‘Vicente Garcia deed open […]/ hij lachtte en bood mij de wijn van een vuur en een warm bed/ er was een gesprek/ hij knikte en zei Goya woonde hier ook’.

Maar Spanje was in die tijd een dictatuur. Hoe was het mogelijk niet alleen een fascistisch land als het Spanje van generaal Franco te bezoeken, maar vooral er te gaan wónen, ook al was het niet het hele jaar? Schierbeeks antwoord luidde: ‘Dit volk is door geen regering klein te krijgen en het is dit volk dat mijn hart volledig heeft.’ Hij en andere eilandbewoners uit het noorden verzekerden dat de Pityusen, zoals de twee




kleinste Baleareneilanden Ibiza en Formentera worden genoemd, een ballingsoord voor de gevangenen van Franco waren. Er woonden dus voornamelijk goede mensen. Toch hadden er zich ook mensen met een duister verleden gevestigd. Jan Cremer leerde op Ibiza Otto Skorzeny kennen, de Oostenrijkse ex-ss-officier die in opdracht van Hitler Mussolini had helpen ontsnappen, en verkocht een paar schilderijen aan hem. Op Formentera woont nog steeds de Duitse ex-ss-er Cactus John, in onmin samen met zijn dochter. Er vestigden zich ook Amerikaanse legerdropouts, met een crimineel verleden.

Schierbeek had sinds zijn eerste bezoek aan het Iberisch schiereiland zichzelf Formaterenc geleerd, net als het Ibizenco (of Eivissenc) een dialect van het Catalaans. Hij kon zich nu makkelijk met de eilandbewoners in hun eigen taal verstaan. De klankgevoelige dichter genoot van die gesprekken en zoog de taal als een spons in zich op.

Het Catalaans is trouwens weer helemaal terug op het eiland, waar het onder Franco verboden was. Openbare aanduidingen in het Formaterenc zag je dan ook niet. Nu is het de eerste taal en staat alles er in het Spaans achter, San Ferran / San Fernando, San Francesc / San Francisco, ca’n / casa.

Rond 1960 was het toerisme nog niet op Formentera gearriveerd. De bevolking leefde van visvangst, landbouw en zoutwinning. Veel mannen waren naar de vaste wal vertrokken, op zoek naar werk. De achtergebleven vrouwen namen veel werk over. In hun donkere rokken, getooid met grote rieten hoeden waaronder een zwarte doek over weer een donker jak viel, putten ze water, leidden de muilezels en bestierden de zoutwinning. Elektriciteit en gas waren er niet, men kookte op houtskool. Cees Nooteboom, die het eiland eens vanuit zijn tijdelijke domicilie op Ibiza bezocht, berichtte op 1 maart 1958 in Elseviers Weekblad dat op Formentera de elektriciteit in handen was van een priester, die als enige over een motor beschikte die elektriciteit kon opwekken. Pepe de eigenaar van de herberg Fonda Pepe, naast de kerk, wilde ook graag stroom hebben maar hij bleef zijn carbidlampen ophangen zolang de vete tussen hem en de pastoor voortduurde. De geestelijke wou




eten in ruil voor elektriciteit, ‘gelijk oversteken, maar Pepe wou niet, vandaar het carbid’.

Bert en Margreetje kregen zo nu en dan een groot blok ijs om hun etenswaar koel te houden. De man die het ijs op z’n fiets kwam brengen werd dan uitgenodigd voor een glaasje van het een of ander en als hij dan eindelijk weer verder wilde met z’n ijs, resteerde enkel nog een plas water onder z’n bagagedrager.

Terwijl er niet veel uit de handen van de Nederlandse schrijvers op Ibiza kwam dat het publiceren waard was, op een paar dagboekfragmenten van Mulisch (Het narrenschip), een magere roman van Claus (Schaamte) en Nootebooms roman De ridder is gestorven na, zette Schierbeek zich elke winter op Formentera aan het werk. Hij en Margreetje hadden geen zin om zich bij het literaire wereldje aan te sluiten. Cees wilde ’s ochtends al afspreken waar er ’s avonds gegeten ging worden. ‘Daar hadden wij geen zin in… Ik dacht eerst leven. En dan literatuur. Misschien.’ Zei Schierbeek.

Hij moet in het landschap van het eiland iets herkend hebben van de Oost-Gro-

ningse kleigronden waar hij opgroeide. Beerta werd Formentera, en de plattelanders uit zijn jeugd, zoals zijn opa en oma Cezar, oom Koos en tante Pie, beschreven in het tweede drieluik Weerwerk, Betrekkingen en Binnenwerk (1977-1982), kon hij moeiteloos inruilen voor de landelijke types waartussen hij ging wonen en met wie hij bevriend raakte, de fietsenmaker, de visser, buurvrouw Eulalia. ‘Misschien dat mijn goede contact met Spanjaarden, die toch voor stug en terughoudend doorgaan, te maken heef met mijn boerenafkomst!’ Hugo Claus zei over Schierbeeks poëzie: ‘Soms is zijn poëzie doeltreffend, aangrijpend, maar soms ook blijven het karige woordverschuivingen. Armoede en soberheid liggen dicht bij elkaar.’

Zijn werk met de vele anekdotes doet mij denken aan de vertelpoëzie van Cesare Pavese. In diens Werken is vermoeiend wordt het leven op het land op een zelfde manier opgeroepen, in langzame, rustige verhalen, miniatuurtjes. Pavese beschrijft in het bekende ‘De zeeën van het zuiden’ een avondwandeling heuvelopwaarts. Twee mannen kijken terug op hun leven, ook letterlijk naar beneden: op hun dorp, en naar de toekomst: ‘van de top kun je in heldere nachten/ de weerschijn zien van de verre vuurtoren/ van Turijn. “Jij die in Turijn woont…”/ zei hij “… maar je hebt gelijk. Je moet je leven leven/ ver van het dorp: je plukt er de vruchten van, je geniet/ en later, als je terugkomt, zoals ik toen ik veertig was,/ is alles nieuw”’. In De andere namen van Schierbeek lees je bijvoorbeeld: ‘de Spanjaarden hadden honger en geloof en mooie namen: Calderon de la Barca heette een gewone locomotief/ en wat er omging in de gebogen schouders der schrale boeren/ de honger binnen de isolatie der bergen/ de horizon




ver boven het zicht/ de wegen boven de zee/ en de vrouwen die vruchten aanboden en meereden/ seras un perfecto amigo zeide José Montes Navaza in de Rua Nueva/ en bij Tapia in Asturië is een hollands schip vergaan 16 jaar geleden/ de Woealkenburch zei Pedro met een mond vol jamón’.

 

In 1971, kort na het auto-ongeluk waarbij Margreetje om het leven kwam, nam hij filmer Johan van der Keuken mee, om hem het traditionele, rurale patroon van het eiland te laten zien, waar Van der Keuken naar op zoek was. Het leverde prachtige beelden voor de documentaire Bert Schierbeek/De deur op: Bert, zo vertelde de filmer later, ‘regelde verschillende locaties. De slager bracht achter op de brommer een schaap dat door Eulalia geschoren werd. Daarna werd het geslacht door een lief klein vrouwtje met kraaloogjes. Met een enorm mes sneed ze het beest koelbloedig de keel af. Op Cap Barbaria konden we opnames maken in een ouderwetse boerderij: primitieve melodieën neuriënd voedde de boerin haar kind.’

Schierbeek was er voor het eerst weer, sinds de dood van Margreetje. Als in shock schreef hij het boek Inspraak (1970) af, in de beproefde collagetechniek die hij sedert Het boek Ik hanteerde. Het slot hiervan staat in

het teken van het ongeluk, dat hij steeds opnieuw, telkens anders, beschrijft. Maar daarna kon hij lange tijd geen pen meer op papier krijgen. Op Formentera bezocht hij de plekken waar hij samen met zijn vrouw kwam. Hij beschreef het in het gedicht ‘de boom’: ‘toen ik deze zomer hier kwam/ zag ik dadelijk dat die ene pijnboom/ waaronder wij altijd zaten/ geknakt was/ door een valwind, zei Juan/ en ik dacht die zal wel doodgaan/ maar Pepe zei/ die blijft wel leven/ pijnbomen sterven heel moeilijk/ hij leeft nog’.

Toen verscheen De deur (1972), in feite Schierbeeks poëziedebuut, werk dat als een stop van de fles was geschoten. Verzen waarin hij het verlies en zijn herinneringen aan Margreetje onder woorden probeerde te brengen. De bundel betekende een nieuwe doorbraak bij een groter publiek. Een gedicht als het litanieachtige ‘maar we zouden niet vergeten’ zal daar zeker toe bijgedragen hebben. Er verschenen nog twee bundels poëzie. ‘Het schrijven van poëzie heeft mij veranderd,’ vertelde hij ooit aan Jan Brokken. Hij ging geconcentreerder schrijven, de eigenzinnige, rommelige, zelfbedachte typografie verdween.

In 1984 verscheen de dichtbundel Formentera, waarin behalve natuurindrukken ook weer de personages uit eerder werk terugkeren. Zo is daar de fietsenmaker: ‘zeg je dag/ zegt hij dag/ een glinstering in/ zijn ogen en ziet hij/ op al die pedalen/ totaal verlicht al die/ benen en vanaf het zadel/ al die dijen die opwaaiende/jurken en wat daaronder zit/ en hij vermoeden moet’. Er is de visser die hem aan A. Roland Holst doet denken: ‘de visser woont/ alleen/ met zijn schim/ zijn hond/ in een hut/ alleen/ aan zee’.

Ook in Door het oog van de wind (1988), dat de beproefde vorm van nevenschikkende poëzie- en prozateksten van Weerwerk en De andere namen weer opneemt, duiken de eilandbewoners van Formentera op. Het zijn personages in de wereld van Bert Schierbeek met wie hij samenleeft. Daar is José, die maar niet kan besluiten de zak katjes waarmee hij loopt in zee om te brengen, omdat hij sombert over zijn eigen gezondheid. En diens vrouw Eulalia, die heeft leren lezen schrijven van Berts huidige echtgenote Thea Tulleken. Hun dochter Pilar, directeur van twee scholen; ze knipt het haar van de dichter. Pep’ Tuet, de kapitein die jarenlang de veerboot Joven Dolores tussen Ibiza en Formentera voer. Ze gaan naar zijn sterfhuis: ‘je schudt de handen van de/ familie en je zegt zoals ze/ tegen jou zouden zeggen// “lo siento mucho” / ik condoleer u/ “y muchos años para Usted” / en nog vele jaren voor u’.

Al die personages hebben niet tot doel een excentrieke couleur locale aan het werk te verlenen maar dienen er toe de mens in al zijn facetten te leren kennen. Zelf omschreef Schierbeek het thema van zijn werk eens als volgt: ‘Schrijven is een vorm van mens-worden, schrijven is zelfrealisatie en je zelf zie je het best in verhouding met anderen.’ Het is ‘een ontdekkingstocht die ver voor het eigenlijke schrijven begint, schrijven is maar een klein deel van het leven en het leven is maar een klein deel gevuld met het handwerk schrijven’. Schrijven blijft een avontuur, het ene woord haalt het andere aan, de ene gedachte stimuleert de andere ‘en het enige dat je duidelijk voor ogen staat is de conceptie van het werk, maar die is pas verwezenlijkt als het boek klaar is’. Gevraagd naar de rode draad in zijn oeuvre antwoordde hij: ‘De adem, de stem van de




mens. Zijn levensritme op aarde. De cyclus die hij volbrengt vanuit de schoot van de moeder tot in de schoot van de aarde.’ In de ontwikkeling van zijn werk constateerde hij een steeds nauwer omcirkelen van het thema, reden waarom zijn boeken ook steeds geconcentreerder werden en ten slotte tot de ijle poëzie van Vlucht van de vogel (1996) leidden, een gang die niet los te zien is van zijn belangstelling voor het zenboeddhisme.

 

Halverwege het eiland staat Schierbeeks tweede huis. Na de dood van Margreetje vond hij troost bij hun vriendin Thea Tulleken, die bij hen in huis op de Koninginneweg in Amsterdam woonde na haar scheiding. Ze had ook een huisje op Formentera. Ze besloten het huis waar hij met Margreetje zoveel herinneringen deelde van de hand te doen. Thea werd zijn nieuwe vrouw en Bert trok in het huis halverwege het eiland. Je had er uitzicht tot alle hoeken van het ei-

land. Nu is er door begroeiing en muren nog maar weinig van dat uitzicht over. In de flinke tuin staan grote agaven, een bloeit er met een torenhoge bloemensteel, een ander is geknakt. Cactussen groeien overal, er staat een cisterna, het schaarse water komt hier uit de put. Van de weg klinkt het voortdurende geraas van verkeer: vrachtwagens, auto’s en vooral scooters met badgasten op weg naar een van de vele strandjes.

Binnen is het koeler dan op het terras. Rechts in de kleine woonruimte staat het bureau van Bert, met al z’n spullen er nog op, een rijtje boeken, pennen en parafernalia. Erboven Ed van der Elskens grote kleurenfoto van Schierbeek met Karel Appel uit A beast drawn man, zeven litho’s van Appel met teksten van Schierbeek uit Het dier heeft een mens getekend (1960) in een grote map uitgegeven door De Bij. Karel Appel haalde bij Geert Lubberhuizen het onderste uit de kan wat de financiële vergoeding betrof en gaf na de geslaagde transactie zijn aandeel aan Bert. Daarnaast een krantenknipsel met de paginagrote gelukwensen van een Spaanse krant voor de dichter Rafael Alberti die die dag 96 wordt, zoals alleen landen die trots zijn op hun schrijvers doen: ‘marinero en tierra, junto al mar; en su inmortal bahía gaditana’ (matroos op het land, dichtbij zee; in zijn onsterfelijke Baai van Cádiz). Op de deur hangt een poster van een gouache van Lotti van der Gaag met een citaat uit Weerwerk: ‘Soms blijft een vogel zitten / maar nooit lang / dan tikt ie met zijn vleugels tegen de lucht / en vliegt weg / hij valt niet / hij tikt / en weg is ie’. Boven de deur hangt en mooi klein werkje van Lucebert. In de boekenkast staan Berts boeken naast elkaar, maar in het goede gezelschap van Brodsky, Ter Balkt, Campert, Ponge, Shinto en Stitou.




tou. Door het kleine raampje boven de gootsteen zie ik in de blikkerende zon het dorre land met daarachter het blauw van de zee. Ik kijk door het oog van de wind. In de bundel met die naam geeft Schierbeek aan het slot een mooi beeld van de manier waarop hij kijkt. ‘Toen er nog geen glas was maakte men een gat in de muur in de vorm van een oog. En omdat de wind erdoor naar binnen woei werd dat gat in het engels wind-eye genoemd. Later werd het window. In het Nederlands hebben we het oog van de windhoos: Het centrum van de slurf, waarin het windstil is. Men kan ook een schip op het oog van de wind leggen, met de neus in de wind. Vandaar: Door het oog van de wind.’

 

Over de okergele aarde van de onverharde weg peddel ik op het hete middaguur rustig van het huisje van Bert en Thea naar de villa onder de pijnbomen van Geert Lubberhuizen. Ik fiets langs een vreemd natuurlijk bouwwerk, een bosje vijgenbomen, bijeengebonden en gestut door palen, die dienst doen als schaduwdak voor de schapen en geiten:

In de verte glinstert de zee. De zee waarover Berts as verstrooid is. Thea heeft het beschreven. Zij en hun geliefden op het eiland, autochtonen en allochtonen, daalden het pad van hun huis naar zee af. ‘Iedereen nam een handvol as en strooide die uit. Soms waaide je terug, alsof je nog even blijven wilde. Maar eenmaal in het water nam een golf je meteen mee.

Toen strooiden we de bloemen achter je aan. De kinderen als eersten. Heel veel bloemblaadjes van de bougainvillea, zo mooi rood. Ze dreven af als een guirlande. En ineens sprong er een grote vis omhoog uit het water over de bloemen heen. We zagen het allemaal, zij die boven stonden en wij beneden.

We klauterden terug over de rotsen, nu zonder jou, en we gingen naar het terras van Eulalia en Pilar, waar we veel praatten in veel talen en herinneringen ophaalden en wijn dronken en tapas aten en de baby van Nicole knuffelden.

De duiven en meeuwen en andere vogels vlogen over ons heen, zoals altijd, en de kinderen speelden met de honden.

De volgende dagen ontmoette ik nog heel veel mensen die zeiden: “Lo siento mucho y muchos años para usted”.’

 

Met dank aan Thea Schierbeek, die ook de illustraties verschafte.

[2010/4]

Rob Molin+
Een zwerver gevangen
Bertus Aafjes en de oorlog

Bertus Aafjes (1914-1993) was een van de schrijvers en dichters die geweigerd hebben toe te treden tot de Kultuurkamer. Verarmd als student in de vooroorlogse jaren werd zijn financiële positie er zo niet beter op en moest hij op de pof leven of munt slaan uit zijn clandestiene en illegale publicaties.1 Hij ontving flinke voorschotten voor te schrijven prozawerken ter stilling van de grote leeshonger tijdens de bezetting, maar hij voelde zich geen romancier en des te meer een dichter. Met levensgevaarlijke verzetspoëzie fulmineerde hij tegen de bezetter uit een diepgewortelde angst voor agressie en barbarij. Om de vreselijke oorlog uit zijn geest te bannen was hij doorgegaan met het rijkelijk offeren aan Bacchus na zijn studententijd, in 1939 beëindigd bij het toenemen van de internationale spanningen.

Toen de vrede eindelijk aanbrak kreeg Aafjes nog te verwerken dat zijn goede vriend en verzetsstrijder Popke Bakker in een menigte van feestvierders op de Dam vanuit Sociëteit de Groote Club door overspannen Duitsers was neergemaaid. Bakker, rubberhandelaar aan het Amsterdamse Singel, had alleen al veel voor hem betekend door de bemiddeling bij de sanering van zijn steeds verder oplopende schulden. Deze handreiking zou nog leiden tot de aanstelling van de letterkundige W. Gs. Hellinga als curator, maar kon niet verhoeden dat Aafjes van de oorlog tot in lengte van dagen materiële schade ondervond. Dit zou hem begin jaren vijftig mede nopen zich op het lucratieve proza en de journalistiek toe te leggen. Levenslang ook was hij door de oorlog geestelijk geraakt. In de herfst van 1954 schreef hij aan Bert Bakker, een neef van zijn vriend: ‘Tegen het einde van de oorlog beloofden Popke en ik elkaar, dat wij, als wij beiden levend uit de bezettingstijd zouden komen, vijf jaar na de bevrijding, honderd zwanen zouden loslaten in de Amsterdamse grachten, zodat deze tot in lengte van dagen bezwaand zouden zijn. De volledige afspraak hield bovendien nog in dat wij tienduizend rozen zouden doen planten in de parken en plantsoenen van Amsterdam.’2

Een onvergetelijke voetreis naar Rome

Verbijsterd had Aafjes de dood van Popke Bakker in het afgelegen Terband vlak bij Heerenveen vernomen. Daar had hij zich in het huis van zijn schoonmoeder verschanst voor de Duitsers die hem vanwege zijn verzetsgedichten en nog zoveel meer in de boeien wilden slaan. Sinds 1943 was het hem in en rond zijn woning aan de Plantage Franschelaan tegenover Artis te heet onder de voeten geworden.

Het overigens nooit uitgevoerde plan van de zwanen en rozen hield Aafjes nog jaren na de oorlog bezig als mogelijkheid hulde aan zijn vermoorde vriend te brengen en verder aan alle slachtoffers van de bezetting. ‘Ik vind de oorlog een verschrikking’, zei hij in 1964 in een interview bij gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. ‘Al heb ik er ook heel wat inspiratie uit geput, uiteindelijk heeft de oorlog en zijn gevolgen – of wat erop volgde – mij alleen maar kwaad gedaan. […] Ik vond die oorlog toen ik erin zat zo afschuwelijk dat ik niet meer leven kon dan met de verwachting dat erna een heel nieuwe wereld zou worden geboren. In het “Atrium der Vestalinnen” vind je die verwachting, dat uitzicht op nieuwe tijden, gouden eeuwen van aardsheid verwoord.’3

In het Atrium der Vestalinnen. Een fragment publiceerde hij vlak voor de bevrijding bij de onverschrokken uitgever en boekhandelaar A.A. Balkema die naast Bert Bakker en enkele anderen tijdens de oorlogsjaren de stem van Aafjes hadden laten klinken.4 Terug in Amsterdam borduurde hij voort op dit gedicht en aanverwante fragmenten uit de Terbandse tijd, waaronder ‘Vaarwel land’ en ‘In de tuin der pauwen’. Ruim de helft van de herbeleving van zijn Romeinse pelgrimage was bij de be-

vrijding klaar.5 Aafjes kon toen niet bevroeden dat Een voetreis naar Rome. Een kleine Odyssee (1946) de geschiedenis zou ingaan als de geruchtmakendste en best verkochte poëzie ooit in het Nederlands taalgebied.

Uitgezwaaid door zijn bezorgde moeder was hij na het afbreken van zijn priesteropleiding in de lente van 1936 vanuit Amsterdam zuidwaarts getrokken, naar Rome en nog verder tot Napels en ommelanden. De volgende jaren bleef hij ambulant totdat hij halverwege de oorlog in Hollands noorden opgesloten raakte in een klein vrijstaand huis en aanhorige grond, ‘It Hege Hou’ genaamd, Fries voor ‘De Hoge Hof’.

In het prieel bij de appelgaard naast zijn landelijk gelegen onderkomen vergat hij soms de oorlog. Daar verwonderde hij zich over Gods natuur waar hij mee was opgegroeid in het uitgestrekte gebied tussen zijn ouderlijk huis in Amsterdam-Oost en de Zuiderzee. Op 27 september 1943, hij woonde toen nog pas kort in Terband, noteerde hij in een oorlogsdagboekje: ‘De jonge boomgaard telt vijftien fruitbomen. Vandaag hebben wij een goede greep gedaan in de gaard. Er kwamen twee wasmanden boordevol met appelen uit. […] Bleek glanzen de appels tegen de hemel aan – men denkt de appelboom ineens in zijn wezen te kunnen benaderen, maar het vervluchtigt weer. […] Terwijl ik zit in het prieel […] denk ik weer: wat bergt de natuur een geheimen.’

Op 23 januari 1945 blikte Aafjes in een brief aan A. Roland Holst terug op anderhalf jaar Terband:

Zelf heb ik inmiddels deze winter uitgebreide avances bij Madame de Muze trachten te maken. […] Ik had, van de zomer al, het idee gekregen om een lang vers over mijn reis als jongen naar Italië te schrijven. De eerste honderd regels schreef ik in het prieel. Het stond in die dagen in bloei, vol kleine, wilde roosjes, roze van kleur en doorzichtig als een elvenhemd. Ik ben ervan overtuigd dat ik aan die roosjes het hele vers te danken heb. Ieder dichter heeft, geloof ik, een magisch contactmiddel nodig, iets, welks aanschouwen hem als bij toverslag zijn existentie voelbaar maakt.

Behalve poëzie schreef hij in Terband essays over het verschijnsel dichtkunst en over het werk van grote Nederlandse dichters van zijn tijd zoals A. Roland Holst en Martinus Nijhoff. Met een baanbrekend essay over Gerrit Achterberg en met poëziekritieken in het tijdschrift Criterium had hij zijn naam als literatuurbeschouwer al geruime tijd gevestigd.6 En vooral die als dichter: in de Helikon-poëziereeks van A.A.M. Stols was Het gevecht met de muze als nummer 2 uitgegeven in april 1940. In deze maand had ook L.Th. Lehmann, een ander literair wonderkind uit die dagen, in de eerste aflevering van Stols’ befaamde reeks zijn entree gemaakt.

Zoals gezegd kwam Aafjes aan het schrijven van de prozawerken waarvoor hij onder contract stond niet toe. ‘Het is mij nog altijd een volkomen raadsel hoe een

roman tot stand komt’, liet hij op 18 juli 1944 aan Bert Bakker weten. ‘Ik moet er een paar schrijven vanwege domme contracten, maar ik voel nergens ook maar één druppel romanbloed in mij en ben een psycholoog van het jaar nul.’ Maar het ontbrak Aafjes zeker niet aan verteltalent. Een voetreis naar Rome is als episch gedicht verwant aan Een laars vol rozen, schetsen van zijn ervaringen als voetreiziger, die hij schreef in het najaar van 1937. Rond 1940 ontstonden verhalen met jeugdherinneringen, kort na de bevrijding bijeengebracht in De zeemeerminnen. Een in het oog springend motief in deze bundel is de dood, in het titelverhaal de dood van de jonggestorven vader die Bertus tijdens wandelingen antwoorden gaf op zijn vragen naar het hoe en waarom van zijn waarnemingen. Samen trokken ze door de stad naar de voetbalvelden vlak daarbuiten, of door de natuur als Bertus zijn vader tegemoet gelopen was na diens werk in de havens als douanebeambte.

Na zijn vaders dood in 1926 was hij aangewezen op het wereldbeeld van zijn diepgelovige moeder. De roeping tot het priesterschap zal ingegeven zijn door haar verlangen de oudste zoon aan het altaar en op de preekstoel te zien en zo haar bekeringsdrang te volvoeren. Het was haar niet gelukt de man van haar leven tot het enige ‘ware’ geloof te brengen, al had hij ten volle aan de katholieke opvoeding van de kinderen bijgedragen.

Na drie jaar gymnasium verkaste Bertus van Amsterdam naar het wereldverzakende kleinseminarie van het Kruisherenklooster in het Brabantse Uden. Toen het monnikenbestaan hem begon te benauwen zette hij de studie voort aan het klein-

seminarie Hageveld bij Haarlem.7 In de wereld staan als zielzorger werd zijn ideaal. Na nog één jaar grootseminarie, het Philosophicum Warmond, kwam hij tot het inzicht voor geestelijke niet te deugen. Tijdens fietstochten was hij gaan inzien dat het aardse in zichzelf mooi kan zijn. Ook opende hij zijn ogen voor de schoonheid van vrouwen en hij bezong zijn verrukking in gedichten, voor een priesterstudent een hachelijke dwaling.

Op naar Italië en een hemel op aarde! In Rome vond hij op het Forum Romanum naast zoveel ander puin de brokstukken van het Atrium waar eens de Vestaalse maagden het vuur van voorspoed brandend hielden. Nu dat gedoofd was zou het glorieuze verleden nooit meer verrijzen, al kon de dichter het voor zolang zijn vers duurt aan de vergetelheid ontrukken: ‘O atrium uit lang verleden eeuwen, / Huis der oorspronkelijke zuiverheid, / Laat mijn woorden over uw puinen sneeuwen / Eén kort uur’. De poëtische herrijzenis van het klassieke Rome stemde hem ten slotte optimistisch over de nabije toekomst: ‘nieuwe tijden / – Gulden eeuwen van aardsheid – breken aan; / wij vergaan in de smeltkroes van het lijden / Langzaam tot het goud van een nieuw bestaan’.

Vanuit zijn vrijheidsontbering leefde Aafjes in Terband met de verwachting van een nieuwe en betere wereld. Nog steeds sprak de heilsboodschap van het ‘alles wordt nieuw’ hem aan. Na het seminarie was hij blijven geloven, maar de erfzonde en de seksualiteit in haar louter gericht zijn op de voortplanting wees hij af. In Rome vond hij naast het bloeiende katholicisme de sporen van het klassiek heidendom en zijn schoonheidscultus waarin hij op het seminarie met terughoudendheid was onderwezen. Dat het ‘wereldse’ zijn grootste ontdekking werd in Rome en even later in Napels en Pompeï, daar laat ‘In het Atrium der Vestalinnen’ geen misverstand over bestaan: ‘Ik wil mij nabuur van de sterren weten / En met de aarde één zijn in verbond, / Ik wil geen schaduw van de hemel dulden / Over de bodem van mijn aards bestaan’.

Behalve naar het dichterschap ging, sinds de voetreis, zijn interesse naar de archeologie uit. In de vooroorlogse jaren liep hij eerst in Leuven colleges en daarna in Rome. Bovenal bleef hij dichter. Meer dan de logica van de wetenschap lokten hem de wegen die in poëzie openlagen om achter de ‘waarheid’ te komen. Zij wordt via een onlogische redeneerwijze verkregen, zoals Aafjes in zijn veelgeciteerde uitspraak ‘Dichters liegen de waarheid’ heeft aangestipt.8

In september 1939 hadden de internationale spanningen de student aan het Pauselijk Instituut voor Oud-Christelijke Archeologie en nog andere academische instellingen in Rome genoodzaakt naar Amsterdam terug te keren. Enigszins vervreemd van zijn geboortestad werd hij door zijn vriend Pierre H. Dubois meegenomen naar café Reynders aan het Leidseplein en naar de nabij gelegen Sociëteit De Kring. Hij kwam er in contact met jonge en oudere kunstenaars zoals de dichters en schrijvers Gerard den Brabander, Jan Elburg, Ed. Hoornik, Halbo Kool, Bert Schierbeek, en met J.C. Bloem en A. Roland Holst. Aafjes ging op kamers nu zijn

denken en levenswijze niet meer strookten met die van zijn moeder, broer en zusjes.9 Dat van zijn recente gedichten in Het gevecht met de muze de liederlijkheid van het bohemienschap afstraalde, was het opzienbarendste niet dat zijn moeder te verwerken kreeg. Toen Aafjes in november 1941 trouwde met de actrice Tine Wesseling bleken zij een dochtertje te hebben. In zijn memoires De sneeuw van weleer (1987) blijven zulke herinneringen buiten beschouwing en onthield hij zich van protest tegen zijn religieuze opvoeding. De schijnwerper mocht niet gericht zijn op het afdrijven van de katholieke levenswandel, ook al geloofde hij niet meer en uitte hij in zijn memoires stevige kritiek op de kerk.10

Leven op een vulkaan

Sinds de zomer van 1943 verbleef hij in Terband, maar van daaruit ging hij tot in 1944 nog vaak naar zijn Haagse vrienden Bert Bakker en Cees Bantzinger, of naar de literaire kompanen in Amsterdam. Daar was Poes, zoals hij zijn vrouw noemde, met hun twee kinderen Iris en Nieltje achtergebleven. In Den Haag was hij geregeld te vinden op de zolder van de drukker Fokko Tamminga waar de tekenaar Cees Bantzinger ondergedoken zat. Samen met Bert Bakker runde Tamminga de clandestiene Mansarde Pers. Van Aafjes verscheen er onder meer een rijk geïllustreerde bundel erotische gedichten Omne animal (1944). Berucht zijn de woeste feesten van de bemiddelde Bakker op Tamminga’s zolder voor vrienden als J.C. Bloem, Gerard den Brabander en Jacques Gans. Tevens fêteerde Bakker hen in het pas geopende café Eylders vlak bij het Leidseplein, de nieuwe stamkroeg van literair Amsterdam.

Berucht ook waren de nachtelijke drinkgelagen in de woning van Hoornik aan de Stadionkade met Aafjes als een van de geregelde feestgangers. Ramen werden opengegooid en anti-Duitse leuzen over straat geschreeuwd. Op 18 augustus 1943 ten slotte kwam een inval in zijn huis Hoornik duur te staan. Nadat hij samen met Bert Bakker en Gerard den Brabander gearresteerd was, verdween hij via Vught naar Dachau.11 De andere twee wisten de dans ternauwernood te ontspringen.

Nog voor de mannen werden ingerekend sloeg Aafjes de schrik om het hart. Hij realiseerde zich dat de bezetter niet op zijn pad moest komen en zocht bij zijn schoonmoeder in Terband asiel. Bij Geert van Oorschot, die bij Querido werkte, hadden de Duitsers geïnformeerd naar het adres van de dichter van Per slot van rekening. Dit poëziebundeltje van Aafjes had Van Oorschot in 1943 in eigen beheer op de markt gebracht. Hij kon erop rekenen dat Van Oorschot hem niet zou verraden, maar Stols wantrouwde hij. Die zou zijn goedverkopende dichter nog wel eens verdacht kunnen gaan maken bij de Kultuurkamer, nu Aafjes met hem gebroken had nadat Van Oorschot hem attendeerde op de stiekeme derde druk van Het gevecht met de muze en Het zanduur van de dood.12

Aan Bert Bakker schreef Aafjes na aankomst in Friesland:

Ik voelde dat de toestand in Amsterdam kritiek werd, ik leidde er zo’n beetje hetzelfde leven als Eddie [Hoornik] en Gerard den Brabander, maar ik voelde ineens dat ik op een vulkaan zat. Zelfs zo sterk dat ik een lange brief schreef naar Eddie en naar Jan [Jofriet = Gerard den Brabander] waarin ik hun ervan

wou overtuigen dat zij hun gedragslijn dienden te veranderen, omdat zij onherroepelijk tegen de wand liepen. Ik heb het mij altijd verweten dat ik die brieven niet verstuurd heb. Dat deed ik niet uit een soort valse schaamte, omdat ik precies ben zoals zij en nu ineens de zedenmeester zou gaan uithangen. […] Was ik niet op tijd er vandoor gegaan, dan was ik samen met jullie in de val gelopen. Mijn bezwaar tegen dit alles was dat Eddie en Gerard uit een soort l’art pour l’art onvoorzichtig waren.13

Aafjes hing dit principe van de ‘kunst voor de kunst’ zelf aan en hij bleef vanuit Terband na de arrestatie van Hoornik het gevaar opzoeken. In drukbezochte Amsterdamse cafés kon hij zo overmoedig worden dat hij op een tafel klom en anti-Duitse gedichten declameerde. Daarvan had hij steeds een voorraadje in zijn binnenzak. Ze waren geschreven in keukenmeidenstijl, zoals hij het uitdrukte, opdat hij zich niet door het specifieke geluid van zijn veelgelezen bundels zou verraden.14 Op Radio Oranje was zijn verzetspoëzie ook te horen, bij gelegenheid waarvan de dichter Jan Oranje heette. Deze behoedzaamheid steekt af tegen zijn gedrag in Amsterdamse cafés; zodra de drank in de man kwam vergat hij de wijsheid die hij in pacht meende te hebben.

Van zulke overmoed en waaghalzerij moest Van Oorschot niets hebben. Naar aanleiding van het fatale feest van Hoornik schreef hij aan Aafjes: ‘De mannen, die in de uren des gevaars, gaan fuiven, brassen, etc. etc. in het huis van iemand die gezocht wordt […] wat moeten we van zulke makkers denken! […] Een hard revolutionair […] werpt dergelijke snotjongens opzij, als onbruikbaar niet alleen, doch tevens als gevaarlijk voor anderen!’

Verblind door haat en drank kon Aafjes enorm roekeloos worden. Wanneer Amsterdamse joden uit hun huizen werden gehaald en samengedreven beheerste hij zich niet en spuwde hij naar de Duitsers.15 De ariërverklaring had hij geweigerd in te vullen uit walging van de teloorgang van de beschaving die uit zo’n registratie sprak. Overigens probeerde hij zich sinds hij een oproep voor de Arbeitseinsatz had gekregen zo veel mogelijk gedeisd te houden. Wanneer er door een onbekende bij hem werd aangebeld kroop hij in een hokje onder de vloer van de woonkamer. De dreigende deportatie was wel de belangrijkste reden om naar Friesland te gaan waar hij verwachtte weinig of niets van de oorlog te zien en te horen. Hij was in 1943 zoals hij in een terugblik verwoordde, ‘in diepste wezen […] bijna voortdurend bezeten van een groot en allesoverheersend verlangen naar rust en vrede. Het feit dat mijn ziel geen ogenblik op adem kon komen en dat ik altijd in een potentieel gevaar verkeerde, maakte mij bijna gek.’16 Deze paniek kende hij uit de Eerste Wereldoorlog toen hij zich huilend en verkleumd op de arm van zijn moeder in een lange rij voor een levensmiddelenwinkel tegen haar aandrukte. Een vrouw achter hen begon tegen hen te schreeuwen, zodat hij verstijfde van angst en voor het eerst in paniek raakte.17

Al voor het uitbreken van de recente oorlog was hij in Rome in gevaar geraakt. Op een nacht huiswaarts kerend kwamen hij en zijn vriend, de beeldhouwer Niel Steenbergen, in het park van de Villa Borghese betogende studenten tegen. Die schreeuwden dat ze naar Parijs en Tunis opmarcheerden. ‘Toen zei de beeldhouwer, een man als een boerenkast: als je nou naar Parijs wil, kom dan eerst hier. Dat durfden ze niet, maar wat ze wel deden was even later een auto met zwarthemden, die daar patrouilleerde, aanhouden om ons te doen aanhouden.’18 Na een korte gevangenisperiode wist Aafjes met de oorlog op de hielen Nederland te bereiken.

 

Eind 1939 ontdekte Hoornik, redacteur bij Stols, het talent van Aafjes, terwijl de oudere generatie dichters zoals A. Roland Holst en J.C. Bloem zijn poëzie gingen beschouwen als die van een van hun belangrijkste ‘opvolgers’. Behalve veel gedichten publiceerde hij in de eerste twee oorlogsjaren door Vestdijk geprezen boekrecensies en literaire essays niet alleen in Criterium maar ook in Critisch Bulletin en het katholieke dagblad De Tijd. Verder werkte hij aan een vertaling van volksgedichten uit Des Knaben Wunderhorn, die in het begin van de negentiende eeuw verzameld waren door Brentano en Von Arnim. Aafjes vertoefde met zijn smaak in het verleden, al volgde hij als criticus de letteren van zijn dagen op de voet. In het bijzonder ging zijn interesse naar oudheid en middeleeuwen uit, perioden die volop in de seminariebibliotheek vertegenwoordigd waren. Homeros, Sappho en Latijnse dichters als Horatius behoorden tot zijn lievelingslectuur. Als priesterstudent was hij gegrepen door het ‘balladeske’ en ‘liedjesachtige’ in de volkspoëzie en niet in de laatste plaats door haar motieven als zwerven, avontuur en liefde. Aan zijn seminarietijd ook hield hij de voorkeur over voor het rondeel. Bovendien heeft het middeleeuwse refrein sporen achtergelaten door een toespeling in de slotstrofe van diverse gedichten op de beschermheer van de rederijkerskamer, de prince. Rijkelijk ook bevolken muzen en goden Aafjes’ vroege poëzie.

De tuin van eros van Jan Engelman, die op het seminarie was verboden, had hij op zijn voetreis in zijn ransel meegedragen. De verzen van deze katholieke dichter reikten voor Aafjes tot ‘achter de bedrand en op de peluw’.19 Voorbij die grens wilde hij ook geraken, al bepaalde hij zich in de late jaren dertig vooralsnog tot zijn sympathie voor de aardse en tegelijk hemelse Maria. De vrouw als onderwerp bekoorde hem niet minder dan de natuur. Vooral deze motieven brachten hem nader tot de geheimen waarvan de ontraadseling hem een behoefte was.

In juni 1936 was hij gedebuteerd in het katholieke tijdschrift De Gemeenschap met ‘Het Italiaansch Maria-Lied’. Daarin een zinsnede als ‘Dit is een bovenaards cantiek / door engelen het eerst gezongen’. ‘Engelen’, ‘bloed’, ‘rozen’ en andere door Forum gelaakte (sier)woorden dragen de vroege poëzie van Aafjes, terwijl hij gevaarlijk langs de afgrond scheert van de evenzeer door Forum verguisde pathetiek.

Niettemin had Du Perron zich, met een slag om de arm, nog positief uitge-

sproken over de verzen in Criterium. Naar aanleiding van de eerste twee nummers in de lente van 1940 signaleerde hij dat Aafjes door de redactie (Cola Debrot, Ed. Hoornik en Han Hoekstra) beschouwd werd als ‘de geniale jonge dichter’ en dat zijn verzen ‘zeker aandacht verdienen, maar men zal al dit werk gebundeld moeten zien om er juister over te kunnen oordelen.’20 Meer overtuigd was Ter Braak toen hij Aafjes’ boekdebuut Het gevecht met de muze in Het Vaderland besprak. Hij herkende in de bundel ‘onmiskenbaar een dichter wiens talent zich wel eens verrassend zou kunnen ontwikkelen. De dichter van formaat bewijst zijn aanwezigheid door een eigen wereld, waarin alleen hij thuis is en geen ander’.21

De moegestreden Du Perron en Ter Braak hadden nog meegemaakt dat in de poëzie van de late jaren dertig de door hen verdedigde zakelijkheid was ingeruild voor het sentiment, voor een zekere pathetiek ook. In het eerste nummer van Criterium kregen ze de beginselverklaring van Cola Debrot onder ogen waarin het rationalisme van Forum en de nieuwe romantiek met elkaar worden verzoend. Met Debrots ‘romantisch rationalisme’ en met Hoorniks stuk ‘Forum voorbij’ was een nieuwe generatie opgestaan waarin voor Aafjes een hoofdrol was weggelegd.22

Tot in 1942 verschijnt Criterium, het blad van de ‘Amsterdamse school’ rond Hoornik. De oorlog lijkt aan de literatuur en aan Aafjes voorbij te gaan. Maar in de zomer van 1942 toen hij eigenlijk nog betrekkelijk weinig van de Duitsers te vrezen had, begon de bezetting hem te benauwen. Sinds mei 1940 kwam hem wel eens

Zuid-Limburg voor de geest dat vast zo lieflijk moest zijn gebleven als tijdens zijn voetreis, een eldorado binnen de thans gesloten Nederlandse grenzen. De wilde sleutelbloemen van weleer lokten hem, ‘exotische Rijnwijn-gele sleutelbloemen met een bijna lichamelijke geur, de sleutels naar een nieuwe wereld’.23

Na een verblijf van enkele maanden in het niet van oorlog gespeende Maastricht en omstreken keerde hij weer naar Amsterdam terug. In mei 1944 ten slotte vluchtte hij met vrouw en drie kinderen – in februari hadden Iris en Nieltje een zusje Daphne gekregen – naar Friesland om daar voor de rest van de oorlog te blijven. Even tevoren had hij in Bodega Keyzer bij het Concertgebouw een verzetsgedicht voorgedragen. Ineens waren er door de aanwezige hoofdredacteur van het nationaal-socialistische Volk en Vaderland gealarmeerde ss-ers binnengestormd die Aafjes in de kraag vatten. Mies Peters, een vriendin van A. Roland Holst, schoot hem te hulp door langzaam op de ss-ers af te stappen. Zij begon hen pontificaal te zoenen en zodra Aafjes hun greep voelde verslappen nam hij de benen. Kort daarop bracht de ‘foute’ Hans Klomp, secretaris van de Kultuurkamer en beter bekend als de dichter Mien Proost, aan zijn goede kennis Aafjes over dat hij onmiddellijk moest onderduiken. De nacht na de waarschuwing viel de Grüne Polizei binnen in

de woning aan de Plantage Franschelaan, haalde alles overhoop en sloeg de inboedel aan diggelen.24

Eenzaam maar niet alleen in Terband

Vanaf mei 1944 legde Aafjes zich overwegend een excentriek leefpatroon op. Overdag sliep hij in een schuilhokje onder de dakpannen en ’s nachts zat hij in de achterkamer bij een oliepitje en een pannetje soep te werken. In het kleine huis woonden vier volwassenen en vier kinderen, onder wie een nichtje van Henk Bakker, de levenspartner van Tines moeder, en de verstandelijk gehandicapte Nieltje. Overdag was het een drukte van jewelste waarin Aafjes onmogelijk kon schrijven.25

Zijn dichterlijke stemming maar ook geruchten over razzia’s brachten hem tot het leiden van zijn kluizenaarsbestaan. Zijn vrouw en kinderen zagen hem zelden. Als essayist en vertaler kwam hij in de nachtelijke stilte tot een productiviteit die hij in Amsterdam niet haalde. In de stad kampte hij de maanden vóór mei 1944 met ‘een dodelijke melancholie’. Hij was dertig geworden en ‘zag ineens met een bedroevende duidelijkheid dat de oorlog een gat bezig is weg te slaan uit ieder men-

senleven en dat alle gezonde, ik zou bijna zeggen burgerlijke verbindingen met het leven dreigen afgesneden te worden.’26

In Terband was al een en ander uit zijn handen gekomen, zoals het manuscript met bespiegelingen over de appelgaard en een tekst met korte beschouwingen over de natuur afgewisseld met aforismen over het Friese landschap.27 Zijn oorlogsdagboekje getuigt ervan dat hij zich ook in Terband van actuele ontwikkelingen in de wereld niet had kunnen afsluiten. Op 28 september 1943 noteert hij:

Ik ga weer mijn zoveelste dagelijkse gang naar de appelen op de zolder. De berichten stapelen zich op: Landing op Sicilië; Sicilië gevallen; landing te Torente; landing te Siracuse; Italië capituleert. En nu: overal vechten er Italianen tegen de Duitsers. Italiaanse troepen gooien de Duitsers in zee op Sardinië. De Duitsers slachten de Italiaanse burgers bij duizenden af.28 […] Pompei genomen door de Engelsen. […] Ruïnes van tweeduizend jaar her veroverd op barbaren van tweeduizend jaar later. In welk een staat hebben wij dit door de lava bewaarde kleinood der Europese kultuur uit de handen van de barbaren kunnen redden? […] Ik word er mij langzamerhand meer en meer van bewust dat ik in een tijd leef

waarin dingen gebeuren kunnen die men voor kort nog niet eens in hypothese had durven nemen. Het onwaarschijnlijke wordt feit. Feit, dat bewezen kan worden met het aantal kogels en het dodenaantal. […] Dat het arme Pompei vandaag in handen gevallen is van de Engelsen, dat het mismaakter, vervallener en stoffiger is dan ooit – het deert ons niet. Het wordt in al zijn verminktheid voor ons een levend symbool. Deze verovering is een verovering van een rest van kultuur op de kultuurlozen.

Bij zijn verhuizing met vrouw en kinderen naar Terband stond de cyclus Elf sonnetten op Friesland op het punt van verschijnen bij de Molenpers van Jan Vermeulen.29 Ieder gedicht daarin was voorzien van een opdracht. Behalve namen van Amsterdammers als Popke Bakker en Jacques van Hattum, prijken boven een sonnet die van dominee August Henkels uit Heerenveen en zijn vrouw Julia. Aangename uren had Aafjes in 1943 doorgebracht in de pastorie met het echtpaar, Martinus Nijhoff en andere letterkundigen en ook verzetsstrijders. Met een van hen, Hendrik Werkman, gaf Henkels de clandestiene reeks De Blauwe Schuit uit. Even nadat Aafjes voorgoed in Terband onderdook had Henkels zichzelf uit de voeten moeten maken. In Brabant ontving hij uitvoerige brieven van Aafjes over wat hij tijdens zijn ballingschap zoal schreef. Graag wilde hij in De Blauwe Schuit publiceren

maar de mogelijkheden waren klein geworden nu Henkels en ook Werkman niet meer in Heerenveen konden komen.30

In De Mansardepers was ongeveer tegelijkertijd met Elf sonnetten op Friesland een door Bantzinger geïllustreerde bundel erotische gedichten verschenen, Omne animal. Sommige waren al gepubliceerd in Het gevecht met de muze, de meeste waren in Terband ontstaan. In 1943 was Aafjes voor De Mansardepers bezig geweest met de samenstelling van een overigens nooit verschenen bloemlezing erotische poëzie uit de wereldliteratuur. Het genre had hem geïnspireerd tot ‘gewaagdere’ gedichten dan die hij tot dan toe geschreven had, gedichten waarin hij meende de ‘bedrand’ te hebben overschreden zonder noch plat noch ‘halfzacht’ te worden.31

‘Gewaagd’ maar zeker niet pornografisch was ook het fragment ‘Het Hotel’ dat hij tijdens zijn Terbandse nachten schreef en waartegen de katholieke clerus bij monde van pater Creyghton in 1946 na de publicatie van Een voetreis naar Rome fel protest zou aantekenen.32 In ‘Het Hotel’ slaapt de voetreiziger met een meisje dat hij pas enkele uren kent en bij het aanbreken van de dag gaat hij weer op pad zonder enige verplichting aan haar te hebben.

Het grote gedicht over zijn tocht naar het zuiden vorderde gedurende zijn eerste nachtelijke weken in Terband tot hij in augustus 1944 in zijn ‘kleine Odyssee’ bleef steken. Zijn ogen waren ontstoken geraakt bij het zwakke schijnsel van zijn oliepitje en wel zodanig dat hij getroffen zou kunnen worden door een ‘Homerische’ blindheid zoals Tine vreesde.33

Toen hij in het najaar van 1944 weer goed kon zien brak er een vruchtbare tijd aan. Koortsachtig werkte hij aan de voetreis. Op nieuwjaarsdag 1945 kon hij aan Cees Bantzinger en zijn vrouw Coby melden dat hij halverwege was. Hij had gedroomd dat het gedicht in zijn geheel verschenen was en dat er een kritiek op was gekomen met de titel ‘Dit is de Mei van het Zuiden’. En daar voegde hij aan toe: ‘Deze frase geeft heimelijk iets weer van mijn onbewuste bedoeling in dit vers een hooglied op de Zuidelijke natuur te schrijven. Helaas vrees ik dat de lengte van het gedicht boven mijn krachten gaat en dat, juist nu ik goed en wel over de Brennerpas ben, het mij aan kracht gaat schorten.’

Was hij in Amsterdam gebleven, dan zou Aafjes door honger en een zware depressie overmand tot schrijven niet langer in staat zijn geweest. Dat Terband in vergelijking met de stad een culinair paradijs was stemde hem echter droevig. In de winter ’44-’45 vernam hij alarmerende berichten zoals de tijding dat zijn moeder van uitputting op straat in elkaar was gezakt. Met zijn vrouw stelde hij pakketten met schapenvlees en groente voor noodlijdende familie en vrienden samen. Dure versterkende middelen als vet en boter konden ze daar tot hun spijt niet instoppen.34 Ze verstuurden de pakketten per post of Tine bracht ze onder de meest barre omstandigheden van kou en gevaar naar Amsterdam en Den Haag. Aafjes nodigde zijn familie en door de honger getroffen vrienden zoals Bantzinger uit bij hem te komen wonen, zonder zich te realiseren hoe onwerkelijk zo’n voorstel was.35 Henk Bakker had hem eerder al moeten afhouden van het plan om jo-

den op te nemen in zijn huis dat tot de nok vol zat met mensen, met alle spanningen van dien.36

Aafjes kon in de laatste oorlogsmaanden nergens meer heen doordat zijn kleren tot de draad versleten en zijn schoenen vrijwel onbruikbaar waren geraakt. Hij zat als een muis in de val. Popke Bakker, Bantzinger en Piet Worm, eveneens een illustrator van zijn boeken, die hem tot in het begin van 1945 hadden opgezocht, zag hij niet meer. Wandelen in de buurt zoals hij in het najaar van 1944 nog deed, was onmogelijk geworden. Misschien maar goed ook, want af en toe was hij door een landwachter aangehouden en bijna in de val gelopen. Steeds weet echter had hij moeten toegeven aan zijn vrijheidsdrang. Zelfs was hij in de herfst van 1944 met een vals persoonsbewijs op zak naar het ellendige Amsterdam gegaan. In januari van dat jaar toen hij voor de aanstaande geboorte van zijn derde kind aan de Plantage Franschelaan verbleef, sprak hij in een brief van de ‘walgelijke oorlog’ die de stad in zijn greep had, en verlangde hij naar de afzondering in Friesland.37 Hij was voortdurend heen en weer geslingerd tussen oorden waarvan Terband nog het meest leefbaar was. Nu kon hij alleen nog maar dromen van het land achter de Friese horizon en in de nacht een wandelingetje maken met een sigaret op de lip langs de vaart achter het huis. Geleidelijk sleet hij daar met zijn kapotte schoenen een weggetje uit dat nog tot na de oorlog zichtbaar bleef en dat het ‘Bertus-paadje’ werd genoemd.38

Tijdens de Hongerwinter hunkerde hij naar de bevrijding. Zo schreef hij op 23 januari 1945 aan A. Roland Holst dat hij straks met hem naar Artis wilde en aan de Plantage Franschelaan ‘dineren en borrelen’. Met het naargeestige Amsterdam leed hij ‘op afstand’ mee zoals de verzenbundel In Het rampjaar uit 1945 laat zien. Pas in 1990 zou de bundel gepubliceerd worden, als afdeling van de in dit jaar uitgekomen Verzamelde gedichten. Bij die gelegenheid zou Aafjes ‘Iedere dag’ aan de afdeling In het rampjaar toevoegen, het verzetsgedicht dat in het laatste oorlogsjaar vrijwel dagelijks door A. den Doolaard in de uitzendingen van Radio Oranje was voorgelezen.39

In Terband liet Aafjes het lamgeslagen Amsterdam meer tot zich toe dan de huiselijke perikelen. Zijn kinderen werden opgevoed door zijn schoonmoeder. Met haar had Tine daar vaak stevige meningsverschillen over. Dat valt terug te voeren op de vervreemding van Tine van haar ouders na hun echtscheiding in de jaren dertig. Tevergeefs had zij geprobeerd de onmin bij te leggen door haar eerste kind dat lang in de couveuse had moeten liggen, in 1943 bij haar moeder in Terband te brengen om daar aan te laten sterken.40 De ruzies tussen de twee vrouwen ontgingen Aafjes niet. Van tussenbeide komen echter was geen sprake, omdat hij zich als gast van zijn schoonfamilie neutraal wilde opstellen.41 Hij probeerde er wel voor zijn kinderen te zijn in de schaarse uren dat ze hem zagen, al ging hem dat naar eigen zeggen niet goed af. Begin 1945 bekent hij in een brief aan A. Roland Holst dat hij ‘een slechte vader’ is, ‘dat wordt mij met de dag meer duidelijk en ik kan de

draai van het opvoeden maar niet in mijn macht krijgen. […] Zo hebben zowel Iris, Nieltje als Daphne iets van onkruid over zich. Het zijn: varkentjes in de bonen. Misschien is de oorzaak hiervan ook de oorlog of het feit dat hier in huis vier grote mensen de scepter over hen zwaaien.’42

Terwijl Aafjes sinds 1942 van zijn gezin vervreemdde, zocht hij ondanks, of misschien dankzij deze toestand, kinderen als lezerspubliek. In 1943 al had hij een deeltje van zijn ‘vrolijke’ leerboekjes gepubliceerd, Peter-Kersen-eter. Deze ‘vrolijke plantkunde’ breidde hij in de laatste oorlogsjaren uit met ‘De vrolijke dierkunde’, ‘De vrolijke vaderlandse geschiedenis’, ‘Het vrolijke beroepenboek’ en nog andere deeltjes. De illustraties waren van Piet Worm die ook de tekeningen gemaakt had voor Bid, kindje, bid!, een even vrolijk gebedenboekje dat moeder Aafjes als een nuttige uitgave zal hebben begroet. Op haar aandringen was Tine inmiddels katholiek geworden en waren de kinderen dadelijk na de geboorte gedoopt.43

Aafjes besefte dat hij vast betaald werk zou moeten hebben na de oorlog om zijn gezin te onderhouden en van zijn schulden af te raken. In diverse brieven aan letterkundigen die hem misschien verder konden helpen, opperde hij het plan als recensent verbonden te worden aan een dagblad. Hij meende niet ten onrechte daar als gevestigd literatuurbeschouwer geknipt voor te zijn.44 In zijn speelse Kleine katechismus der poëzie (1943) had hij zijn poëtica ontvouwd en in De dichter van de sarco–

phaag (1944) zijn analytisch vermogen gedemonstreerd.45 In vervolg op dit essay over Achterberg wilde hij bij De Mansardepers nog enkele boekjes laten volgen over het werk van belangrijke Nederlandse dichters. Aan Bert Bakker schreef hij:

Ik zit hier met mijn hele huishouden en heb beloofd kostgeld te betalen. […] weet je wat ik zo’n aardig idee zou vinden. Ik wou het niet alleen laten bij zo’n boekje van Achterberg, maar een vijftal van die boekjes schrijven over Nederlandse dichters. Een serietje, niet met anderen samen, maar alleen onder eigen naam. Om te beginnen wou ik een boekje over Nijhoff schrijven. En dan een over Roland Holst. Aan Nijhoff ben ik zelfs al bezig maar het is de vraag of jij daar iets voor voelt. Boekjes dus, niet alleen over de dichters, maar ook over allerlei vraagstukken die hun poëzie oproept. […] Het essay over Achterberg kan geslaagd heten maar ik kan beter.46

In een andere brief aan Bakker raakt Aafjes de kern van zijn poëtica na eerst zijn geschiktheid als literatuurbeschouwer onder de aandacht te hebben gebracht:

Ik zie in poëzie dingen die geen ander auteur in Nederland erin pleegt te zien. […] Mijn interesse voor poëzie is een geheel andere dan een ooit voor mij door een andere essayist getoonde. Ik weet dit sinds ik mijn kritieken in Criterium schreef. Die zijn voor mijn gevoel maar zeer onvolkomen (Achterberg is er een van) maar zij zijn voor mijzelf het bewijs dat ik weet wat ik weet. […] Het zwaartepunt ligt voor mij hierin dat de poëzie als fenomeen een eigen wezen is, dat een eigen leven leidt – dat het als fenomeen bestaat, zelfs buiten de dichter. Dat de dichter, wanneer hij een vers gaat schrijven, zich zo maar niet uitstort in versregels, maar dat hij zowel de schepper is, als het slachtoffer wordt, van iets wat wordt en levenswil is: de poëzie, de metafysisch bestaande poëzie die de ouden zeer treffend de Muze noemden.47

Een overschaduwde vrijheid

In de Hongerwinter voltooide Aafjes De reis van Sinte Brandaan, verwant aan de ‘kleine Odyssee’ Een voetreis naar Rome, en een andere vertaling uit het Middelnederlands, de poëtica van Jan van Boendale Hoe dichters dichten sullen. In het boekje over Nijhoff waarmee hij een open sollicitatie had kunnen plaatsen voor een betrekking na de oorlog aan een dagblad, bleef hij steken toen hij in maart 1945 de arrestatie van dominee Henkels vernam. Bij dit bericht moest hij onmiddellijk denken aan een geschenk van zijn vriend, een biografie van de zeventiende-eeuwse schilderes van bloemen, vlinders en andere insecten Maria Sybilla Merian. Aafjes herinnerde zich Henkels’ woorden bij het overhandigen van het boek: ‘Jij moet over Maria Sybilla Merian een gedicht maken.’ Hij liet Een voetreis naar Rome voor wat het was, en stortte zich op een net zo lang verhaal in poëzie. Gesterkt door het gevoel dat Henkels

zou terugkeren zodra het voltooid was vloeide bladzijde na bladzijde uit zijn pen. Het schrijven was een magisch bezweringsritueel en tevens een gebed tot een protestantse heilige.48

Hoe dan ook, Henkels keerde behouden in Friesland terug. Hendrik Werkman was kort voor de bevrijding doodgeschoten, en meteen erna Popke Bakker. Aan Bert Bakker liet Aafjes op 10 juni 1945 weten: ‘Het bericht van de dood van Popke heeft mij zeer te meer aangeslagen. Ik telde geen edeler mens onder mijn vrienden. Zijn dood is voor mij het ergste wat er in de oorlog gebeurd is. Ik zal hem blijven missen.’

Het einde van de oorlog betekende voor Aafjes het begin van een nieuwe onvrede, de herinnering aan een niet te vergeten episode, een wond die nimmer kon dichtgaan. In een klein cahier met het opschrift ‘Ongepubliceerd. Bevrijding’ noteerde hij:

Als ik aan de Bevrijdingsdag terugdenk kan ik mij alleen de meest absurde taferelen herinneren. Maar geen wezenlijke geluksgevoelens. Ik ben nog steeds van oordeel dat de laatste oorlog zo afschuwelijk en mensonwaardig is geweest dat zelfs de bevrijding – althans mijn bevrijding – stierf aan de absurditeit van haar

voorgeschiedenis. Misschien is dat nog de draaglijkste bevrijdingsgedachte. […] Ik was tot de overtuiging gekomen dat er maar een mogelijkheid was waarop ik de oorlog kon winnen. Dat was door dingen te schrijven die met heel hun wezen in tegenspraak waren met de afschuwelijke geest van de oorlog.

Omdat het huis in Terband bij de komst van de Canadezen in een schootsveld dreigde te raken hadden de bewoners hun toevlucht in een boerderij vlak bij Heerenveen gezocht. Aafjes ging als laatste. Tijdens zijn eenzame tocht naar de stad ondervond hij de oorlog aan den lijve alsof hij aan het front was verzeild. Daarover schrijft hij in zijn bevrijdingscahier:

Hoe lang was het geleden dat ik door een landschap was gegaan […] Plotseling sloeg er een granaat midden in de wei; al wat men zag was een kleine fontein van modder […] Ik wist plotseling wat doodsangst was. Ik begon te rennen. Maar het was nog slechts verplaatsing van gevaar naar gevaar.
Op de boerderij was het onmetelijk veilig. Van alle kanten waren er Friese boeren en burgers samengestroomd, een van hen had een verrekijker, hij liet mij daardoorheen de Canadese tanks zien, het waren waarschijnlijk de tanks die de schoten losten. […] Toen kwam het ogenblik waarop iedereen vijf jaar gewacht had. Een schor dierlijk geluid steeg op uit de richting van Heerenveen. De stad was bevrijd […] Ik ben weggelopen en in het hooi gekropen. En in een bodemloze slaap gevallen. Toen ik wakker werd was het weer dezelfde stralende dag. Iedereen was reeds in de stad geweest, men had proclamaties meegebracht, we waren onloochenbaar bevrijd. Eerst in de namiddag ben ik ook gegaan. Alleen door een Hobbema-achtig laantje marcheerde ik naar Heerenveen. Het feestgewoel zwol nader bij iedere meter. Ik kon het niet verwerken. Ieder ogenblik dacht ik dat ik overgeven moest. Ik zag een Duitse soldaat liggen, een vergrijsd man in de berm van de weg. […] Ik dacht dat ik de Duitsers haatte. Toen ik hem daar zo zag liggen kreeg ik neiging om met mijn handen een graf te delven. Plotseling begonnen de tranen over mijn wangen te lopen. […] Het schot was door zijn hoofd gegaan. En door het hart van zijn vrouw, dacht ik. En door de harten van zijn kinderen. En door het hart van ons allen.

Gehuld in lompen en barrevoets moest Aafjes zien zo snel mogelijk kleren te bemachtigen. Op 6 juni 1945 klom Tine op een tank richting westen en liet haar man en kinderen in Terband achter. Aafjes smachtte naar Amsterdam en verzocht de burgemeester van Heerenveen hem te helpen zodat hij in Amsterdam ‘als schrijver en journalist met de pen aan de opbouw van het land’ kon gaan meewerken.49

Het verzoek werd niet gehonoreerd maar in juli wist Aafjes de echtelijke woning en Tine te bereiken. Hun leeggeroofde huis en het evenzo uitgeholde Amsterdam stemden hem somber. ‘Ik kan mij zo moeilijk bepalen bij iets’, liet hij dominee

Henkels en zijn vrouw weten. ‘Wie zou van hieruit niet verlangen naar de stilte van de pastorie.’ De oorlog mocht dan voorbij zijn, Aafjes bleef in de ban van de onrust.

Daar veranderde de toekenning van de Radermacher Schorerprijs weinig aan. Onmiddellijk had Nijhoff dit nieuws na de uitreiking van de Poëzieprijs van de Gemeente Amsterdam bekendgemaakt. Gekleed in een oud, geleend tropenpak nam Aafjes een cheque van 1000 gulden in ontvangst voor ‘In het Atrium der Vestalinnen’, naar het oordeel van de juryleden A. Roland Holst, Martinus Nijhoff en Jan Engelman het beste verzetsgedicht.50 Daarmee onderstreepten zij de levensvatbaarheid van de hooggespannen verwachting die Aafjes van zijn toekomstig dichterschap koesterde.

In zijn Friese nadagen had hij zich voorgesteld om behalve als criticus invloed te gaan uitoefenen als dichter. Nadat hij een vers in het Leeuwardense blad Je Maintiendrai had gepubliceerd kreeg hij in Terband ‘dichtertjes van allerlei slag’ aan de deur, zo had hij in juni 1945 aan Anthonie Donker geschreven. ‘Zij gaan bijna allen van de veronderstelling uit dat zij door de oorlog vroegwijs en vroegrijp gemaakt, de jeugdperiode in de poëzie als het ware hebben overgeslagen, en een rijp dichterschap in de schoot gekregen hebben. […] En deze jongetjes schrijven oproepen in de bladen dat zij een nieuwe beweging inluiden, dat zij een tijdschrift oprichten, enz. […] Maar het heeft mij wel gesterkt in de overtuiging dat er voorkomen dient te worden en afgerekend.’ Verder constateerde hij in dezelfde brief aan Donker: ‘Er is veel in mij – als dichter – veranderd, het laatste jaar. Ik heb een steeds groeiender behoefte gekregen om de poëzie ook als instrument te gebruiken ten dienste van de algemene nood en het algemeen belang. Gek, maar ik zou in poëzie iets van de sluier willen oplichten van het ideaal ener toekomstige samenleving.’51

Dit zou Aafjes na een indolente, door de naweeën van de oorlog vergalde periode in Een voetreis naar Rome effectueren. In 1946 voltooide en publiceerde hij het dichtwerk dat de gevoelige snaar wist te raken van de gedesillusioneerde mens na het recente krijgsgeweld. Maar zoals gezegd moest Aafjes na de bevrijding een tweede oorlog gaan meemaken, die er ook een was van zijn idealenfailliet in de poëzie. Enigszins verbitterd moest hij in zijn briefwisseling met Michel van der Plas in Elseviers Weekblad in 1961 en 1962 constateren dat zijn taakstelling als dichter in de bezettingstijd om de vernederde mens gelukkiger te maken uiteindelijk geen stand had kunnen houden. Inderdaad, Het koningsgraf (1948) is gericht tot de God van het Niets, In den beginne (1949) is vervuld van een volstrekt wantrouwen in de mens.52

Vier jaar na laatstgenoemde bundel maakte hij in drie essays over experimentele poëzie zijn teleurstelling wereldkundig over de richting die de jongste dichters hadden gekozen.53 Eindelijk nam hij de taak op zich die hij zich in de maand na de bevrijding als criticus had gesteld. En wat zijn dichterschap betreft, hij had na Een voetreis naar Rome aan zijn lezers geen andere dan een pessimistische boodschap kunnen brengen, zijn romantische en opbouwende mentaliteit ten spijt. In de ex-

perimentele poëzie trof hij louter afbraak en vernieling aan die hem terugsleurde in de jaren ’40-’45. De oorlog was weer uitgebroken, in de poëzie nog wel waarin hij ongeacht de boodschap het zoeken naar opbouwen en niet naar moedwillig afbreken begeerde te proeven: ‘Lees ik Luceberts poëzie, dan heb ik het gevoel dat de SS de poëzie is binnen gemarcheerd. Een totalitair stelsel van rauwe gevoelens en instincten, met de laarzen aan van een verschrikkelijke uniformiteit, uit zich in een dwangmatig Sieg Heil van woorden als oe, a. oer, ei, urinoir.’54 Zonder het te beseffen had Aafjes in de experimentele poëzie de impasse aangewezen of wat hij daarvoor aanzag waarin hij in eigen werk verzeild was geraakt: de taal had hem weggevoerd van zijn romantische verwachting. Daarmee was voor hem komen vast te staan dat ook de modernste dichtkunst het menselijk geluk niet kon dienen. De reacties van Lucebert en van vrienden als Elburg en Schierbeek op zijn aanval brachten bovenop zijn oorlogstrauma een isolement in de literatuur waarvan hij zich nooit meer heeft kunnen bevrijden.

Na zijn aanval op de experimentelen was de poëzie niet langer prominent in zijn schrijversbestaan. Aan het dichterschap, zo was hem sinds Het koningsgraf duidelijk geworden, kleefde het risico zichzelf te verwaarlozen en van de wereld te raken. Dat was hem in 1948 in Egypte overkomen waar hij heen was gegaan om zijn schuldeisers en de enorme publieke belangstelling rond het succes van Een voetreis naar Rome te ontvluchten.

Pas sinds begin jaren vijftig kon hij dankzij de reisjournalistiek voor de Volkskrant en Elseviers Weekblad het hoofd ternauwernood boven water houden en een bescheiden begin maken met het aflossen van zijn schulden. Sindsdien schreef hij nog maar weinig gedichten. Niet in de eerste plaats vanwege zijn poëtische impasse of zijn reputatie bij ‘elitaire’ literatuurbeoefenaars. Maar vooral omdat het dichterschap voor hem het gevaar inhield zichzelf ten koste van zijn gezin te vernietigen.55 De betrekkelijke vrijheid die Aafjes na de oorlog genoot, lag voor hem in reizen en thuiskomen bij Tine en de kinderen, in het schrijven van ‘dichterlijke’ reportages en verhalen.

In het buitenland zag hij liever niet iemand uit het ineengeschrompelde ‘Dritte Reich’. ‘Ik ben nog altijd huiverig Duitsers te ontmoeten en ik geloof niet dat ik dit nog kwijt raak in dit mensenleven,’ leest men in De fazant in de klokketoren (1963).

Zo’n vier jaar na de verschijning van deze bundel ging Aafjes voor zijn oorlogsverleden in therapie bij professor Jan Bastiaans in de Jelgersmakliniek te Oegstgeest. De traumatoloog heeft hem er niet van kunnen verlossen, evenmin als van zijn onvrede over de teloorgang van zijn in de bezettingstijd geboren literaire idealen over een nieuwe literatuur en mensheid. Hoe ouder Aafjes werd, hoe meer hij over de oorlog en zijn nasleep zweeg en hoe meer hij in nachtmerries die periode moest herbeleven.

 

Geraadpleegde archieven: Archief Diana Huijts-Aafjes, Koninklijke Bibliotheek en Letterkundig Museum.

[2010/4]

Rob Molin+
Een zwerver gevangen
Bertus Aafjes en de oorlog

Bertus Aafjes (1914-1993) was een van de schrijvers en dichters die geweigerd hebben toe te treden tot de Kultuurkamer. Verarmd als student in de vooroorlogse jaren werd zijn financiële positie er zo niet beter op en moest hij op de pof leven of munt slaan uit zijn clandestiene en illegale publicaties.1 Hij ontving flinke voorschotten voor te schrijven prozawerken ter stilling van de grote leeshonger tijdens de bezetting, maar hij voelde zich geen romancier en des te meer een dichter. Met levensgevaarlijke verzetspoëzie fulmineerde hij tegen de bezetter uit een diepgewortelde angst voor agressie en barbarij. Om de vreselijke oorlog uit zijn geest te bannen was hij doorgegaan met het rijkelijk offeren aan Bacchus na zijn studententijd, in 1939 beëindigd bij het toenemen van de internationale spanningen.

Toen de vrede eindelijk aanbrak kreeg Aafjes nog te verwerken dat zijn goede vriend en verzetsstrijder Popke Bakker in een menigte van feestvierders op de Dam vanuit Sociëteit de Groote Club door overspannen Duitsers was neergemaaid. Bakker, rubberhandelaar aan het Amsterdamse Singel, had alleen al veel voor hem betekend door de bemiddeling bij de sanering van zijn steeds verder oplopende schulden. Deze handreiking zou nog leiden tot de aanstelling van de letterkundige W. Gs. Hellinga als curator, maar kon niet verhoeden dat Aafjes van de oorlog tot in lengte van dagen materiële schade ondervond. Dit zou hem begin jaren vijftig mede nopen zich op het lucratieve proza en de journalistiek toe te leggen. Levenslang ook was hij door de oorlog geestelijk geraakt. In de herfst van 1954 schreef hij aan Bert Bakker, een neef van zijn vriend: ‘Tegen het einde van de oorlog beloofden Popke en ik elkaar, dat wij, als wij beiden levend uit de bezettingstijd zouden komen, vijf jaar na de bevrijding, honderd zwanen zouden loslaten in de Amsterdamse grachten, zodat deze tot in lengte van dagen bezwaand zouden zijn. De volledige afspraak hield bovendien nog in dat wij tienduizend rozen zouden doen planten in de parken en plantsoenen van Amsterdam.’2

Een onvergetelijke voetreis naar Rome

Verbijsterd had Aafjes de dood van Popke Bakker in het afgelegen Terband vlak bij Heerenveen vernomen. Daar had hij zich in het huis van zijn schoonmoeder verschanst voor de Duitsers die hem vanwege zijn verzetsgedichten en nog zoveel meer in de boeien wilden slaan. Sinds 1943 was het hem in en rond zijn woning aan de Plantage Franschelaan tegenover Artis te heet onder de voeten geworden.

Het overigens nooit uitgevoerde plan van de zwanen en rozen hield Aafjes nog jaren na de oorlog bezig als mogelijkheid hulde aan zijn vermoorde vriend te brengen en verder aan alle slachtoffers van de bezetting. ‘Ik vind de oorlog een verschrikking’, zei hij in 1964 in een interview bij gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. ‘Al heb ik er ook heel wat inspiratie uit geput, uiteindelijk heeft de oorlog en zijn gevolgen – of wat erop volgde – mij alleen maar kwaad gedaan. […] Ik vond die oorlog toen ik erin zat zo afschuwelijk dat ik niet meer leven kon dan met de verwachting dat erna een heel nieuwe wereld zou worden geboren. In het “Atrium der Vestalinnen” vind je die verwachting, dat uitzicht op nieuwe tijden, gouden eeuwen van aardsheid verwoord.’3

In het Atrium der Vestalinnen. Een fragment publiceerde hij vlak voor de bevrijding bij de onverschrokken uitgever en boekhandelaar A.A. Balkema die naast Bert Bakker en enkele anderen tijdens de oorlogsjaren de stem van Aafjes hadden laten klinken.4 Terug in Amsterdam borduurde hij voort op dit gedicht en aanverwante fragmenten uit de Terbandse tijd, waaronder ‘Vaarwel land’ en ‘In de tuin der pauwen’. Ruim de helft van de herbeleving van zijn Romeinse pelgrimage was bij de be-

vrijding klaar.5 Aafjes kon toen niet bevroeden dat Een voetreis naar Rome. Een kleine Odyssee (1946) de geschiedenis zou ingaan als de geruchtmakendste en best verkochte poëzie ooit in het Nederlands taalgebied.

Uitgezwaaid door zijn bezorgde moeder was hij na het afbreken van zijn priesteropleiding in de lente van 1936 vanuit Amsterdam zuidwaarts getrokken, naar Rome en nog verder tot Napels en ommelanden. De volgende jaren bleef hij ambulant totdat hij halverwege de oorlog in Hollands noorden opgesloten raakte in een klein vrijstaand huis en aanhorige grond, ‘It Hege Hou’ genaamd, Fries voor ‘De Hoge Hof’.

In het prieel bij de appelgaard naast zijn landelijk gelegen onderkomen vergat hij soms de oorlog. Daar verwonderde hij zich over Gods natuur waar hij mee was opgegroeid in het uitgestrekte gebied tussen zijn ouderlijk huis in Amsterdam-Oost en de Zuiderzee. Op 27 september 1943, hij woonde toen nog pas kort in Terband, noteerde hij in een oorlogsdagboekje: ‘De jonge boomgaard telt vijftien fruitbomen. Vandaag hebben wij een goede greep gedaan in de gaard. Er kwamen twee wasmanden boordevol met appelen uit. […] Bleek glanzen de appels tegen de hemel aan – men denkt de appelboom ineens in zijn wezen te kunnen benaderen, maar het vervluchtigt weer. […] Terwijl ik zit in het prieel […] denk ik weer: wat bergt de natuur een geheimen.’

Op 23 januari 1945 blikte Aafjes in een brief aan A. Roland Holst terug op anderhalf jaar Terband:

Zelf heb ik inmiddels deze winter uitgebreide avances bij Madame de Muze trachten te maken. […] Ik had, van de zomer al, het idee gekregen om een lang vers over mijn reis als jongen naar Italië te schrijven. De eerste honderd regels schreef ik in het prieel. Het stond in die dagen in bloei, vol kleine, wilde roosjes, roze van kleur en doorzichtig als een elvenhemd. Ik ben ervan overtuigd dat ik aan die roosjes het hele vers te danken heb. Ieder dichter heeft, geloof ik, een magisch contactmiddel nodig, iets, welks aanschouwen hem als bij toverslag zijn existentie voelbaar maakt.

Behalve poëzie schreef hij in Terband essays over het verschijnsel dichtkunst en over het werk van grote Nederlandse dichters van zijn tijd zoals A. Roland Holst en Martinus Nijhoff. Met een baanbrekend essay over Gerrit Achterberg en met poëziekritieken in het tijdschrift Criterium had hij zijn naam als literatuurbeschouwer al geruime tijd gevestigd.6 En vooral die als dichter: in de Helikon-poëziereeks van A.A.M. Stols was Het gevecht met de muze als nummer 2 uitgegeven in april 1940. In deze maand had ook L.Th. Lehmann, een ander literair wonderkind uit die dagen, in de eerste aflevering van Stols’ befaamde reeks zijn entree gemaakt.

Zoals gezegd kwam Aafjes aan het schrijven van de prozawerken waarvoor hij onder contract stond niet toe. ‘Het is mij nog altijd een volkomen raadsel hoe een

roman tot stand komt’, liet hij op 18 juli 1944 aan Bert Bakker weten. ‘Ik moet er een paar schrijven vanwege domme contracten, maar ik voel nergens ook maar één druppel romanbloed in mij en ben een psycholoog van het jaar nul.’ Maar het ontbrak Aafjes zeker niet aan verteltalent. Een voetreis naar Rome is als episch gedicht verwant aan Een laars vol rozen, schetsen van zijn ervaringen als voetreiziger, die hij schreef in het najaar van 1937. Rond 1940 ontstonden verhalen met jeugdherinneringen, kort na de bevrijding bijeengebracht in De zeemeerminnen. Een in het oog springend motief in deze bundel is de dood, in het titelverhaal de dood van de jonggestorven vader die Bertus tijdens wandelingen antwoorden gaf op zijn vragen naar het hoe en waarom van zijn waarnemingen. Samen trokken ze door de stad naar de voetbalvelden vlak daarbuiten, of door de natuur als Bertus zijn vader tegemoet gelopen was na diens werk in de havens als douanebeambte.

Na zijn vaders dood in 1926 was hij aangewezen op het wereldbeeld van zijn diepgelovige moeder. De roeping tot het priesterschap zal ingegeven zijn door haar verlangen de oudste zoon aan het altaar en op de preekstoel te zien en zo haar bekeringsdrang te volvoeren. Het was haar niet gelukt de man van haar leven tot het enige ‘ware’ geloof te brengen, al had hij ten volle aan de katholieke opvoeding van de kinderen bijgedragen.

Na drie jaar gymnasium verkaste Bertus van Amsterdam naar het wereldverzakende kleinseminarie van het Kruisherenklooster in het Brabantse Uden. Toen het monnikenbestaan hem begon te benauwen zette hij de studie voort aan het klein-

seminarie Hageveld bij Haarlem.7 In de wereld staan als zielzorger werd zijn ideaal. Na nog één jaar grootseminarie, het Philosophicum Warmond, kwam hij tot het inzicht voor geestelijke niet te deugen. Tijdens fietstochten was hij gaan inzien dat het aardse in zichzelf mooi kan zijn. Ook opende hij zijn ogen voor de schoonheid van vrouwen en hij bezong zijn verrukking in gedichten, voor een priesterstudent een hachelijke dwaling.

Op naar Italië en een hemel op aarde! In Rome vond hij op het Forum Romanum naast zoveel ander puin de brokstukken van het Atrium waar eens de Vestaalse maagden het vuur van voorspoed brandend hielden. Nu dat gedoofd was zou het glorieuze verleden nooit meer verrijzen, al kon de dichter het voor zolang zijn vers duurt aan de vergetelheid ontrukken: ‘O atrium uit lang verleden eeuwen, / Huis der oorspronkelijke zuiverheid, / Laat mijn woorden over uw puinen sneeuwen / Eén kort uur’. De poëtische herrijzenis van het klassieke Rome stemde hem ten slotte optimistisch over de nabije toekomst: ‘nieuwe tijden / – Gulden eeuwen van aardsheid – breken aan; / wij vergaan in de smeltkroes van het lijden / Langzaam tot het goud van een nieuw bestaan’.

Vanuit zijn vrijheidsontbering leefde Aafjes in Terband met de verwachting van een nieuwe en betere wereld. Nog steeds sprak de heilsboodschap van het ‘alles wordt nieuw’ hem aan. Na het seminarie was hij blijven geloven, maar de erfzonde en de seksualiteit in haar louter gericht zijn op de voortplanting wees hij af. In Rome vond hij naast het bloeiende katholicisme de sporen van het klassiek heidendom en zijn schoonheidscultus waarin hij op het seminarie met terughoudendheid was onderwezen. Dat het ‘wereldse’ zijn grootste ontdekking werd in Rome en even later in Napels en Pompeï, daar laat ‘In het Atrium der Vestalinnen’ geen misverstand over bestaan: ‘Ik wil mij nabuur van de sterren weten / En met de aarde één zijn in verbond, / Ik wil geen schaduw van de hemel dulden / Over de bodem van mijn aards bestaan’.

Behalve naar het dichterschap ging, sinds de voetreis, zijn interesse naar de archeologie uit. In de vooroorlogse jaren liep hij eerst in Leuven colleges en daarna in Rome. Bovenal bleef hij dichter. Meer dan de logica van de wetenschap lokten hem de wegen die in poëzie openlagen om achter de ‘waarheid’ te komen. Zij wordt via een onlogische redeneerwijze verkregen, zoals Aafjes in zijn veelgeciteerde uitspraak ‘Dichters liegen de waarheid’ heeft aangestipt.8

In september 1939 hadden de internationale spanningen de student aan het Pauselijk Instituut voor Oud-Christelijke Archeologie en nog andere academische instellingen in Rome genoodzaakt naar Amsterdam terug te keren. Enigszins vervreemd van zijn geboortestad werd hij door zijn vriend Pierre H. Dubois meegenomen naar café Reynders aan het Leidseplein en naar de nabij gelegen Sociëteit De Kring. Hij kwam er in contact met jonge en oudere kunstenaars zoals de dichters en schrijvers Gerard den Brabander, Jan Elburg, Ed. Hoornik, Halbo Kool, Bert Schierbeek, en met J.C. Bloem en A. Roland Holst. Aafjes ging op kamers nu zijn

denken en levenswijze niet meer strookten met die van zijn moeder, broer en zusjes.9 Dat van zijn recente gedichten in Het gevecht met de muze de liederlijkheid van het bohemienschap afstraalde, was het opzienbarendste niet dat zijn moeder te verwerken kreeg. Toen Aafjes in november 1941 trouwde met de actrice Tine Wesseling bleken zij een dochtertje te hebben. In zijn memoires De sneeuw van weleer (1987) blijven zulke herinneringen buiten beschouwing en onthield hij zich van protest tegen zijn religieuze opvoeding. De schijnwerper mocht niet gericht zijn op het afdrijven van de katholieke levenswandel, ook al geloofde hij niet meer en uitte hij in zijn memoires stevige kritiek op de kerk.10

Leven op een vulkaan

Sinds de zomer van 1943 verbleef hij in Terband, maar van daaruit ging hij tot in 1944 nog vaak naar zijn Haagse vrienden Bert Bakker en Cees Bantzinger, of naar de literaire kompanen in Amsterdam. Daar was Poes, zoals hij zijn vrouw noemde, met hun twee kinderen Iris en Nieltje achtergebleven. In Den Haag was hij geregeld te vinden op de zolder van de drukker Fokko Tamminga waar de tekenaar Cees Bantzinger ondergedoken zat. Samen met Bert Bakker runde Tamminga de clandestiene Mansarde Pers. Van Aafjes verscheen er onder meer een rijk geïllustreerde bundel erotische gedichten Omne animal (1944). Berucht zijn de woeste feesten van de bemiddelde Bakker op Tamminga’s zolder voor vrienden als J.C. Bloem, Gerard den Brabander en Jacques Gans. Tevens fêteerde Bakker hen in het pas geopende café Eylders vlak bij het Leidseplein, de nieuwe stamkroeg van literair Amsterdam.

Berucht ook waren de nachtelijke drinkgelagen in de woning van Hoornik aan de Stadionkade met Aafjes als een van de geregelde feestgangers. Ramen werden opengegooid en anti-Duitse leuzen over straat geschreeuwd. Op 18 augustus 1943 ten slotte kwam een inval in zijn huis Hoornik duur te staan. Nadat hij samen met Bert Bakker en Gerard den Brabander gearresteerd was, verdween hij via Vught naar Dachau.11 De andere twee wisten de dans ternauwernood te ontspringen.

Nog voor de mannen werden ingerekend sloeg Aafjes de schrik om het hart. Hij realiseerde zich dat de bezetter niet op zijn pad moest komen en zocht bij zijn schoonmoeder in Terband asiel. Bij Geert van Oorschot, die bij Querido werkte, hadden de Duitsers geïnformeerd naar het adres van de dichter van Per slot van rekening. Dit poëziebundeltje van Aafjes had Van Oorschot in 1943 in eigen beheer op de markt gebracht. Hij kon erop rekenen dat Van Oorschot hem niet zou verraden, maar Stols wantrouwde hij. Die zou zijn goedverkopende dichter nog wel eens verdacht kunnen gaan maken bij de Kultuurkamer, nu Aafjes met hem gebroken had nadat Van Oorschot hem attendeerde op de stiekeme derde druk van Het gevecht met de muze en Het zanduur van de dood.12

Aan Bert Bakker schreef Aafjes na aankomst in Friesland:

Ik voelde dat de toestand in Amsterdam kritiek werd, ik leidde er zo’n beetje hetzelfde leven als Eddie [Hoornik] en Gerard den Brabander, maar ik voelde ineens dat ik op een vulkaan zat. Zelfs zo sterk dat ik een lange brief schreef naar Eddie en naar Jan [Jofriet = Gerard den Brabander] waarin ik hun ervan

wou overtuigen dat zij hun gedragslijn dienden te veranderen, omdat zij onherroepelijk tegen de wand liepen. Ik heb het mij altijd verweten dat ik die brieven niet verstuurd heb. Dat deed ik niet uit een soort valse schaamte, omdat ik precies ben zoals zij en nu ineens de zedenmeester zou gaan uithangen. […] Was ik niet op tijd er vandoor gegaan, dan was ik samen met jullie in de val gelopen. Mijn bezwaar tegen dit alles was dat Eddie en Gerard uit een soort l’art pour l’art onvoorzichtig waren.13

Aafjes hing dit principe van de ‘kunst voor de kunst’ zelf aan en hij bleef vanuit Terband na de arrestatie van Hoornik het gevaar opzoeken. In drukbezochte Amsterdamse cafés kon hij zo overmoedig worden dat hij op een tafel klom en anti-Duitse gedichten declameerde. Daarvan had hij steeds een voorraadje in zijn binnenzak. Ze waren geschreven in keukenmeidenstijl, zoals hij het uitdrukte, opdat hij zich niet door het specifieke geluid van zijn veelgelezen bundels zou verraden.14 Op Radio Oranje was zijn verzetspoëzie ook te horen, bij gelegenheid waarvan de dichter Jan Oranje heette. Deze behoedzaamheid steekt af tegen zijn gedrag in Amsterdamse cafés; zodra de drank in de man kwam vergat hij de wijsheid die hij in pacht meende te hebben.

Van zulke overmoed en waaghalzerij moest Van Oorschot niets hebben. Naar aanleiding van het fatale feest van Hoornik schreef hij aan Aafjes: ‘De mannen, die in de uren des gevaars, gaan fuiven, brassen, etc. etc. in het huis van iemand die gezocht wordt […] wat moeten we van zulke makkers denken! […] Een hard revolutionair […] werpt dergelijke snotjongens opzij, als onbruikbaar niet alleen, doch tevens als gevaarlijk voor anderen!’

Verblind door haat en drank kon Aafjes enorm roekeloos worden. Wanneer Amsterdamse joden uit hun huizen werden gehaald en samengedreven beheerste hij zich niet en spuwde hij naar de Duitsers.15 De ariërverklaring had hij geweigerd in te vullen uit walging van de teloorgang van de beschaving die uit zo’n registratie sprak. Overigens probeerde hij zich sinds hij een oproep voor de Arbeitseinsatz had gekregen zo veel mogelijk gedeisd te houden. Wanneer er door een onbekende bij hem werd aangebeld kroop hij in een hokje onder de vloer van de woonkamer. De dreigende deportatie was wel de belangrijkste reden om naar Friesland te gaan waar hij verwachtte weinig of niets van de oorlog te zien en te horen. Hij was in 1943 zoals hij in een terugblik verwoordde, ‘in diepste wezen […] bijna voortdurend bezeten van een groot en allesoverheersend verlangen naar rust en vrede. Het feit dat mijn ziel geen ogenblik op adem kon komen en dat ik altijd in een potentieel gevaar verkeerde, maakte mij bijna gek.’16 Deze paniek kende hij uit de Eerste Wereldoorlog toen hij zich huilend en verkleumd op de arm van zijn moeder in een lange rij voor een levensmiddelenwinkel tegen haar aandrukte. Een vrouw achter hen begon tegen hen te schreeuwen, zodat hij verstijfde van angst en voor het eerst in paniek raakte.17

Al voor het uitbreken van de recente oorlog was hij in Rome in gevaar geraakt. Op een nacht huiswaarts kerend kwamen hij en zijn vriend, de beeldhouwer Niel Steenbergen, in het park van de Villa Borghese betogende studenten tegen. Die schreeuwden dat ze naar Parijs en Tunis opmarcheerden. ‘Toen zei de beeldhouwer, een man als een boerenkast: als je nou naar Parijs wil, kom dan eerst hier. Dat durfden ze niet, maar wat ze wel deden was even later een auto met zwarthemden, die daar patrouilleerde, aanhouden om ons te doen aanhouden.’18 Na een korte gevangenisperiode wist Aafjes met de oorlog op de hielen Nederland te bereiken.

 

Eind 1939 ontdekte Hoornik, redacteur bij Stols, het talent van Aafjes, terwijl de oudere generatie dichters zoals A. Roland Holst en J.C. Bloem zijn poëzie gingen beschouwen als die van een van hun belangrijkste ‘opvolgers’. Behalve veel gedichten publiceerde hij in de eerste twee oorlogsjaren door Vestdijk geprezen boekrecensies en literaire essays niet alleen in Criterium maar ook in Critisch Bulletin en het katholieke dagblad De Tijd. Verder werkte hij aan een vertaling van volksgedichten uit Des Knaben Wunderhorn, die in het begin van de negentiende eeuw verzameld waren door Brentano en Von Arnim. Aafjes vertoefde met zijn smaak in het verleden, al volgde hij als criticus de letteren van zijn dagen op de voet. In het bijzonder ging zijn interesse naar oudheid en middeleeuwen uit, perioden die volop in de seminariebibliotheek vertegenwoordigd waren. Homeros, Sappho en Latijnse dichters als Horatius behoorden tot zijn lievelingslectuur. Als priesterstudent was hij gegrepen door het ‘balladeske’ en ‘liedjesachtige’ in de volkspoëzie en niet in de laatste plaats door haar motieven als zwerven, avontuur en liefde. Aan zijn seminarietijd ook hield hij de voorkeur over voor het rondeel. Bovendien heeft het middeleeuwse refrein sporen achtergelaten door een toespeling in de slotstrofe van diverse gedichten op de beschermheer van de rederijkerskamer, de prince. Rijkelijk ook bevolken muzen en goden Aafjes’ vroege poëzie.

De tuin van eros van Jan Engelman, die op het seminarie was verboden, had hij op zijn voetreis in zijn ransel meegedragen. De verzen van deze katholieke dichter reikten voor Aafjes tot ‘achter de bedrand en op de peluw’.19 Voorbij die grens wilde hij ook geraken, al bepaalde hij zich in de late jaren dertig vooralsnog tot zijn sympathie voor de aardse en tegelijk hemelse Maria. De vrouw als onderwerp bekoorde hem niet minder dan de natuur. Vooral deze motieven brachten hem nader tot de geheimen waarvan de ontraadseling hem een behoefte was.

In juni 1936 was hij gedebuteerd in het katholieke tijdschrift De Gemeenschap met ‘Het Italiaansch Maria-Lied’. Daarin een zinsnede als ‘Dit is een bovenaards cantiek / door engelen het eerst gezongen’. ‘Engelen’, ‘bloed’, ‘rozen’ en andere door Forum gelaakte (sier)woorden dragen de vroege poëzie van Aafjes, terwijl hij gevaarlijk langs de afgrond scheert van de evenzeer door Forum verguisde pathetiek.

Niettemin had Du Perron zich, met een slag om de arm, nog positief uitge-

sproken over de verzen in Criterium. Naar aanleiding van de eerste twee nummers in de lente van 1940 signaleerde hij dat Aafjes door de redactie (Cola Debrot, Ed. Hoornik en Han Hoekstra) beschouwd werd als ‘de geniale jonge dichter’ en dat zijn verzen ‘zeker aandacht verdienen, maar men zal al dit werk gebundeld moeten zien om er juister over te kunnen oordelen.’20 Meer overtuigd was Ter Braak toen hij Aafjes’ boekdebuut Het gevecht met de muze in Het Vaderland besprak. Hij herkende in de bundel ‘onmiskenbaar een dichter wiens talent zich wel eens verrassend zou kunnen ontwikkelen. De dichter van formaat bewijst zijn aanwezigheid door een eigen wereld, waarin alleen hij thuis is en geen ander’.21

De moegestreden Du Perron en Ter Braak hadden nog meegemaakt dat in de poëzie van de late jaren dertig de door hen verdedigde zakelijkheid was ingeruild voor het sentiment, voor een zekere pathetiek ook. In het eerste nummer van Criterium kregen ze de beginselverklaring van Cola Debrot onder ogen waarin het rationalisme van Forum en de nieuwe romantiek met elkaar worden verzoend. Met Debrots ‘romantisch rationalisme’ en met Hoorniks stuk ‘Forum voorbij’ was een nieuwe generatie opgestaan waarin voor Aafjes een hoofdrol was weggelegd.22

Tot in 1942 verschijnt Criterium, het blad van de ‘Amsterdamse school’ rond Hoornik. De oorlog lijkt aan de literatuur en aan Aafjes voorbij te gaan. Maar in de zomer van 1942 toen hij eigenlijk nog betrekkelijk weinig van de Duitsers te vrezen had, begon de bezetting hem te benauwen. Sinds mei 1940 kwam hem wel eens

Zuid-Limburg voor de geest dat vast zo lieflijk moest zijn gebleven als tijdens zijn voetreis, een eldorado binnen de thans gesloten Nederlandse grenzen. De wilde sleutelbloemen van weleer lokten hem, ‘exotische Rijnwijn-gele sleutelbloemen met een bijna lichamelijke geur, de sleutels naar een nieuwe wereld’.23

Na een verblijf van enkele maanden in het niet van oorlog gespeende Maastricht en omstreken keerde hij weer naar Amsterdam terug. In mei 1944 ten slotte vluchtte hij met vrouw en drie kinderen – in februari hadden Iris en Nieltje een zusje Daphne gekregen – naar Friesland om daar voor de rest van de oorlog te blijven. Even tevoren had hij in Bodega Keyzer bij het Concertgebouw een verzetsgedicht voorgedragen. Ineens waren er door de aanwezige hoofdredacteur van het nationaal-socialistische Volk en Vaderland gealarmeerde ss-ers binnengestormd die Aafjes in de kraag vatten. Mies Peters, een vriendin van A. Roland Holst, schoot hem te hulp door langzaam op de ss-ers af te stappen. Zij begon hen pontificaal te zoenen en zodra Aafjes hun greep voelde verslappen nam hij de benen. Kort daarop bracht de ‘foute’ Hans Klomp, secretaris van de Kultuurkamer en beter bekend als de dichter Mien Proost, aan zijn goede kennis Aafjes over dat hij onmiddellijk moest onderduiken. De nacht na de waarschuwing viel de Grüne Polizei binnen in

de woning aan de Plantage Franschelaan, haalde alles overhoop en sloeg de inboedel aan diggelen.24

Eenzaam maar niet alleen in Terband

Vanaf mei 1944 legde Aafjes zich overwegend een excentriek leefpatroon op. Overdag sliep hij in een schuilhokje onder de dakpannen en ’s nachts zat hij in de achterkamer bij een oliepitje en een pannetje soep te werken. In het kleine huis woonden vier volwassenen en vier kinderen, onder wie een nichtje van Henk Bakker, de levenspartner van Tines moeder, en de verstandelijk gehandicapte Nieltje. Overdag was het een drukte van jewelste waarin Aafjes onmogelijk kon schrijven.25

Zijn dichterlijke stemming maar ook geruchten over razzia’s brachten hem tot het leiden van zijn kluizenaarsbestaan. Zijn vrouw en kinderen zagen hem zelden. Als essayist en vertaler kwam hij in de nachtelijke stilte tot een productiviteit die hij in Amsterdam niet haalde. In de stad kampte hij de maanden vóór mei 1944 met ‘een dodelijke melancholie’. Hij was dertig geworden en ‘zag ineens met een bedroevende duidelijkheid dat de oorlog een gat bezig is weg te slaan uit ieder men-

senleven en dat alle gezonde, ik zou bijna zeggen burgerlijke verbindingen met het leven dreigen afgesneden te worden.’26

In Terband was al een en ander uit zijn handen gekomen, zoals het manuscript met bespiegelingen over de appelgaard en een tekst met korte beschouwingen over de natuur afgewisseld met aforismen over het Friese landschap.27 Zijn oorlogsdagboekje getuigt ervan dat hij zich ook in Terband van actuele ontwikkelingen in de wereld niet had kunnen afsluiten. Op 28 september 1943 noteert hij:

Ik ga weer mijn zoveelste dagelijkse gang naar de appelen op de zolder. De berichten stapelen zich op: Landing op Sicilië; Sicilië gevallen; landing te Torente; landing te Siracuse; Italië capituleert. En nu: overal vechten er Italianen tegen de Duitsers. Italiaanse troepen gooien de Duitsers in zee op Sardinië. De Duitsers slachten de Italiaanse burgers bij duizenden af.28 […] Pompei genomen door de Engelsen. […] Ruïnes van tweeduizend jaar her veroverd op barbaren van tweeduizend jaar later. In welk een staat hebben wij dit door de lava bewaarde kleinood der Europese kultuur uit de handen van de barbaren kunnen redden? […] Ik word er mij langzamerhand meer en meer van bewust dat ik in een tijd leef

waarin dingen gebeuren kunnen die men voor kort nog niet eens in hypothese had durven nemen. Het onwaarschijnlijke wordt feit. Feit, dat bewezen kan worden met het aantal kogels en het dodenaantal. […] Dat het arme Pompei vandaag in handen gevallen is van de Engelsen, dat het mismaakter, vervallener en stoffiger is dan ooit – het deert ons niet. Het wordt in al zijn verminktheid voor ons een levend symbool. Deze verovering is een verovering van een rest van kultuur op de kultuurlozen.

Bij zijn verhuizing met vrouw en kinderen naar Terband stond de cyclus Elf sonnetten op Friesland op het punt van verschijnen bij de Molenpers van Jan Vermeulen.29 Ieder gedicht daarin was voorzien van een opdracht. Behalve namen van Amsterdammers als Popke Bakker en Jacques van Hattum, prijken boven een sonnet die van dominee August Henkels uit Heerenveen en zijn vrouw Julia. Aangename uren had Aafjes in 1943 doorgebracht in de pastorie met het echtpaar, Martinus Nijhoff en andere letterkundigen en ook verzetsstrijders. Met een van hen, Hendrik Werkman, gaf Henkels de clandestiene reeks De Blauwe Schuit uit. Even nadat Aafjes voorgoed in Terband onderdook had Henkels zichzelf uit de voeten moeten maken. In Brabant ontving hij uitvoerige brieven van Aafjes over wat hij tijdens zijn ballingschap zoal schreef. Graag wilde hij in De Blauwe Schuit publiceren

maar de mogelijkheden waren klein geworden nu Henkels en ook Werkman niet meer in Heerenveen konden komen.30

In De Mansardepers was ongeveer tegelijkertijd met Elf sonnetten op Friesland een door Bantzinger geïllustreerde bundel erotische gedichten verschenen, Omne animal. Sommige waren al gepubliceerd in Het gevecht met de muze, de meeste waren in Terband ontstaan. In 1943 was Aafjes voor De Mansardepers bezig geweest met de samenstelling van een overigens nooit verschenen bloemlezing erotische poëzie uit de wereldliteratuur. Het genre had hem geïnspireerd tot ‘gewaagdere’ gedichten dan die hij tot dan toe geschreven had, gedichten waarin hij meende de ‘bedrand’ te hebben overschreden zonder noch plat noch ‘halfzacht’ te worden.31

‘Gewaagd’ maar zeker niet pornografisch was ook het fragment ‘Het Hotel’ dat hij tijdens zijn Terbandse nachten schreef en waartegen de katholieke clerus bij monde van pater Creyghton in 1946 na de publicatie van Een voetreis naar Rome fel protest zou aantekenen.32 In ‘Het Hotel’ slaapt de voetreiziger met een meisje dat hij pas enkele uren kent en bij het aanbreken van de dag gaat hij weer op pad zonder enige verplichting aan haar te hebben.

Het grote gedicht over zijn tocht naar het zuiden vorderde gedurende zijn eerste nachtelijke weken in Terband tot hij in augustus 1944 in zijn ‘kleine Odyssee’ bleef steken. Zijn ogen waren ontstoken geraakt bij het zwakke schijnsel van zijn oliepitje en wel zodanig dat hij getroffen zou kunnen worden door een ‘Homerische’ blindheid zoals Tine vreesde.33

Toen hij in het najaar van 1944 weer goed kon zien brak er een vruchtbare tijd aan. Koortsachtig werkte hij aan de voetreis. Op nieuwjaarsdag 1945 kon hij aan Cees Bantzinger en zijn vrouw Coby melden dat hij halverwege was. Hij had gedroomd dat het gedicht in zijn geheel verschenen was en dat er een kritiek op was gekomen met de titel ‘Dit is de Mei van het Zuiden’. En daar voegde hij aan toe: ‘Deze frase geeft heimelijk iets weer van mijn onbewuste bedoeling in dit vers een hooglied op de Zuidelijke natuur te schrijven. Helaas vrees ik dat de lengte van het gedicht boven mijn krachten gaat en dat, juist nu ik goed en wel over de Brennerpas ben, het mij aan kracht gaat schorten.’

Was hij in Amsterdam gebleven, dan zou Aafjes door honger en een zware depressie overmand tot schrijven niet langer in staat zijn geweest. Dat Terband in vergelijking met de stad een culinair paradijs was stemde hem echter droevig. In de winter ’44-’45 vernam hij alarmerende berichten zoals de tijding dat zijn moeder van uitputting op straat in elkaar was gezakt. Met zijn vrouw stelde hij pakketten met schapenvlees en groente voor noodlijdende familie en vrienden samen. Dure versterkende middelen als vet en boter konden ze daar tot hun spijt niet instoppen.34 Ze verstuurden de pakketten per post of Tine bracht ze onder de meest barre omstandigheden van kou en gevaar naar Amsterdam en Den Haag. Aafjes nodigde zijn familie en door de honger getroffen vrienden zoals Bantzinger uit bij hem te komen wonen, zonder zich te realiseren hoe onwerkelijk zo’n voorstel was.35 Henk Bakker had hem eerder al moeten afhouden van het plan om jo-

den op te nemen in zijn huis dat tot de nok vol zat met mensen, met alle spanningen van dien.36

Aafjes kon in de laatste oorlogsmaanden nergens meer heen doordat zijn kleren tot de draad versleten en zijn schoenen vrijwel onbruikbaar waren geraakt. Hij zat als een muis in de val. Popke Bakker, Bantzinger en Piet Worm, eveneens een illustrator van zijn boeken, die hem tot in het begin van 1945 hadden opgezocht, zag hij niet meer. Wandelen in de buurt zoals hij in het najaar van 1944 nog deed, was onmogelijk geworden. Misschien maar goed ook, want af en toe was hij door een landwachter aangehouden en bijna in de val gelopen. Steeds weet echter had hij moeten toegeven aan zijn vrijheidsdrang. Zelfs was hij in de herfst van 1944 met een vals persoonsbewijs op zak naar het ellendige Amsterdam gegaan. In januari van dat jaar toen hij voor de aanstaande geboorte van zijn derde kind aan de Plantage Franschelaan verbleef, sprak hij in een brief van de ‘walgelijke oorlog’ die de stad in zijn greep had, en verlangde hij naar de afzondering in Friesland.37 Hij was voortdurend heen en weer geslingerd tussen oorden waarvan Terband nog het meest leefbaar was. Nu kon hij alleen nog maar dromen van het land achter de Friese horizon en in de nacht een wandelingetje maken met een sigaret op de lip langs de vaart achter het huis. Geleidelijk sleet hij daar met zijn kapotte schoenen een weggetje uit dat nog tot na de oorlog zichtbaar bleef en dat het ‘Bertus-paadje’ werd genoemd.38

Tijdens de Hongerwinter hunkerde hij naar de bevrijding. Zo schreef hij op 23 januari 1945 aan A. Roland Holst dat hij straks met hem naar Artis wilde en aan de Plantage Franschelaan ‘dineren en borrelen’. Met het naargeestige Amsterdam leed hij ‘op afstand’ mee zoals de verzenbundel In Het rampjaar uit 1945 laat zien. Pas in 1990 zou de bundel gepubliceerd worden, als afdeling van de in dit jaar uitgekomen Verzamelde gedichten. Bij die gelegenheid zou Aafjes ‘Iedere dag’ aan de afdeling In het rampjaar toevoegen, het verzetsgedicht dat in het laatste oorlogsjaar vrijwel dagelijks door A. den Doolaard in de uitzendingen van Radio Oranje was voorgelezen.39

In Terband liet Aafjes het lamgeslagen Amsterdam meer tot zich toe dan de huiselijke perikelen. Zijn kinderen werden opgevoed door zijn schoonmoeder. Met haar had Tine daar vaak stevige meningsverschillen over. Dat valt terug te voeren op de vervreemding van Tine van haar ouders na hun echtscheiding in de jaren dertig. Tevergeefs had zij geprobeerd de onmin bij te leggen door haar eerste kind dat lang in de couveuse had moeten liggen, in 1943 bij haar moeder in Terband te brengen om daar aan te laten sterken.40 De ruzies tussen de twee vrouwen ontgingen Aafjes niet. Van tussenbeide komen echter was geen sprake, omdat hij zich als gast van zijn schoonfamilie neutraal wilde opstellen.41 Hij probeerde er wel voor zijn kinderen te zijn in de schaarse uren dat ze hem zagen, al ging hem dat naar eigen zeggen niet goed af. Begin 1945 bekent hij in een brief aan A. Roland Holst dat hij ‘een slechte vader’ is, ‘dat wordt mij met de dag meer duidelijk en ik kan de

draai van het opvoeden maar niet in mijn macht krijgen. […] Zo hebben zowel Iris, Nieltje als Daphne iets van onkruid over zich. Het zijn: varkentjes in de bonen. Misschien is de oorzaak hiervan ook de oorlog of het feit dat hier in huis vier grote mensen de scepter over hen zwaaien.’42

Terwijl Aafjes sinds 1942 van zijn gezin vervreemdde, zocht hij ondanks, of misschien dankzij deze toestand, kinderen als lezerspubliek. In 1943 al had hij een deeltje van zijn ‘vrolijke’ leerboekjes gepubliceerd, Peter-Kersen-eter. Deze ‘vrolijke plantkunde’ breidde hij in de laatste oorlogsjaren uit met ‘De vrolijke dierkunde’, ‘De vrolijke vaderlandse geschiedenis’, ‘Het vrolijke beroepenboek’ en nog andere deeltjes. De illustraties waren van Piet Worm die ook de tekeningen gemaakt had voor Bid, kindje, bid!, een even vrolijk gebedenboekje dat moeder Aafjes als een nuttige uitgave zal hebben begroet. Op haar aandringen was Tine inmiddels katholiek geworden en waren de kinderen dadelijk na de geboorte gedoopt.43

Aafjes besefte dat hij vast betaald werk zou moeten hebben na de oorlog om zijn gezin te onderhouden en van zijn schulden af te raken. In diverse brieven aan letterkundigen die hem misschien verder konden helpen, opperde hij het plan als recensent verbonden te worden aan een dagblad. Hij meende niet ten onrechte daar als gevestigd literatuurbeschouwer geknipt voor te zijn.44 In zijn speelse Kleine katechismus der poëzie (1943) had hij zijn poëtica ontvouwd en in De dichter van de sarco–

phaag (1944) zijn analytisch vermogen gedemonstreerd.45 In vervolg op dit essay over Achterberg wilde hij bij De Mansardepers nog enkele boekjes laten volgen over het werk van belangrijke Nederlandse dichters. Aan Bert Bakker schreef hij:

Ik zit hier met mijn hele huishouden en heb beloofd kostgeld te betalen. […] weet je wat ik zo’n aardig idee zou vinden. Ik wou het niet alleen laten bij zo’n boekje van Achterberg, maar een vijftal van die boekjes schrijven over Nederlandse dichters. Een serietje, niet met anderen samen, maar alleen onder eigen naam. Om te beginnen wou ik een boekje over Nijhoff schrijven. En dan een over Roland Holst. Aan Nijhoff ben ik zelfs al bezig maar het is de vraag of jij daar iets voor voelt. Boekjes dus, niet alleen over de dichters, maar ook over allerlei vraagstukken die hun poëzie oproept. […] Het essay over Achterberg kan geslaagd heten maar ik kan beter.46

In een andere brief aan Bakker raakt Aafjes de kern van zijn poëtica na eerst zijn geschiktheid als literatuurbeschouwer onder de aandacht te hebben gebracht:

Ik zie in poëzie dingen die geen ander auteur in Nederland erin pleegt te zien. […] Mijn interesse voor poëzie is een geheel andere dan een ooit voor mij door een andere essayist getoonde. Ik weet dit sinds ik mijn kritieken in Criterium schreef. Die zijn voor mijn gevoel maar zeer onvolkomen (Achterberg is er een van) maar zij zijn voor mijzelf het bewijs dat ik weet wat ik weet. […] Het zwaartepunt ligt voor mij hierin dat de poëzie als fenomeen een eigen wezen is, dat een eigen leven leidt – dat het als fenomeen bestaat, zelfs buiten de dichter. Dat de dichter, wanneer hij een vers gaat schrijven, zich zo maar niet uitstort in versregels, maar dat hij zowel de schepper is, als het slachtoffer wordt, van iets wat wordt en levenswil is: de poëzie, de metafysisch bestaande poëzie die de ouden zeer treffend de Muze noemden.47

Een overschaduwde vrijheid

In de Hongerwinter voltooide Aafjes De reis van Sinte Brandaan, verwant aan de ‘kleine Odyssee’ Een voetreis naar Rome, en een andere vertaling uit het Middelnederlands, de poëtica van Jan van Boendale Hoe dichters dichten sullen. In het boekje over Nijhoff waarmee hij een open sollicitatie had kunnen plaatsen voor een betrekking na de oorlog aan een dagblad, bleef hij steken toen hij in maart 1945 de arrestatie van dominee Henkels vernam. Bij dit bericht moest hij onmiddellijk denken aan een geschenk van zijn vriend, een biografie van de zeventiende-eeuwse schilderes van bloemen, vlinders en andere insecten Maria Sybilla Merian. Aafjes herinnerde zich Henkels’ woorden bij het overhandigen van het boek: ‘Jij moet over Maria Sybilla Merian een gedicht maken.’ Hij liet Een voetreis naar Rome voor wat het was, en stortte zich op een net zo lang verhaal in poëzie. Gesterkt door het gevoel dat Henkels

zou terugkeren zodra het voltooid was vloeide bladzijde na bladzijde uit zijn pen. Het schrijven was een magisch bezweringsritueel en tevens een gebed tot een protestantse heilige.48

Hoe dan ook, Henkels keerde behouden in Friesland terug. Hendrik Werkman was kort voor de bevrijding doodgeschoten, en meteen erna Popke Bakker. Aan Bert Bakker liet Aafjes op 10 juni 1945 weten: ‘Het bericht van de dood van Popke heeft mij zeer te meer aangeslagen. Ik telde geen edeler mens onder mijn vrienden. Zijn dood is voor mij het ergste wat er in de oorlog gebeurd is. Ik zal hem blijven missen.’

Het einde van de oorlog betekende voor Aafjes het begin van een nieuwe onvrede, de herinnering aan een niet te vergeten episode, een wond die nimmer kon dichtgaan. In een klein cahier met het opschrift ‘Ongepubliceerd. Bevrijding’ noteerde hij:

Als ik aan de Bevrijdingsdag terugdenk kan ik mij alleen de meest absurde taferelen herinneren. Maar geen wezenlijke geluksgevoelens. Ik ben nog steeds van oordeel dat de laatste oorlog zo afschuwelijk en mensonwaardig is geweest dat zelfs de bevrijding – althans mijn bevrijding – stierf aan de absurditeit van haar

voorgeschiedenis. Misschien is dat nog de draaglijkste bevrijdingsgedachte. […] Ik was tot de overtuiging gekomen dat er maar een mogelijkheid was waarop ik de oorlog kon winnen. Dat was door dingen te schrijven die met heel hun wezen in tegenspraak waren met de afschuwelijke geest van de oorlog.

Omdat het huis in Terband bij de komst van de Canadezen in een schootsveld dreigde te raken hadden de bewoners hun toevlucht in een boerderij vlak bij Heerenveen gezocht. Aafjes ging als laatste. Tijdens zijn eenzame tocht naar de stad ondervond hij de oorlog aan den lijve alsof hij aan het front was verzeild. Daarover schrijft hij in zijn bevrijdingscahier:

Hoe lang was het geleden dat ik door een landschap was gegaan […] Plotseling sloeg er een granaat midden in de wei; al wat men zag was een kleine fontein van modder […] Ik wist plotseling wat doodsangst was. Ik begon te rennen. Maar het was nog slechts verplaatsing van gevaar naar gevaar.
Op de boerderij was het onmetelijk veilig. Van alle kanten waren er Friese boeren en burgers samengestroomd, een van hen had een verrekijker, hij liet mij daardoorheen de Canadese tanks zien, het waren waarschijnlijk de tanks die de schoten losten. […] Toen kwam het ogenblik waarop iedereen vijf jaar gewacht had. Een schor dierlijk geluid steeg op uit de richting van Heerenveen. De stad was bevrijd […] Ik ben weggelopen en in het hooi gekropen. En in een bodemloze slaap gevallen. Toen ik wakker werd was het weer dezelfde stralende dag. Iedereen was reeds in de stad geweest, men had proclamaties meegebracht, we waren onloochenbaar bevrijd. Eerst in de namiddag ben ik ook gegaan. Alleen door een Hobbema-achtig laantje marcheerde ik naar Heerenveen. Het feestgewoel zwol nader bij iedere meter. Ik kon het niet verwerken. Ieder ogenblik dacht ik dat ik overgeven moest. Ik zag een Duitse soldaat liggen, een vergrijsd man in de berm van de weg. […] Ik dacht dat ik de Duitsers haatte. Toen ik hem daar zo zag liggen kreeg ik neiging om met mijn handen een graf te delven. Plotseling begonnen de tranen over mijn wangen te lopen. […] Het schot was door zijn hoofd gegaan. En door het hart van zijn vrouw, dacht ik. En door de harten van zijn kinderen. En door het hart van ons allen.

Gehuld in lompen en barrevoets moest Aafjes zien zo snel mogelijk kleren te bemachtigen. Op 6 juni 1945 klom Tine op een tank richting westen en liet haar man en kinderen in Terband achter. Aafjes smachtte naar Amsterdam en verzocht de burgemeester van Heerenveen hem te helpen zodat hij in Amsterdam ‘als schrijver en journalist met de pen aan de opbouw van het land’ kon gaan meewerken.49

Het verzoek werd niet gehonoreerd maar in juli wist Aafjes de echtelijke woning en Tine te bereiken. Hun leeggeroofde huis en het evenzo uitgeholde Amsterdam stemden hem somber. ‘Ik kan mij zo moeilijk bepalen bij iets’, liet hij dominee

Henkels en zijn vrouw weten. ‘Wie zou van hieruit niet verlangen naar de stilte van de pastorie.’ De oorlog mocht dan voorbij zijn, Aafjes bleef in de ban van de onrust.

Daar veranderde de toekenning van de Radermacher Schorerprijs weinig aan. Onmiddellijk had Nijhoff dit nieuws na de uitreiking van de Poëzieprijs van de Gemeente Amsterdam bekendgemaakt. Gekleed in een oud, geleend tropenpak nam Aafjes een cheque van 1000 gulden in ontvangst voor ‘In het Atrium der Vestalinnen’, naar het oordeel van de juryleden A. Roland Holst, Martinus Nijhoff en Jan Engelman het beste verzetsgedicht.50 Daarmee onderstreepten zij de levensvatbaarheid van de hooggespannen verwachting die Aafjes van zijn toekomstig dichterschap koesterde.

In zijn Friese nadagen had hij zich voorgesteld om behalve als criticus invloed te gaan uitoefenen als dichter. Nadat hij een vers in het Leeuwardense blad Je Maintiendrai had gepubliceerd kreeg hij in Terband ‘dichtertjes van allerlei slag’ aan de deur, zo had hij in juni 1945 aan Anthonie Donker geschreven. ‘Zij gaan bijna allen van de veronderstelling uit dat zij door de oorlog vroegwijs en vroegrijp gemaakt, de jeugdperiode in de poëzie als het ware hebben overgeslagen, en een rijp dichterschap in de schoot gekregen hebben. […] En deze jongetjes schrijven oproepen in de bladen dat zij een nieuwe beweging inluiden, dat zij een tijdschrift oprichten, enz. […] Maar het heeft mij wel gesterkt in de overtuiging dat er voorkomen dient te worden en afgerekend.’ Verder constateerde hij in dezelfde brief aan Donker: ‘Er is veel in mij – als dichter – veranderd, het laatste jaar. Ik heb een steeds groeiender behoefte gekregen om de poëzie ook als instrument te gebruiken ten dienste van de algemene nood en het algemeen belang. Gek, maar ik zou in poëzie iets van de sluier willen oplichten van het ideaal ener toekomstige samenleving.’51

Dit zou Aafjes na een indolente, door de naweeën van de oorlog vergalde periode in Een voetreis naar Rome effectueren. In 1946 voltooide en publiceerde hij het dichtwerk dat de gevoelige snaar wist te raken van de gedesillusioneerde mens na het recente krijgsgeweld. Maar zoals gezegd moest Aafjes na de bevrijding een tweede oorlog gaan meemaken, die er ook een was van zijn idealenfailliet in de poëzie. Enigszins verbitterd moest hij in zijn briefwisseling met Michel van der Plas in Elseviers Weekblad in 1961 en 1962 constateren dat zijn taakstelling als dichter in de bezettingstijd om de vernederde mens gelukkiger te maken uiteindelijk geen stand had kunnen houden. Inderdaad, Het koningsgraf (1948) is gericht tot de God van het Niets, In den beginne (1949) is vervuld van een volstrekt wantrouwen in de mens.52

Vier jaar na laatstgenoemde bundel maakte hij in drie essays over experimentele poëzie zijn teleurstelling wereldkundig over de richting die de jongste dichters hadden gekozen.53 Eindelijk nam hij de taak op zich die hij zich in de maand na de bevrijding als criticus had gesteld. En wat zijn dichterschap betreft, hij had na Een voetreis naar Rome aan zijn lezers geen andere dan een pessimistische boodschap kunnen brengen, zijn romantische en opbouwende mentaliteit ten spijt. In de ex-

perimentele poëzie trof hij louter afbraak en vernieling aan die hem terugsleurde in de jaren ’40-’45. De oorlog was weer uitgebroken, in de poëzie nog wel waarin hij ongeacht de boodschap het zoeken naar opbouwen en niet naar moedwillig afbreken begeerde te proeven: ‘Lees ik Luceberts poëzie, dan heb ik het gevoel dat de SS de poëzie is binnen gemarcheerd. Een totalitair stelsel van rauwe gevoelens en instincten, met de laarzen aan van een verschrikkelijke uniformiteit, uit zich in een dwangmatig Sieg Heil van woorden als oe, a. oer, ei, urinoir.’54 Zonder het te beseffen had Aafjes in de experimentele poëzie de impasse aangewezen of wat hij daarvoor aanzag waarin hij in eigen werk verzeild was geraakt: de taal had hem weggevoerd van zijn romantische verwachting. Daarmee was voor hem komen vast te staan dat ook de modernste dichtkunst het menselijk geluk niet kon dienen. De reacties van Lucebert en van vrienden als Elburg en Schierbeek op zijn aanval brachten bovenop zijn oorlogstrauma een isolement in de literatuur waarvan hij zich nooit meer heeft kunnen bevrijden.

Na zijn aanval op de experimentelen was de poëzie niet langer prominent in zijn schrijversbestaan. Aan het dichterschap, zo was hem sinds Het koningsgraf duidelijk geworden, kleefde het risico zichzelf te verwaarlozen en van de wereld te raken. Dat was hem in 1948 in Egypte overkomen waar hij heen was gegaan om zijn schuldeisers en de enorme publieke belangstelling rond het succes van Een voetreis naar Rome te ontvluchten.

Pas sinds begin jaren vijftig kon hij dankzij de reisjournalistiek voor de Volkskrant en Elseviers Weekblad het hoofd ternauwernood boven water houden en een bescheiden begin maken met het aflossen van zijn schulden. Sindsdien schreef hij nog maar weinig gedichten. Niet in de eerste plaats vanwege zijn poëtische impasse of zijn reputatie bij ‘elitaire’ literatuurbeoefenaars. Maar vooral omdat het dichterschap voor hem het gevaar inhield zichzelf ten koste van zijn gezin te vernietigen.55 De betrekkelijke vrijheid die Aafjes na de oorlog genoot, lag voor hem in reizen en thuiskomen bij Tine en de kinderen, in het schrijven van ‘dichterlijke’ reportages en verhalen.

In het buitenland zag hij liever niet iemand uit het ineengeschrompelde ‘Dritte Reich’. ‘Ik ben nog altijd huiverig Duitsers te ontmoeten en ik geloof niet dat ik dit nog kwijt raak in dit mensenleven,’ leest men in De fazant in de klokketoren (1963).

Zo’n vier jaar na de verschijning van deze bundel ging Aafjes voor zijn oorlogsverleden in therapie bij professor Jan Bastiaans in de Jelgersmakliniek te Oegstgeest. De traumatoloog heeft hem er niet van kunnen verlossen, evenmin als van zijn onvrede over de teloorgang van zijn in de bezettingstijd geboren literaire idealen over een nieuwe literatuur en mensheid. Hoe ouder Aafjes werd, hoe meer hij over de oorlog en zijn nasleep zweeg en hoe meer hij in nachtmerries die periode moest herbeleven.

 

Geraadpleegde archieven: Archief Diana Huijts-Aafjes, Koninklijke Bibliotheek en Letterkundig Museum.