Archief: DBNL

[2011/3-4]

Bij dit nummer

In 2001, bij de verschijning van Henk Romijn Meijers roman Oprechter trouw, schreef Max Pam: ‘Tom van Deel heeft ooit eens gezegd dat Romijn Meijer nog steeds een schrijver is die ontdekt moet worden.’ Waaraan Pam toevoegde: ‘nu Romijn Meijer zelf net zo oud is als de hoofdpersonen uit zijn laatste roman, geldt nog steeds hetzelfde.’

Ook tien jaar later lijkt dit onverminderd het geval te zijn.

Is dat erg? Nee: voor een schrijver die nog ontdekt moet worden, ligt er een toekomst in het verschiet. De Parelduiker stemde daarom graag in met het idee van Gerben Wynia, Romijn Meijers literair executeur testamentair, voor een aan hem gewijd themanummer. Met Wynia als gastredacteur en gesteund door Romijn Meijers weduwe Elizabeth Mollison (‘Molly’) werd onder meer geput uit Romijn Meijers literaire archief. Dit nummer brengt onderbelichte en zelfs onbekende kanten van zijn schrijverschap in beeld.

Steeds weer blijkt dat hij zijn uitgangspunten en technieken als schrijver trouw bleef Henk Romijn Meijer was een ironicus, een observator en ‘een geweldige stilist’ (wederom Max Pam). Hij bereikte geen groot publiek, ook omdat hij zich vooral toelegde op het korte verhaal. Zijn grootste successen waren derhalve de romans Mijn naam is Garrigue en Oprechter trouw.

Romijn Meijer wordt wel een writer’s writer genoemd. Toch biedt zijn veelzijdige schrijverschap veel meer. Zijn brede oriëntatie blijkt in dit nummer onder meer uit zijn banden met de wereld van de jazz en die van de beeldende kunst, en met literaire generatiegenoten, onder wie Gerard Reve (een aparte bijdrage over hun relatie werd te elfder ure ingetrokken), J.J. Voskuil en Geert van Oorschot.

‘Zo bedacht ik laatst dat Adriaan Morriën, Henk Romijn Meijer en J.J. Voskuil, schrijvers van naam met een oeuvre van onbetwistbaar literair gehalte, nog nooit zijn bekroond. Of ze een bekroning ambiëren, weet ik niet, maar vreemd blijft het wel.’ Aldus Hanny Michaelis in haar ‘Dankwoord bij de aanvaarding van de Anna Bijns Prijs 1995’. En hoewel Morriën en Voskuil wel degelijk gelauwerd zijn, alsook Romijn Meijer – in 1954 met de Reina Prinsen Geerligsprijs en in 1955 met de Essayprijs van de gemeente Amsterdam – haasten wij ons Hanny Michaelis van harte bij te vallen: het ten onrechte veronachtzaamde oeuvre van Henk Romijn Meijer is ‘van onbetwistbaar literair gehalte’. Alle reden dus voor de redactie van De Parelduiker om een dubbelnummer aan zijn leven en werk te wijden.

De laatste pagina
Willem Ellenbroek
Trinus Riemersma (1938-2011)

Met donderend geraas viel hij halverwege de jaren zestig de Friese literatuur binnen met zijn vernieuwende inzichten en vrijmoedig taalgebruik. De boeken van Trinus Riemersma, de jonge plattelandsschoolmeester met zijn wilde anarchistenbaard, wekten grote beroering. Door zijn toedoen maakte Friesland opeens, en in de eigen taal, kennis met de moderne literatuur. Het was even wennen.

De critici struikelden over elkaar in hun verontwaardiging en morele afwijzing. Op zijn debuutroman Fabryk (1964), over het treurige bestaan van een fabrieksarbeider die de greep verliest op zijn leven, werd verontwaardigd gereageerd vanwege de ontluisterende thematiek. Het boek werd neergezet als grof, ellendig, triest en nihilistisch en van zijn vrijmoedige beschrijvingen van seksuele handelingen was al helemaal niemand gediend. Een jaar eerder was er net zo’n beroering in Friesland ontstaan rond de roman De smearlappen van Anne Wadman. En nu dit!

Het Friesch Dagblad volstond bij de verschijning van Fabryk met een boos eenkolomsbericht onder het kopje ‘De skamte de kop ôfbiten’ (De schaamte de kop afgebeten): ‘De schrijver heeft talent, hij weet sfeer te geven en een levende dialoog te schrijven. Maar hij heeft zijn talent bar en boos misbruikt. Er is in dit boek geen greintje schaamtegevoel te vinden, voor de schrijver zijn er op dit gebied blijkbaar geen grenzen. Voor ons wel, en uit protest tegen zo’n publicatie, protest ook tegen de Fryske Bibleteek, die de verantwoording nam voor het boek, volstaan wij met de vermelding dat dit boek voor een bespreking in ons blad niet in aanmerking komt.’

In de Leeuwarder Courant verscheen een ingezonden brief, waarin eerst de roman van Wadman werd gehekeld: ‘De Smearlappen heb ik gelezen en daarna besloten nooit weer een boek van deze schrijver te kopen.’ En dan komt het: ‘In de Fryske Boekewike kocht ik daarom een ander boek: Fabryk van Trinus Riemersma. Wie schetst mijn verbazing toen ik merkte dat wat hier geschreven wordt nog veel erger is dan De smearlappen.’

Het derde boek van Riemersma – Minskrotten-Rotminsken(1966) – wekte even felle reacties op. Enkele passages werden als godslasterlijk ervaren. Het Friesch Dagblad verbood zijn recensent Tiny Mulder om erover te schrijven, die daarop haar medewerking aan het blad opzegde. De ramen van de woning van Riemersma in Gau werden met mest besmeurd. Het boek kostte hem zijn baan als onderwijzer aan de plaatselijke dorpsschool. Hij had er nog jaren last van

bij sollicitaties, omdat hij die man was achter ‘dat smerige boek’.

Er zou nu geen mens meer over vallen, maar het waren andere tijden. Later zei hij dat hij alleen maar openhartig was geweest, dat hij in zijn boeken zo dicht mogelijk bij het leven wilde staan en geen aanstoot had willen geven. ‘Ik ben geschrokken dat ze het vies vonden.’

Het duurde even voor deze nieuwe literatuur een plaats kreeg en als vanzelfsprekend werd aanvaard. Dit gold niet alleen voor Friesland, ook in Nederland was de vernieuwing niet zonder slag of stoot verlopen: Riemersma werd ook niet voor niets met Gerard Reve vergeleken. Dat gevecht voor erkenning vond zijn bekroning in 1967, toen hij voor dat gewraakte boek Fabryk de Gysbert Japicx-prijs kreeg, de hoogste onderscheiding in de Friese letteren. Maar in een tv-documentaire, die toen over hem werd gemaakt en onlangs weer werd uitgezonden na zijn overlijden op 15 maart, is de kritiek niet verdwenen. In straatinterviews hoor je vooral oudere mensen nog mopperen over ‘die smerige boeken’. Trinus Riemersma werd op 17 mei 1938 geboren in Ferwert, het terpdorp dat zich nu trots op zijn internetsite aanprijst als de geboorteplaats van deze beroemde plaatsgenoot. Zijn vader was landarbeider. Trinus was de jongste van vier kinderen in dit orthodox hervormde gezin. Hij volgde de klassieke weg omhoog van een kind uit een eenvoudig milieu. Na de christelijke lagere school ging hij naar de christelijke kweekschool, werd onderwijzer in Gau en later in Herbaijum en studeerde ’s avonds voor de akten Frysk MO A en B. Daarna studeerde hij Fries aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en werd hij daar in 1979 wetenschappelijk medewerker. In 1984 promoveerde hij op het proefschrift Proza van het platteland. Een onderzoek naar de normen en waarden in het grotere Friese proza 1855-1945. Nadat de subfaculteit Fries van de VU in 1992 werd opgedoekt werd hij docent en later hoofd van de opleiding Frysk van de Noordelijke Hogeschool in Leeuwarden en ging in 1996 met vervroegd pensioen.

Riemersma was een uiterst productief auteur met bijna elk jaar wel een boek. Hij begon er al mee toen hij nog op de christelijke kweekschool in Dokkum zat, waar hij zich aansloot bij de Kristlik Fryske Jongerein, die zich barstens van idealen inzetten voor de ontwikkeling van de Friese taal. Hij beoefende in dat vruchtbare schrijversleven alle mogelijke genres: romans, verhalen, volksverhalen, thrillers, gedichten, toneel, zelfs een filmscenario en tot kort voor zijn overlijden een wekelijkse column in de Leeuwarder Courant.

Hij was in zijn persoon en in zijn literaire werk gedreven door de Friese zaak. Een idealist die bewust voor een groot publiek twee misdaadromans schreef in het belang

van de Friese taal, opdat er meer Fries zou worden gelezen, ook door mensen die geen belangstelling hadden voor literatuur. Hij heeft er nooit over gepiekerd in het Nederlands te schrijven. ‘Ik heb nooit van mijn levensdagen,’ zei hij, ‘voldoende onder Hollanders vertoefd om me de Hollandse volkstaal eigen te maken, ik beheers alleen maar het boekjes-Hollands. Zomaar het Fries inruilen voor het abn is, althans voor mij, geen reële mogelijkheid.’ Toen er ook in Friesland een spellingoorlog uitbrak werd hij medeoprichter van de Koperative Utjowerij, voorstander van het meest verregaande spellingvoorstel. Hij hanteerde jarenlang een eigen fonetische spelling tot hij inzag dat hij dat als eenling niet langer vol kon houden.

Het vernieuwende karakter van zijn literatuur beperkte zich niet tot die eerste boeken. Hij bleef zijn hele leven experimenteren met taal en vorm, met verschillende door elkaar lopende vertelperspectieven en gelaagde verhaallijnen, wat dan ook nog weer eens in de typografie werd uitgedrukt met afwijkende lettertypes en bladspiegels.

Romans las hij niet. ‘Ik vond de theorieën in de literatuurwetenschap,’ zei hij later in een terugblik, ‘interessanter, al die manieren waarop je een verhaal kunt vertellen zijn voor een schrijver belangrijker dan literatuur. Vorm is belangrijk, ik probeer zoveel mogelijk te experimenteren. En dan steek je van de literatuurtheorie meer op dan van romans. Ik wil steeds van vorm veranderen, dat is voor mij de uitdaging van het schrijven. Ik houd ook niet van psychologische romans, die leggen je zo vast. Na een paar acties weet je al dat er voor de hoofdpersonen psychologisch maar een paar mogelijkheden zijn om door te gaan. Dan haak ik af, je kunt het toch zo verder invullen.’

Zo werd hij de grote vernieuwer en idealist, die in zijn literatuur het Fries opnieuw gestalte gaf, dicht tegen de spreektaal aan, ruw, ruig en eigenzinnig. Hij won vijfmaal de Rely Jorritsma-prijs en tweemaal de Gysbert Japicx-prijs. In Friesland wordt zijn werk beschouwd als uit hetzelfde hout gesneden als dat van Hermans, Mulisch en Reve. Maar een doorbraak in Nederland bleef uit. Zijn vertaalde romans kregen welwillende kritieken, maar liepen niet in de boekhandel – het Nederlandse lezerspubliek liet het afweten. Het zou komen, werd

later geopperd, omdat zijn boeken in hun thematiek niet Fries genoeg waren. Met hun onderwerpen als het leven van een fabrieksarbeider, apocalyptische rampen en sciencefictionachtige toekomstbeelden zouden ze niet beantwoorden aan de romantisch-idyllische verwachting die buitenstaanders van Friesland hebben.

Toch werden drie van zijn boeken in het Nederlands vertaald, twee vlak achter elkaar: Fabryk (Fabriek) in 1965 en Minskrotten-Rotminsken (De verwoesting van Leeuwarden) in 1968. Het duurde meer dan dertig jaar voor een derde vertaling volgde, Nei de klap (Na de klap) in 2001. Terwijl hij in die dertig jaar allerminst had stilgezeten, hij schreef meer dan twintig romans. Voor wat in Friesland over het algemeen als zijn magnum opus wordt beschouwd (men vergeleek hem zelfs met Günter Grass), de roman De reade bwarre (De rode kater, 1992), was in Nederland geen belangstelling. Terwijl het boek door velen in Friesland wordt beschouwd als een van de belangrijkste Friese boeken, is er nooit een vertaling van gekomen.

Riemersma weet die miskenning – zo beroemd in het ene taalgebied en zo onbekend in het andere – aan het ontbreken van professionele scouting. ‘In Friesland heb je geen literair agent, je moet het hebben van contacten die sommige mensen hebben bij uitgevers.’ ‘Het zou helpen’, zei hij eens, ‘als Michael Zeeman [toen litetair redacteur van die krant en kenner van Friesland] een groot stuk zou gaan schrijven in de Volkskrant.’ Het uitblijven van erkenning in Holland deerde hem niet, zei hij. Hij speelde een hoofdrol in het Friese literaire leven met




zijn boeken, redacteurschappen van literaire bladen, zijn deelname aan die coöperatieve uitgeverij en later met de oprichting van zijn eigen uitgeverij Venus. Dat was hem genoeg.

In een onlangs na zijn overlijden weer uitgezonden tv-interview over zijn leven zegt hij, de wilde baard van toen is wat dunner geworden en grijzer: ‘Als ik hier functioneer, in het Fries, vind ik het al best. Fries ligt me het best, de taal waarin ik ben opgevoed.’ Als de interviewster laat blijken te twijfelen aan de oprechtheid van het antwoord en blijft aandringen of er dan echt geen sprake is van teleurstelling, zegt hij ten slotte, wat knorrig maar met een olijke glimlach en in het Fries: ‘Die domme Hollanders, laten ze maar mooi hun eigen rotzooi lezen.’

Laagwater
Els Snick
Joseph Roth en de erfenis van Marlene Dietrich

Tussen maart en december 1936 verbleef de Oostenrijkse schrijver Joseph Roth verschillende maanden te Amsterdam. Al meer dan drie jaar was hij inmiddels uit Duitsland verbannen, zijn werk was op de brandstapels van de nazi’s beland en hij zat lichamelijk en financieel totaal aan de grond. Zijn emigrantenbestaan bracht hij drinkend en schrijvend door in hotels en cafés van de steden waar hij als jood en antifascist nog welkom was of tenminste gedoogd werd. Met zijn doernschrift De Antichrist had hij in 1934 de aandacht van de Nederlandse intellectuele garde weten te trekken en in 1936 oogstte hij ook met De biecht van een moordenaar, dat hij grotendeels in Amsterdam had geschreven, succes. Roth kende inmiddels ook de belangrijkste Nederlandse critici. Bij Reijnders op het Leidseplein, waar de artistieke bohème verzamelde, verzette hij dagelijks indrukwekkende hoeveelheden alcohol, foeterend tegen de nazi’s, de filmbazen in Hollywood of het internationale journaille, en zijn leed klagend bij al wie het horen wilde.

Maar in november 1936 vierde Roth met zijn Amsterdamse vrienden feest, want de kranten brachten hoopvol nieuws. Marlene Dietrich, de naar Hollywood uitgeweken Duitse filmdiva, had in een interview voor een Engelse krant op de vraag naar haar favoriete boek geantwoord ‘Job van Joseph Roth’. Nu zouden zijn boeken vast weer gaan verkopen, jubelde Roth tegen zijn vriend Maurits Mok. En aan zijn Franse vertaalster in Parijs schreef hij met het nodige gevoel voor drama: ‘Mijn laatste hoop is Marlene Dietrich. Ze heeft een heel interview over mij gegeven. Misschien koopt ze wel een boek van mij.’

Met Job – Hiob in het Duits – de roman over de arme Russische talmoedleraar Mendel Singer, had Roth in 1930 zijn eerste internationale succes gekend. Op het moment van de machtsovername door de nazi’s lag de tweede druk ervan in de winkels, bestond er een vertaling in het Engels, Frans, Hebreeuws, Italiaans, Nederlands en Pools en verschillende productiemaatschappijen waren in de filmrechten geïnteresseerd. De Nederlandse vertaling van Jeannette Wink-Nijhuis was bij uitgeverij De Haan in Utrecht uitgebracht. Het boek liep blijkbaar goed, want in 1935 liet De Haan het in de Ericareeks – een goedkope serie met klassiekers uit de wereldliteratuur – opnieuw verschijnen.

Job was voor Roth zijn belangrijkste visitekaartje geweest toen hij in 1933 bij de pas opgerichte Amsterdamse emigrantenuitgeverijen Allert de Lange en Querido zijn opwachting maakte. Hij speelde de concurrenten graag tegen elkaar uit om voor zichzelf de meest voordelige contracten in de wacht te slepen. Emanuel Querido had de rechten van Hiob graag gewild, en de uitgesproken joodse roman had ook perfect in het fonds gepast, maar Roth verkocht de rechten aan Allert de Lange. Met de zaakvoerder Gerard de Lange, die voor literatuur eigenlijk niet veel belangstelling had maar wel stevig kon drinken, had hij namelijk meteen vriendschap gesloten. Het was een connectie die Roth geen windeieren legde.

Bij Allert de Lange verschenen in november 1933 de derde druk van Hiob (21.000-25.000) en de door Hermann Kesten samengestelde bundel Novellen deutscher Dichter der Gegenwart. Aan die bundel droeg Roth bij met de novelle Stationschef Fallmerayer. En hier komen we weer bij Marlene Dietrich terecht. Een manuscript van die novelle werd namelijk in haar nalatenschap teruggevonden. Blijkbaar was Roth dus niet eens overmoedig, toen hij hoopte dat la Dietrich werk van hem zou kopen. En ik weet niet of het meteen aan haar te danken is, maar Job stond na het interview in ieder geval weer in de belangstelling. Anton van Duinkerken schreef erover in De Tijd en Allert de Lange gaf een goedkope Volksausgabe van de Duitse versie uit.

In het voorjaar van 1937 was Roth in

Wenen op bezoek, waar hij Marlene Dietrich bij een banket ontmoette en haar bedankte voor de hulde. Misschien heeft ze toen het manuscript gekocht? De ooit zo elegante Roth liep er in die tijd al behoorlijk sjofel bij, getekend door de drank en het emigrantenbestaan, en ook de twintig handgeschreven bladzijden die Dietrich kocht getuigden van zijn behoeftigheid: een amalgaam van uitgescheurde vellen kladpapier, briefpapier van Hotel Restaurant Foyot Paris en allerhande losse notitieblaadjes.

Dat Dietrichs bewondering voor Job oprecht was, blijkt uit haar autobiografische notities: ‘I can’t say that I liked to read novels. The great exception is Job by Joseph Roth. I would take this book with me everywhere, but I’ve lost it as I’ve lost things that mean something to me. Perhaps when I emigrated, perhaps later, during my journeys. Today, that book is not to be found. I’ve asked all the book dealers I know to inform me if they ever come upon it somewhere. Material possessions have absolutely no value when you emigrate.’ Blijkbaar vond ze Roths Stationschef Fallmerayer wel de moeite waard om te bewaren. Over hun ontmoeting in Wenen schrijft ze niets in haar memoires, maar het lijkt me geen toeval dat haar antwoord op de volgende vraag in het Engelse interview, wat haar lievelingsschilderij dan wel was, luidde: ‘“De absinthdrinker” van Pablo Picasso. Ik heb het gekocht en zit er elke dag naar te kijken.’

Het vermelden waard is ten slotte hoe het met de verfilming van Job is gelopen. In Hollywood werd het script als te joods beschouwd, en toen de film in 1936 onder de titel Sins of men bij Twenthieth Century-Fox werd uitgebracht, was de joodse talmoedleraar Mendel Singer veranderd in een Oostenrijkse katholieke koster, en de setting van het Russische stadje Zuchnow verlegd naar Gossensass in Zuid-Tirol.

belangrijkste bronnen: D. Bronsen, Joseph Roth, Biographie, 1974; H. Kesten (Hrsg.), Joseph Roth, Briefe, 1970; Peter Hally, ‘Marlene Dietrich confesses’. In: Sunday Referee, 1 november 1936; A. van Duinkerken, ‘Katholieke schrijvers in Europa’. In: De Tijd, 20 november 1936; ‘Interview met Marlene Dietrich’. In: Nieuwe Tilburgsche Courant, 5 december 1936; Marlene Dietrich, Marlene, 1987; Joseph Roth, Unter dem Bülowbogen, 1994.

Wim Huijser
Landgoed De Mellard
In de Betuwse voetsporen van A.W. Engelen

wim huijser (1960) is freelance (hoofd)redacteur, publicist en uitgeefconsultant. Hij is biograaf en bezorger van het werk van C. Buddingh’. In het vorige nummer van De Parelduiker schreef hij over Buddingh’s kastjes.

Anderhalf jaar geleden kwam ik onverwacht in de gelegenheid om het huis op landgoed De Mellard in Valburg te gaan bewonen. De Mellard is in aanleg een zogenaamde ferme ornée, een landgoed met een zeventiende-eeuws landhuis dat is afgestemd op het landleven en de opbrengsten uit land-, tuin- en bosbouw. Van dergelijke buitenplaatsen bestaat er in Nederland nog slechts een half dozijn. Een kadasterkaart uit 1883 geeft een beeld van de aanleg van De Mellard, zoals die grotendeels in de achttiende eeuw al in structuur aanwezig moet zijn geweest en waarvan een groot deel van de elementen nog altijd bestaat. Het is een rustige plek in de Overbetuwe, omgeven door bijna dertig hectare aan tuinen, boomgaarden en weilanden en doorkruist door een drietal oorspronkelijke lanen. Een prachtige locatie om in alle rust te kunnen werken en af en toe stil te staan bij de generaties die het huis in de laatste vier eeuwen hebben bewoond. Op het moment dat ik het huis betrad, kende ik zijn geschiedenis niet, had ik nooit van Adriaan Walraven Engelen gehoord en wist ik niet dat zijn pad halverwege de negentiende eeuw dat van een aantal andere in de Betuwe wandelende schrijvers had gekruist. In november 2010 hielp ik de huidige eigenaren van De Mellard bij het opnieuw aanplanten van de oorspronkelijke lindelaan, de oude zichtlaan waarover Engelen destijds het huis benaderde: ‘Gij kent het breede, hooge pad, hetwelk den voetganger daar [naar het dorp] henen leidt. Het loopt eerst tusschen twee rijen lindeboomen door, en vervolgens over vruchtbare akkers, met tabaksplanten of moeskruiden bezet.’1

Tabakskeuterijen

Vanaf het begin van de vijftiende eeuw wordt er op De Mellard gewoond, al stond er aanvankelijk alleen een blokvormige woontoren die in het bezit was van Simon van Volden. Zijn dochter Margriet trouwde in 1467 met Willem Ingen Nulandt, waardoor het landgoed in het bezit van de adellijke familie Ingen Nulandt kwam. Het werd toen aangeduid als een ‘bouwinge lants’. Het verhaal wil dat in die periode (1480-1520) de rechtbank op De Mellard zetelde. Zo zou er ook een onderaardse

verbinding zijn met boerderij ‘De Moordakker’ in het nabij gelegen Herveld, waar het vonnis aan de galg kon worden voltrokken. Het zijn verhalen die overal en altijd de fantasie blijven prikkelen, maar een dergelijke gang is hier nooit aangetroffen. Vanaf 1521 wordt het huis aangeduid als een ‘hof’ en ruim een eeuw later gaat het landgoed over naar Simon van der Linden uit Nijmegen. Deze familie laat aan de achterzijde van het blokvormige gebouw met dikke muren een gang aanbouwen, met haaks daarop twee bouwwerken, waardoor het de U-vorm krijgt die het vandaag de dag nog heeft. Het dak wordt voorzien van een dakruiter met een klokje van Jean Baptiste le Vache en de windvaan krijgt het familiewapen: een geschoren linde. Op 5 november 1706 wordt ‘op Meldert’ het huwelijk gesloten tussen François van der Linden, burgemeester van Nijmegen, en Agneta van Herwaerden. Daarvoor worden eerst de omliggende tuinen verfraaid. In 1747 wordt het huis omringd door schilderachtige lanen, omzoomd door fraaie eiken en iepen, prachtige bloementuinen, boomgaarden en een sterrenbos. De familie Van der Linden bevordert in Valburg de ontwikkeling van de tabakscultuur en richt daarvoor een negental tabakskeuterijen op.

Schooljaren

In de daaropvolgende eeuwen gaat het landgoed en huis nog een aantal keren in andere handen over, totdat in 1796, kort na de Franse revolutie, de rechtkundige Hendrik Engelen het huis en de bijbehorende landerijen koopt. Engelen bekleedt

de functie van raadsheer aan het Keizerlijk Hof en wordt later benoemd tot president van het Hooggerechtshof in Den Haag. Hij woont met zijn gezin in Arnhem, maar verblijft in de zomermaanden op De Mellard in de stille Overbetuwe. Daar wordt in 1804 hun tweede zoon, de latere schrijver, kantonrechter en lid van de Tweede Kamer Adriaan Walraven Engelen geboren. Hij was een ‘Gelderschman’, zou zijn biograaf mr. W. van Poll later over hem schrijven, zowel van geboorte als door zijn opvoeding en het feit dat hij vrijwel onafgebroken in de provincie bleef wonen. Zijn jonge jaren brengt Adriaan door op De Mellard in Valburg. In een brief uit 1812 schrijft een van zijn zussen aan haar ‘hartelijk geliefde papa’ over het dagelijks leven aldaar:

Om zeven uur staan wij op, te een uur eten wij omdat de jongens om half twee naar school moeten en om acht gaan wij tezamen souperen. De freule en ik zitten dan nog wel een half uurtje op, doch nooit later als half tien leggen wij te bed. Carl en Adriaan zijn heel zoet. Carl gaat ’s avonds tot acht op ’t Fransche school en dan leest Adriaan thuis wat Fransche woordjes, schrijft een schrift en leest wat uit de vaderlandsche historie.2

Adriaan gaat aanvankelijk naar de dorpsschool in Valburg. Hij zal er niet de warmste herinneringen aan bewaren. Later zal hij hierover in zijn Herinneringen van vroeger en later leeftijd schrijven:

De wet van 1806, ofschoon reeds ettelijke jaren in werking, had nog slechts een betrekkelijk geringen invloed uitgeoefend op de lagere scholen, althans ten platten lande, toen ik daarmeê voor het eerst kennis maakte in een aanzienlijke Betuwsche gemeente, waar mijne ouders hun buiten hadden en een gedeelte van den zomer doorbrachten. Het schoollokaal bestond uit een laag, dompig vertrek met steenen vloer, kleine vensters en bouwvallige tafels en banken. De onderwijzer, ofschoon niet bejaard en voor een man van den nieuwen stempel doorgaande, was evenwel nog grootendeels met den ouden zuurdesem doortrokken. Plak en roede waren bij zijn ernstige terechtwijzingen nog altijd zijne hoofd-argumenten; en bij de toepassing daarvan volgde hij in geenen deele het voorschrift van vader Cats, die in zijnen naïven dichttrant het bijzonder lichaamsdeel aanwijst, waar die kastijding zonder gevaar kan plaats hebben. De man bezat bovendien, volgens het oordeel zijner patiënten, een soort van getaffineerde wreedheid door hun reeds bij voorbaat de straf, die hun boven het hoofd hing, in al haar verschrikkelijkheid te doen gevoelen.3

Na ook enkele jaren in Den Haag te hebben schoolgegaan, verhuist de nog jonge Adriaan met zijn broer Carl Frederik naar het Instituut Kinsbergen in Elburg, waarvan hij later rector zal worden. De kostschool heeft een goede reputatie en trekt ook leerlingen uit Frankrijk, Engeland en Spanje aan. De docenten leveren

geleerde mannen af, ‘die een sieraad van hun stand uitmaakten’.4 Adriaan gaat in 1820 studeren in Groningen, waar zich al vroeg de schrijver in hem openbaart. Op zeventienjarige leeftijd onderhoudt hij met zijn broer Arnold een briefwisseling over letterkundige onderwerpen. Ze sturen elkaar hun eerste gedichten waaruit hun liefde voor de natuur, voor de herinnering aan hun jeugd en voor het leven van gedenkwaardige mannen blijkt. Adriaan voelt zich door een droefgeestig gemoed vooral aangetrokken tot het genre van de elegie. Als lezer richt hij zich op het werk van schrijvers als Feith, Bilderdijk, Helmers en Tollens; zijn broer geeft meer de voorkeur aan Staring. Ook het toneel oefent een grote aantrekkingskracht op hem uit. Deze letterkundige belangstelling valt niet in de smaak bij zijn vader, die hem liever snel ziet worden opgeleid tot jurist. Als gehoorzame jongeling wijdt Adriaan zich daarom ernstig aan zijn studie zodat ‘Papa geen reden hebben zal, zich over mij te beklagen’.5 Na zijn studie vestigt Adriaan zich in Arnhem bij zijn nog ongehuwde zussen. Hij verblijft ook veel bij Arnold, die als rijksontvanger in het Betuwse IJzendoorn woont en daar getrouwd is met de dochter van de burgemeester.

In die tijd begint Adriaan Engelen met zijn wandelingen, die zich over het hele land uitstrekken. In zijn studentenjaren was hij gaan wandelen door Oost-Friesland, onder andere om zijn zwaarlijvigheid tegen te gaan, waarvoor hij al op jonge leeftijd aanleg heeft. Hij verblijft het liefst alleen in de natuur en geeft zich daar over aan het rijk van zijn verbeelding. Daarmee verzamelt hij de bouwstoffen voor zijn latere werken, zoals de historische roman De grot van Fosto. Zijn liefde voor de Latijnse dichtkunst – en daarin vooral zijn bewondering voor de Aeneïs van Vergilius – leidt in 1825 tot zijn eerste publicatie in boekvorm: Troje’s ondergang. Het wordt goed ontvangen en dat sterkt de jonge schrijver. Hij slaat aan het vertalen van Latijnse werken. Zijn vertaling van de Aeneïs heeft echter geen gunstige bespreking in het tijdschrift Vaderlandsche letteroefeningen. In de daaropvolgende jaren publiceert Engelen zijn eigen gedichten en met Kusjens een vrije vertaling van de erotische poëzie van Janus Secundus.

Romans à la Walter Scott

Evenals zijn tijdgenoot Jacob van Lennep voelt Engelen zich aangetrokken door de

nieuwe Romantiek, vooral door Walter Scott, die dan ook in het Nederlands is vertaald. Zijn eerste roman schrijft hij onder het pseudoniem Herman van Apeltern. Engelen voltooit het werk in 1829 en geeft het de titel Eduard Dalhorst. Een Nederlandsch verhaal uit het laatst der zeventiende eeuw. Het is meer een schets van de zeden en gewoonten in de Betuwe dan een historische roman. De intrige vertoont veel verwantschap met andere romans uit zijn tijd. Had hij maar onder zijn eigen naam geschreven en was het maar dat zijn betrekkingen ook zo uitgebreid als die van Van Lennep waren geweest, schrijft W. van Poll in Engelens levensschets, dan zou het werk de tijd hebben overleefd. Nu blijft het boek onopgemerkt en raakt het snel vergeten.

Inmiddels is Adriaan Engelen teruggekeerd aan het instituut in Elburg, nu als rector. In 1837 verschijnen zijn Wandelingen door Brussel en een gedeelte van België in 1836. Kort daarop begint hij vanuit Elburg met wandelingen door Gelderland:

Wat ons vaderland betreft, er is welligt geen plekje – hoe afgelegen ook – waar mijne omzwervingen mij niet henen gevoerd hebben. Veel heb ik op deze meestal onverzeld ondernomene wandelingen opgeteekend, deels uit wezentlijke belangstelling in het geziene en gehoorde, deels uit bloote verveling in de uren, welke meermalen in eenen niet zeer comfortabele dorpsherberg aan de noodzakelijke rust moesten toegewijd worden.7

In Elburg is hem al een schrijvende wandelaar voorgegaan. De omzwervingen van H.G. Haasloop Werner (1792-1864) blijven echter beperkt tot de Veluwe. Over een

van zijn wandelingen schrijft Engelen in het tijdschrift Het Leeskabinet, waarvan hij vanaf de oprichting in 1834 medewerker is. Van zijn reisschetsen heeft Engelen zelf nooit een hoge pet op gehad; hij geeft zijn uitgever daarom de vrije hand om door zijn ‘aantekeningen’ gerust ‘de verbeterende pen’ te halen.

Tijdens zijn rectoraat in Elburg voltooit Engelen zijn historische roman De grot van Fosto (1840), eveneens onder het pseudoniem Herman van Apeltern. In het inleidende hoofdstuk bezoekt de schrijver het huis van zijn jeugd, het landhuis op De Mellard in Valburg, waar eens een gelukkig gezin was gehuisvest. Tien jaar daarvoor – augustus 1830 – is het landgoed in een openbare verkoping eigendom geworden van Geurt de Hartog, burgemeester van Valburg. Het bezoek stemt hem weemoedig: ‘Hoe zal ik u den eersten indruk kunnen beschrijven, dien het wederzien van het toneel mijner kindschheid bij mij opwekte?’ Adriaan nadert het huis omzichtig. Als hij de kerktoren van Valburg in het oog krijgt, geeft hij zijn voerman opdracht halt te houden. Hij springt het rijtuig uit en gaat alleen wandelend verder: ‘Ik begeerde niet, dat een vreemde getuige zoude zijn van mijne aandoeningen, bij het aanschouwen van zoo vele bekende voorwerpen, op welke ik thans weder, voor het eerst na zulk eene lange reeks van jaren, mijne oogen zoude vestigen.’ Adriaan nadert ‘met langzame schreden’:

Ruim een kwartier uurs voortgewandeld hebbende, herinnerde ik mij dat er zich, in de nabijheid van de plaats, waar ik mij bevond, aan de linkerzijde van den weg, een voetpad moest bevinden, hetwelk met vele slingeringen over de korenvelden heenloopende, aan het eiken boschje stuitte, dat zich achter het huis uitbreidt, en het gebouw aan die zijde geheel verborgen houdt, tot dat men, buiten het bosch en in den rijkelijk met vruchtboomen beplanten tuin tredende, hetzelve eensklaps op slechts geringen afstand vóór zich ziet liggen.8

Adriaan blijft stilstaan, luistert naar het gezang van vogels in de tuinen. Zijn oog valt op een uit ruwe boomstammen opgetrokken bank ‘op eene kleine, door de kunst gevormde hoogte opgericht’. Hij herinnert zich nog dat dit de ‘stompenbank’ werd genoemd en dat het een geliefkoosde zitplaats voor de ouderen was: ‘Ik snelde de hoogte op, en zette mij op den bank neder, die deerlijk in verval, en geheel met mos begroeid was…’

Sinds de familie Engelen het landgoed heeft verlaten is de tuin evenals de overige landerijen verpacht en heeft het grote veranderingen ondergaan. Adriaan zoekt vergeefs zijn geliefkoosde bloemperk, de ‘donkere lanen van beukenhout’ en hij moet vaststellen dat ook ‘de zware wilde kastanjeboomen achter het huis zijn verdwenen’. Hij ziet de tuin in het licht van de idylle, zoals ook blijkt uit de vele brieven die hij aan verschillende familieleden schreef en die in afgelopen decennia op De Mellard zijn teruggekeerd.

Van de nog altijd aanwezige ‘hoogte’ (bergje) kijkt hij recht voor zich uit naar

het huis en dak ‘met het oude torentje midden op hetzelve, waarin de klok hing, welke drie malen daags, ten dienste van het werkvolk pleegde geluid te worden’. Dan treedt hij de vertrekken van zijn jeugd binnen:

Ik doorliep alle vertrekken: de blauwe, de groene, de eet-, tuin- en kinderkamer, het sombere zwarte kamertje, en ook dat geheimzinnige vertrek, hetwelk bij ons onder den naam van de gescheurde kamer bekend stond…

Feit en fantasie vermengen zich zoals het de schrijver uitkomt; hij schrijft tenslotte een roman. Engelen laat de valse indruk ontstaan dat het huis door de nieuwe eigenaar ‘tot afbraak bestemd’ is.

Net als zijn eerste roman speelt De grot van Fosto zich af in de zeventiende eeuw, in het bijzonder rond de geschiedenis van de vervolging der remonstranten en de aanslag op prins Maurits door de zonen van Van Oldenbarnevelt. Ook nu schrijft Engelen in de trant van de door hem zo bewonderde Waker Scott, met levendige beschrijvingen van beroemde herbergen, zoals De Vergulden Hellebaard in Rotterdam.

De wandelingen

In de daaropvolgende jaren verschijnt Adriaan Engelens dichtwerk Staatshervormen in De Gids (1845) en werkt hij aan de vierdelige Algemeene geschiedenis.9 Zijn reisbeschrijvingen worden, in een tijd waarin reizen niet goedkoop en vanzelfsprekend is, en het bovendien ontbrak aan goede reishandboeken, veelvuldig gelezen. Adriaan is een prettig verteller; hij beschrijft niet alleen de bezochte streken, maar lepelt ook historische bijzonderheden, sagen en persoonlijke indrukken op. Zijn verteltoon is daarbij doortrokken van een poëtische waas.

In 1843 wordt Engelen benoemd tot kantonrechter in Tiel. Van de schrale Veluwse grond keert hij terug naar de vette klei van de Betuwe, zijn geboortestreek. Het gezellige leven en het schone geslacht in Tiel zijn niet echt aan hem besteed, de ongehuwde kantonrechter geeft de voorkeur aan het eenzame wandelen. Vrolijk zingt hij al wandelend de Duitse dichter Emanuel Geibel na:

Adriaan loopt herhaaldelijk van Tiel naar Amsterdam, in één ruk (zo’n slordige zeventig kilometer). Ook gaat hij vaak naar Apeldoorn of Velp, een loopafstand van acht uur, de eerste dag heen, de volgende dag terug. De dagelijkse avondwandeling van Tiel naar IJzendoorn, waar de weduwe van zijn overleden broer Arnold is blijven wonen en waarmee heen en terug drie uur gemoeid was, verzuimt hij nooit, ook al slaan de golven van de Waal hoog tegen de dijk. Menigeen zal vreemd opgekeken hebben om hem zo, met luide en heldere stem zijn lievelingsgedichten declamerend, te zien passeren in de Gelderse dreven. Maar met de jaren raken de landarbeiders die hij op zijn pad tegenkomt eraan gewend.

In 1847 voltooit hij zijn Wandelingen door Gelderland waarin veel gebeurtenissen uit de vroege Gelderse geschiedenis de revue passeren. Bijzonder zijn de beschrijvingen van zijn bedevaart naar het vroegere klooster ’s Gravendaal bij Asperden en het in 1870 gerooide Beekbergerwoud, het laatste stuk oerbos in Nederland en ‘nimmer door een belangstellend oog gadegeslagen, gelijk zoo veel wat schoon en liefelijk is op aarde’. Hij trekt vanuit Arnhem via Elst, Bemmel en Gendt naar Doornenburg, waar hij het kasteel bezoekt. Dan verder naar Lobith, waarna hij zich nog even op ‘Pruisisch grondgebied’ begeeft om uiteindelijk per stoomboot door te reizen naar Nijmegen: ‘Oppidum Batavorum’. Over de stad zelf zwijgt hij; hij gaat er van uit dat zijn ‘geëerde lezers’ al eerder hebben kennisgenomen van de nauwkeurige beschrijvingen van de dichter/notaris Cornelis ten Hoet Jz.,10 zodat hij hen niet zal vragen hem ook hier op zijn wandeling te vergezellen.

Wanderlust

Het pad van Adriaan moet dat van veel tijdgenoten hebben gekruist, want er wordt veel gewandeld halverwege de negentiende eeuw. Wandelen is van alle tijden, maar vanaf de zeventiende eeuw begint ook het plezier in wandelen te ontstaan, gekoppeld aan een toenemende ontdekkingszucht. Dit laat zich samenvatten in een nieuw woord: Wanderlust. Het Duitse leenwoord – voortgekomen uit de Romantiek – staat voor een sterk verlangen naar wandelen of ontdekken. Meer in het algemeen wordt met het begrip een onbegrensd verlangen naar reizen uitgedrukt. Aangewakkerd door de Romantiek betreden in het Engeland van de negentiende eeuw dichters als Wordsworth en Coleridge the countryside. De wandelende schrijvers in de Romantiek vonden hun weg langs ’s heren wegen in hun zoektocht naar de vaderlandse grond, de streek van hun geboorte of het verhaal van voorbije tijden. Zo maken in de zomer van 1823 de studenten Jacob van Lennep (1802-1868) en Dirk van Hogendorp (1797-1845) hun voetreis door Nederland, waarvan de eerste een dagboek bijhoudt, dat honderdvijftig jaar later wordt gepubliceerd.11 In 1861 publiceert Derk Buddingh (1800-1874) de verslagen van zijn voettochten in Wandelingen door de Betuwe. Ook de dominee en weldoener Ottho Heldring (1804-1876) is zo’n schrijvende wandelaar die grote delen van de Veluwe en de Betuwe doorkruist ‘ter opsporing van Bataafsche en Romeinsche oudheden, legenden, enz.’ Frederik Wil-

lem van Eeden (1829-1901), de vader van de auteur van De kleine Johannes, begint in 1866 aan een serie botanische wandelingen. Hij schrijft daarover stukken in het tijdschrift Album der Natuur (later opgenomen in zijn bundel Onkruid).12 In 1847 publiceert in Rhenen de zichzelf als ongeletterd beschouwende Gerrit Cornelis Haakman (1782-1866) zijn Rhenen en Omstreken. In een zestal wandelingen maakt hij vanuit de stad van de Cunera-legende wandelingen naar alle windstreken. Hij steekt echter niet de Neder-Rijn over voor een wandeling door de Betuwe. De meest bekende wandelaar in Nederland is wellicht de leraar, predikant, schrijver en tekenaar Jacobus Craandijk (1834-1912). Van zijn wandelingen doet hij verslag in zeven boeken, alle Wandelingen door Nederland met pen en potlood getiteld (1875-1888).13 Het populaire werk van Craandijk levert een schat aan informatie over het tijdsbeeld van Nederland in de negentiende eeuw.

Ultra conservatief rijmelaar

Net als bij de collega-wandelaars en -schrijvers staan nevenactiviteiten de wandelingen vaak in de weg. In 1849 wordt Engelen door de kiezers in Tiel, het zesde kiesdistrict van Gelderland, in de Tweede Kamer gekozen. Op de avond van de verkiezing wordt hem voor zijn woning in Tiel door de bevolking met fakkellicht een serenade gebracht. De Arnhemsche Courant kan zich echter volstrekt niet verenigen met de uitverkiezing en noemt Engelen een ‘ultra conservatief rijmelaar’. Adriaan zal niet vaak het woord voeren in de Kamer, maar als hij dat doet munt zijn beknopte betoog vooral uit door de sierlijkheid van zijn taal. Zijn omgang met ambtgenoten in de Tweede Kamer houdt hij beperkt en na de verkiezingen van 1853 wordt in zijn plaats mr. W.F.L. van Rappard verkozen. Adriaan houdt zich voortaan geheel buiten de politiek. Hij zet zich in Tiel weer aan het schrijven en in 1854 ontwaakt in hem zijn oude Wanderlust. Hij reist naar Frankrijk en wandelt door de Champagne, het bloedige strijdtoneel waarop Napoleon in 1814 nog de Pruisisch-Russische opmars had weten te stuiten. De indrukken van die wandelingen legt hij vast in zijn boek Wandelingen door Champagne en aangrenzende gewesten (1855). In 1887 verruilt Adriaan Tiel voor Velp waar hij als zwanenzang onder het pseudoniem mr. H. van A. zijn Gedenkschriften te boek stelt.14 Daarin laat hij zijn licht schijnen over het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw, een tijdperk waarover ook Jacob van Lennep en de vader van Dirk van Hogendorp in hun memoires schrijven. Het wandelen heeft hij inmiddels moeten opgeven en zijn krachten nemen snel af. Op 29 januari 1890 overlijdt de ongetrouwd gebleven Adriaan Walraven Engelen in Velp. Er is geen enkel geschilderd of getekend portret van hem bewaard gebleven en aan verzoeken om zich te laten ‘photographeeren’ heeft hij nooit gehoor willen geven.

Jan de Hartog

Maar Engelen is niet de enige schrijver die De Mellard heeft bewoond. Na het ver-

trek van de familie Engelen in 1830 blijft het landgoed tot het begin van de twintigste eeuw in bezit van de familie De Hartog. Geurt de Hartog, die zich ook inzet voor ontwikkeling van de tabaksteelt ter plaatse, is de overgrootvader van schrijver Jan de Hartog (1914-2002), die in zijn jonge jaren regelmatig De Mellard bezoekt. Zijn verbondenheid met het landgoed krijgt in de oorlogsjaren gestalte als hij bij zijn vlucht via België naar Frankrijk en Spanje een pseudoniem aanneemt dat ook de Walen en de Fransen kunnen uitspreken:

Om te beginnen moet ik een nieuwe naam kiezen; ik had al besloten de naam van de boerderij van mijn familie op het platteland te gebruiken, ‘de Mellard’, met als voornaam Maurice.15

Maurice de Mellard moet nog terug te vinden zijn in de dossiers van de Grüne Polizei in Nancy, waar Jan de Hartog in april 1943 wordt gearresteerd omdat zijn persoonsbewijs een vervalsing blijkt te zijn.

Ik hield stijf vol dat ik zo heette en dat mijn adres in Lille, 35 Rue Rabelais, juist was – een wanhoopsdaad, want er was geen Rue Rabelais, die naam had ik zelf verzonnen. De Hauptmann, of wat hij dan ook was, belde het gemeentehuis in Lille op […]; ik hoor hem nog ‘der Mellard’ spellen. Het duurde een minuut of vijf […] waarin ik duizend doden stierf en een paar keer op het punt stond te bekennen. De Hauptmann zei ‘Jawohl!, Madame! Was gibt’s?’ [Het] antwoord verbijsterde hem. […] ik werd losgelaten met, in plaats van het persoonsbewijs, een ‘Schein’ van de Grüne Polizei dat toonder, de Mellard, Maurice, wonende 35 Rue Rabelais, Lille, een week had om een nieuw bewijs aan te vragen, aangezien het oude in beslag was genomen.10

De jonge Jan de Hartog verblijft in de zomermaanden regelmatig op het Mellardse Hoog, waar zijn oudtante Mina in de nabijgelegen boerderij Hoogzicht woont. ‘Die zomerdagen, nu meer dan zeventig jaar geleden, waren een jongensdroom,’ schrijft De Hartog ter gelegenheid van het twaalfhonderdjarig bestaan van Valburg. ‘Je werd van het station gehaald met de “sjees” (geel, met een zwart dak) voortgetrokken door Janus, het paard van Hoogzicht, dat poepjes liet bij het draven, tot verrukt gegiechel van de jongetjes.’ De Hartog zal, zoals hij zelf zegt, levenslang een zwerver blijven, maar als hij ergens wortels heeft, dan is het op De Mellard. In een van zijn laatste romans De Centurio (1989) geeft De Hartog een Romeinse kolonel de naam Mellarius. De inspiratie voor dit verhaal put de schrijver uit zijn overtuiging dat er onder De Mellard nog Romeinse gewelven moeten liggen. Dat is wat zijn tante beweert, die nog in het huis geboren is.

 

In 1902 koopt de familie Van Binsbergen het landgoed. Zes jaar later wordt het doorverkocht aan de broers Gouda Quint – een geslacht van Arnhemse uitgevers

en boekhandelaren – die naast het huis een toren laten bouwen om De Mellard meer grandeur te geven. Het landgoed fungeert als een boerenbedrijf als het in 1957 door de familie Daniëls wordt gekocht. In de daaropvolgende decennia krijgt het haar oorspronkelijke omvang weer terug en wordt er veel aandacht besteed aan herstel en onderhoud. Niet alleen het landhuis wordt gerestaureerd, maar ook de oude lanen, waarover ooit Adriaan Walraven Engelen zijn vroegste wandelingen naar de dorpsschool maakte.

Seinpost
Jan Paul Hinrichs
Met Boenin en Brodsky in Odessa

Van jan paul hinrichs (1955) verscheen in mei 2011 bij uitgeverij Duh i litera in Kiev het boek Mif Odesy. Dit is een Oekraïense vertaling van zijn boek over Odessa dat dit najaar uitkomt in de Het Oog in ’t Zeil-Stedenreeks.

Zo’n vijfentwintig jaar geleden kreeg ik de stad Odessa in vizier. Dat kwam doordat ik voor het eerst Ivan Boenin (1870-1953) was gaan lezen: de dagboeken die hij tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Zuid-Franse Grasse schreef en die ondanks de telegramstijl uiterst aangrijpend en beeldend overkomen. Vanzelf kwam ik zo in aanraking met een ander tijdsdocument dat verrast bij een auteur die toch vooral bekend is om verhalen en gedichten over eeuwige thema’s als liefde, dood en natuur: Vervloekte dagen. Het is een dagboek uit 1918 en 1919 waarin een getergde Boenin verslag doet van de gewelddadige onttakeling van de oude Russische maatschappij die hij tijdens de burgeroorlog in Moskou en Odessa meemaakte. In dit werk rekent Boenin genadeloos af met het bolsjewisme voordat het zich definitief op Russische bodem had gevestigd. Eigenlijk maakt Vervloekte dagen de hele Russische ‘dissidentenliteratuur’ uit de jaren zestig en zeventig min of meer overbodig.

Na Stalins dood werden het proza en de gedichten van de ‘reactionaire emigrant’ Boenin al snel weer in de Sovjet-Unie heruitgegeven. Dat gold niet voor Vervloekte dagen: de titel kon niet eens genoemd worden. Maar vreemd genoeg was Boenins in de oude Sovjet-Unie streng verboden dagboek ook in het Westen niet erg bekend geworden. Toen ik een bundel over Odessa mocht samenstellen – De mythe van Odessa die in 1993 als eerste deel van de Het Oog in ’t Zeil-Stedenreeks verscheen -, liet ik me de kans niet ontgaan iets over dit dagboek te schrijven en er fragmenten uit te laten vertalen.

In die tijd drong het ook pas goed tot me door dat er in de Russische literatuur van de vorige eeuw een hele Odessa-school bestaat. Veel van de schrijvers die in de jaren twintig in Moskou beroemd werden, kwamen uit Odessa. We denken dan aan Isaak Babel, de auteur van de canonieke Verhalen uit Odessa; Ilja Ilf en Jevgeni Petrov, bekend van hun satirische romans De twaalf stoelen en Het gouden kalf; Petrovs broer Valentin Katajev, een sovjetauteur met een ongunstige persoonlijke reputatie die beter schreef dan men zou verwachten; en Joeri Olesja, auteur van de roman Afgunst en postuum verschenen dagboekaantekeningen waarin Odessa

van vlak voor de Eerste Wereldoorlog minutieus wordt gereconstrueerd. Konstantin Paustovski komt weliswaar niet uit Odessa, maar hij heeft cruciale jaren van zijn leven in de stad gewoond, er zoveel over geschreven en had zoveel contacten met de echte Odessieten dat hij bij de club hoort. Het was ook Paustovski’s autobiografische roman De tijd der grote verwachtingen die bij een lezerspubliek in vele landen, niet in de laatste plaats in Nederland, de stad Odessa een poëtisch-melancholieke roem bezorgde.

In 1993 had ik Odessa nog nooit bezocht. De bundel verscheen zonder dat ik er was geweest. Zo’n aanpak heeft het voordeel dat je enkel vanuit bronnen werkt en je niet laat beïnvloeden door al te persoonlijke belevenissen, te vluchtige indrukken of ter plaatse opgedane adviezen. Pas in oktober 2010 bezocht ik Odessa voor het eerst: een stad die ik op papier had leren kennen, waar ik vele straten en gebouwen op de plattegrond kon situeren, lag daar ineens echt aan de Zwarte Zee. Het was meteen duidelijk dat dit een wereld op zichzelf was, niet minder indrukwekkend maar wel meer op menselijke maat gesneden dan de metropolen Moskou en Sint-Petersburg.

Gedurende een paar dagen doorliep ik met een klein gezelschap de stad waar de straten volhingen met affiches voor locale verkiezingen waarbij de Partij van de Regio’s van pro-Kremlinpresident Viktor Janoekovitsj de macht zou grijpen. Uitgangspunt voor onze routes waren de vele literaire adressen die de stad rijk is. Zo kwamen we langs het geboortehuis van Ilja Ilf aan het eind van de Staroportofrankovskajastraat, vlakbij de stationsbuurt; het geboortehuis van Valentin Katajev en Jevgeni Petrov in de Bazarnajastraat; het Paustovskimuseum in de lommerrijke Tsjernomorskajastraat waartegenover de door een aardverschuiving verdwenen kliniek stond die hij in het begin van de jaren twintig van de vorige eeuw bewoonde; het woonhuis van de familie Olesja in de Joeri Olesjastraat, vroeger Karantinnajastraat, met fraai uitzicht op zee; het fabrieksterrein in de wijk Moldavanka waar het geboortehuis van Babel heeft gestaan; het statige appartementengebouw aan de Risjeljevskajastraat waar de familie Babel later heeft gewoond en waar het trappenhuis onlangs zo grondig was vernieuwd dat van een oude sfeer schijnbaar niets meer restte.

Lang niet overal werd gerestaureerd. Hele straten lagen er uiterst bouwvallig bij. Hoe gevaarlijk dat kan zijn, bewezen de oude balkons waar regelmatig hele brokken van af vallen. Voorrang bij restauratie leken trouwens kerken te krijgen: orthodoxe en katholieke kerken werden in een rap tempo opgepoetst. De kathedraal aan het Sobornajaplein was van binnen zo wit geschilderd en nog zo kaal dat mijn ogen er pijn van deden.

De meeste indruk maakten niet gebouwen op me maar bomen: de platanen, kastanjes en acacia’s langs eindeloos lange lanen die slaperig neerzakten naar de zee. Het mooiste bomenperspectiefbood naar mijn smaak de hoek van de Risjeljevskajastraat en de Jevrejskajastraat: als je bij de synagoge, waar nog niet zo lang geleden de hoofdruimte als sportzaal dienst deed, midden op straat ging staan en zeewaarts keek.

De Deribasovskajastraat, de beroemde centrale straat waarop veel lange lanen uitkomen, verschilde ogenschijnlijk niet veel van een wandelpromenade in Wenen of Berlijn. Hier waren de acacia’s al in de jaren zes-

tig van de vorige eeuw op bevel van kennelijk niet al te poëtisch gestemde Sovjetfunctionarissen gerooid. De dure Italiaanse en Franse modezaken en Japanse restaurants die het oude centrum rond de Deribasovskajastraat domineerden – met bovenverdiepingen die vaak in treurig vervallen staat zijn gebleven – waren duidelijk niet voor de gemiddelde Odessiet bestemd. Hetzelfde gold voor de veel te hoge flats die in het oude centrum verrezen en die grotendeels leeg stonden. Robuuste terreinwagens, symbolen van het wilde westerse kapitalisme, beheersten de straten. Ik sluit me graag aan bij Jelena Karakina, de schrijfster van de erudiete stadsgids Wij wandelen door Odessa (Odessa 2009), die naar aanleiding van de bouw van de flat aan het Gretsjeskajaplein en van het hotel Odessa in de haven – gebouwen die het stadspanorama danig verpesten -, opmerkt dat ‘de kapitalistische smaak werkelijk niet beter’ is dan de socialistische. De schade door sovjetplanning bleef in Odessa trouwens relatief beperkt omdat de oorlog het centrum redelijk intact had gelaten en er dus nooit een acute aanleiding voor grootscheepse nieuwbouw is geweest.

De stad Odessa was van oudsher beroemd om haar binnenhoven met houten galerijen en veranda’s, waslijnen, touwladders van elektriciteitskabels, krukjes, waterkraantjes, mannen in pyjama’s en omaatjes op bankjes. Maar wijnranken, flitsen zonlicht door de schaduwen en intelligente, deemoedige honden met melancholieke ogen – net als de bomen een ware charme van de stad – konden niet verhelen dat deze binnenhoven, vooral in de Moldavanka, er vaak erg armoedig bij lagen. Wat was er van het befaamde oude sociale leven op de binnenhoven nog over? Voor een passant uit den vreemde was dat in een paar dagen moeilijk in te schatten, maar optimistisch was ik er niet over.

Toch leek de ontspannenheid die men traditioneel aan het straatleven in Odessa toeschreef nog wel te bestaan. Er was ogenschijnlijk weinig politie op straat. Het glanzende trappenhuis van het chique adres van Babel was vrij in te lopen, terwijl dat soort huizen in Rusland steevast potdicht zitten en portiers beneden hebben. Maar ik had me niet in de flatwijken buiten het historische centrum vertoond, waar de sfeer wel eens heel anders kon zijn. Na elf uur ’s avonds ben ik ook niet op straat geweest. Ook van drugsgebruik was niets te merken: ook dat was buiten het centrum wellicht anders. Alleen in een veel te hard rijdende taxi heb ik me in Odessa één keer ongemakkelijk gevoeld. Als buitenlander had ik ook nooit de indruk dat ik opviel. Enkele onontkoombare en aan motoriek en kleding op grote afstand te identificeren Nederlandse ‘stedenreisechtparen’ van middelbare leeftijd liepen goedgestemd zonder gids door het centrum maar verder waren er – het was half oktober – niet veel buitenlanders te zien, zelfs niet in de hotels. Er was ook nauwelijks reclame die zich richtte op toeristen.

De meeste grootstedelijke allure bood uiteindelijk toch de zeeboulevard met het standbeeld van Poesjkin, het prestigieuze hotel Londonskaja met de befaamde platanen op de binnenplaats en het standbeeld van de Franse hertog Armand de Richelieu (1766-1822), een van de grondleggers van Odessa, bovenaan de Potemkintrappen. Van boven af maakten deze trappen eigenlijk geen indruk en nodigden zelf niet uit om naar beneden te lopen. Maar van onder af

was het beeld heel anders. Fraai was het uitzicht op Odessa ook vanaf de oude haven waarin in tegenstelling tot de containerhaven verderop geen enkele activiteit was: van daaruit bleek ook pas goed dat de stad op een plateau ligt en dat de beste manier om er voor het eerst te komen toch niet, zoals wij hadden gedaan, per vliegtuig is maar per boot.

 

Het Literaire Museum van Odessa was gevestigd in een paleisje aan de Lanzjerovskajastraat, vlakbij de opera. Dit museum toonde het brilletje van Babel, de pet en de das van Ilf, talloze andere voorwerpen, foto’s, affiches en een keur aan oude boeken die nog maar zo’n vijftien jaar geleden in antiquariaten voor een habbekrats te koop waren maar op veilingen in Londen inmiddels vermogens kosten. Het meest werd ik getroffen door een foto van de overloop in het huis van de kunstenaar en mecenas Jevgeni Boekovetski, de vriend en langdurige gastheer van Ivan Boenin. Er hingen een foto uit 1916 waarin we Boekovetski piano zien spelen, en een potloodtekening die hij in 1919 van Boenin maakte. Ook stond er een tafel van palissanderhout die uit Boekovetski’s huis afkomstig scheen te zijn.

Het meeste wat ik van Boekovetski wist, stamt uit mededelingen van Vera Boenina die in 1909 met hem kennismaakte toen ze Odessa met Ivan bezocht. In haar Het leven van Boenin. Gesprekken met de herinnering (heruitgave Moskou 2007), schrijft ze over hem:

ik maakte kennis met de kunstenaar Boekovetski over wie ik veel zeer uiteenlopende meningen had gehoord. Hij kwam op de afgesproken tijd bij ons langs in een rijtuig, met een fluwelen kussentje voor mijn benen, en stelde voor een ritje te maken naar de zee en daarna bij hem te lunchen. […]. Het was een man met veel smaak en grillen, met een strikte dagindeling. Een jaar of twee daarvoor had hij een groot drama beleefd: zijn vrouw scheidde van hem

en trouwde met een neef! […] Nu woonde hij alleen, maar alle vrije tijd […] deelde hij met Pjotr Aleksandrovitsj Niloes met wie hij in een tedere vriendschappelijke sfeer samenwoonde. Behalve met het schilderen van portretten en dagelijks pianospel in de avond hield Boekovetski zich met niets bezig (Pjotr Aleksandrovitsj Niloes handelde al zijn zaken af). Helemaal boven in het huis had hij een mooi atelier, bedekt met tapijten, met comfortabel meubilair en een enorm venster boven de bank. In deze studio waren veel iconen die hij verzamelde,- hun hele kring was dol op antiquiteiten.

In haar memoires portretteert Vera Boenina Boekovetski als een elegante man met een zwakke gezondheid die in zijn jeugd veel aan migraine had geleden. Hij was inmiddels ‘[…] “de vijand van alle vrouwen in Odessa”, die heel erg veel waarde hechtte aan vriendschap en op zondagen lunches voor mannen organiseerde […].’ Maar nu had hij toch alle aandacht voor haar, de levensgezellin




van zijn vriend Boenin: ‘Hij praatte zelden, met weinig woorden maar scherpzinnig. We reden naar de zee over de beste straten van Odessa, de Marazlijevskajastraat en de Frantsoezskiboelevard. We verlieten het rijtuig, liepen wat rond. Het was allemaal keurig, volgens een van tevoren bedacht programma. Daarna vertrokken we voor de lunch naar de Knjazjeskajastraat, waar Boekovetski een huis met huurders bezat, en voor zichzelf een herenhuis had gebouwd van twee verdiepingen, smaakvol ingericht en van alle gemakken voorzien.’

Vera beschrijft het huis waar het gezelschap per rijtuig arriveerde:

Toen we voor waren gereden, gingen we door de hoge deuren van de hoofdingang. De vestibule verbaasde me: aan de muur hing een enorme groene wandversiering. Hier stond een lange gekromde divan, met daarvoor een tafel met een hoge lamp. De gastheer

leidde ons over de brede trap met mooie houten donkerbruine leuningen naar boven. Boekovetski’s herenhuis van twee verdiepingen was van binnen helemaal betimmerd met donker hout. Vanaf de ruime overloop voerde een deurtje naar het balkon, ernaast bevond zich een gezellige zitkamer en een enorm atelier – met bijna over de hele muur een raam op het noorden – met schildersezels, doekramen en enkele portretten. In dit huis was ook een kunstgalerie met werken van de eigenaar en van plaatselijke kunstenaars. […] Alle kamers waren heel hoog en ruim. We daalden naar beneden waar Boekovetski mij zijn werkkamer en slaapkamer toonde. Het kwam niet in mijn hoofd op dat we een jaar of tien later in deze kamers zouden wonen. De eerste was de werkkamer en de bibliotheek. Een grote schrijftafel, een boekenmolen voor de encyclopedie. Aan de wanden eikenhouten kasten met boeken. Door een nauwe doorgang gingen we naar zijn slaapkamer. Een zachte divan voor een dutje overdag. Een bed met nachttafeltje waarop een boek lag. Boekovetski zei met een glimlach: ‘Je moet nooit twee boeken tegelijk lezen, maar je hebt mensen die op hun tafeltje zelfs meerdere boeken hebben.’ Na de bezichtiging liepen we verder naar de eetkamer waar we Niloes aantroffen die eigenlijk zijn leven deelde met Boekovetski en die in dit huis een fantastisch atelier had. Ook Koerovski en Zauze waren op de lunch uitgenodigd maar zonder hun vrouwen. Ik was verrukt van de grote eetkamer: meubels van rood hout, een tafel zonder kleed. De lunch begon origineel: eerst kwam er vis met gekoelde oude wijn, daarna soep. Boekovetski vond om een of andere reden dat je altijd met vis moest beginnen. Bij het warme eten werd goede, enigszins gewarmde rode wijn geschonken. De wijnen en de maaltijd waren geraffineerd. Koffie werd geschonken in de vestibu-

le. We zaten onder de trap aan tafel. Al bij het eten was er een levendige sfeer, en hier werd het echt vrolijk.

Vera voegt hier aan toe dat ze na afloop met het hele gezelschap naar Broens gingen. Hiermee doelde ze op een befaamde, niet meer bestaande bierhal in Odessa waar Boenin en zijn vrienden flink pleegden door te zakken, zeker als, zoals eigenlijk de bedoeling was, er geen vrouwen bij waren.

Ik was niet van plan bij een ander schrijvershuis in Odessa aan te bellen, maar Boekovetski’s herenhuis aan de Knjazjeskajastraat 27 wilde ik graag van binnen zien. En er gebeurde wat ik voor ons vertrek naar Odessa zo had gehoopt: in de poort stond een geduldige, oudere man met donkere brillenglazen, een sportjack en een boodschappentasje die wel in was voor een praatje. Ik vroeg of hij hier woonde en dat was het geval. Hij vond het goed dat we binnen wat rondliepen, al zei hij er meteen bij dat hij het trappenhuis aan niemand kon aanbevelen. We liepen de poort door en kwamen op de binnenplaats waar een stenen buitentrap naar de ingang tot de benedenverdieping leidde. De deur stond open naar een portaal en een geheel duistere gang die halverwege een rechte hoek maakte. Aan deze gang lagen een stuk of drie appartementen waaronder die van de man. De gang kwam uit bij het trappenhuis dat licht ontving door een gehavend glazen dak. Beneden waren schilderslijsten en ander decoratief materiaal opgestapeld. Een brede met inmiddels verrot parket ingelegde trap waarop vroeger tapijten en koperen roedes moesten hebben gelegen en waarvan de lambriseringen nog intact waren, voerde naar boven. De trap maakte een zwaai naar links, nogmaals naar links en kwam op de eerste verdieping uit op een overloop waarvan de open trapleuning dezelfde was als op de foto die in het literatuurmuseum hing. De wanden van het trappenhuis waren kaal. In een hoek stonden twee ladders, vermoedelijk om bij het glazen te dak komen. Er waren lekkages geweest. De bewoners, zo vertelde de man, hadden tevergeefs brieven naar de woningcoöperatie gestuurd om het dak en de trap te laten herstellen.

Op de overloop hingen elektriciteitsmeters. Rechts lag een appartement waaruit een vrouw nieuwsgierig naar buiten kwam. Links moest de doorgang zijn geweest naar het vierkanten balkon dat Vera Boenina in haar memoires noemt. Ik begreep van onze gids, die de indruk op mij maakte meer te weten dan hij losliet, dat de gesloten deur in het midden van de overloop naar een atelier leidde dat aan een kunstenaar was verhuurd. Deze bestemming wees op een verrassende continuïteit: de ruimte had, ondanks de gewijzigde eigendomsverhoudingen, nog dezelfde functie als in de tsaristische tijd.

Ik klopte op de deur van het atelier maar het bleef stil. Hier was vermoedelijk ook de doorgang geweest naar de zolderwereld waar een andere vriend van Boenin had gewoond: de door Vera genoemde kunstenaar Pjotr Niloes. Ongetwijfeld had Boenin zich door Niloes en zijn comfortabele zolder in het huis aan de Knjazjeskajastraat laten inspireren, toen hij in 1916 het verhaal ‘Tsjangs dromen’ schreef (zie voor de vertaling Boenins Verzamelde werken, dl. 2, Amsterdam 1996). Hierin komt een uit China afkomstige hond na de begrafenis van zijn baas, een kapitein, onder de hoede van een schilder die op een zolder woont:

Die dag verhuist Tsjang na terugkeer van het kerkhof naar het huis van zijn derde baas, ook nu ergens hoog, op een zolderkamer, maar een warm vertrek, dat naar sigaren ruikt, met tapijten is belegd en gemeubileerd met antiek meubilair en behangen met enorme schilderijen en brokaten draperieën… Het wordt donker, in de haard gloeit een somber rood vuur, Tsjangs nieuwe baas zit in een fauteuil. Hij heeft zich bij thuiskomst, zonder zelfs zijn jas uit te doen of zijn hoge hoed af te zetten, met een sigaar in die diepe fauteuil neergelaten, en nu rookt hij en staart de schemering van zijn atelier in. En Tsjang ligt op het kleed bij de haard, met gesloten ogen, zijn snoet op zijn poten.

De bijna vijf meter hoge, ’s winters koude appartementen van de vrouw en de man betraden we niet: we vroegen er niet om en ze nodigden ons niet uit. Wel wilde ik weten of zich hier vaker mensen met belangstelling voor Boenin en Boekovetski onaangekondigd meldden. De man vertelde dat hij veertig jaar in het huis woonde en dat voor zover hij wist niemand binnen was geweest. Wel stonden er vaak mensen voor het huis in de straat, niet wetende dat de gedenkplaat aan de rechterkant van de gevel de verkeerde indruk wekte dat Boenin in het gedeelte rechts van de poort had gewoond, de kant die Boekovetski geheel verhuurde. Ook staat foutief op de plaat dat Boenin hier in de jaren 1918-1919 woonde: dat moest 1918-1920 zijn. In het linker deel van het huis, het woongedeelte van Boekovetski, bevond zich ook nog de oude hoge voordeur die volgens Vera Boenina in dejaren dat ze in het huis woonden maar één keer open was gegaan: op de dag, begin 1920, van hun definitieve vertrek uit de stad en Rusland. Het geweer-

vuur van de naderende bolsjewieken was toen al te horen geweest. Boekovetski bleef toen in zijn huis achter: het perspectief van een emigratie naar de Balkan of Frankrijk moet hem niet gelokt hebben.

Om de hoek van de straat was een markt. Dat was de plaats waar de Sretenskajakerk had gestaan waar in 1898 Boenin en Anna Tsakni waren getrouwd. Een eerder verblijf in Odessa had geresulteerd in een huwelijk met deze beeldschone jonge Griekse waaruit een zoon werd geboren. Boenin en Anna waren al lang uit elkaar toen de jongen in 1905 stierf. Vlakbij was hier ook de Pasterstraat, vroeger de Chersonskajastraat, met het huis waar Boenin bij zijn schoonouders had gewoond: alle drukte in huis had voor Boenin het werken schier onmogelijk gemaakt. Er was nog altijd een binnenplaats waarop vanuit de woning uitzicht was geweest maar het bleef onduidelijk waar Boenin voor het venster had gestaan. Een eindje verderop lag de stadsbibliotheek, met de schemerachtige vleugel waarin Anna Tsakni tientallen jaren, en vrijwel tot aan haar dood in 1963, een kamer had bewoond.

Op de voorlaatste dag in Odessa ging ik nogmaals naar het huis op de Knjazjeskajastraat. Toen viel me door de bladerdaken heen ook de hoofdletter B (van Boekovetski maar en passant ook van Boenin) op die onder het dak in de voorgevel was gebeiteld. Ik ging het huis weer in en liep zonder uitnodiging naar het atelier op de eerste verdieping. De klop op de deur bleef ook dit keer onbeantwoord. Pas thuis zag ik op de foto’s die ik had gemaakt dat er naast de deur ook een bel was geweest, waarop ik eigenlijk had moeten drukken.

Toen ontdekte ik ook in een recent boek van Rostislav Aleksandrov, de eminence grise onder de kenners van literair Odessa, dat ik van de reis had meegenomen dat in

het huis aan de Knjazjeskajastraat in recente tijd nog een familielid van Boekovetski had gewoond. Het werd niet duidelijk wie dat was. Maar zij had rond 1980 de tafel van palissanderhout aan het Literair Museum verkocht. Het huis dat na de burgeroorlog ‘volkseigendom’ was geworden, bleek dus niet helemaal in handen van vreemden te zijn gekomen en de oude eigenaar had nog lang zijn stempel er op weten te drukken. Boekovetski, die in 1923 was hertrouwd, had er tot aan zijn dood in 1948 ook zelf gewoond; zijn weduwe bleef er tot haar dood in 1956. De man die ons binnenliet, vertelde dat veertig jaar geleden alle nu kale wanden van de trap nog volhingen met schilderijen. Boekovetski had naar verluidt doeken van Repin die nu miljoenen opbrengen.

Ik sloeg Vervloekte dagen weer open en spelde het uit op verwijzingen naar dit huis aan de Knjazjeskajastraat. Boenin was er met Vera in 1918 vanuit Moskou gekomen toen Odessa nog niet onder bolsjewistisch bewind stond. Ze woonden er nog toch toen de bolsjewieken in het voorjaar en de zomer van 1919 tijdelijk de macht grepen. Vervloekte dagen (zie voor de vertaling Boenins Verzamelde werken, dl. 4, Amsterdam 2002) beschrijft het schrikbewind van deze periode. Over het huis zelf lezen we niet veel maar wel verwoordt Boenin hoe onder druk van de tijdsomstandigheden de wereld rondom het huis ineens anders aanvoelde. De lente was ineens geen lente meer: ‘Vannacht goot het van de regen. De dag is grijs en koel. Het boompje op onze binnenplaats dat groen begon te worden, is verbleekt. Ook op de lente rust een soort vloek. Het belangrijkste is dat er helemaal geen lentegevoel is. En wat moet een mens vandaag de dag met de lente?’

Ineens was de stad heel stil geworden en durfde niemand zich nog te verroeren. Boenin heeft de angst voor geweld en willekeur subtiel beschreven: ‘Ik heb zojuist (om elf uur ’s avonds) het raam open gedaan en naar buiten gekeken: de maan stond laag, achter de huizen, nergens een levende ziel te bekennen, en het was zo stil dat je kon horen hoe een hond ergens op straat aan een bot knaagde; en hoe kwam-ie trouwens aan een bot? Zover zijn we al gekomen – je verwondert je zelfs over een bot!’

Afgaand op Boenins dagboeken was de tijd in Grasse onder Italiaanse en Duitse bezetting kinderspel vergeleken bij wat hij in bolsjewistisch Odessa meemaakte. Opvallend is ook dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog veel verhalen schreef, maar dat hij in Odessa vrijwel alleen tot het schrijven van een dagboek kwam. Uit angst voor huiszoekingen verstopte Boenin naar zijn zeggen ’s nachts zijn papieren en geld: ‘Nu is het buiten nacht, het is donker, het giet van de regen, er is geen levende ziel te bekennen. Het hele district Cherson is in staat van beleg, we durven niet naar buiten te gaan als het donker wordt. Ik zit te schrijven als in een ondergronds gewelf uit een sprookje: de hele kamer trilt door de duisternis en het stinkende roet van het nachtlampje.’ De angsten waren alleszins gerechtvaardigd. Districtsgewijs stroopten de bolsjewieken de huizen van Odessa af: ‘Gisteravond laat kwamen ze, in het bijzijn van “de commissaris” van ons huis, de lengte, breedte en hoogte van al onze kamers opnemen “in het kader van de inbeslagneming door het proletariaat”. Ze meten alle kamers in de hele stad op, die vervloekte apen, die als bezeten tekeer gaande idioten!’ Hun vertrek was van korte duur:

Ik was net bezig de voorgaande woor-

den op te schrijven toen er op de voordeur werd geklopt; het geklop ging al gauw over in een razend gebonk. Ik deed open – weer de commissaris en een menigte kameraden en roodarmisten. Ruw en gehaast vorderen ze de overtollige matrassen. Ik zei dat ik die niet had; ze kwamen binnen, keken rond en vertrokken. En weer heb ik zo’n verstard hoofd, weer krijg ik hartkloppingen en trillen mijn armen en benen van woede en vernedering. Plotseling klinkt er muziek op de binnenplaats – een rondreizend Duits stel met een trekharmonica, een jood met een hoed op en een vrouw. Ze spelen een polka; en wat is dat nu allemaal vreemd, misplaatst!

In het najaar van 2010 lag deze binnenplaats erbij zoals Boenin die moet hebben achtergelaten, toen begin 1920 de bolsjewieken op het punt stonden de stad opnieuw in te nemen. Ineens leek die wereld toch veel dichterbij dan ik had verwacht. Negentig jaar van honger, terreur, oorlog, bezetting, communistisch bestuur en oligarchisch kapitalisme waren voorbijgegaan – maar toch bleek Boekovetski’s wereld waarin Boenin onderdak had gevonden nog aanraakbaar. De breuk met het tsaristische verleden moet voor de achterblijvers heel wat minder absoluut zijn geweest dan voor de Boenins en al die anderen die met de laatste schepen voor altijd waren vertrokken.

 

In de Empik-boekhandel op de Deribasovskajastraat sloeg ik onwillekeurig een verzamelbundel open met gedichten en essays van die andere Russische Nobelprijswinnaar, Joseph Brodsky (1940-1996). In de inhoudsopgave trof mij een gedicht dat ik niet kende: ‘Voor het monument van A.S. Poesjkin in Odessa’. Het bleek dat Brodsky het gedicht pas had opgenomen in zijn laatste bundel die verscheen in 1996, het jaar van zijn dood. Nederlandse of Engelse vertalingen van dit gedicht kon ik niet vinden en ook was in de omvangrijke Brodsky-literatuur nauwelijks commentaar voorhanden. Als datering staat onder het gedicht: ‘1969(?) 1970 (?)’ Maar uit stukken die ik op het Russische en Oekraïense internet vond, blijkt dat het gedicht vermoedelijk in 1971 moet zijn geschreven. In het begin van dat jaar liep de toen dertigjarige Brodsky namelijk onder curieuze omstandigheden in Odessa rond.

Brodsky’s held, de ik-persoon van dit gedicht, raakt als buitenstaander in Odessa verzeild: ‘[…] eens op een ochtend / met een zware bijsmaak in de mond / daalde ik naar de kust in een vreemde haven.’ De omstandigheden waren winters, anders dan je zou verwachten bij een gedicht over Odessa, een stad die vanuit Leningrad of Moskou bezien haast als subtropisch gold: ‘Het was winter. / De korrelige sneeuw sneed mijn wang, maar de aarde / was te zwart voor de witte korrels. / Heel hard rochelde de sirene. / Nog in de traphallen verstijfde de nacht. / Ik bewoog me verder.’ Er was niemand op straat: ‘O, steden van de wereld in het uur van de dageraad! / De hotels zijn doods.’ Misschien doelt Brodsky hier op het hotel Londonskaja aan de Primorskiboulevard, immers zijn held bevindt zich vlak bij de zee: ‘Een dichte mist / doorbladerde de wijken, als een dikke roman. / De haf, bekleed met zwaar ijs, als de verstomde tong van het vasteland, was grijs, en als vlekken van het plafond / kwamen de wolken.’ Over een trap

met een ‘ontzettende lengte’ ging hij naar boven, waar, en dan komen we bij het standbeeld van Poesjkin uit de titel, ‘de apostel van de plaatsverandering verstijfde, / met zijn rug naar het vaderland, en het gezicht / naar de franje waarheen het hem nooit lukte / te lopen.’

Brodsky doelt hier waarschijnlijk op het buitenland dat Poesjkin nooit lijfelijk bereikte. Hij voelt bij Poesjkin ‘de droefheid van de verwantschap’. En ‘wie weet in zo’n zelfde vroegte, / voelde hij ook dat de zaken er slecht voorstaan, / waarheen hij ook keek. // En blijkbaar / wachtte hij hier op iets dat je niet moet verwachten / van het leven: vrijheid.’ Brodsky citeert Poesjkins befaamde gedicht ‘Aan de zee’ waarin de dichter uitroept ‘Vaarwel, vrij element!’ en levert zijn eigen commentaar: ‘Er is in onze droeve taal geen regel / wanhopiger en meer tegen / zichzelf geschreven, en daarna met de hand / honderd jaar gekopieerd.’

Uitte Poesjkin zich hier werkelijk zo wanhopig? Zijn held kon weliswaar niet naar het buitenland vluchten maar had een vlucht ook niet nodig, want, zoals zijn gedicht ‘Aan de zee’ stelt, ‘Het lot van de mensen is overal hetzelfde’. Brodsky betrekt Poesjkin op zijn eigen situatie: als dichter streefde hij naar een vrijheid die hij in de Sovjet-Unie niet kreeg. Maar de romantische flair die Poesjkins held zich kon veroorloven, wetende dat na een verblijf aan de Zwarte Zee wel weer elders andere avonturen wachtten, veranderde ongeveer anderhalve eeuw later bij Brodsky in beelden van ijzige verstijving: het bestaan in de Sovjet-Unie waarin al niets meer te winnen was.

Het jaar daarop, in 1972, verliet Brodsky min of meer gedwongen de Sovjet-Unie. Vanuit Leningrad vloog hij naar Wenen. Het was de eerste stap in een schitterende carrière die uiteindelijk uitmondde in de toekenning van de Nobelprijs in 1987. Maar zover was het toen nog lang niet. Brodsky had geen vast werk en kon zijn gedichten en ver-

talingen niet in eigen land publiceren. Uit geldgebrek nam hij ook andere klussen aan. Zo kwam hij in contact met de filmregisseur Vadim Lysenko die bezig was met De trein naar de verre maand augustus, een film over de belegering van Odessa ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Brodsky was bereid in deze film de rol van een historische figuur te spelen op wie hij ook sprekend scheen te lijken: de communistische partijsecretaris Naoem Goerevitsj. Vanuit Leningrad reisde hij naar Odessa, waar een befaamde filmstudio bestond. De film werd al opgenomen toen de regisseur een telefoontje uit Kiev kreeg: hij moest zich urgent melden. Op het filmhoofdkwartier kreeg Lysenko van zijn meerderen te horen dat hij alle scènes met Brodsky uit de film moest snijden. Voor Brodsky zat het verblijf in Odessa er meteen op.

Jevgeni Goloebovski, een literator uit Odessa, haalt in een recent artikel in het Russische internettijdschrijft Lechaim (http://lechaim-journal.livejournal.com/23884.html) herinneringen op aan Brodsky’s episode in Odessa: ‘Ik heb Joseph Brodsky in Odessa gezien. Op een koude dag in maart 1971 belde me Leonid [=Lev] Mak, een dichter uit Odessa, en nu Amerikaanse dichter. Brodsky is in Odessa. Vandaag is hij te gast bij de schilder Strelnikov. Komt u langs, ik hoop dat hij gedichten zal lezen. […] Brodsky kwam ongeveer een uur te laat bij Strelnikov […]. Hij was weinig spraakzaam en somber. Hij zat in een verre hoek van de grote tafel en schonk een glas rode wijn in (we dronken toen allemaal de goedkope en niet slechte Sjabskoje-wijn uit Odessa), zweeg, luisterde niet aandachtig naar het gesprek, dronk. Het gesprek dat voor zijn komst was begonnen, ging verder. Mak waarschuwde me zacht dat Joseph problemen had en dat hij gedichten wel niet zou voorlezen. Zo gebeurde ook. […] Spoedig kwam ik erachter dat Brodsky die dag het bevel had gekregen Odessa te verlaten. Als Poesjkin in 1824… […] Wie hem heeft “verklikt”, is ook nu nog een raadsel.’

Regisseur Vadim Lysenko liet scènes waarin Brodsky op de voorgrond trad opnieuw schieten met een andere acteur die op Brodsky leek. De opdracht die hij had gekregen, voerde hij maar ten dele uit: hij handhaafde al gefilmde scènes waarin de verdoemde dichter zich niet goed zichtbaar op de achtergrond bewoog. Zelf heeft Brodsky de film vermoedelijk niet gezien, want hij was al naar het Westen geëmigreerd voordat die in de Sovjet-Unie in de bioscoop kwam. Zijn naam ontbreekt uiteraard op de aftiteling. Wel is onlangs op internet (op de hierboven genoemde website) een curieuze foto boven water gekomen die tijdens de filmopnamen is gemaakt: we zien Brodsky links van opzij tijdens een vergadering van een militaire raad.

Het lijkt ondenkbaar dat dit merkwaardige incident in 1971 in Leningrad of Moskou had kunnen gebeuren. De ‘onbetrouwbare’ Brodsky was er veel te bekend voor dergelijke experimenten rond een film: de autoriteiten hadden er ogenblikkelijk weet van gekregen. In Odessa was de sfeer zelfs voor Brodsky aanvankelijk wat losser – totdat ook daar iemand ging kletsen. De grote afstand tot het centrum vormde steeds een sluimerend kapitaal in Odessa: in Poesjkins tijd, in Boenins tijd, in Brodsky’s tijd en, hopelijk, nog altijd.

Mario Molegraaf
Waalwijk aan de Hobbemakade
Een bekend gedicht van A. van Collem

mario molegraaf (1960) stuitte bij het samenstellen van de Spiegel van de moderne Nederlandse en Vlaamse dichtkunst op vergeten dichters van onvergetelijke gedichten, waarvan hij in De Parelduiker af en toe verslag doet.

Met mijn neus kon ik er de weg vinden. De geur van koffiebranden aan de Winterdijk, de stank van leerlooien in de Kerkstraat. Het ruikt nu overal hetzelfde, maar ik weet nog hoe het rook in Waalwijk. De wijk waar ik opgroeide, Besoijen, was tot 1922 een zelfstandige gemeente geweest. Zo op het oog was er geen verschil, maar vroeger lag hier de grens tussen Holland en Brabant met, zoals dat in mijn jeugd nog steeds scherp werd ervaren, aan onze kant de goeden, de protestanten, en aan de andere kant, de slechten, de katholieken. Thuis hadden we een groot boek van weer een andere gezindte, Het boek van de arbeid. Veel begreep ik er niet van, maar bij één gedicht eruit voelde ik me thuis, ondanks de opzichtig katholieke verwijzingen: ‘Gebed te Waalwijk’.

Het boek staat, een jaar of veertig later, nog steeds in de kast bij mijn ouders. De band heeft een andere kleur dan in mijn herinnering, maar inderdaad, op pagina 190 ‘Gebed te Waalwijk’ door A.E. van Collem. Volgens de inhoudsopgave ontleend aan diens Liederen van huisvlijt, verschenen in 1927. Achterin worden gegevens over de auteur verstrekt, onder meer een ander en juist verschijningsjaar van de bundel. Er staat: ‘Collem, Abraham Eliazer van (1858-1933) Socialistisch – later communistisch dichter. Medewerker aan De Kroniek en De Nieuwe Tijd. Verwierf in socialistische kring grote bekendheid door zijn bundels “Liederen van huisvlijt” 1917, “Opstandige liederen” 1918 en “Liederen der gemeenschap” 1918-1922.’

Het gedicht bleef me de jaren door boeien, al is de smartlap niet ver weg, of misschien treft het me juist daarom. De wereld wordt gezien vanuit het perspectief van een eenvoudige Waalwijkse vrouw. Het is een kleine wereld, in alle opzichten, waarin alleen Jezus en Maria ‘een beetje ruimte’ kunnen bieden. De vrouw is erg vroom, maar haar ‘ik ben weder drachtig’ wordt gevolgd door een licht verwijt aan ‘lieve Jezus zoet’. Volgens haar zou hij ‘Ga, vermeer Ulieden als het zand zoo zeer’ hebben gezegd, maar dat is een misverstand. Die beruchte oproep vruchtbaar en talrijk te zijn, en de wereld te onderwerpen, staat in het bijbelboek Genesis.

Handelsreiziger in manufacturen

Wie was de dichter? Wat heeft hij verder geschreven? Abraham Eliazer van Collem had niets met de schoenindustrie te maken en hij was ook niet katholiek. Op 13 oktober 1858 werd hij geboren in de Raamstraat te Rotterdam, in de jodenbuurt. Hij was de zoon van Jetta Vroman en Eleazer van Collem, volgens de registers ‘venter en koopman’. Net als zijn vader ging hij in de manufacturenhandel, hij zou dameskleermaker in Rotterdam zijn geweest. Op latere leeftijd trof hem een financiële ramp en moest hij als eenvoudig handelsreiziger herbeginnen. In 1890 trouwde hij met Henriëtte Prins, de dochter van een destijds in Nederland bekende jood. Begin 1895 verhuisde het gezin naar Amsterdam. Er werden tussen 1891 en 1897 vier kinderen geboren. Een van hen was de moeder van de in Amerika befaamd geworden journalist en romanschrijver Hans Koning (eigenlijk Koningsberger).

Een andere dochter, E. Vos-van Collem, op 15 februari 1942 samen met haar man vermoord in Auschwitz, stelde in 1932 ‘uit liefde voor de poëzie van mijn Vader’ een bloemlezing samen. Henriëtte Roland Holst schreef een voorwoordje waarin ze vaststelde: ‘Van Collem heeft zich lang verheugd in het bezit van de taaie kracht, die vele zonen van zijn volk onderscheidt.’ Van die taaie kracht was niet veel meer over. De dichter, in 1931 vanuit Amsterdam naar Blaricum verhuisd en begin 1933 naar Heemstede, overleed op 3 november 1933. Hij werd begraven op de joodse begraafplaats te Muiderberg. In een herdenkingsartikel vermeldde Hen-

riëtte Roland Holst de moeilijke laatste jaren ‘van dezen van uit zijn aard trotschen, ongeduldigen mensch’. Ze schreef bij die gelegenheid ook: ‘Zijn opvoeding was gebrekkig geweest […] Zijn beroep, de handel, heeft hij gehaat en veracht.’

Ondanks de gebrekkige scholing ontwikkelde hij al vroeg belangstelling voor literatuur. Op zijn veertiende zocht hij Multatuli op toen deze in Rotterdam was. Later zou zijn schoonvader hem stimuleren in het dichterschap. De verhalen willen dat hij zijn gedichten in orderboekjes krabbelde. Ze werden voor het eerst bijeengebracht in 1906, in Van stad en land. In de bloemlezing van de dochter staat er één gedicht uit deze bundel, bij wijze van motto, vóór de eigenlijke selectie opent met ‘Gebed te Waalwijk’. In 1955 stelde Adriaan Morriën een bloemlezing uit Van Collems poëzie samen. Kennelijk had hij geen weet van het bestaan van de bundel, vóór ‘Gebed te Waalwijk’ was er volgens hem niets. Maar Van stad en land is wel degelijk een belangwekkende bundel.

Zionisme en socialisme

Hij had voordien ook al een boekje gepubliceerd, Russische melodieën (1891), ‘Ten Bate van Russische Emigranten’, zoals de titelpagina vermeldt, en eronder wordt op de wettelijke waarborging daarvan gewezen. Het is een bewogen reactie op recente pogroms in Rusland. Van Collem ging beschouwingen schrijven over de emancipatie van de joden en ontpopte zich tot zionist. Samen met anderen richtte hij in 1899 de Nederlandsche Zionisten Bond op, waarvan hij voorzitter werd. In een circulaire waarvan A. van Collem, Heerengracht 210, Amsterdam een van de ondertekenaars is, heet het onder meer: ‘Het Zionisme wil, onder erkenning van de Turksche Opperheerschappij, aan deze Joden, die in hun vaderland niet beschouwd worden als gelijken hunner medeburgers, gezonde levensvoorwaarden verschaffen in Palestina […]. Het wil niet den band die Joden aan hun vaderland bindt, losser maken – geenszins – maar het Zionisme wil, waar deze band gevoeld staat als een klem op geloof en afstamming, die verdrukten maken tot vrije lieden in een nieuwe maatschappij.’

Deze milde vorm van zionisme én het voorzitterschap gaf hij al snel weer op. Een afgesloten, eigen land zou een nieuw joods getto zijn. Een in memoriam-gedicht voor Theodor Herzl, grondlegger van het zionisme, uit Van stad en land eindigt met de regels dat de vrijheid die deze niet mocht begroeten toch zal komen: ‘wanneer door Eén beweeg bewogen/ In alle landen de loonslaaf opstaat.’ De redding van het joodse proletariaat, van al het proletariaat, zo was Van Collem gaan menen, moest bij het socialisme worden gezocht. Henriëtte Roland Holst schijnt hem tot dat inzicht te hebben gebracht. Hij ging meewerken aan het tijdschrift De Nieuwe Tijd waarvan onder anderen zij en Herman Gorter redacteuren waren.

Van stad en land opent met een afdeling Hollandse schetsen waarin hij schrijft over het polderlandschap (‘Nattige weien en de luchten laag’) en de politiek (‘Kathederland, mijn Nederland,/ Waarin de prijsjes halen,/ Paap ende Geus uit eene

keus/ Ter Staten-Generale;/ En d’arbeiders betalen’). Nederland, begin twintigste eeuw, waar de zondagsrust heerst: ‘De post blijft uit, de koopman sluit/ […]/ Alleen de kerk is open.’ Zo zijn wij op zondag: ‘Gepreekt wordt allerwege;/ Geen Joodje ziet men wegen.’ Het joodse leven kreeg van hem alle aandacht. In gedichten die ongebundeld bleven zoals ‘Saartje’, in 1900 gepubliceerd in het tijdschrift De Jonge Gids van Herman Heijermans, met het jiddische begin: ‘Aanmool zweimool too d’erbei/ Heunte, morgen, brei bleibt brei.’ En in gedichten die wél terechtkwamen in Van stad en land. De bundel bevat zelfs een afdeling ‘Van joden’ waarin hij de armelijke joodse wijken in gaat. Ook het gedicht ‘Jodenbuurt’ is fascinerend genoeg Holland, begin twintigste eeuw:

Jaap Meijer – als dichter bekend onder de naam Saul van Messel, de vader van Ischa Meijer – ontleende aan dit gedicht de titel van zijn in 1980 in eigen beheer uitgegeven, gestencilde Ventende profeet. Het joodse dichterschap van A. van Collem, verreweg de belangrijkste aan deze dichter gewijde publicatie.

Over ‘zijn bundeltje verzen is zeer weinig gezegd, en het weinige was afbrekend,’ schrijft Is. Querido naar aanleiding van Van stad en land. Hij maakt dat goed door er een uitvoerig stuk aan te wijden. Van Collems geloofsidealisme is voorbij: ‘nu strekken zijn zoekende handen krampig-vertrokken naar maatschappelijke opheffing van rampzaligen’. Maar hij zou, aldus Querido, jaren van zijn leven hebben ‘gestaard naar het in namiddag-goud omwebde tafreelenschoon van rabijnenleven. En treffend hoe zeer doorgevoerd joodsch sentiment het katholieke nadert.’

Zieligheid gepaard met vroomheid

In 1917 begon Van Collem zijn literaire loopbaan voor de derde maal, met de Liederen van huisvlijt. Geen valse start deze keer, volgende bundels met liederen werden alvast aangekondigd en zouden inderdaad verschijnen. Liederen van huisvlijt begint met ‘Gebed te Waalwijk’. Als goede koopman wist de dichter precies wat hij bovenop de stapel moest leggen. Het gedicht wordt gevolgd door andere beschrijvingen van huisvlijt: ‘Lompensorteerster’, een gedicht over matten vlechten te Genemuiden, en een gedicht over een bontwever te Gemert.

De dichter neemt ons mee naar een steeg, ‘Uwe kinders wonen daar:/ Kleine jood en proletaar/ En de stratenmeiden.’ Een hele optocht beklagenswaardigen komt voorbij, de straatveeg, een kleine karre-jood, het onvermijdelijke meisje ‘Dat des nachts zit in haar kleedje/ Op een stoeltje aan de deur,/ En alleen maar wordt een beetje/ Bleeker, dagelijks, van kleur.’ Net als in ‘Gebed te Waalwijk’ gaat deze zieligheid met vroomheid gepaard. Jezus en Maria worden meer dan eens aangeroepen. Tussen al dit sociaal-realisme zien we óók Van Collems hang naar revolutie. In het liedje voor en van de lompensorteerster heet het: ‘Maar, machtiger dan gouden zon/ En Mozes, Jezus en de bron/ Van Gods geheim bedoelen,/ Zal springen uit het menschgemoed/ Het Socialisme, en zijn vloed/ Zal alle knechtschap spoelen.’ Van Collem herhaalt dergelijke gedachten voor alle zekerheid vaak: zijn poëzie dient om de strijdlust aan te wakkeren, de kameraden hoop te geven.

In zijn volgende bundel, Liederen der gemeenschap (1918), houdt hij zichzelf voor: ‘Gij moet schrijven uit der eeuwen sfeer.’ Daarom worden de stegen en de werkplaatsen voortaan gemeden. De navrante details maken plaats voor onbestemde algemeenheden. ‘Ik kan slechts denken aan het algeheel,’ verzucht de dichter, en zo ontstond een volstrekt abstracte en dus steriele bundel.

Opstandige liederen (1919) bevat precies wat de titel belooft. Over de grote strijd bestaat geen twijfel, of misschien wordt die onder alle uitroepen verborgen. ‘Beheerscht de aarde, Proletaren-rij’ en ‘Gooit de wereldorde om’ – dat is de toon. De in het dagelijkse leven zo zachtmoedige Van Collem is op papier behoorlijk bloeddorstig. ‘De heerschers van de mensheid’, verantwoordelijk voor het oorlogsgeweld, zijn ‘Vaderland, Bezit en Christendom’, zegt hij in een van de gedichten: ‘Dood aan dit drie-tal en de menschheid leve’. Het christendom moet dus ook dood, ondanks de troost die het in ‘Gebed te Waalwijk’ verschaft. In een gedicht schrijft hij tijdens zijn jeugd God te hebben gezocht: ‘Ik zou U nimmer vinden/ (…)/ ik denk/ Gij zijt gewislijk niet.’ In feite komt er in volgende bundels een andere God voor in de plaats, hij betoont zich een pantheïst. ‘Ik heb den God gevonden van het Al,’ vat hij samen in Van God en van de natuur (1921).

Na Liederen van huisvlijt publiceert Van Collem in totaal nog negen boeken, als laatste een niet op het toneel te brengen toneelstuk De soldaten (1927) en het dichtwerk God (1930) van rond de honderd pagina’s, waarin Jaap Meijer ‘synagogale liturgie’ herkende.

Schoenmakers in waalwijk

De gedichten die leesbaar zijn gebleven, staan allemaal in Van stad en land en Liederen van huisvlijt. Het hoogtepunt is dat merkwaardige ‘Gebed te Waalwijk’ waarin Waalwijk naar de Middeleeuwen lijkt te zijn verplaatst. Dat heeft met de archaïsche taal te maken, met de naïeve gelovigheid. Maar het ligt vooral aan de Waalwijkse omstandigheden. Beschrijft Van Collem de werkelijkheid van de plaats die het centrum van de Nederlandse schoenindustrie was, op kleinere schaal nog is? Je hebt er tegenwoordig het schoenenmuseum (met bij de ingang Van Collems gedicht), en een paar onooglijke schoenmakershuisjes in de Hooisteeg zijn tot nationaal monument verklaard.

‘Gebed te Waalwijk’ verscheen voor het eerst in het ‘Sociaaldemocratisch Maandschrift’ De Nieuwe Tijd. En wel als de opening van het oktobernummer van 1909, samen met ‘Lompensorteerster’, onder de noemer ‘Liedjes van huisvlijt’. Twee andere ‘Liedjes van huisvlijt’ werden in het decembernummer van 1909 opgenomen. In de maanden juli en augustus van hetzelfde jaar werd in en rond de Rijwielschool Velox aan de Hobbemakade te Amsterdam, het huidige Zuiderbad, de ‘Tentoonstelling van Huisindustrie’ gehouden. Tevens werd Een zestigtal Rapporten over Huisindustrie in Nederland uitgebracht. Een van die rapporten handelt over ‘Het vervaardigen van matten in het Noorden van Overijssel’. De gemeente Genemuiden wordt genoemd, net als in Van Collems gedicht ‘Matten vlechten’.

In een ander rapport, ‘De schoenenindustrie in de Langstraat’, wordt gemeld: ‘De vervaardiging van schoenen in huisindustrie wordt in alle dorpen van de Langstraat aangetroffen. De meeste arbeiders en ondernemers vindt men evenwel in het centrum van de Langstraat, dat gevormd wordt door de drie aanééngebouwde dorpen Waalwijk, Baardwijk en Besoijen. Hier moeten de schoenmakershuisgezinnen geheel leven van wat zij als huisindustriëelen verdienen.’ Er waren in Waalwijk destijds 250 thuiswerkers in 180 werkplaatsen, in Besoijen 90 thuiswerkers in 70 werkplaatsen en in Baardwijk 110 thuiswerkers in 75 werkplaatsen. Iets meer thuiswerkers dan werkplaatsen omdat, volgens het rapport, ‘de zoons, zoolang zij ongetrouwd zijn, bij hun ouders blijven inwonen.’ De meeste van deze zzp’ers – want dat waren het, daar is niets moderns en ook niets nastrevenswaardigs aan – verdienden tussen de zes en acht gulden per week. Daarvoor werd zo’n twaalf tot vijftien uur per dag gewerkt.

Omstreeks 1900 waren de eerste schoenfabrieken verschenen, waar vrijwel meteen hevige arbeidsconflicten ontstonden. Daarbij speelde men de verschillende geloofsgroepen tegen elkaar uit. Katholieke stakers werden zonder meer vervan-

gen door 72 protestantse arbeiders, onder meer uit Besoijen. Door de opkomst van de fabrieken was, meldt het rapport, ‘een nieuwe vorm van huisindustrie ontstaan, nl. het opzwikken. Aangezien de leest hierbij op een ijzeren blok wordt vastgezet heet dit soort arbeiders blokwerkers.’

Maar ook de traditionele schoenmaker bleef bestaan, iemand die niet was belast met één fase van de productie maar werkelijk schoenen afleverde. Over zo’n schoenmaker moet het gaan in ‘Gebed te Waalwijk’. Van een baas, de man in het gedicht ‘Van Wien wij arbeid halen’, kreeg je op zaterdag voorgesneden overleer, zolen en garen. De zaterdag erna leverde je de schoenen voor ‘het klein betaalde loon’. In 1910 werkte nog maar de helft van de schoenmakers thuis. Maar zelfs in de tijd die ik me herinner, eind jaren zestig, begin jaren zeventig, was het verschijnsel nog niet uitgestorven. De thuiswerkers maakten inmiddels vooral speciaal schoeisel, bijvoorbeeld onze buurman van nummer 72, Jan Goedhart, altijd bezig in een schuur achter z’n huis.

De treurnis in het gedicht over deze ambachtslieden was nauwelijks overdreven, als je op de verhalen uit het begin van de twintigste eeuw af mag gaan. De schoenmakers waren inderdaad slecht gehuisvest, vaak in kleine huizen op het terrein van hun ene opdrachtgever, de zogeheten ‘damwoningen’ zoals in de Hooisteeg. Soms waren ze verplicht in diens winkel levensmiddelen te kopen. Het rapport gaat ook op die dingen in. Dat rapport en het gedicht mogen op elkaar aansluiten, nog duidelijker is het verband tussen de poëzie en de ‘Tentoonstelling van Huisindustrie’. Het evenement was bedoeld om de aandacht te vestigen op de slechte arbeidsomstandigheden in de huisindustrie. Het archief van de organisatie (verbazend compleet, zelfs de sollicitatiebrieven van het personeel bleven bewaard) berust bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam.

‘Op het terrein vindt men,’ vermeldt de gids van de tentoonstelling, ‘de gemetselde met riet bedekte huisjes uit plattelandsplaatsen, welke in- en uitwendig volkomen overeenstemming vertoonen met die, welke de beide architecten de heeren H.P. Berlage en J.A. van Straten, beiden te Amsterdam, in de verschillende deelen des lands aantroffen en in samenwerking met Mevr. M. de Roode-Heijermans co-

pieerden.’ Een van die huisjes was een schoenmakerswoning uit Waalwijk.

Je kon de arbeiders in hun nagebouwde omgevingen aan het werk zien. Er waren muziekuitvoeringen, lichtbeelden en tableaux vivants. Op woensdag 21 juli 1909 bijvoorbeeld trad de Amsterdamsche Tableau-groep op, onder leiding van M. de Roode-Heijermans. Op het programma stond onder meer ‘schoenmakersweduwe te Brabant’.

Marie de Roode-Heijermans, dochter van Herman Heijermans, speelde een belangrijke rol op de tentoonstelling. Ze tekende en schilderde jarenlang de verdrukten. Maar op een gegeven moment merkte ze dat de arbeider beter met spektakel dan met museumkunst viel te bereiken. Ter gelegenheid van de expositie werd ook een serie prentbriefkaarten uitgebracht, met tekeningen van haar hand. Drie van de zestien zijn in de Langstraat gemaakt. Op de eerste tekening is een schoenmaker aan het werk, in hetzelfde vertrek zit een moeder met kind op schoot. De tweede tekening is een portret van een werkende schoenmaker, met een ‘schamel lichtje […] om op het leer te turen’. Tekening drie toont een bedlegerige schoenmaker die toch aan het werk moet, ‘zijn vel is rul, zijn oog staat geel’.

De kunstenares is ongetwijfeld naar de Langstraat, naar Waalwijk geweest. De dichter heeft de tekeningen gezien, de tableaux vivants op de expositie bekeken, het nagemaakte huisje betreden. Maar vermoedelijk heeft hij de typische luchtjes van de schoenindustrie nooit opgesnoven. ‘Gebed te Waalwijk’, zo ongelooflijk levensecht. Maar Van Collem is gewoon in Amsterdam gebleven, zijn Waalwijk lag aan de Hobbemakade.

Caroline de Westenholz
De koopman van Venetië
Een nieuwe foto van Louis Couperus

caroline de westenholz ( 1954) is kunsthistorica en promoveerde in 2002 op een biografie van Albert Vogel st. Vanaf 1995 is zij voorzitter van de Stichting Louis Couperus Museum te Den Haag.

Had Couperus eigenlijk acteur willen worden? Op de laatste tentoonstelling in het Louis Couperus Museum in Den Haag (22 november 2010-15 mei 2011) bleek dat alle tableaux vivants die in Eline Vere worden genoemd ook in werkelijkheid zijn opgevoerd binnen de familie Baud-Couperus, in de jaren 1880. ‘La mort de Cléopatre’, naar het beroemde schilderij van Hans Makart, is in mei 1886 gemonteerd, naar aanleiding van de verjaardag van Couperus’ nicht Minette Schuurbeque Boeye-Baud. ‘De rots der eeuwen’ en ‘De vijf zintuigen’ werden in datzelfde jaar geënsceneerd ter gelegenheid van de vijfentachtigste verjaardag van Couperus’ oom Guillaume Louis Baud, grootvader van Couperus’ vrouw Elisabeth en oudminister van koloniën. De auteur heeft daar in Eline Vere niets voor hoeven te verzinnen. Dit is de verrassende vondst van een achterkleinzoon van G.L. Baud, die een viertal programma’s van dergelijke tableaux vivants, alsmede een foto van een van deze kunststukjes, aantrof in een verzameling oude familiepapieren, en deze prompt schonk aan het Louis Couperus Museum (en daarmee aan de collectie Couperiana van het Letterkundig Museum).

De nieuw ontdekte foto vertoont Couperus met drie familieleden, onder wie Elisabeth Baud, in een tableau vivant, als een viertal in renaissancistische kostuums gestoken jongelieden. Tweede van rechts is de jonge Louis Couperus, met snor, hoed en cape over een schouder, zijn armen over elkaar. Links van hem staat Elisabeth Baud; we herkennen haar aan haar profiel. Zij leunt op de dij van een jongeman die haar het hof lijkt te maken. Rechts van Couperus staat een jonge vrouw die geïdentificeerd kan worden als Georgine Baud. Zij staat er een beetje afzijdig bij, terwijl de houding van de jonge Couperus lijkt aan te geven dat hij niet erg te spreken is over de hofmakerij aan zijn andere zijde.

Het is goed mogelijk dat hier een scène uit Shakespeares The merchant of Venice (1596-1598) wordt uitgebeeld. Een tableau vivant naar dit stuk was in 1886 binnen de familie Baud-Couperus geënsceneerd. Een van de onderdelen van het programma was ‘iii. Le Marchand à Venise. Le Marchand asiatique étalant devant de jeunes

patriciennes et leurs pages des étoffes précieuses’. De koopman van Venetië was op 4 september 1880 in Amsterdam in première gegaan, met de beroemde Louis Bouwmeester (1842-1925) in de hoofdrol, en creëerde een nationale sensatie.

De zogenaamde ‘kistjesscène’ uit dit stuk was in 1881 geschilderd door Alexandre Cabanel (1823-1889), onder bijna diezelfde titel: ‘Le Marchand de Venise’. Het toont een in renaissancekostuum gestoken jongeman die bezig is de eerste van drie kistjes te openen. Vanachter een gordijn kijkt een groepje dames en jongelieden nieuwsgierig toe.

Het tableau vivant lijkt een variant te zijn op deze scène. Ten eerste wordt de koopman in het programma expliciet ‘aziatisch’ genoemd, terwijl die uit het toneelstuk, Shylock, pertinent Joods was. In het stuk en in het schilderij figureren drie kistjes met diverse kostbaarheden, maar geen kostbare stoffen. Waarschijnlijk had Couperus de voorstelling gezien en een eigen variant van deze scène bedacht.

Het is mogelijk dat op de foto de zogenaamde Rialto-scène wordt uitgebeeld: Shylock (Louis Couperus) kijkt afkeurend toe hoe zijn dochter (Elisabeth Baud) zich door een van de kooplieden het hof laat maken. Rechts staat Portia (Georgine Baud). De foto is dan te dateren in of rond 1886; Louis Couperus is hier twee- of drieëntwintig jaar oud.

De tentoonstelling in het Couperus Museum (www.couperusmuseum.org) bood meer nieuws. Volgens het derde programma was Couperus in 1886 directeur en regisseur van de ‘grote, sublieme Italiaanse tableaux vivants troep’, die voornamelijk bestond uit zijn eigen familieleden. In een vitrine in de achterkamer lagen twee juist ontdekte brieven van Couperus, waaruit bleek dat de auteur in 1889 deel uitmaakte van maar liefst twee verschillende toneelclubjes in het Haagse circuit. Dit moeten andere clubjes zijn geweest dan de vereniging Utile et Laetum van Marcellus Emants, waar Couperus omstreeks die tijd ook lid van was.

Dit alles leidt tot de fascinerende vraag: was Couperus misschien eigenlijk liever acteur geworden? Heeft de druk van zijn familie ertoe geleid dat hij uiteindelijk voor de literatuur gekozen heeft?

Marco Entrop
‘Er is over mij weinig te zeggen’
Een onbekend interview met Hans Andreus

marco entrop (1956) is redacteur van De Parelduiker.

Met de terugkeer van zijn vriend Simon Vinkenoog naar Nederland – hij had zijn baan bij de unesco opgezegd – maakte de dichter Hans Andreus (pseudoniem van Johan W. van der Zant, 1926-1977) weer eens pas op de plaats in zijn leven. Tweede kerstdag 1956 was hij samen met Vinkenoog vanuit Parijs teruggereisd naar Amsterdam. In Parijs had Andreus een laatste ontmoeting met zijn Franse vriendin Odile Liénard, zijn grote liefde, die daarna definitief uit zijn leven zou verdwijnen. Na een paar weinig honkvaste jaren wilde hij weer in Amsterdam gaan wonen. Per 1 februari 1957 huurde Andreus een kamer op de derde verdieping van het pand Herengracht 292, vlakbij de hoek met de Wolvenstraat. Op dit adres was inmiddels ook Vinkenoog neergestreken.1 In poeticis waren de twee dichters eerder bij elkaar ingetrokken. Eind 1956 publiceerden Andreus en Vinkenoog de ‘dialoogbundel’ Tweespraak, met van hen elk vijftien gedichten. Bij de drukker lag Andreus’ twaalfde dichtbundel gereed, De sonnetten van de kleine waanzin, die eind maart 1957 bij Stols zou verschijnen.

Er waren ook literaire verplichtingen. Door de Leidse Volksuniversiteit K. & O. was een luistercursus uitgeschreven, waarbij de dichter-essayist Paul Rodenko zou spreken over het proza en de poëzie van deze tijd. Op 11, 18 en 25 februari 1957 werden drie avonden belegd over ‘Moderne literatuur’. Behalve Rodenko traden op Lucebert, Harry Mulisch en Andreus, die voorlazen uit eigen werk.2 Op een van deze avonden werd Andreus aangesproken door de Leidse gymnasiasten Harmen Honnef en Duco van Weerlee, allebei 19 jaar oud en gegrepen door de poëzie van de experimentelen. Ze wilden Andreus interviewen voor Socius, het schoolblad van het Stedelijk Gymnasium.

Interviews met Andreus uit de eerste jaren van zijn dichterschap zijn zeldzaam. Het oudste interview dat biograaf Jan van der Vegt vermeldt, is dat door Nol Gregoor uit april 1958.3 Gregoor sprak Andreus op zijn kamer boven café-restaurant La Cave Internationale aan de Herengracht 561:4

Bij mijn binnenkomen zat Andreus op zijn merkwaardig divanbed chansons te zingen, zichzelf begeleidend op een witte gitaar. Na een korte begroeting ging hij daar weer mee door, wat niet ongezellig was, want hij deed het voortreffelijk […]. Bij het luisteren werd mij duidelijk, dat deze ‘gematigde’ experimenteel, zoals men Andreus wel genoemd heeft, voluit een romanticus is. Die huist dan in een jongeman van middelmatige lengte, met een scherp getekend, nerveus gezicht, opvallend lichte ogen, waarboven het blonde haar de schedel al gaat ontruimen. Dit verlies wordt dan gecompenseerd door een snorretje en een baardje, die wat aarzelend ter wereld komen.5

Socius was eerder. Het interview met Andreus verscheen in het meinummer van 1957.6 Het blad stond die jaargang onder hoofdredactionele leiding van de toen eveneens 19-jarige Aad Kosto, de latere PvdA-politicus, staatssecretaris en minister van Justitie. Duco van Weerlee maakte deel uit van de vierkoppige redactie. Harmen Honnef zou Kosto opvolgen als hoofdredacteur.7

In een poging de sfeer van het schoolblad meer literair te maken, wijdde de redactie het voorlaatste nummer van het cursusjaar 1955-1957 in z’n geheel aan de experimentele poëzie. ‘Wij hebben getracht dit onderwerp van verschillende kanten te benaderen, om op deze wijze een zo ruim mogelijk en afwisselend beeld te geven’, schreef zij in het voorwoord. Van Weerlee opende het nummer met ‘De experimentele poëzie’, een beschouwing grotendeels gebaseerd op Rodenko’s inleiding tot de bloemlezing Nieuwe griffels, schone leien. Hij wilde zijn schoolgenoten laten zien waarom ze niet weg hoefden te lopen voor een experimenteel gedicht. Daarna leverden Van Weerlee en enkele medegymnasiasten een proeve af van eigen dichtkunst, weliswaar verschillend van aard, maar volgens de redactie hoe dan ook ‘experimenteel’. De hoofdmoot van het nummer vormde het interview met Hans Andreus, ‘waarin deze zijn mening als “experimenteel” verkondigt.’

Op maandag 4 maart 1957 stapten Honnef en Van Weerlee in Leiden op de

trein naar Amsterdam. In hun kielzog reisden mee hun klasgenoot Eddy Kuypers (van wie in dit nummer van Socius enkele gedichten zijn opgenomen) en Marianne Kleibrink, een goede vriendin van hen. Zij zat niet op het Stedelijk Gymnasium, maar op de gemeentelijke HBS voor meisjes.

Interview met Hans Andreus

Ergens heel hoog in een oud huis aan de Heerengracht wordt een raam opengeschoven, een blond hoofd verschijnt en schreeuwt ons iets toe. Wij brullen tegen de gevel op, dat wij voor Hans Andreus komen. Het hoofd verdwijnt hierop weer en het raam gaat dicht. Enigszins verontrust kijken we nog eens goed naar de namen op de deur. Het staat er toch: Hans Andreus, Simon Vinkenoog en we zijn ook op de afgesproken tijd. Een van ons merkt op, dat Simon Vinkenoog hoogblond is en we krijgen iets meer moed.

De deur gaat open en een vlot zakenman komt naar buiten, autocoat, zijden sjaal, hoed en diplomatentas in de hand. Hij groet ons verwonderd en haast zich naar zijn auto. Achter hem verschijnt in de donkere gang Hans Andreus, een beetje ineengedoken, verlegen. Hij heeft een scherp gezicht, lichte blauw-grijze ogen en een klein kinbaardje. Hij knikt begrijpend: ‘O, ja jullie komen uit Leiden, hè, voor dat interview? Ga je even mee naar boven?’

Na drie trappen komen we op een portaaltje. Twee bruine deuren. Achter een daarvan klinkt gestommel en het geluid van het openen en sluiten van laden, alsof iemand een kamer opruimt. ‘Ja, daar woont Vinkenoog.’ Dan ineens: ‘jullie zouden toch om zes uur komen? Is het al zes uur?’ Op ons knikken schreeuwt hij in de richting van de deur: ‘Hé, Simon, je klok is gek. Het is zes uur!’ Er klinkt gevloek. Het lawaai verergert: het arbeidstempo wordt kennelijk opgevoerd. Andreus opent de andere deur. ‘Zo, dit is mijn kamer. Let maar niet op de rommel.’

De kamer is kaal. Een bed, een bureau met een schrijfmachine, een pijp en veel papier. Op de grond ook papier, waartussen een vuil-witte gitaar. ‘Ja, die is van mij. Pas gekocht bij een uitdrager. Ik speel voor ontspanning, net als tekenen trouwens. Die aan de muur zijn van mij. Alleen die daar boven mijn bed is van Lucebert.’ Een stel poppetjes met harkhanden en uitstaande oren. Van hemzelf is er één met bruine vissen, bruin als van Etrusken. Verder een boekenplank, waar een groot wit boek met gele en zwarte letters direct opvalt: de verzamelde werken van Dèr Mouw. Andreus heeft ondertussen een jas aangetrokken en bestudeert de luidspreker van zijn radio, die volgeprikt is met allerlei papiertjes. ‘Mijn afspraken; anders vergeet ik ze.’ Trots zien wij er onszelf hangen: 4 maart, zes uur, interview Scheltema. ‘Zo, ik ben klaar, gaan jullie mee?’ Wij achter hem aan, de drie trappen weer af, een stukje Heerengracht, een brug over en een nauw straatje in. Van de andere kant klinkt het geklik van hoge hakken. Een meisje, donker, met haar jas dicht om zich heen geslagen. Ze stopt: ‘Dag Hans.’ Ze geeft een hoog handje. Wij slaan zeer geïnteresseerd de ontmoeting gade. Een dichter en een meisje, het kan niet romantischer. Ze praten even, zij kijkt even verwonderd onze richting uit en trippelt weer door. ‘Het meisje van Simon’, zegt Andreus, ‘ze komen ook naar Scheltema’.8 We slaan linksaf en staan voor een café: Scheltema.

Binnen is het donker, rokerig en warm. Wij duiken achterin, met z’n vijven om een tafel. We stellen ons nu uitgebreider voor: Duco, Ed, Marianne en ik. De kellner komt en wij bestellen het menu van de dag: zuurkool met spek. Duco verschuift eens op zijn stoel en trekt een interessant gezicht, zijn journalistengezicht, vermoed ik. In enige keurige volzinnen zet hij het een en ander uiteen om zo een begin te maken met het interview. Beide partijen voelen zich onzeker, geen van beiden heeft routine in interviews. Andreus glimlacht: ‘Ik ben geen man voor een interview. Er is over mij weinig te zeggen. Ik doe geen spectaculaire dingen, ik zeg niet zoveel, weet niet zoveel te zeggen. Maar om jullie een plezier te doen – als het dat tenminste is. Ik ben in 1926 geboren, 31 jaar dus, niet getrouwd en zal dat waarschijnlijk ook niet doen. Het brengt voor mij teveel verplichtingen mee…… Ik dicht al lang, van mijn dertiende af. Ik…… nou, vragen jullie maar eens wat.’

De kellner redt ons door de zuurkool op tafel te zetten. We beginnen te eten, langzamerhand komt er de goede sfeer en er ontstaat een gesprek.

‘Hoe ik aan mijn pseudoniem kom? In de tijd, dat ik voor het eerst publiceerde, was er een meisje, dat ik bijzonder lief vond. Van haar voornamen is Hans Andreus afgeleid.9 Ach, en later heb ik het maar zo gelaten; ik ben eraan gehecht geraakt. Ik zou niet meer anders willen, niet kunnen trouwens. Altijd heet ik Hans Andreus. Op mijn brieven, cheques, zelfs in mijn paspoort staat een aparte aantekening. Mijn wettelijke naam weet ik nauwelijks meer. Ik vond hem altijd erg lelijk.’ We eten verder aan onze zuurkool, zinnend op vragen. Eerst, onvermijdelijk, zijn levensloop. ‘Een paar jaar heb ik het op de H.B.S. uitgehouden; toen een tijdje op de Toneelschool. Het toneel trekt me nog steeds aan. Als ik tijd heb, ga ik nog een toneelstuk schrijven. Ik voel, dat ik dat wel kan.’ Zelfbewust maar toch verlegen komt het eruit. ‘Op het ogenblik heb ik het te druk. Ik schrijf ook wel radiohoorspelen.10 Het betaalt wel goed. Ik schrijf ook wel eens kinderverhalen, voor P.S. van Het Parool.11 Ook voor het geld, hoewel juist dit werk mij erg sympathiek is. Het is moeilijk om alleen van dichten te leven. Ik heb nu elf bundels uitgegeven. Dichtbundels worden weinig verkocht. Simon heeft pas eens uitgerekend, dat Van ’t Reve met zijn bestseller “Avonden” nog minder heeft verdiend, dan een geschoold arbeider. Schrijvers van streekromans verdienen het meest. Vooral in de provincie. Het is trouwens helemaal geen minder–

waardig werk mensen te amuseren. Als ik eens uitgepraat zou zijn en niet meer weten te dichten, zou ik daar waarschijnlijk helemaal op overschakelen. Ik zou me er helemaal niet voor schamen.

Waar was ik gebleven? O ja, de Toneelschool – leuke tijd gehad. Ik zat bij Andrea Domburg in de klas, vele malen op het toneel omhelsd, knap meisje.12 Ik publiceerde in die tijd al en besloot al mijn tijd aan dichten te besteden.13 Ik ging naar het buitenland: Parijs, Spanje, Italië. Het was niet gemakkelijk. Ik was weinig bekend. Ik schreef toen ook in het Engels. Frans ligt me niet. Veel te muzikaal; het overdondert je. Met Engels en Nederlands is het niet zo. In Nederland terug, ben ik in Amsterdam gaan wonen. Misschien ga ik nog eens terug naar het Zuiden: Limburg of Brabant. De mensen daar liggen me veel beter. Toen ik eens uit eigen werk voorlas ergens in Limburg, had ik direct kontakt met de zaal. Dat is hier meestal niet zo.’

Duco vraagt ineens om een foto voor Socius. Andreus schrikt: ‘Een foto? Ik hen geen filmster.’ Na lang zoeken heeft hij een foto gekreukeld. ‘Hij is nog van Sycilië. Stuur je hem gauw terug, het is mijn enige.’

Simon Vinkenoog en het meisje komen binnen en we stellen ons voor. Hij belooft zo ook nog enige vragen te beantwoorden, eerst moeten ze wat eten. Ed vraagt of Andreus niet eens een gedicht voor de jeugd kan schrijven. Een leidraad, iets positiefs. Andreus glimlacht: ‘Dat is niets voor mij, niets voor dichters, geloof ik.’ Niets vermoedend laat hij het woord politiek vallen. Ed hapt meteen en even later rollen grote theorieën over de tafel. Ed is er helemaal in. Andreus luistert, maakt eerst hier en daar voorzichtig een tegenwerping, maar gaat er later zeer stellig tegen in.

Ik kijk het café wat rond. De lampen zijn aangestoken en ik kan de mensen nu beter onderscheiden. Het is een trefpunt van schrijvers en journalisten, heeft men mij verteld. De meesten praten druk, ellebogen op de tafel, koffie voor zich. Ergens in een hoekje zit eenzaam een lange bleke jongen. Aan een tafeltje vlak bij ons, zit een dikke brede vrouw; een grote stapel weekbladen voor zich. Zij kijkt in onze richting. Ik kijk terug en ze begint nog verwoeder te bladeren.

Vinkenoog komt zich in het politieke gesprek tussen Ed en Andreus mengen. Hij is veel sterker politiek geïnteresseerd, veel positiever. Hij praat vlot en zeker. Andreus blijft altijd voorzichtig. Het antwoord op een vraag komt soms na een minuut, midden in een andere zin.

Het meisje van Vinkenoog staat wat opzij, de handen in de mouwen. Ze ziet er wat droevig uit, hetgeen nog geaccentueerd wordt door de opmaak rond haar ogen. ‘Ik bèn ook een droevig meisje,’ vertelt ze me, ‘geen pretmaakster, maar ik kàn het wel, hoor.’ De glinstering in haar donkere ogen bevestigt dit.

Het gesprek is intussen op de poëzie gekomen. Beiden zijn zeer benieuwd naar en zelfs een beetje ongerust over de ontwikkeling. Andreus gelooft, dat er de eerste vijf, tien jaar wel niets nieuws zal komen. Maar hij is zeer geïnteresseerd in wat er op het ogenblik wordt geschreven. Hij vraagt of wij zelf wel eens iets maken en of wij niet eens wat op willen sturen. Vinkenoog vertelt nog van de bundel, die inmiddels gepubliceerd is: Tweespraak – een bundel waarin ze om beurten een gedicht hebben geschreven. Eigenlijk is deze bundel als een ongewilde uitdaging van Andreus aan Vinkenoog ontstaan. Vinkenoog kijkt op zijn horloge: ‘We moeten naar de bioscoop: Robert Bresson, een ter dood veroordeelde ontsnapt.’14 We krijgen een hand en ze verdwijnen tussen de tafeltjes: blond en donker.

‘Een aardige jongen, hij is iets jonger dan ik en erg verbitterd. Heeft het erg moeilijk gehad, maar nu niet meer. Houdt veel lezingen, schrijft veel kritieken, beter dan ik. Eén keer heb ik geprobeerd een kritiekje te schrijven. Ik heb er drie weken aan gewerkt, kon er niet van slapen en nog werd het niets. Ik heb me voorgenomen het nooit weer te proberen. Wel jammer, het betaalt goed.’

We rekenen af. Na de warmte binnen, is het koud buiten. ‘Kijk, hier heb ik vorig jaar een paar maanden gewerkt.’ Andreus wijst op een reclamebureau.15 ‘Het is niet zo moeilijk. Een paar stukjes in de week lukt altijd wel. Ik kreeg het er alleen van op m’n zenuwen om aan te horen hoe goed die lui wel konden schrijven als ze er de tijd maar voor hadden. Ik leef nu nog van het geld, dat ik toen verdiende.’ Ondertussen zijn we bij de Heerengracht gekomen. Ergens slaat een klok negen uur.

‘Nou ik moet nog aan het werk; de foto krijg ik wel gauw terug? Tot ziens.’ Hij verdwijnt, vlak langs de huizen, handen in de zakken, een beetje ineengedoken.

h.h.

 

De foto is inderdaad retour gekomen, want hij staat ook afgedrukt bij het interview van Gregoor met Andreus. Toen Gregoors artikel verscheen, was Andreus alweer één poëziebundel, twee vriendinnen en drie woonadressen verder. Bij de Bezige Bij was Het land van horen en zien verschenen. In het voorjaar van 1957 had hij de stewardess Nan de Jonge Cohen leren kennen, bij wie hij weldra introk op haar etage aan de Amstel. Nadat de liefde was overgewaaid, logeerde Andreus een tijdlang bij vrienden, maar hij vond eind oktober 1957 woonruimte boven La Cave Internationale, de kamer waar Gregoor hem sprak. Eerder die maand had Andreus de 21-jarige Ina Bouwman ontmoet, studente bouwkunde in Delft en freelance journaliste, met wie hij op 23 september 1958 in het huwelijk trad. De dichter was getrouwd, iets wat hij tegenover de interviewers van Socius niet snel voor mogelijk had gehouden.

De interviewers van Socius waren inmiddels uitgewaaierd. Harmen Honnef

ging na zijn eindexamen culturele antropologie studeren aan de Universiteit van Leiden. Na zijn studie vond hij emplooi bij de theologische faculteit van de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij jarenlang samenwerkte met de godsdiensthistoricus en dichter-surrealist Theo van Baaren. Duco van Weerlee zou halverwege de jaren zestig bekend worden als een van de ideologen van de Provo-beweging. Als journalist vatte hij een levenslange liefde op voor Indonesië, in het bijzonder voor Bali, waar hij jarenlang woonde, werkte, en boeken en verhalen over schreef. Marianne Kleibrink ging kunstgeschiedenis en archeologie studeren en werd in 1976 hoogleraar Klassieke en Mediterrane archeologie in Groningen. Eddy Kuypers maakte later een einde aan zijn leven.

Rob Delvigne
In een Engelse gevangenis
Jacob Israël de Haan en de kring rond Oscar Wilde

rob delvigne (1948) publiceerde in De Parelduiker eerder artikelen over onder anderen W.F. Hermans, Gerard Reve, Frederik van Eeden, Willem Kloos en Jacob Israël de Haan.

In zijn ‘Voorrede’ bij Pathologieën (1908) veroordeelde de Franstalige Vlaamse schrijver Georges Eekhoud de vijandelijkheden die Jacob Israël de Haan ten deel vielen toen deze in 1904 Pijpelijntjes publiceerde, de meeste van medesocialisten. Hoe anders verging het Oscar Wilde, toen die in 1895 veroordeeld werd. Eekhoud: ‘In dat verband herinner ik nu alleen aan de edelmoedige beweging in de Fransche pers, ten gunste van den uitmuntenden kunstenaar uit Engeland: Oscar Wilde, die door de bijbelsche rechters veroordeeld werd tot eene afschuwelijke straf, wegens daden, waardoor niemands vrijheid ook maar in het minst was geschaad. Daden, die in geen enkel opzicht minderwaardig waren, en waarmede hij zeker niemand had benadeeld van dat stel goede menschjes, die als zijne beschuldigers optraden.’

De verbinding tussen Oscar Wilde en J.I. de Haan in deze verdediging staat niet op zichzelf. In opdrachten, brieven en gedichten is De Haans belangstelling voor Oscar Wilde terug te vinden.

Eekhoud had al in 1896 stelling genomen door een verhaal aan Wilde op te dragen: ‘à monsieur Oscar Wilde, au Poète et au Martyr Païen, torturé au nom de la Justice et de la Vertu Protestantes’.1 Op zijn beurt droeg De Haan het derde deel van Tathologieën aan Wilde op, die in 1900 was overleden. Aan wie kon De Haan een exemplaar van zijn nieuwe roman beter opsturen dan aan Alfred Douglas, de geliefde van Wilde? Eekhoud stond in contact met Douglas en kon De Haan diens adres verschaffen. Op 14 juli 1908 schreef De Haan een opdracht in het presentexemplaar: ‘Je donne ce livre à Lord Alfred Douglas, parce qu’il est l’ami d’Oscar Wilde et le poète le plus pénétrant’. Daarnaast kreeg De Haans novelle ‘Over een blauwe en een roode diamant’ in Groot Nederland van 1908 een gedrukte opdracht mee: ‘Voor den dichter Alfred Douglas’. De paradoxen en amorele uitspraken in Pathologieën en in deze ‘nerveuze vertelling’ hadden Douglas, als hij het Nederlands machtig was geweest, kunnen doen denken aan The picture of Dorian Gray. Ook in Pathologieën wordt een relatie met een duistere kunstenaar beschreven. Die relatie loopt fataal af, conform de stokregel uit Wildes The ballai of Reading Goal: for each man

kills the thing he loves; verdietst tot ‘ik ben altijd blij, als er iemand dood gaat van wie ik veel houd’. Door middel van opdrachten legde De Haan dus een relatie met de wereld van Oscar Wilde. Het contact zou al snel directer worden. Niet alleen als homoseksueel schrijver maar ook als strafrechtjurist liet De Haan zijn betrokkenheid blijken.

De gevangenis in Reading

Op 1 april 1912 publiceerde De Gids De Haans gedicht ‘Aan Oscar Wilde’,2 met de beginregels: ‘Reading: schrei niet, hier is het wreed gebouw / Waar een dichter in den tredmolen liep’. De gevangenis van Reading kende De Haan toen nog niet van eigen aanschouwen, maar daar kwam in deze maand april verandering in. Samen met Frederik van Eeden ging hij naar Engeland. Ze zouden om te beginnen Victoria Welby bezoeken, een van de grondleggers van de significa. Van Eeden kondigde hun komst aan in een brief aan Lady Welby van 11 februari 1912. Van Eeden stelde De Haan aan haar voor: ‘he looks like a juvenile Cherub, but he is as daring as a devil with his pen’.3 Het werd echter een condoleancebezoek. Op 3 april 1912 schreef De Haan aan Albert Verwey: ‘Morgenavond ga ik met Van Eeden naar Londen. Het is volstrekt geen plezierreis, want Lady Welby, zijne Engelsche vriendin, is Zaterdag4 overleden’. Naast de significa maakte de jurist De Haan studie van het gevangeniswezen. Van Eeden schreef in zijn Dagboek: ‘Donderdag [11 april] gingen Joop en

ik naar Brighton en aten bij Kropotkin’.5 Prins Peter Kropotkin had over de Russische gevangenissen geschreven, speciaal over het lot van de politieke gevangenen zoals hij er zelf één was geweest. Zaterdag 13 april bezocht De Haan Reading Goal, waar Oscar Wilde van mei 1895 tot mei 1897 dwangarbeid had moeten verrichten. Over zijn gevangenschap schreef Wilde in briefvorm De profundis en over een ter dood veroordeelde medegevangene The ballad of Reading Goal. Maar de cel van Wilde kreeg De Haan niet te zien. De Haan had ook toestemming om de gevangenis van Wormwood Scrubs in Londen te bezoeken. Hij heeft er geen gebruik van gemaakt, de schriftelijke toestemming bleef in zijn bezit.6 Vanwege Wilde bezocht hij liever Reading. De Haan stuurde Eekhoud 13 april 1912 onmiddellijk een kaartje: ‘Beste meester Eekhoud: ik ben vandaag in de gevangenis te Reading geweest. Ik heb het graf van den soldaat van the Ballad ook gezien. Zoudt u mij nog eens naar Holland willen sturen, zoo gauw mogelijk de kranten, die u hebt over de dwangarbeid in Wilde’s tijd. U krijgt ze gauw terug.’

De Haan had overdrukjes laten maken van zijn gedicht over Oscar Wilde in de gevangenis, dat kort voor zijn vertrek naar Engeland was verschenen. Uiteraard kreeg Eekhoud een exemplaar (‘Georges Eekhoud van den Dichter’), maar De Haan stuurde ook exemplaren naar personen uit de kring rond Oscar Wilde; in de begeleidende brief zal hij vermeld hebben dat hij in de gevangenis van Reading was geweest. Een exemplaar ging naar Robert Ross, de goede vriend van Wilde aan wie Wilde in 1897 de brief (De profundis) over zijn relatie met Alfred Douglas en zijn gevangenschap overhandigd had. Ross antwoordde De Haan op 23 april 1912 vanuit Londen:

My Dear Sir,
I am so much touched by your Poem to Oscar Wilde which a friend has translated for me. It was most kind of you to think of sending it to me, and you were right in supposing that I should appreciate it very much indeed. I hope that sometime this year the Monument to Oscar Wilde will be unveiled in Paris. It would be very charming if you

were able to come to the ceremony. It is too early to announce anything at present but the date will be announced sometime in all the European papers.
Yours very truly,
Robert Ross7

Het gedenkteken zou pas in 1914 op begraafplaats Père Lachaise in Parijs onthuld worden. Het beeld van Jacob Epstein, een gevleugelde boodschapper, werd namelijk in 1912 door de Franse autoriteiten geconfisqueerd totdat de aanstootgevende edele delen door een vijgenblad aan het oog onttrokken zouden zijn. Sindsdien is het beeld op de Parijse begraafplaats lange tijd ontmand geweest.

Stuart Mason

De Haan hield Van Eeden op de hoogte van zijn contacten. Op 9 mei 1912 schreef hij hem: ‘Ik heb een aardige brief […] van een vriend van Wilde, die eene Hollandsche vertaling had van mijn lied aan Oscar Wilde in De Gids […] Ik moet nu eerst mijn stuk over Wilde maken’ (bedoeld is natuurlijk dat Ross een Engelse vertaling had van het Hollandse gedicht).

De dag na de brief van Ross, 24 april 1912, kreeg De Haan een bedankbrief van

Stuart Mason (pseudoniem van Christopher Sclater Millard). Hij was de bibliograaf van Oscar Wilde, die alles van en over hem verzamelde. Hij schreef over de processen tegen Wilde een boek waarover De Haan vol lof was: ‘Een zeer goed denkbeeld van een Engelsch strafproces kan men zich vormen uit de reeks Famous Old Bailey Trials of the XIX Century, in het bijzonder uit Oscar Wilde, Three Times Tried.’8 Mason informeerde bij De Haan naar de Nederlandse vertaling van Dorian Gray. In 1893 was de vertaling door mevrouw Louis Couperus bij L.J. Veen verschenen in een dure editie (ingenaaid f 3,25, gebonden f 3,90). Zij had Het portret van Dorian Gray aanzienlijk bekort: een hoofdstuk is bijna in zijn geheel komen te vervallen, veel bespiegelingen zijn weggelaten. In 1911 kwam de vertaling in een goedkope editie uit, in een soort jeugdboekenband: de zogenaamde poortjesband van Joh. Braakensiek.9 De Haan schreef Mason daarom op 25 april terug, in allesbehalve vlekkeloos Engels.

Dear Sir, to your letter of the 24th. I can answer what follows.
I visited the prison to Reading as a lawyer. So I could not show to much interest in Oscar Wilde. I had already some difficulties at the Home Office to get a permission for Reading-prison. Reading is only a smaller one. So Mr Thomson, the Secretary of the Prisondepartment advised me to go to Wormwood Scrubs. So I entered not in Wildes cell; it

was bitter for me not to do that. It was only later, when the Governor and I came at the grave of the Trooper of the Ballad, that I could no more keep down my emotions. And so he understood, that it was not only as a lawyer that I was coming there. I think, it maked him careful and shy to say anything. Although, he was very nice. If you are very anxious to know, if Oscar Wilde’s cell is on your engraving, you may ask it the Governor, and I am sure, he will tell it you.
Now concerning the Dutch edition of Dorian Gray. I telephoned with Mr Veen, the publisher. There is now a second edition, published last year, which is quite the same as the first one, but in one volume, and very cheap. Only 1 shilling in wrappers, and 1 shilling 8 pence in cloth. But I think that both the editions are not complete. I have a edition of Charles Carrington in English from 1910, who is containing some chapters more. If you are wanting them I could send you the edition of Mr Veen, but I must warn you before: the cover is ridiculous horrible.
I received a letter of Mr. Robert Ross. He wrote that the monument for Wilde is to be unveiled some day in this year at Père Lachaise, and he asked me to come there. I think, you are a friend of Lord Douglas and Mr. Ross? All the friends of Wilde must be friends together. It is the best society, perhaps the only good one. I think to go to Paris with Georges Eekhoud, the Belgian author.
Believe me yours very truly Jacob Israël de Haan L.L.D.10

De Haan bezat inderdaad de Engelse editie van Dorian Gray die in Brussel bij The Gutenberg Press was verschenen. Een jaar eerder was bij dezelfde uitgever het schandaalverwekkende Escal-Vigor van Eekhoud in het Engels uitgekomen. De Haan zal zijn exemplaar door bemiddeling van Eekhoud verkregen hebben.

De Haan had Eekhoud per brief om informatie gevraagd ‘over de dwangarbeid in Wilde’s tijd’. Hij had die nodig voor een artikel in het Weekblad van het Recht van 26

juni 1912 (‘Moderne crimineele politiek’), een bespreking van Engelsche misdadigers en hunne behandeling door N. Muller. De Haan afficheerde zich als deskundige met weinig ervaring: ‘Zelf juist thuisgekomen van een verblijf in Engeland, waar ik eene enkele gevangenis bezocht, las ik het boekje van Mr. Muller gaarne. […] Mr. Muller ziet in de Engelsche gevangenissen weinig anders dan goeds. Ik zag alleen Reading,




en die gevangenis maakte een verpletterende indruk van ellende op mij.’ De Haan citeerde De profundis om te laten zien dat de omstandigheden in de Engelse gevangenissen sindsdien verbeterd waren. Vooral Wildes aangrijpende klacht over de slechte behandeling van jonge gevangenen had veel goeds uitgericht. Cipier Martin, die een boefje in Reading een koekje had gegeven, werd daarvoor ontslagen, schreef Wilde in The Daily Chronicle eind mei 1897 (‘The case of warder Martin’). Deze ingezonden brief was opgenomen achterin de geautoriseerde vertaling van De profundis die in 1911 verscheen. De Haan meldde hierover in een voetnoot: ‘De Nederlandsche vertaling van den Dichter P.C. Boutens is onberispelijk, volledig en goedkoop.’ Dat De profundis niet volledig was, de editie 1905 noch die van 1911, bleek in 1912. Toen liet Arthur Ransome in Oscar Wilde, A Critical Study zien dat de gevangenisbrief van Wilde aan Alfred Douglas gericht was en niet aan Ross; de passages over Douglas waren allesbehalve vleiend. Douglas spande daarom een proces aan tegen de schrijver van de biografie.

Thank you much

De Haan ontving een brief van Mason (jammer genoeg zijn Masons brieven aan De Haan niet overgeleverd), waarop hij als volgt reageerde:

Amsterdam, 17.7.’12
Dear Sir, I thank you much for your kind letter. I am going to Russia with my wife and a lady-friend in a few days. I am happy that Wilde’s children are in good health and position. I had maked in my imagination of Warder Martin an art of angel to poor Wilde. And he is not?
I am so sorry for Lord Alfred that he is bringing an action before the Justice. How is that possible! One must not mixt himself with the Justice. Georges Eekhoud showed me a copy of the Poems lord Alfred was sending him from Naples in the latest time of Wildes imprisonment, with a letter. And an interview with a French journalist. I forgot the name. Especially the lettet is a beautiful one. And in that time lotd Alfred would have refused to bring an action befote a Court. But he seems to have changed completely and Mr André Gide too.
I paid the small note for Dorian Gray to Mr. Veen, and I was sorry, it was only such a little thing I could do for you.
Please remember me to Mr. Ross when you are seeing him, and believe me truly yours Jacob Israël de Haan11

In de Koninklijke Bibliotheek te Brussel bevindt zich een brief die Douglas vanuit Rome op 6 februari 1897 aan Georges Eekhoud stuurde. Dat is de brief waaraan De Haan in zijn schrijven aan Mason refereert. In die brief spreekt Douglas zijn be-

wondering uit voor Eekhouds Le cycle patibulaire, waarin het aan Wilde opgedragen verhaal staat. Hij zond de auteur een exemplaar van zijn eigen Poems.12

De hier geciteerde brief van 17 juli 1912 aan Stuart Mason is in 1957 openbaar gemaakt door Jaap Meijer.13 Een groot deel van zijn artikel bestond uit argumenten om de anonieme ‘Dear Sir’ aan Mason te koppelen. Meijer was niet op de hoogte van de voorafgaande brief aan Mason. Ook in 1957 verscheen Oscar Wilde and his literary circle: a catalog of manuscripts and letters in the William Andrews Clark Memorial Library, waarin De Haans brief van 25 april 1912 aan Mason vermeld stond. Sindsdien mag dus het bestaan van deze brief bekend worden verondersteld.14 Toch liet Meijer zijn artikel uit 1957 ongewijzigd in NRC Handelsblad van 16 april 1982 afdrukken.

De Clark Memorial Library, gevestigd in de University of California in Los Angeles, bezit een grote collectie Wildeiana, voortgebouwd op de collectie van Mason die in 1928 geveild werd: Collection of original manuscripts, letters amp; books of Oscar Wilde. Toen werden vier brieven van De Haan aan Stuart Mason en Robert Ross aangeboden, tezamen met de overdruk van ‘Aan Oscar Wilde’ voor Stuart Mason. Een van die brieven, die van 25 april 1912, en de overdruk zijn in Los Angeles terechtgekomen. Het blijft wonderlijk dat de overige drie brieven daar niet naartoe zijn gegaan. Ze zijn sindsdien spoorloos.

In De Gids van 1914 publiceerde De Haan nog een gedicht over Reading,15 maar vanaf juli 1912 kreeg de kring rond Oscar Wilde geen aandacht meer: De Haan ging zich volop inzetten voor Russische gevangenen. Over hun lot schreef hij hartstochtelijke stukken, gebundeld in In Russische gevangenissen (1913). Het verschil met Oscar Wilde was dat De Haan zich voor hen ook praktisch kon inzetten. In de kring van

Oscar Wilde bleef hij uiteindelijk een figuur aan de zijlijn, terwijl Van Eeden over het Russische engagement van De Haan bijkans jaloers oordeelde: ‘Een persoon die zich zoo naïef oprecht en hartstochtelijk uitspreekt en tevens practisch optreedt – dat is een figuur voor groote perioden.’16

De Haans kennis van het Engels heeft een snelle evolutie gekend. Het was een taal die hij niet op (de kweek)school onderwezen had gekregen. Voor het bezoek aan Welby had hij zich uit conversatiegidsen de taal enigszins eigen gemaakt. Zijn Engelse brieven uit 1912 tonen de nodige feilen. Maar uiteindelijk zou hij als correspondent in Palestina voor de Britse Daily Mail eindigen.

[2011/2]

Ludy Giebels
De nalatenschap van Jacob Israël de Haan

dr. ludy giebels (1941) is historica en promoveerde op de geschiedenis van de Nederlandse Zionistenbond. Zij publiceerde over de Palestijnse tijd van Jacob Israël de Haan en bezorgde de integrale tekst van de feuilletons van De Haan als correspondent in Jeruzalem voor het Algemeen Handelsblad op de dbnl-website.

Het turbulente leven van Jacob Israël de Haan mag bekend worden verondersteld: de publicatie van de homo-erotische roman Pijpelijntjes in 1904 met het daaropvolgende schandaal dat leidde tot ontslag van de schrijver als onderwijzer en als redacteur van de kinderpagina van Het Volk; de heftige geloofscrisis rond 1915, die leidde tot een terugkeer naar het jodendom; de aansluiting bij de religieuze partij van de zionistische organisatie; de emigratie naar Palestina in januari 1919; de felle kritiek op het zionisme die hij als correspondent in Jeruzalem schreef in het Algemeen Handelsblad (nu integraal op internet gepubliceerd in de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren, dbnl); de diplomatieke activiteiten voor de antizionistische orthodoxie in Jeruzalem, verenigd in de internationale Agoedat Israel1, en ten slotte de moordaanslag op hem op 30 juni 1924 in Jeruzalem.2

Dat de afwikkeling van de nalatenschap van een dergelijk bewogen leven niet van een leien dakje ging, laat zich raden. Dit artikel gaat overigens niet over de literaire nalatenschap, die een aparte behandeling verdient, maar over de fysieke zaken: het huisraad, de papieren, de financiën.

Mysteries rond de moord

In de eerste plaats was er natuurlijk de omstandigheid van de moord. Het tuinhuisje in de Mamillastraat (vlak bij de Jaffapoort), waar De Haan sinds december 1920 had gewoond en dat hij huurde van de Arabische familie Aweidah, moest in verband met het politieonderzoek worden verzegeld. In de Palestijnse verhoudingen van die tijd was het nog niet zo eenvoudig uit te maken wie de bevoegdheid daartoe had. Was het – voor de hand liggend – de politie, die toch de daders moest opsporen, of de Nederlandse consul, die de belangenbehartiger van de Nederlandse onderdanen was? In het Palestina van de mandaattijd was nog steeds – een overblijfsel uit de Ottomaanse tijd – in enkele gevallen een bijzondere positie ingeruimd voor buitenlanders. Daarom moest op aandringen van de Nederlandse

legatie in Caïro de verzegeling door de lokale autoriteiten al na een paar dagen worden vervangen door het consulaire zegel. Zij gaf tevens opdracht papieren uit de nalatenschap van de overledene aan de politie alleen ter inzage te geven in aanwezigheid van iemand van het consulaat en geen originelen mee te geven.3 Intussen had de politie wel degelijk enige papieren met aantekeningen meegenomen, maar niet bekend is welke dat waren en of alles is teruggegeven. In het archief van De Haan bevindt zich een cahier met opschrift ‘Dit schrift met aantekeningen is aangetroffen in den zak van den overledene’.4 Maar het vervelende is dat dit schrift leeg is: blijkbaar zijn die aantekeningen eruit gescheurd. Een andere bijzonderheid is dat het donkere vlekken vertoont. De drie schoten die een eind maakten aan het leven van De Haan hadden tot groot bloedverlies geleid: volgens getuigen zou de aktetas, waarin logischerwijze het schrift zou hebben gezeten, doorweekt zijn met bloed. Pathologisch onderzoek van de vlekken geven echter geen bloed aan.5 Dit kleine feit intrigeert, gezien de mysteries rond de moord. Pas in de jaren zestig werd, dankzij een onderzoek van de Israëlische journalist Chaviv Chanaan, officieel erkend dat De Haan het slachtoffer was van een politieke moord, uitge-

voerd door een speciaal commando van de Haganah, de zionistische zelfverdedigingsorganisatie uit die tijd. 6 De dader was de 21-jarige Avraham Tehomi, die later de Haganah verliet en een der oprichters werd van de joodse terroristische organisatie Irgun. Hij emigreerde uiteindelijk, teleurgesteld in Israël, naar de vs.7 Het is overigens nog steeds niet bekend hoe ver het politieonderzoek in 1924 kwam. Al snel werd het uitbesteed aan Scotland Yard, maar de resultaten ervan zijn alsnog niet te vinden.

Er waren natuurlijk de bij een overlijden gebruikelijke afwikkelingen. De Soeurs de la Charité bijvoorbeeld zaten met zijn schone was en vroegen hoe dat moest worden geregeld. Aan hen had hij in 1922 nog een van zijn beroemde bedelacties gewijd:

Aan het einde van dit goedhartige schrijven een goed woord voor de buren. De zusters van de Charité, die hier een filiaal van Dante’s hel houden. Zij doen, zonder onderscheid van ras en geloof, iedere week mijn wasch. Ik breng en haal het waschgoed zelf in een mooi bruin handkoffertje. En ik kan verzekeren, dat er, behalve de veertien zusters, in het heele huis geen gaaf mensch is. Iedereen is daar lam, doof of blind, gebroken, gerepareerd. Alles. En wat willen nu de Zusters van de Charité? Een van de zusters is tuinman. Zij kweekt bloemen met behulp van vijf jongens, die samen zeven beenen en acht armen hebben. Deze tuinman vraagt of Hollandsche bloem- en zaadkweekers het Huis, dat gelijk alle Huizen te Jeruzalem in grooten nood verkeert, niet eens willen verheugen met bollen en zaad. Alles is goed: dahlia’s, hyacinthen, asters, anjelieren, tulpen. Kortom, alles wat geurt en geen Amsterdamsche gracht is. Het adres is: Soeurs de la Charité, tusschen het postkantoor en het Mamilla-kerkhof. Als men mij een berichtje stuurt, zal ik zorgen, dat de zending goed aankomt. Men kan het ook zenden aan mijzelven. Dan bezorg ik het in de Hel van de buren, in het mooie, bruine handkoffertje voornoemd.8

Afhandeling nalatenschap

De afhandeling van de nalatenschap werd, toen zij werd vrijgegeven, door De Haans weduwe Johanna van Maarseveen overgelaten aan dokter Wallach.9 Mosche Wallach, geboren in 1866 in Keulen en sinds 1892 woonachtig in Jeruzalem, was zijn belangrijkste vriend geweest in de Palestijnse tijd, een opvolger van die andere vaderlijke vriend: Frederik van Eeden. Wallach was directeur van het ziekenhuis Schaäre Zedek, een van de weinige plaatsen waar De Haan op het eind van zijn leven nog welkom was. Wallach was, net als hij, een belangrijk supporter van de Agoedistische kringen rond rabbijn Sonnenfeld en vertegenwoordiger van deze organisatie in Jeruzalem. De Haan was ten slotte ten offer gevallen aan zijn diplomatieke activiteiten voor deze streng orthodoxe groep, die zich niet wilde onderwerpen aan de zionistische organisatiedrang. Aan Wallach was de (waarschijnlijk) enige condoleancebrief gericht die er van zionistische zijde af kon. Norman Bentwich, de Legal Se-

cretary in het mandaatbestuur en directeur van de Rechtsschool waaraan De Haan vanaf het begin was verbonden totdat een staking van zijn studenten daaraan in 1923 een einde maakte, schreef nog op de avond van de moord een geschokte brief aan hem: ‘I have just heard of the murder of Dr Dehaan, and must write a note to you to express my horror. I have had many differences with Dr Dehaan and in some things I thought him wrong, but I realised that he was doing what he thought to be right. […] Your congregation will lose a valued councillor.’10

Er waren meer zionisten in Jeruzalem die die meest opmerkelijke en in het oog springende eigenschap van De Haan, zijn onverbiddelijke oprechtheid, waardeerden en als een reden voor zijn niet altijd fijnzinnige strijdmethoden hanteerden. Aan de andere kant van het spectrum stond iemand als Colonel Frederick Kisch, die als hoofd van het Political Department van de zionistische organisatie in Jeruzalem veel van De Haans demarches had moeten riposteren. Kisch in het bijzonder was gebeten op de dichter (‘One cannot speak sufficiently ill of De Haan’11) en nam het de Nederlands consul en prominent zionist Jacobus Kann kwalijk dat hij op de begrafenis de vermoorde ‘a great Jew’ noemde.12 Zoals hij zich ook opwond over het rouwtelegram dat de Engelse regering naar de nabestaanden stuurde.13 De wonden die De Haan in de zionistische beweging sloeg zouden bijna 25 jaar na dato nog rauw blijken: de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiger in de nieuwe staat Israël, Johan Nederbragt, kreeg bij zijn eerste audiëntie in 1949 van president Weizmann te horen dat alle Nederlandse joden in het land in aanzien stonden en succesvol waren, met één uitzondering. De naam werd niet genoemd, maar volgens Nederbragt was Jacob Israël de Haan bedoeld.14

Inventarissen

Wallach heeft dan ook de inventarissen opgesteld van de boedel van de overledene en gehandeld naar aanwijzingen van Johanna.15 Zij wilde alles van haar man overgestuurd krijgen behalve de grote meubelstukken. Wallach en Abraham Goldsmit, directeur van een jongensweeshuis – een ander warm tehuis voor de overledene – mochten een aandenken aan hun vriend uitzoeken. De inventarissen geven de neerslag van een sober bestaan. Het meubilair bestond uit een wit ijzeren bed, een schrijftafel, een sofa, vier stoelen en een vijftal kasten waarvan één boekenkast. Extra fleur gaven onder andere Damascener vazen, schalen en een koperen vaas van de vermaarde joodse werkplaats in Jeruzalem Bezalel (nu wellicht collectors items), een groen wandtapijt en nog een oud kelimtapijt op de vloer. Er waren verder veel gordijnen, misschien om wat Hollandse huiselijkheid in de woning te brengen? Of om de waarschijnlijk dunne muren te isoleren tegen kou en warmte?16 In de

garderobe waren onder andere zes pakken te vinden en maar liefst vijf brillen. Ook de van foto bekende kefiya, de Arabische hoofddracht, alsmede een zijden en linnen abaya werden geregistreerd.

Het boekenbezit werd min of meer gespecificeerd. Volgens de inventaris bezat de overledene ongeveer 192 boeken en rond 40 brochures. De specificatie klopt echter niet helemaal met dit getal. In een ander document worden geteld 98 Nederlandse boeken, 26 werken van De Haan zelf en verder: 44 Engelse, 17 Franse, 21 Duitse, 18 Hebreeuwse en 3 Arabische boeken. Alleen van de Hebreeuwse boeken stelde Wallach een lijstje met titels op. Het waren bijna uitsluitend gebedenboeken. De drie Arabische boeken zullen wellicht leerboeken zijn geweest. We weten overigens dat De Haan in 1920 een aantal boeken uit zijn in Amsterdam achtergelaten bibliotheek heeft laten opsturen als steun voor de colleges aan de Rechtsschool die net was ingesteld door het mandaatbestuur en waaraan hij de onjuiste maar onder zijn orthodoxe fans zo geliefde titel ‘professor’ ontleende.17 Jammer genoeg zijn de overige titels maar voor een zeer klein deel te achterhalen. Hoewel het boekenbezit van De Haan in drie tranches is geveild, zijn slechts in één catalogus titels te achterhalen die duidelijk uit zijn nalatenschap komen. In de veilingcatalogus van Burgersdijk & Niermans van 1930 staan werken die onmiskenbaar door De Haan zijn gebruikt voor zijn Jeruzalemse colleges, zoals A. Strachey Buckmill a. Utidjian, The imperial ottoman penal code (1913), Der türktsche Strafgesetzbuch (1912) en F.M. Goadby, Commentary on Egyptian criminal law (1911).18 Het Palestijnse recht was onder het mandaat (en trouwens ook daarna) nog sterk beïnvloed door het Ottomaanse en in mindere mate het Egyptische recht. Er stond nog een ander opmerkelijk werk bij: D. Tidhar, Crimes19 a. criminals in Palestine (Hebrew text). Hierover later meer.

Uitstaande leningen

Alvorens in te gaan op de vraag wat er allemaal met deze realia is gebeurd, resten nog de financiële aspecten in de nalatenschap. Deze waren nogal verrassend en hebben aanleiding gegeven tot de meeste beslommeringen. Het batig saldo op De Haans rekening bij de Anglo-Palestine Bank blijkt te zijn geweest £Eg 105 (Egyptische ponden), in toenmalige guldens omgerekend ongeveer f 1100. Daarvan moest overigens maar liefst £Eg 30 à £Eg 40 worden afgetrokken voor kosten die het consulaat had gemaakt aan schrijfloon, reisgeld, onkosten voor emballage van de boedel, etc. Het is geen riant bedrag (we weten echter niet of De Haan elders nog rekeningen had lopen, bijvoorbeeld in Nederland), maar het wijst ook niet op de zwarte armoede waarmee hij in de laatste jaren graag koketteerde. Annie Landau, directrice van de Evalina de Rothschild meisjesschool in Jeruzalem, getuigt daarvan: ‘He would come in, not very often either, and ask if he might have a cup of tea and a biscuit as he at time went without food all day in order as he told us, to make it possible for him to stay in Palestine, even if his opponents succeeded in taking from him every means of earning a livelihood.’20 Zeker is dat het Algemeen Handelsblad steeds minder feuilletons van hem plaatste. En, hoewel hij een vast salaris kreeg, lijkt het waarschijnlijk dat het contract met de krant binnen afzienbare tijd zou zijn beëindigd. Dat lag niet alleen aan de druk die van zionistische zijde op de redactie werd uitgeoefend om De Haan te muilkorven. De feuilletons van de correspondent in Jeruzalem hadden ook wel veel van hun frisheid verloren. Hoewel er in het laatste jaar zeker nog juweeltjes in voorkwamen, werden ze steeds meer over-

heerst door een zure toon met steeds maar weer diezelfde, onderhand monomaan aandoende, persoonlijke beschuldigingen naar dezelfde zionistische functionarissen. En natuurlijk waren de inkomsten van het lectoraat van de Rechtsschool vanaf 1923 weggevallen. Zijn politieke activiteiten hadden geleid tot een staking van de joodse studenten en uiteindelijk ontslag. Aan de creditzijde stond dan weer dat De Haan een aantal nieuwe bladen had aangeschreven om er zijn bijdragen kwijt te kunnen en dat het merendeel daarop positief had gereageerd.21

Toch is het opmerkelijk dat tussen de paperassen twee leningen aan derden werden aangetroffen voor niet onaanzienlijke bedragen. De eerste was er een voor £Eg 450 aan Abdoel Salaäm Aweidah, zijn huisheer in de Mamillastraat, de tweede voor £Eg 30 of £Eg 300 aan de joodse politieagent David Tidhar.22 Dat waren flinke bedragen voor een in de nabije toekomst armlastig man. Het kostte veel moeite om beide leningen terugbetaald te krijgen. Alle eer komt de consulaten Jaffa/Tel Aviv en Jeruzalem toe dat de bedragen ook daadwerkelijk zijn geïnd. In de eerste plaats waren de schuldenaren niet erg bereidwillig, in de tweede plaats waren de ondersteunende documenten juridisch van twijfelachtige waarde. Het consulaat Jaffa werd overigens ingeschakeld, omdat de Jeruzalemse consul Jacobus Kann korte tijd na de dood van De Haan op verlof naar Nederland ging. Zijn vervanger Eisenstadt beheerste geen Nederlands en moest daarom voor deze twee brisante kwesties nauw contact onderhouden met de functionaris in Jaffa, de Nederlander Siegfried Hoofiën.

De £Eg 450 waren in twee delen al in respectievelijk juli en september 1922 geleend aan Abdoel Salaäm. Maar waarom en waarvoor? Abdoel Salaäm Aweidah bezat met zijn broer Hassan een stalhouderij, later garage, aan de Mamillastraat vlak bij de Jaffapoort. Hij was tevens agent en kwartiermaker voor emir Abdoellah van Transjordanië. Dat wil zeggen dat hij, als de emir en zijn gevolg Jeruzalem bezochten, zorgde voor paarden, rijtuigen en logies. Hij lijkt alleszins een man in bonus te zijn geweest met een comfortabel bezit aan onroerend goed, maar dat was misschien niet genoeg. In een rurale maatschappij als Palestina hadden welgestelden vaak gebrek aan liquide middelen en in dit geval kan het werk voor de emir een extra complicerende factor zijn geweest: Abdoellah was een notoir verkwister, die vaak in betalingsmoeilijkheden zat. Waarschijnlijk had de familie Aweidah in deze tijd extra behoefte aan baar geld, omdat de jongste spruit Adil in augustus 1922 naar Europa reisde om techniek te studeren.23

Hoe het ook zij: Abdoel Salaäm was in 1924 niet van zins het geld terug te betalen. Hij beweerde dat de lening verrekend zou worden met de huur, maar kon daarvoor geen bewijzen overleggen. Dat was op zijn minst verdacht, omdat De Haan bepaald geen naïeveling was in financiële zaken. Verdere aanmaningen waren vergeefs en pas in januari 1927 werd er via een gerechtelijk vonnis beslag gelegd op onroerend goed in zijn eigendom, bestaande uit twee verdiepingen voor bewoning, vijf winkels en een tuin aan de Mamillastraat, als onderpand van de schuld.24

Hierop rustte een hypotheek van £Eg 2000. Het totaal werd geschat op £Eg 5000, maar er daagde geen koper op, totdat Kann het geheel in april voor £Eg 3000 aankocht. Gerechtelijke procedures stapelden zich verder op en waarschijnlijk via smeergeld voor Arabische rechters werd de aankoop van Kann bij vonnis ongedaan gemaakt. Hoewel in het voorjaar van 1928 de schuld van Aweidah aan de erven De Haan blijkbaar was voldaan, kreeg het muisje nog een lange staart, omdat Kann (tevergeefs) schadevergoeding van het Palestijnse bestuur eiste. Kanns kwalificatie van de Aweidah’s als een familie van dubieuze faam, is niet alleen terug te voeren op zijn eigen vervelende ervaringen. Zeker is dat een Arabische familie in het Palestina van die dagen met heimwee terugdacht aan de juridische praktijk uit de Ottomaanse tijd, toen er nog gewoon geritseld kon worden. De Haan was daar ook niet vies van. Toen hij het tuinhuisje van zijn vrienden met hun instemming in 1920 wilde betrekken, woonde er een vrouw die volgens de nieuwe Engelse orde huurbescherming had. Lees in de woorden van de chroniqueur hoe dit probleem werd opgelost:

Er gebeuren wonderlijke dingen in de Eeuwigheid. Alles dit lijkt zoo klein: een héél mooi tuinhuisje, eene Grieksche dame, die haar woord niet houdt. Abdul Salaäm, Hassan en ik. Waarom komt de Grieksche dame juist thuis op dit oogenblik, dat wij voor het huisje staan. En wij meten het met verbeten blikken? Dat weten wij niet. Dat weet

de Eeuwigheid. Er is geen plan. Er is geen bezinning. Ik heb haar nooit gezien. Ik vraag haar of ik het huisje niet eens zien mag? Ja. Zij neemt den sleutel uit haar taschje. Het slot hapert. Ik help haar. Maar zij krijgt den sleutel niet terug. Zonder plan, zonder overleg, heb ik Hassan den sleutel gegeven. Doe ik? Word ik gedaan? Het is alles klein: een juffrouw, een sleutel, een huis. En ik verzeker de juffrouw, dat zij den sleutel niet terugkrijgt. Zij is in het mooie tuinhuisje van mijne vrienden krachtens een ongeoorloofd contract van onderhuur, dat trouwens sinds drie maanden is geëindigd ook. Wij zullen het mooie huisje dus nu sluiten. Zij kan hare meubels morgen laten weghalen. Zoo niet: dan worden ze in den tuin gezet. Was de Grieksche juffrouw nu maar een jurist geweest, dan zou zij ons wel hebben gesommeerd het huisje te verlaten en haar weder den sleutel terug te geven. Maar daar de Grieksche juffrouw eenvoudig een Grieksche juffrouw is, wordt zij sentimenteel. ‘Mijnheer’ zegt zij: ‘bent u een Europeaan?’ ‘Neen, juffrouw’ zeg ik: ‘een Griek’. Zij zucht. Zij is vijftig jaar. En zij zegt: ‘het is leelijk van u, een jong, onbeschermd meisje zoo te behandelen’. Dan gaat zij.25

Lening aan Tidhar

Maar het meest bizarre item in de nalatenschap was de tweede schuldbekentenis. Zij berustte op een klein, beschadigd vodje papier, gedateerd 7 juni 1924 waarin David Tidhar beloofde een verder niet gespecificeerde schuld in de loop van de week volledig te voldoen. De 27-jarige Tidhar was een joodse politie-inspecteur in

Jeruzalem. Later opende hij een detectivebureau in Tel Aviv en hij kreeg een zekere faam als co-auteur van 28 Hebreeuwse thrillerverhalen (waarin hijzelf als de hoofdfiguur fungeerde) en een 19-delige biografisch woordenboek van pioniers en stichters in Israël, dat vanaf 1947 werd gepubliceerd.26 De eerste stap in deze mooie carrière werd dus mede gefinancierd door De Haan.

De consulaire ambtenaar kreeg opdracht Tidhar te melden dat de schuld was geboekstaafd, verder niet in bijzonderheden te treden en af te wachten wat de reactie was. Dat bleek een goede tactiek. Geschrokken stuurde de politieman een brief waarin de saillante bijzonderheden van de lening en haar vervolg uit de doeken werden gedaan.27 Het zou gaan om £Eg 30 (of £Eg 300, zie boven) door De Haan in januari 1924 geleend aan Tidhar. De brief meldt dat het geld diende voor de publicatie van zijn boek Misdaad en misdadigers in Israël (het is niet duidelijk of het hier ging om de oorspronkelijke Hebreeuwse uitgave of de Engelse vertaling uit 1924)28 en zou eind april worden terugbetaald. Omdat het mandaatbestuur geen toestemming voor de publicatie gaf, ging deze niet door. Twee dagen voor de moord, dus op 28 juni 1924, arrangeerde De Haan een gesprek met Tidhar en nam daarbij een getuige mee. Hij deelde mee dat hij onmiddellijke terugbetaling wilde, maar stemde uiteindelijk in met maandelijkse termijnen van £Eg 5. Daarmee was de kous nog niet af: de dag erop kwam De Haan op deze regeling terug met de mededeling dat er iemand was die de schuldbekentenis wilde kopen. Tidhar stemde daarmee in volgens eigen zeggen, maar hij zat na de moord in een lastig parket: als het document intussen als een ouderwetse wissel de markt was opgegaan, was het natuurlijk een genante zaak dat hij uitgerekend van de gehate paria De Haan geld had geleend.

Er zijn nog meer intrigerende aspecten aan deze zaak. Ten eerste het tijdstip van deze lening, januari 1924, toen geldgebrek binnen afzienbare tijd voor De Haan wel degelijk dreigde. Ten tweede de ontvanger en het doel. Wat het laatste betreft: De Haan was altijd al geïntrigeerd door misdaden en ziekelijke misdadigers. Had hij schik in deze jonge politieman, bovendien een schrijver als hijzelf? Was Tidhar wellicht het ‘alleraardigst Joodsch diendertje’ dat hem een hart onder de riem had gestoken, toen hij in mei 1923 de boodschap van De Zwarte Hand had ontvangen dat hij ‘als een hond’ zou worden neergeschoten, als hij de 24ste het land niet had verlaten?29 Tidhar was mogelijk voor hem ook een informant. De man stond bekend om zijn bereidheid allerlei informatie uit te wisselen of wellicht te verkopen en rapporteerde onder meer aan de zionistische organisatie over communistische sympathieën in de linkse bewegingen in Palestina. Aan de andere kant was hij ook zeker een zionist en als zodanig tegenstander van De Haans politiek. Sterker nog, en dat voegt nog meer toe aan het raadsel, hij zou naar eigen zeggen een niet onbelangrijke rol gaan spelen in de moord, een dag later. Hij had op die fatale avond het commando over het politiebureau nabij het ziekenhuis Schaäre Zedek, waar de schoten zouden vallen. Hij wist van de moord en zorgde ervoor dat er geen Arabische politieagenten in de buurt van het ziekenhuis waren, opdat

de moordenaars gemakkelijker konden ontsnappen.30 Het is een scenario voor een goede detectiveroman: een politiefunctionaris die twee belangen had bij een moord, financiën en reputatieschade.

Johanna de Haan-van Maarseveen

Blijkbaar heeft Johanna van Maarseveen er niet aan gedacht zelf naar Jeruzalem te reizen om te zien hoe haar man daar had geleefd en zijn spullen mee te nemen naar Nederland. Zij was zeer verbitterd over de vreselijke afloop van het Palestijnse avontuur en heeft geprobeerd haar man te overreden om terug te komen. Maar hij wilde juist dat zij zich bij hem zou voegen. Daar was wel een voorwaarde aan verbonden: bekering tot het jodendom. Dat kon zij echter in al haar eerlijkheid en agnosticisme niet opbrengen. De brief waarin zij dat meedeelde heeft hem overigens nooit bereikt. Hij werd in zijn postbus aangetroffen na de moord.31

In december 1924 werd de nalatenschap, die onder de trouwe zorg van dokter Wallach lag opgeslagen in het ziekenhuis Schaäre Zedek, vrijgegeven. In het voorjaar van 1925 werd zij naar Nederland verscheept door de Nederlandse zionist H.I. Kisch, die toen Palestina bezocht.32 Johanna van Maarseveen heeft het boekenbezit van haar man, zoals gezegd, in drie tranches geveild. Er zou een veiling zijn geweest in 1925 – vermoedelijk het grootste deel – maar die is niet te traceren. Van de

twee andere in 1930 en 1946 zijn er catalogussen, maar zoals boven al vermeld is slechts bij Burgersdijk een zweem van herkenning te vinden. Als laatste van dat lijstje zien we het opmerkelijke werk: ‘Tidhars Crimes a. criminals in Palestine (Hebrew text) ±1921’.33 Waar het kwestieuze boek is gebleven weten we niet.

Wat er is gebeurd met de pakken, brillen, Damascener vazen en al die andere overblijfselen uit dit vooral tragische leven? We weten het niet helemaal. De boeken werden dus waarschijnlijk voor het grootste deel geveild, maar dan bleven nog over de archivalia. Het is opnieuw een ironie in leven en dood van De Haan dat Johanna David Koker als literair executeur en beheerder van zijn papieren aanwees. David Koker, geboren in 1921, was zoals De Haan een joodse dichter met grote literaire ambities. Hij was bovendien ook een vurig zionist van de radicale richting. Een van de slogans van de jonge radicale Nederlandse zionisten eind jaren dertig was: ‘De vlaggen van het galoet [=de diaspora] zijn niet onze vlaggen’, een kreet die de leden van de bezadigde Nederlandse Zionistenbond pijnlijk in de oren klonk in een tijd waarin vaderlandsliefde van joden in bepaalde kringen überhaupt in twijfel werd getrokken. Maar desondanks raakte ook David in de ban van de vermoorde dichter. Hij gaf nog in 1941 een bloemlezing uit de Handelsbladfeuilletons uit, Brieven uit Jeruzalem. David Koker is echter weggevoerd en kwam in een concentratiekamp om.34 Vanuit kamp Vught vroeg Koker zijn vriend Karel van het Reve om contact met Johanna te zoeken en die heeft dat gedaan. Omdat haar gezondheid toen al slecht was, heeft zij alvast de auteursrechten aan Van het Reve overgedragen met de bedoeling dat hij ze later aan Koker zou doorgeven. Van het Reve heeft op zijn beurt, toen hij wist dat zijn vriend was vermoord en menende ‘in de geest van David te handelen’ het archief overgedragen aan de Bibliotheca Rosenthaliana, waar het nu nog berust.35

Hoewel De Haan volgens getuigen in de laatste fase van zijn leven zijn destructieve neigingen op zijn archief heeft botgevierd en veel brieven heeft versnipperd, is er nog genoeg interessants overgebleven. Met name de vele cahiers met aantekeningen over literatuur uit zijn studietijd rechten en de collegedictaten voor de Rechtsschool in Jeruzalem zijn van grote waarde voor de kennis van zijn persoon. Node missen we overigens de dozen met foto’s die blijkens de inventaris van Wallach nog over waren. Wat hadden we graag een portret gezien van Adil Effendi en zijn broer Abdoel Salaäm, van de jongens en meisjes van de zo warm beschreven weeshuizen en in het bijzonder het weesje Samoecha, dat door haar vader in Schaäre Zedek was gedropt en voor wie De Haan een koe bij elkaar bedelde, opdat de melk daarvan in haar onderhoud zou voorzien. We weten uit de feuilletons dat hij zijn kleine protegés graag meenam naar een fotograaf. Een en ander is ook uit het archief afgedwaald: Wim Simons, De Haanliefhebber en mede-uitgever van De Beuk, had documenten en foto’s in zijn bezit, zoals de bekende foto van De Haan te paard, waarschijnlijk zijn lievelingspaardje Schû-hada wiens naam was ontleend aan de tijd dat hij nog geen woord Arabisch kende en op alles vroeg: schû-hada, ‘wat

is dat?’16 Ook het Palestijnse paspoort was in zijn bezit. Dit alles is na Simons’ dood geveild en in handen gekomen van particulieren.

Er is natuurlijk nog altijd hoop dat resten uit de materiële nalatenschap opduiken (zo werd er onlangs een tafel aangeboden die De Haan bij zijn afscheid zou hebben geschonken aan zijn huishoudster en nu in het Letterkundig Museum berust) en dat nieuwe documenten meer uitsluitsel geven over dit leven, dat in veel opzichten nog steeds raadselachtig is.