Archief: DBNL

Gerben Wynia
Een vechtvriendschap
Henk Romijn Meijer en J.J. Voskuil

Henk Romijn Meijer, hij heet dan nog Henk Meijer, leert Han Voskuil kennen doordat deze bevriend is met zijn broer Rein Meijer. In zijn dagboek uit de jaren 1954-1955 schrijft Romijn Meijer zo nu en dan over bezoekjes die hij aflegt bij Han en Lousje Voskuil. (Overigens zegde Rein de vriendschap met Han op na het verschijnen van diens roman Bij nader inzien, waarin hij optreedt onder de naam Hans Gerretsen; hij was kwaad over de wijze waarop Han hem portretteerde.)

Aan die bezoekjes komt een eind als Henk (Henny) en Elizabeth (Molly) Meijer net als Rein en diens vrouw Edith in 1957 naar Australië, Molly’s land van herkomst, emigreren. Hun adres: 49 Murray Street, Prahran, Victoria. Via brieven houden ze contact en de toon is allervriendelijkst. Voskuil doet op 18 april 1957 onder meer verslag van een medische keuring: ‘1 juli ga ik naar Meertens. Ik ben daarvoor al bij een arts geweest, een zeer sombere man, die op veel meer plaatsen geknepen en geslagen heeft dan ik gewoon was en, toen het gesprek intiemer werd, meende dat ik een van de eersten zou zijn die bij de komende bestedingsbeperking weer ontslagen zou worden. Het was een kleine man, met een bril, hij had een grote, rode vrouw die ook dokter was en samen met hem dat weekend een berg ten zuiden van Namen beklimt. Tenslotte joeg hij me naakt door zijn kamer heen en weer, wierp zich met wellust op de urine en drukte mij de hand bij het afscheid. Nu maar wachten wanneer de dood komt.’

Voskuil was in 1956 met zijn roman Bij nader inzien begonnen en de eerste keer dat hij Henk erover bericht, is aan het slot van de hierboven geciteerde brief ‘Half mei gaan we met een heleboel geld (van Lou) naar Dordogne, de zakjes op de rug. Ik kijk nu al avonden lang op kaarten in plaats van mijn boek te schrijven, dat inmiddels 300 blz. is en een gigantisch reuzenwerk dreigt te worden, want ik ben nog altijd aan het begin. Wel kots ik er soms van. Ik begin eindelijk te geloven dat ik op deze aarde niets werkelijk plezierigs zal vinden, hopelijk gaat het straks bij God beter. Jammer dat jij, Henny, in ieder geval in de hel komt, because of your dirty mind, ik wil wel je voorspraak bij Maria zijn, maar met mijn monogame instelling mag je daar niets van verwachten.’

In een door Lousje Voskuil geschreven brief van 25 maart 1958, waarin zij uitvoerig verslag doet van een bezoek van Frida Vogels en haar Italiaanse echtgenoot

Ennio, komt Bij nader inzien aan het slot nog even ter sprake: ‘Het boek vordert langzaam.’

Dik boek

Henk en Molly keren terug naar Amsterdam, de bezoekjes over en weer worden hervat en ongetwijfeld praten ze over hun literaire werk. En dan is Bij nader inzien voltooid. Voskuil stuurt het typoscript naar Reinold Kuipers, directeur van uitgeverij Querido, ‘die er na lang wikken en wegen niets in zag’. In het najaar van 1962, terwijl Han en Lousje aan het wandelen zijn in Frankrijk, haalt Romijn Meijer een groot deel van het typoscript weg bij Querido (‘het boek was voor mijn fietstassen te zwaar’) en brengt dat naar Geert van Oorschot. ‘Ik had Van Oorschot bij een Tirade-vergadering over Bij nader inzien verteld. Hij werd stil van de dikte en deelde de feiten zacht en geheimzinnig aan de vergadering mee.’

Niet lang daarna vertrekken Henk en Molly naar Amerika, adres: 175 Winchester Avenue, New Haven, Connecticut. De briefwisseling komt weer op gang. Vos-

kuil bedankt Romijn Meijer op 17 oktober 1962 voor zijn bemiddeling: ‘Je ziet dat je succes hebt gehad met je bemoeienissen. Gelukkig dat je de zaak nog voor je vertrek bij Kuypers [= Kuipers, gw] hebt weggehaald, want het kan niet anders of een flink stuk van dit overrompelend snelle enthousiasme komt voor rekening van de manier waarop hij het in handen heeft gekregen.’ Het overdonderende enthousiasme waar Voskuil het over heeft, spreekt ook uit de op lichtblauw luchtpostpapier getikte brief die Van Oorschot op 20 oktober 1962 naar New Haven stuurt: ‘Ik heb helaas geen tijd je uitvoerig te schrijven over het boek van Voskuil. Ik heb het in één ruk uitgelezen, binnen de week, tussen al mijn drukke werkzaamheden door. Eindelijk sinds 1945 weer eens een dik boek en een boek dat niet op een koopje, op een gemakkelijk succes, op ordinaire zelfgeorganiseerde roem geschreven is. Ik vind dus dat ik het moet uitgeven. Maar het is een enorm risico. Het vraagt n.l. niet alleen intelligente, maar ook “niet-luie” lezers.’

Nu Voskuil weet dat het boek zal worden uitgegeven, neemt hij het typoscript nog eens kritisch door. Hierbij hecht hij grote waarde aan het oordeel van Henk en Molly Meijer. Hoe nauw zij betrokken waren bij de eindredactie van Bij nader inzien blijkt duidelijk uit zijn brieven aan hen: ‘Een artistiek probleem, waarover ik zo gauw mogelijk jullie oordeel wil hebben. Passen de scènes “onder de gordel” eigenlijk in dit boek? Dat zijn: de ontmaagding van Hannie, die van Rosalie, en de overspelscènes tussen Paul en Eefje en David en Rosalie. Ik vraag me dat af bij herlezen en ik vind het een essentieel punt. Ze geven aan de ene kant natuurlijk psychologische informatie, maar aan de andere kant blijven ze aan de anderen onbekend en spelen dus geen rol bij het in elkaar ploffen van de vriendschappen. Ik ben op dit punt onzeker geworden omdat J. en S. nu dan ook wel door iedereen herkend zullen worden en het niet mijn bedoeling is scènes te handhaven die alleen als roddel geïnterpreteerd zouden worden. Maar dit interesseert me alleen als ze inderdaad buiten de rechte lijn van het boek liggen en jullie zijn de enigen die daar een betrouwbaar oordeel over kunnen hebben.’ (17 oktober 1962)

Henk en Molly schrijven hem hoe ze over dit ‘artistieke probleem’ denken, waarbij overigens de vraag gerechtvaardigd is of het hier wel om een artistiek probleem gaat. Romijn Meijer schreef hierover later mijns inziens terecht: ‘De overwegingen waren altijd van morele aard.’

In een zeven bladzijden tellende brief van 25 oktober 1962 gaat Voskuil hier uitvoerig op in: ‘Jullie reactie op de sexuele stukken stemt in hoofdpunten met mijn eigen onzekerheid overeen. Ik had deze scènes alleen broodnodig omdat ik ondanks alle gepieker geen kans zag morele en artistieke bezwaren te scheiden. Als ik verder alleen nog hierover schrijf, moet je me dat niet kwalijk nemen, want ik wil nauwkeurig weten of we het eens zijn.’ Voskuil noemt allerlei scènes uit het typoscript, zegt welke hij schrapt, welke hij wijzigt en welke hij handhaaft, en vraagt Romijn Meijer: ‘Ben je het daarmee eens? Of vind je dat ook dit nog te ver gaat? […] Ik geef mijn argumenten in de hoop dat je zegt waar ik lui naar jouw mening.’

Dan volgt een gedetailleerde weergave van zijn argumenten en het verloop van de verhoudingen tussen verschillende personages. De brief besluit als volgt: ‘Tot zover de sexualiteit. Mochten er nog andere scènes in het boek zijn waarbij je je niet plezierig hebt gevoeld, schrijf dat dan (dit geldt allemaal precies zoveel voor Elizabeth), want ik kan het nu nog veranderen.

Bedankt voor je verslag van je bezoek aan v. O. We zijn er intussen nog eens geweest, maar dat nam mijn kater niet weg. Had jij een kater indertijd? Het benauwde me (en nog wel) dat ik een publieke rol zal moeten spelen. Schrijven is best, maar dan zonder nieuwe contacten, lekker in mijn hol, samen met L. en de vrienden die we al hadden. En dan natuurlijk het jezelf blootgeven.

[…] Ik heb teveel over mijn boek geschreven en te weinig over andere dingen. Dat verandert als ik de hele zaak in kannen en kruiken heb en daarbij is jullie oordeel van belang. Het offer dat je daarvoor brengen moet, wordt niet vergeten.’

Hoeveel moeite het Voskuil kost zijn boek op dit punt met hulp van de kritisch meelezende Romijn Meijer te herzien, blijkt eens te meer uit zijn brief van 10 november 1962: ‘De sexuele kwestie (althans die in dit boek) is nu geloof ik, hoop ik, vertrouw ik, opgelost. Het heeft me drie weken van bijna absolute slapeloosheid gekost en L. de ene driftbui na de andere, omdat wat geschreven is, onaantastbaar is.’

Mieters

In een zes kantjes tellende brief van 14 december 1962 schrijft Voskuil niet over Bij nader inzien, maar gaat hij uitvoerig in op het werk van Romijn Meijer, in het bijzonder de roman Het kwartet en enkele verhalen. Deze brief blijft liggen en krijgt op 16 december een vervolg van nog eens zes bladzijden. Opnieuw gaat Voskuil gedetailleerd in op Romijn Meijers werk. Aan het slot van zijn brief vat hij samen dat ‘de kern van mijn van tijd tot tijd terugkerende critiek op je verhalen’ de kritiek is ‘van iemand met een andere instelling. Ik heb de mensen niet lief, zoals jij, maar ik ben wel de dupe van bepaalde mensen en dat ben jij niet. Verliefdheid (zelfs argwanende verliefdheid), haat, teleurstelling en dat soort gevoelens ontbreken in jouw verhalen (ook in Het kwartet, al zijn daar wel gevoelens die er op lijken) en dat zijn juist de gevoelens waarnaar ik het eerst zoek. […] Ik kan niet veel beter doen dan vrij ongearticuleerd en monotoon uiting geven aan voorkeuren en afkeren. Jouw essays laten hun schrijvers veel meer in hun recht. Ik was vooral verrast over wat je over mijn boek schreef. Het was raak en intelligent, zonder enige poging tot annexatie. […] Dit alles betekent dat jouw critiek voor mij waardevoller is dan de mijne voor jou kan zijn. Ik heb wél de neiging om te annexeren. Ik verdraag moeilijk dat mijn vrienden met klootzakken omgaan, ik zou ze het liefst dwingen zich precies zo te gedragen als ik.’

Voorjaar 1963 gaat Van Oorschot op pad langs de boekhandels om Voskuils roman aan te bieden. Hij heeft een prospectus laten drukken en heeft daarvoor dankbaar gebruikgemaakt van een recensie die Romijn Meijer had geschreven. ‘Hij mag

dan critiek hebben op jouw artikel,’ schrijft Voskuil op 3 maart aan Romijn Meijer, ‘hij heeft het voor zijn prospectus geplunderd, en er nog iets aan toegevoegd over mijn “enorme eenzaamheid” waarvan hij helemaal ondersteboven is, zonder dat hij me duidelijk heeft gemaakt wat hij daaronder verstaat.’

Het genoemde artikel, zo blijkt uit een brief van Voskuil van 5 december 1962, heeft Romijn Meijer al maanden voor het verschijnen van de roman geschreven. Voskuil, die het ‘mieters’ vindt, heeft het laten lezen aan zijn vriend Lou van Oyen (Klaas de Ruiter in Bij nader inzien, van wiens homoseksualiteit Voskuil in de roman geen geheim maakt) en die was ‘een beetje onthutst over de homosexualiteit. Hij zei dat hij hoopte dat je die kant van de zaak voor Tirade zou bewaren en in de nrc zou verdoezelen, m.h.o. op zijn naaste omgeving. Een verzoek dat ik hierbij doorgeef, omdat ik het wel begrijp.’ Van een schrijver die een broertje dood heeft aan onzuiverheid en huichelarij verwacht je niet dat hij een vriend vraagt zelfcensuur toe te passen. Verklaarbaar is het wel, want nadat hij al had verteld dat Van Oorschot inzake de ‘financiële dekking’ van de uitgave van Bij nader inzien ‘contact [zou] opnemen met Lou’ (17 oktober 1962), schreef Voskuil in een post scriptum bij zijn brief van 25 oktober 1962: ‘Lou heeft v. O. beloofd zijn verliezen te zullen dekken.’ Toespelingen maken op de seksuele geaardheid van zijn vriend en geldschieter in een roman van eigen hand is blijkbaar minder erg dan wanneer dit door een ander gebeurt in een krantenartikel.

Onaangenaam gelul

Hoe het ook zij, als de roman niet lang daarna in de boekhandel ligt, verschijnt de recensie van Romijn Meijer in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 29 juni 1963 – in gekuiste vorm welteverstaan. Een herziene versie neemt hij vier jaar later op in zijn

bundel Naakt twaalfuurtje. Essays en polemieken. Een vergelijking van de slotalinea’s van beide publicaties levert een paar intrigerende verschillen op.

Nadat hij het einde van Voskuils roman heeft geciteerd, sluit Romijn Meijer als volgt af:

Het is een meesterlijk slot van een meesterlijk, obsederend boek, dat in zekere zin een voortzetting is van Du Perrons Land van Herkomst. Bij alle drinkgelagen, de soms weinig gekuiste taal en andere ketterijen waarover het in de kritiek wel weer zal bliksemen, is Voskuil een moralist. Zijn Maarten is veeleisend in zijn vriendschap, hij vergeeft zichzelf en anderen niets. Zijn obsessie is menselijke slechtheid, waarin hij eerst niet geloven en die hij later niet aanvaarden kan. Aan het eind van het boek […] deelt Maartens geschoktheid zich aan de lezer mee en maakt een gevoel van ontreddering zich van hem meester waarbij hij beseft dat Maarten […] de zuiverheid behouden heeft waarmee hij zijn eerste stap van zijn nieuwe huis beklom, een geestelijke zindelijkheid die men tegenwoordig niet meer aantreft.

Het herziene slot luidt als volgt:

De schrijver van Bij nader inzien is een ‘ouderwetse’ moralist die vaak bovenmenselijk strenge maatstaven aanlegt, zijn karakters in een bokkige, van elke overtollige sier ontdane stijl op papier brengt en zichzelf en anderen weinig vergeeft. De menselijke slechtheid laat hem niet met rust; eerst kan hij er niet in geloven, daarna kan hij het idee niet aanvaarden en werkt de gedachte eraan verlammend op zijn handelen. Aan het eind van het boek deelt Maartens geschoktheid zich aan de lezer mee en maakt een gevoel van ontreddering zich van hem meester.
Het is niet gemakkelijk om te zeggen wat Voskuil, of Maarten, die steeds analytischer gaat denken en zich steeds verder voor ervaring afsluit, tegenover al het slechts wil stellen, maar zeker is voor mij dat hij een obsederend boek geschreven heeft dat niet licht vergeten zal worden door wie maar enigszins gelijk gestemd is.

De eervolle vergelijking met Du Perrons roman heeft Romijn Meijer geschrapt, zijn aanvankelijke enthousiasme (meesterlijk, meesterlijk) voor dit boek voor gelijkgestemden wordt wat getemperd en hij uit voorzichtige bedenkingen, zowel wat betreft de opstelling van de hoofdpersoon als die van de auteur, als hij vaststelt dat beiden zich steeds meer afsluiten voor het opdoen van ervaringen en zodoende met lege handen komen te staan tegenover het hen omringende slechte. Met andere woorden: met enkel en alleen een kille analyse van wat en wie niet deugen, komt Voskuil te gemakkelijk weg.

Rekent Romijn Meijer zichzelf tot degenen die ‘maar enigszins gelijk gestemd’ zijn? Voskuil had die vraag reeds beantwoord in zijn hierboven geciteerde brief van 16 december 1962: in tegenstelling tot Romijn Meijer houdt hij niet van de mensen, hij staat tegenover hen en wil dat ze net zo doen en denken als hijzelf. Vriendschap met Voskuil betekent al snel een vechtvriendschap: een ieder moet in zijn ogen partij kiezen, het liefst wil hij de mensen schoppen tot ze een geweten hebben, maar dan wel een geweten dat net zo werkt als dat van hem. Deze instelling verklaart waarom hij de verhalen, romans en essays van Romijn Meijer maar matig weet te waarderen. Als hij in zijn brief van 14 december 1962 scherpe kritiek uit op Het kwartet van Romijn Meijer (‘die eerste 50 blz. die blijf ik zo verdomd slecht vinden jonge, of zo slecht is het woord niet, maar toch niet zo best’) voegt hij er plagerig aan toe: ‘Ik stel het maar een beetje scherp, dan kun je weer zo’n beetje reageren, lekker onszelf wat ontwikkelen.’ Na herlezing van het tot dan toe gepubliceerde werk van Romijn Meijer omschrijft Voskuil hun verschillende persoonlijkheden als volgt: ‘Je hebt de mensen lief, ontken het niet. Dat maakt ook dat ik bij eerste lezing teleurgesteld was en je brieven aan ons beter vond. In die brieven koos je voor mijn gevoel duidelijker stelling. Een vergissing van mij, want er was alleen een directer contact, en daardoor automatisch sympathie. Je zit de woorden natuurlijk argwanend te spellen om te weten of ik iets nu wel of niet sympathiek en wel of niet goed vind. Je moet bij jou zo verdomd oppassen. Ik heb altijd het gevoel dat je critiek onaangenaam gelul vindt, ingegeven door boosaardige gevoelens die zich tegen jouw bestaan richten. Welnu: ik vind ze sympathiek en goed en ik voel iedere keer weer een lichte teleurstelling dat je de mensen niet met je papieren om de oren slaat.’ (31 maart 1962)

Voskuil bedankt Romijn Meijer voor het toesturen van zijn verhalenbundel Onder schoolkinderen. ‘Ik heb bij jouw verhalen zo vaak dat mijn aandacht verslapt, maar ik weet niet waarom. […] De eerste bladzijden ben ik gespannen, ook de tweede keer (en ook de derde), daarna komt er geleidelijk een gevoel van teleurstelling dat blijft. Een verklaring? Ik lui maar wat als ik dat probeer. Ik verwacht dat het over jou zal gaan. In die eerste bladzijden gaat het over jou, maar verdwijn je steeds meer.’

Bijten

Medio 1963 verhuizen Henk en Molly naar San Francisco (1616 Golden Gate Avenue, Apartment 6). Terugkerend onderwerp in de drie lange brieven die Voskuil naar San Francisco stuurt, is de literaire kritiek. Zo houdt hij hen op de hoogte van de kritieken op Bij nader inzien en als begin 1963 de verhalenbundel Onder schoolkinderen van Romijn Meijer verschijnt, vertelt Voskuil hun hoe dat boek besproken wordt. Daarnaast veel ditjes en datjes, waaronder spanningen op het bureau en een ontmoeting met Reve: ‘V. t Reve is weer terug uit Spanje. Hij had daar willen gaan wonen, maar dat is niks geworden. De Spanjaarden zijn vies en het zijn dierenbeu-

len. Hij wil nu naar de Achterhoek, voor een paar maanden per jaar, een verstandig besluit. Ik heb het Prijsdier nu ook gezien, het stond voor de deur met een asbak in de hand. Misschien was het ook wel Wimie, maar daarvoor leek hij me te jong. Hij viel me overigens niet mee. Uit de verhalen van v. t R. had ik me een aantrekkelijke voorstelling gemaakt. Maar misschien had hij zijn dag niet, of misschien werkte die asbak wat ontluisterend. Iemand met een asbak, dat is nooit een fijn gezicht. We hebben twee keer bij Djokja gegeten. Het was heel lekker. Bij zo’n mededeling moet je tegenzin om naar Nederland terug te komen toch weer wat verdwijnen, dacht ik. Djokja, de nauwe straten van de Pijp en dan dat herfstweer. “Alle boompjes buigen hier dezelfde kant op,” zei v. t R. tegen v. O. en dat vond hij fijn.’ (5 september 1963)

Als Henk en Molly terugkeren naar hun huis aan de Amsterdamse Transvaalkade, vervalt de noodzaak om brieven te schrijven weer. Alleen wanneer zij in de zo-

mermaanden in hun huis in Le Roc verblijven, komt de correspondentie opnieuw even op gang. Voskuil publiceert in die tijd niets maar Romijn Meijer wel. Hij stuurt Voskuil zijn boeken en die reageert daarop. Hij doet dat nogal melig en enigszins cynisch wanneer de essaybundel Naakt twaalfuurtje verschijnt: ‘Het ziet eruit om in te bijten. Wat erin staat, weten we al – ik hoef je dus alleen maar te bedanken. De beschaving is weer een stap vooruit.’ (31 augustus 1967) Maar enthousiast is hij wanneer Romijn Meijer hem het typoscript van Lieve zuster Ursula stuurt: ‘Ik vind het heel goed, knap, rijk enz. Er is veel te lachen. Het lijkt me dat het succes moet hebben. Een paar opmerkingen. Ik weet dat je daar de pest aan hebt. Ik zal me beperken. Het dient meer om mijn geweten te ontlasten dan om jou aan te zetten tot veranderingen.’ (3 november 1968)

Wanneer de novelle Uptown downbeat in december 1979 als jaarwisselinggeschenk verschijnt, schrijft Voskuil hem onder meer dat hij de openingszinnen niet geslaagd vindt. Als Romijn Meijer de novelle een jaar later opneemt in de bundel Stampende mussen, geeft hij gehoor aan Voskuils kritiek en schrapt hij de eerste alinea. Bij de publicatie van Stampende mussen ontvangt Voskuil een exemplaar, waarna deze refereert aan zijn eerder geuite kritiek op de beginzinnen: ‘Dat het schrappen van

die negen regels je nog zoveel moeite heeft gekost, zegt iets van de onbuigzaamheid van je karakter.’ Voskuil prijst de bundel, maar wanneer hij kritiek uit op ‘Uptown downbeat’ doet hij dat voorzichtig want ‘Terwijl ik dit opschrijf, voel ik je groeiende irritatie’. Hij vervolgt: ‘Een heel mooi verhaal vind ik “Denkend aan hoge ramen”, het absolute hoogtepunt van het boek, van hetzelfde niveau als “Bang weer”, een andere favoriet van me. Het enige verhaal dat alleen over jezelf gaat – dat mengsel van generositeit en zelfzucht dat je zo geliefd maakt bij je vrienden.’ En hij voegt er plagerig aan toe: ‘Als je mij zou willen behagen – maar dat wil je niet en dat siert je wat ze verder ook van je denken mogen – dan zou je alleen zulke verhalen schrijven, en af en toe iets als “Absolutely free!” waar ik veel plezier om gehad heb.’ (2 oktober 1980)

In 1983 verschijnt Mijn naam is Garrigue en nu laat Voskuil flauwe plaagstootjes en kritiek achterwege: ‘De kranten staan vol lof over je boek. Ik kan dat niet overtreffen. Ik vind het meesterlijk geschreven. Je hebt kans gezien om de stof je eigen signatuur te geven, waardoor het jouw verhaal is geworden. […] Daarbij heeft het bij vlagen […] de kracht van een gedicht.’ (25 maart 1983)

Verwijdering

Aan het lezen en bekritiseren van elkaars werk komt een einde in 1997. Allereerst is daar een brief van Voskuil van 30 januari 1997, handgeschreven, bijna acht bladzij-

den. De brief zit vol woede en wrevel naar aanleiding van het feit dat hij Henk en Molly niet had uitgenodigd aanwezig te zijn bij een openbaar gesprek tussen hem en Hanny Michaelis in het Haarlemse Teylersmuseum, over een door Romijn Meijer gevraagde maar door Voskuil geweigerde bijdrage aan Maatstaf, over de wijze waarop Voskuil zich in de ogen van Romijn Meijer als schrijver presenteert en profileert, en ten slotte, in verband daarmee, over de definitie van het begrip vriendschap.

Romijn Meijer reageert per kerende post. Hij gaat uitvoerig in op Voskuils brief; de belangrijkste kwestie is het feit dat Voskuil, door Romijn Meijer in al die jaren van hun vriendschap op een hoog moreel niveau geplaatst, nu, met het verschijnen van Het bureau, begint af te glijden: ‘Ik ben niet de enige die verbaasd staat te kijken bij je publieke mededeelzaamheid en vooral bij het gemak waarmee je optreedt en aan je schrijven een menslievende draai geeft. Boosheid was vroeger de drijfveer, je vond schrijven een tweederangs manier van vechten enz. en nu wil je nauwelijks toegeven dat wraak een rol heeft gespeeld bij het schrijven. […] Zo maak je je wel geliefd: het publiek houdt van een schrijver die van de mensheid houdt en zo is iedereen tevreden, maar ik heb wel recht op een beetje verbazing, meer dan de meeste mensen. Je hebt me in het verleden streng onderhouden over de gevaren van het publiceren en vooral het “erbij horen”, je moest tegen de maatschappij zijn enz, het schiet me opeens te binnen dat je tegen mij in het verleden – waarschuwend en honend – hebt gezegd dat ik door mijn schrijven op een hoge sociale ladder zou komen, want een schrijver “staat maatschappelijk in hoog aanzien”. […] Ik krijg het zelf alleen een beetje benauwd bij de omvang en vooral bij die drang om het dikste boek van de wereld te schrijven, dikker dan de boeken van Frida [Vogels] in ieder geval en die waren weer dikker dan Bij nader inzien. Een vreemde wedloop.’ (1 februari 1997)

Voskuil reageert op 9 februari 1997 met een handgeschreven brief van ruim elf kantjes. Hij heeft een tijdje gewacht met zijn reactie want: ‘Je ontkent, je ontwijkt, je begrijpt mijn woorden niet of je wilt ze niet begrijpen en je gelooft me maar half.’ De toon wordt steeds bitterder. Voor een buitenstaander is het vele jaren later moeilijk voor te stellen dat er zoveel heibel kan ontstaan over trivialiteiten als het al dan niet uitgenodigd worden voor een lezing of het niet meteen reageren op een boek (‘Op Meneer Beerta reageerde je nauwelijks en over Vuile handen deed je zelfs drie maanden.’). Halverwege zijn brief roert Voskuil mijns inziens de kern van het ontstane conflict aan als hij ingaat op Romijn Meijers ‘opvatting over schrijven’. Hij prijst diens vroege werk want: ‘Je schreef daar over jezelf en over zaken die je zeer ter harte gingen.’ Hij bewondert de eerste verhalen ‘waarin ik je om de hoek hoorde ademen’. Voor later werk heeft hij minder waardering: ‘Je hebt jezelf zorgvuldig uitje verhalen weggeradeerd en al je energie gestoken in de ontwikkeling van je techniek. Ik heb dat betreurd en heb dat bij herhaling laten weten tot het je ging irriteren en je me meedeelde dat je dat niet meer wilde horen.’

Romijn Meijers antwoord van 18 maart 1997 is een soort wanhoopspoging om een en ander duidelijk uiteen te zetten, zijn zienswijze te expliceren. Maar het is van meet af aan duidelijk dat hij er weinig fiducie in heeft: hun ruim veertig jaar durende vriendschap valt niet meer te redden. De Voskuil zoals hij die heeft leren kennen, de schrijver die het op de markt brengen van boeken afwees, die schrijven zag als een zelfgesprek en uitsluitend gelezen wilde worden door een kleine kring gelijkgestemden, die afkerig was van elke vorm van publiciteit, die Voskuil herkent hij niet meer.

Desgevraagd weigert Voskuil Romijn Meijer een bijdrage te leveren voor een speciaal dagboeknummer van Maatstaf waarvan Romijn Meijer redactielid is, maar als Arjan Peters, die Voskuils boeken positief recenseerde, hem om een bijdrage voor Optima vraagt, stemt hij toe. Niet vreemd dus dat Romijn Meijer als volgt reageert: ‘Dit is toevallig eens iets dat ik me persoonlijk aantrek. Als je werkelijk denkt dat mijn tocht met je manuscript naar Van Oorschot zo belangrijk voor je werk is geweest, stel je er wel erg weinig tegenover. Van je diverse verklaringen waarom ik voor jouw botte weigering begrip zou moeten hebben word ik dol.’

Van belang lijkt me verder vooral deze passage: ‘Over wat je verder schrijft over techniek etc. – daarover heb ik zo veel te zeggen, dat ik er hier geen zin in heb. Ik ken je theorieën meer dan veertig jaar. Een stuk over je vader, zoals je bij [Hanneke] Groenteman voorlas, maakt indruk juist omdat het met alle literaire raffinement is geschreven die zo’n scène tot leven kan brengen. Je dialogen zijn virtuoos, in de beste zin. Dat het commentaar soms bijna mechanisch is geschreven vind ik af en toe jammer, en de stukken waarin Maarten alleen is met zijn gedachten vind ik soms overbodig, omdat zijn stemming al overduidelijk blijkt uit zijn waarneming van de anderen.’

Met andere woorden: waar Voskuil het latere werk van Romijn Meijer bekriti-

seert als zijnde eenzijdig gericht op de ontwikkeling en verbetering van de verteltechniek, prijst Romijn Meijer het werk van Voskuil juist vanwege het technisch vernuft waarmee het geschreven is. Voskuils verwijt is bovendien nogal ongeloofwaardig omdat hij eerder schreef grote waardering te hebben voor met veel technisch raffinement geschreven romans als Lieve zuster Ursula en Mijn naam is Garrigue. En eerlijkheid, persoonlijke directheid (de schrijver wiens ademhaling je bij wijze van spreken al lezend om de hoek hoort) maken een boek niet tot een goed boek – schrijven is immers voor alles techniek. Elsschot, in zijn inleiding tot Kaas, zei het al: ‘In de natuur zit het tragische in ’t gebeurde zelf. In de kunst zit het meer in den stijl dan in wat er gebeurt.’

Romijn Meijer beseft dat hun karakters en standpunten nu zo ver uiteenliggen dat verder polemiseren geen zin meer heeft. Hij besluit zijn brief – voor zover ik kon nagaan de laatste die hij Voskuil schreef – dan ook met deze woorden: ‘Je schrijft je brieven als een stormram. En zoals je ziet is dit van mijn kant weer een schrijven vol onbegrip, verdraaiing, kwaadaardigheid en een onvermogen tot lezen. Dus schei ik er mee uit.’

Voskuil stuurt hem een paar dagen later een korte reactie. Het omslag van Onder het ijs van Bert Weijde verknipt hij daartoe tot een ansichtkaart en op de achterzijde

schrijft hij: ‘Beste Henny, Bij je vele goede eigenschappen behoort niet het vermogen om ongelijk te bekennen. Dat is jammer. Van je irritatie begrijp ik niets en van je verwijten nog minder, maar ik zal niet langer proberen je tot rede te brengen. Het zij zo. In pais. Han.’

Dan is er nog een brief van Molly Meijer, gedateerd 25 juni 1997. Ze heeft Plankton gelezen en reageert op het karakter van hoofdpersoon Maarten en dus op dat van Voskuil, ‘want volgens jou bij Hanneke Groenteman mag ik die gelijkstellen’: ‘Ik denk dat je nog steeds niet beseft wat ik bedoelde toen ik bij jullie zei dat je van je voetstuk was gevallen. Al veertig jaar ben je voor Henny en mij een soort voorbeeld in allerlei opzichten geweest. Maar de Maarten die geleidelijk te voorschijn is gekomen in Het Bureau komt op mij over als een mengsel van lafheid, arrogantie, zelfmedelijden, valse bescheidenheid, bazigheid en masochisme, waar ik nog steeds liever niet in geloof.’

Voskuil antwoordt haar op 1 juli. Een citaat: ‘dat je onthutst bent dat iemand na 45 jaar een ander blijkt te zijn, en nog verwerpelijk ook, kan ik me voorstellen, al heb ik het zelf in deze extreme vorm nooit meegemaakt. Tegen je kritiek op mijn karakter kan ik me natuurlijk niet verweren, gesteld dat ik die behoefte zou hebben.’ Een opmerkelijke reactie, want niet alleen geeft hij tot op zekere hoogte toe een verwerpelijk karakter te hebben ontwikkeld, ook zijn opmerking dat hij zich ‘natuurlijk niet’ kan verweren tegen karakterkritiek is nogal verbazingwekkend. Op dat vlak heeft hij zich in deze briefwisseling meer dan eens met verve verdedigd.

Verliteratuurd

In de zomer van 1997 leest ook Henk Romijn Meijer Plankton, het derde deel van Voskuils roman Het bureau. In plaats van in een brief schrijft hij zijn leeservaringen op in een notitieboekje. De eerste notitie zet meteen de toon, onder verwijzing naar een uitspraak van Nicolien op p. 463: ‘“Maar als je geen rotzak bent, dan word je toch ook geen rotzak?’” Romijn Meijer voegt er als zijn commentaar aan toe: ‘Kijk wat er van Han is geworden!’ Hieronder volgt, zonder commentaar, een selectie uit het notitieboekje.

 

***

 

‘Ik ben ervan overtuigd dat mensen eropuit zijn elkaar te vernietigen…’ etc zegt M. in zijn opgeschroefde militaire woordkeus in de meest maatschappelijk beschermde omgeving die men zich kan voorstellen: in de ambtenarij waar mensen elkaar vrijwel niets meer kunnen aandoen – hoe graag ze het ook zouden willen – en dan nog tegen softies als Ad en Bart – maar wat M. zelf betreft zit er natuurlijk wat in: zijn vernietigingsdrang heeft zich opgelost in het boek waarvan de lengte alleen al alle andere boeken uit de weg moet ruimen – en waarin Bart die toch ‘te onbelangrijk’ was zijn belang bewijst door het boek in elk geval mogelijk te maken – (541: Daar zijn jullie te onbelangrijk voor.)

 

‘Je mag ervan vinden wat je wilt!’ (Als je maar geen kritiek hebt.)

– Die brieven: ons gebrek aan belangstelling voor zijn 500 blz. was abominabel – was minder dan bij B[ij] N[ader] I[nzien] – maar toen zag hij me toch vooral als zonderling, vazal – toen was die belangstelling als steun trouwens veel noodzakelijker –

 

– hoewel je wel lacht af en toe is opvallend met hoeveel drammerige nadrukkelijkheid V. schrijft over zijn stemmingen – hoe hij zich voelt etc. Vgl. hoe Waugh (p. 332 Letters) aan zijn beste vrienden, bij wijze van excuus voor uitblijven van brieven, zijn eigen ‘sharp but brief attack of insanity’ in een korte alinea vermeldt – en later verwerkt in het prachtige The Ordeal.

 

Dat schrijven om jezelf te leren kennen, wat betekent dat eigenlijk – hoeveel beter kent Voskuil zich nu dan voordat hij het boek schreef? […] Het is soms alsof hij die ‘zelfkennis’ gebruikt om gewoon zijn verlangens te kunnen volgen of een excuus te hebben voor zijn lafheid […] – in elk geval – in hoe hij reageert op mijn kwaadheid – overdreven agressief – zonder sprankje van schuld bekennen, ijdelheid gekwetst – […] in elk geval is hij in staat tot draaien en vals spel wanneer je iets van hem hebt ontdekt dat hijzelf niet had ontdekt en daarom niet de baas is – het ergste in het ‘pretentieus’ vinden van dagboekfragmenten publiceren – na zo’n dagboekachtig boek! Het element afrekenen met humbug etc. wordt steeds minder en onduidelijker –

– dat jezelf leren kennen – een soort angstige krampachtige zelfcontrole – eerder – vertrouw dat zelfkennis zoekende niet zo erg – het is zo’n cliché, een rechtvaardiging waartegen niemand bezwaar kan maken, terwijl velen bezwaar hebben tegen een sleutelroman – Maarten (ergens) zegt geen bezwaar te hebben tegen over mensen schrijven, als het geen roddel wordt – een van die vele drogredenen waaraan hij vasthoudt, want waar is de grens naar roddel, en wie trekt hem? (net zoals het schrijven zonder gevoelens van afrekening)

– misschien maak je met zo’n boek vrienden, wie weet, maar voor oude vrienden – van wie bewondering wordt verwacht – is het ook een soort sluiten van de vergadering – na het boek is het in de gewone omgang moeilijk om niet steeds aan situaties in het boek te denken – het boek is hem geworden, hij is volledig verliteratuurd – hij is ijdeler, gestreelder dan ik voor mogelijk had gehouden –

 

Dat ‘jezelf leren kennen’ is vooral een formule waarin een morele rechtvaardiging wordt verstrekt voor het nimmer aflatende bezig zijn met zichzelf, niet in toom gehouden, maar gestimuleerd door een onvermogen om te zien dat er ook nog anderen aan tafel zitten. Zodoende is de lengte van zijn boek eerder een vertoon van de beperkingen van de waarneming, en zeker van een gebrek aan vertrouwen daaraan – en ook een drang om elk risico buiten te sluiten.

 

Han: zodra hij bekend werd en een beetje beroemd werd hij de persoon waarop hij altijd had afgegeven, de publiciteit zoekende meegaande populaire rolspeler – alleen om zijn uitgever te plezieren waarschijnlijk – he wasted no time in becoming what he had always despised = werd hij zo snel mogelijk wat hij altijd luidkeels en nadrukkelijk had geminacht

 

Die Maarten wil zichzelf helemaal niet leren kennen – hij wil dat iedereen hem kent en in alles respecteert – op zijn voorwaarden want als iemand, zoals Bart, te ver dreigt te gaan in dat kennen van hem, biedt Maarten vals spel

 

– waarom het boek geen ‘kunstwerk’ mag zijn – terwijl dat alleen betekent dat het meer is dan journalistiek – gevolg is dat het boek tussen kunst en journalistiek in hangt – is een boek dat hij moet schrijven en dat heilige moeten is voldoende reden om het – of liever dat is de ‘morele rechtvaardiging’ om het in al zijn omvang de wereld in te sturen – zo worden de motieven verdoezeld onder een vracht van moraliteit – ‘met zoveel overtuiging gebracht dat hij er het volgend ogenblik zelf in geloofde’ – bij zo’n extreem egotistisch boek kun je de argumenten, de beperkingen, de kritiek het best aan het boek zelf ontlenen (Frieda hield op met Garrigue vanwege het ‘literatuur maken’ wat haar eigen boek heel wat beknopter en leesbaarder zou hebben gemaakt)

– het maken van kunst is zo verwerpelijk als het hebben van ambitie en daarom: als je de ambitie hebt in de kunst iets te bereiken niet alleen – maar de koning van of over alle andere schrijvers te zijn – B[ij] N[ader] I[nzien] – ‘Het beste dat de laatste 65 jaar is geschreven’- heb je vernuftige drogredenen nodig om je bezigheden te verklaren – ik kan me overigens voorstellen dat weinig mensen zich in deze toch essentiële vragen verdiepen – en ze hebben gelijk – de motieven voor het schrijven van een boek zijn niet het belangwekkendste onderwerp – alleen is het in dit geval de schrijver zelf die aan zijn mateloze ambitie een zuivere tint wil geven –

 

Remember – toen ik begon te schrijven en Han nog zo antimaatschappelijk was – een avond schelden op publiceren – moet je doen – dan kun je een rol spelen – een schrijver staat in de maatschappij hoog aangeschreven! Etc

– Ik heb pas laat gezien dat zijn waarschuwend gebral voortkwam uit zijn eigen mateloze ambitie waarvoor hij zich schaamde –

 

– boek dat voortkomt uit het onvermogen van de schrijver om contact te maken, en de onverwoestbare drang om zijn gelijk te halen – dat schrijven om jezelf te leren kennen wordt meer drogreden naarmate het vaker wordt herhaald – de lengte staat voor de diepte van het onvermogen – en dan weer die geldingsdrang.

 

Ik zal nooit bekomen van de verbazing dat Han nu werkelijk de meedoener en populaire snobfiguur is geworden waarvoor hij me zo lang zo heftig heeft gewaarschuwd.

En nu nog heb ik het gevoel, als ik voor dit of dat wordt gevraagd: kan ik dat doen – wat zou Han ervan vinden?

 

***

 

Om precies te zijn honderd negentien dichtbeschreven kleine, geruite bladzijden heeft Romijn Meijer nodig om zijn invallen, ideeën, kritiek, vragen, teleurstelling en ergernissen te noteren. Niets wijst erop dat hij van plan was er een samenhangend essay van te maken. Hij bladert door Plankton en schrijft over de auteur en diens vrouw, over zijn schrijfstijl, over de door Voskuil opgerichte stichting ‘Varkens in Nood’, over vriendschap en soortgelijke thema’s. Op deze wijze probeert hij te verwoorden waarom dit boek niet deugt en waarom Voskuil voor hem als vriend en als schrijver definitief heeft afgedaan. Al met al is het een lange, allerlaatste uiteenzetting, een indrukwekkende afrekening met zijn oude vriend Han Voskuil.

Henk Romijn Meijer
Het gedroomde museum

Op dinsdag 3 februari 1998 organiseerde de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam (slaa) in De Balie een avond gewijd aan het thema ‘Het gedroomde schrijvermuseum’. Aan het twintigtal schrijvers vroeg de slaa een voordracht te houden over hun ideale schrijversmuseum. In de begeleidende brief staat dat de deelnemers aan deze avond antwoord zouden moeten proberen te geven op een of meer van de volgende vragen: ‘Hoe zou zo’n museum ingericht kunnen zijn? Welk materiaal zou er van schrijvers beslist bewaard dienen te blijven voor het nageslacht? Wat is de ideale plek voor zo’n museum? Om wat voor gebouw gaat het? […] Verdient elke schrijver een (eigen) museum, of is het een – al of niet postume – ontmoetingsplaats voor velen? […] Of is een schrijversmuseum misschien geheel overbodig?’ Hieronder de tekst van de door Henk Romijn Meijer gehouden voordracht, die niet eerder is gepubliceerd.

 

Hoe ik ook droomde, de droom bracht geen ideaal voort – alleen monsters, als Goya’s droom van de rede.

Het bleef bij een nachtmerrie en die was de eenvoud zelf: alles was precies zoals het was in de werkelijkheid die wij kennen. In die werkelijkheid had ik mezelf eens gezien – gigantisch vergroot in de binnenste cirkel van het museum, gekleed in het sombere pak van omstreeks mijn eindexamen. Ik was voor het eerst in het letterkundig museum ter gelegenheid van de uitreiking van een prijs aan een schrijfster die ik kende. Zodra ik mijzelf daar zo zag, kromp ik van gêne ineen. Ik sloop langs een veilige weg naar de feestzaal om niet, zoals een van mijn honden het vroeger deed, tegen mijn spiegelbeeld te gaan blaffen, of los te barsten in een hartverscheurend gehuil. Als er een jongere generatie is die zichzelf onder die omstandigheden kan toejuichen, is dat het bewijs dat vooruitgang werkelijk bestaat.

Ik dankte de droom waarschijnlijk aan de prachtfoto’s van twee vertrekken in het letterkundig museum op een kaart afgedrukt waarvoor kosten noch moeite gespaard waren. De linker foto toonde het model van een ideale ruimte: de wanden betimmerd op de wijze van een moderne sauna, de stoomgaten afgedekt door middel van foto’s en literaire objecten die gemakkelijk opzij geschoven konden worden door bezoekers die na de reis prettig wilden relaxen. Het letterkundig museum wenst u een voorspoedig 1998 stond op de kaart, alsof het museum zeker wist dat ik nog minstens een jaar had te leven.

Een museum is een openbare instelling, aan kunst of wetenschap gewijd. Maar

dat was lang geleden, in een ander land, in een andere wereld. Het moderne museum dat wij ons hebben geschapen is een winkelcentrum. Het bestaat uit boutiques, cinema’s, eetgelegenheden, videoruimtes enz. – een gevarieerd aanbod waarbij niemand zich te kort gedaan hoeft te voelen. Zelfs wie de verzameling over het hoofd heeft gezien kan bevredigd naar huis. Iedereen is welkom, elke vergrijsde zonderling wordt naar behoren geëerd, maar de doelstelling blijft onveranderd: het museum van mijn dromen draait om scholieren.

In mijn droom worden scholieren, net als in de werkelijkheid, tegen sterk gereduceerde prijzen het letterkundig museum ingedreven. Ze zijn opgestookt om hun scorelijsten zo snel en efficiënt mogelijk in te vullen, niet meer dan een kruisje bij elke waargenomen auteur, zodat geen gevaar voor schrijfkramp ontstaat. Van de auteurs hoeft de leerling niet meer te zien dan het naambordje onder of naast de afbeelding en daarmee zal in de belichting rekening worden gehouden. Zodra de scorelijsten zijn ingevuld kan het feest beginnen.

Dan breekt voor de scholier de tijd aan voor de eigen creativiteit. Gedempt licht kan aan het krijgertje en verstoppertje spelen rondom de vitrines een romantische gloed verlenen en de daarbij geslaakte kreten zullen zijn als de oerschreeuw waarin de beschadigde mens opnieuw wordt geboren.

Scholieren enerzijds, en anderzijds hun waardige tegenspelers – de jeugdige literatoren die, ternauwernood bekomen van de roes van hun debuut, de vitrine ingejaagd worden. Disco-achtige lichtsignalen verlenen het individu de bonte kleuren waarop de kijker zich blind kan staren.

Voor de oudere schrijvers heeft mijn droom een waardige plaats ingeruimd: zij hangen als uit karton gesneden figuren aan katrollen aan het plafond vanwaar ze een enkele maal op verzoek worden neergelaten. Om zich te profileren begroet de jongere generatie haar geplette voorgangers met een spreekkoor: cadaver, cadaver, en kiest, tijdens de najaarsaanbieding, het Cadaver van het Jaar op wiens schedel zijn eigen as zal worden uitgestrooid. Eenmaal per jaar wordt iedere schrijver zorgvuldig afgestoft.

Hoeveel aardiger zou het niet zijn, wanneer bijvoorbeeld bibliotheken het werk van het letterkundig museum zouden overnemen. Een tentoonstelling als die van Henriëtte van Eyk in de Openbare Bibliotheek toont de overbodigheid aan van een museum dat tot voor kort tenminste een waardevolle opslagplaats was van het geschreven manuscript waaraan je zoveel kon aflezen betreffende de schrijver. Binnenkort zal dat manuscript verdwijnen. We leven in de tijd van de uitdraai: binnenkort bestaat zelfs het handschrift niet meer.

‘In dreams begin responsibilities’ droomde Delmore Schwartz en aan die verantwoordelijkheden ontsproot dit discussiestuk. Aanvullende ideeën graag na de pieptoon.

Chantal van Dam
Gracias a la vida
Een correspondentie in ansichtkaarten

chantal van dam (1951) is bioloog en schrijfster. Ze werkt als kennisadviseur bij de rijksoverheid en publiceerde de novelle Het Maggischip en de romans Familieberichten en De lucht van zout en teer.

Lang geleden schreef ik columns voor het Amsterdamse universiteitsblad Folia Civitatis. Ins Blaue hinein leek het soms, want ik woonde in Maastricht en had verder niets met de universiteit van doen. Des te aardiger was het om een kaartje van Mollie Romijn Meijer te krijgen die ook namens Henk liet weten dat ze die columns met plezier lazen. Bij een borrel van het blad maakte ik kennis met Henk en raakten we in gesprek. Na afloop gaf hij me zijn visitekaartje. Mocht ik weer eens in Amsterdam zijn, dan was ik welkom. Ik stuurde hem een ansicht van de Maas en kreeg er een van een fonograaf terug, met de uitnodiging om te komen eten. Zo begon in 1986 de vriendschap en onze correspondentie per ansichtkaart, die ruim twintig jaar duurde en uiteindelijk twee schoenendozen zou beslaan; een met Henks kaarten en een met de mijne, die Mollie na Henks dood aan mij heeft overgedragen. De paar ontbrekende exemplaren hebben waarschijnlijk op een bureau of een schoorsteenmantel gestaan, zijn aan het zwerven geraakt en verdwenen. Er valt er bij mij nog weleens een uit een boek, zoals het meisje tussen de soldaten uit de serie Guerre Européenne de 1914-1915 (Édition patriotique) dat ik in Voyage au bout de la nuit had gestopt.

Als het niet voor dit themanummer was gevraagd, zou ik de correspondentie niet zo gauw herlezen hebben. Ik had dat niet nodig om me Henk voor de geest te halen en schrok terug voor een confrontatie met mijn vroegere ik. Waarom het verleden gaan oppoken? Een sluimerend gemis activeren en wie weet wat voor emoties ontketenen? Maar het viel mee. Toen ik eenmaal begon Henks hiërogliefenschrift opnieuw te ontcijferen – dat na zijn overstap op de vulpen van de Max Pam Award nog moeilijker leesbaar werd – leek het niet meer of ik de doos van Pandora had geopend, maar aan een spannende opgraving bezig was.

Vegetarische loempia

De kaarten stemden weemoedig door de gedetailleerde herinneringen die ze opriepen aan etentjes, literaire avonden, muziekuitvoeringen, boekenbals, maar ze zijn

ook vermakelijk en opwekkend. Henk rijst er zeer herkenbaar uit op. ‘Zondagmiddag was ik bij de jazz in de Plantage – mijn oude kennis Johnny Engels speelde er erg goed, en na afloop hebben we gepraat over bomaanslagen en over het (mogelijke) leven na de dood. Daarna vertelde pianist Rob van Bavel een grap over condooms en daarna bestelde John een vegetarische loempia – van zo’n dag kun je niet zeggen dat hij verloren moeite was.’ Op de andere kant staat een tekening van Rodin, die geen verband houdt met de tekst. Een enkele keer illustreerde het plaatje een anekdote of lokte het juist een verhaal uit, maar meestal was dat niet het geval. De afbeeldingen deden er wel toe; het werd een kunst om steeds iets treffends te vinden. In de buurt van Le Roc, waar Henk en Mollie de zomermaanden doorbrachten, viel dat niet altijd mee. ‘Mijn kaartenarchief loopt een beetje op zijn laatste benen en laat zich hier niet makkelijk aanvullen, behalve met boeren die soep uit hun bord drinken nadat ze er wijn bij hebben gedaan – een goede gewoonte die ik je kan aanbevelen’.

Bleef het eerst bij een enkele kaart over en weer, in de jaren negentig, toen ik allang weer in Amsterdam woonde, kwam de correspondentie flink op gang en was één kaart niet meer toereikend voor wat er over en weer te vertellen viel. We hadden op briefpapier kunnen overschakelen – en zo nu en dan slipte er wel eens een brief tussendoor, later bij hoge uitzondering een e-mail -, maar zijn de grenzen van het genre geleidelijk gaan verleggen. We zochten het in meer kaarten tegelijk, tot een stuk of zes per keer, volgeschreven en in een enveloppe verstuurd. De frequentie wisselde nogal en eerst op antwoord wachten hoefde niet, waardoor het geregeld voorkwam dat zendingen niet op elkaar aansloten. ‘Ja, die elkaar kruisende brieven hebben een heel eigen esthetiek, zoals die kegelachtige lichamen die jongleurs opwerpen en laten rondslingeren en tenslotte weer opvangen zonder dat er iets ergs is gebeurd. Aan je mooie zeehondjes kon ik zien dat mijn hermelijn zijn bestemming nog niet had bereikt.’

De correspondentie liet veel ongenoemd, want de vriendschap was niet van dien aard dat we hartsgeheimen of andere intimiteiten uitwisselden, maar geeft achteraf wel een beeld van wat ik in die twintig jaar van mijn leven heb gedaan. Voor een slordig gedocumenteerd persoon als ik is de gescande versie zelfs een beknopt naslagwerk. En wat er niet staat wordt door de faits divers mee opgeroepen met dezelfde geheimzinnige kracht als van kiekjes in een fotoalbum uitgaat.

Bepaalde onderwerpen komen herhaaldelijk terug, zoals de jaarlijkse verhuizing van Amsterdam naar Le Roc en omgekeerd, die Henk danig op de zenuwen werkte: ‘Meer dan een week voor ons vertrek leef ik altijd in onvrede met mezelf en de rest van de wereld – te weinig tijd om iets te beginnen, te chaotisch om niet veel tijd te verknoeien.’

‘Als ik zo alles in de gang zie staan denk ik je moet eigenlijk alles dubbel nemen, maar als je dat doet besta je waarschijnlijk ook maar voor de helft en bovendien roest het dan aan twee kanten.’

Dieren zijn nog zo’n onderwerp. Egels, vossen, genetkatten, roodborstjes, apen, krokodillen, aan sherry verslaafde muizen, poesvriendelijke honden, een verwaarloosde sint-bernard waar Henk en Mollie een goed tehuis voor vinden en vooral het wel en wee van onze eigen huisdieren en hoe dat het dagelijks leven beïnvloedt. Wanneer een van zijn honden aan een hartkwaal blijkt te lijden schrijft Henk: ‘Repos, repos, zegt de dierenarts, maar ze moet toch ook nog een beetje plezier hebben? Daarom heb ik haar gister haar favoriete wandeling naar de grote tuin gegeven, waar ze in het droge gras kan rollen en achter een stokje aanhobbelen.

Daarna heb ik haar naar huis gedragen uitgaande van het idee dat de weg terug zelden opfrissend is en dat de bespaarde energie een extra wandeling kan betekenen. En daarbij probeert Meulenhoff me aan te zetten om een roman te schrijven, vanwege het succes van Leuk dat je etc., zodat ik wel eens verlang naar een hond die een volgende alinea bedenkt uit dank voor bewezen diensten.’

Roddel en achterklap

Vaak ging het over literatuur en wat daar zoal mee samenhangt, variërend van ervaringen met het Fonds voor de Letteren tot avondjes van de slaa, uitgevers, redacteuren en recensenten. Ja, veel roddel en achterklap: ‘Wil je een lidmaat worden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde? In dat geval kan ik je als kandidaat opgeven. Het is een snobistische Leidse club van doorbakken snuffelaars, dat denk ik tenminste, want ik ben nooit op een vergadering geweest.’

Henk en Mollie stopten mij al bij het eerste bezoek een paar boeken toe en attendeerden mij sindsdien op schrijvers die ze de moeite waard vonden. Ik betwijfel of ik anders de verhalen van William Trevor had ontdekt, kennis had gemaakt met de columns van Lewis Thomas en Garrison Keillor of mij vele treinreizen lang in hun bloemlezing van Engelstalige poëzie had verdiept. Romans die ik nu zelf van harte aanbeveel – The enigma of arrival van V.S. Naipaul, Author, author van David Lodge – waren me waarschijnlijk ontgaan, als ik niet door hen was getipt. Henk schreef me wat hij en Mollie aan het lezen waren en omgekeerd hoorden zij graag van mij waar ik enthousiast over was. Er vielen uiteraard ook boeken tegen en sommige schrijvers konden eigenlijk helemaal niet door de beugel. Dan meldde Henk bijvoorbeeld: ‘Ik heb Anna Enquists boekenweekgeschenk gelezen en was werkelijk geshockeerd hoe slecht dat is (ik geloof dat ik zo hevig schreef toen ik zeventien was). Jammer – haar gedichten zijn mooi en ik mag haar graag.’ Of: ‘Het valt me altijd op als er geen ritme is. Maarten ’t Harts houten Klaas-proza verbaasde me altijd. Tot Dorinde van Oort me vertelde dat hij Bach heel onritmisch speelt (terwijl Bach praktisch jazz is, als je even luistert).’ Na een telefoongesprek met een bevriende musicus: ‘We hebben samen besloten dat Mulisch na zijn dood niet meer gelezen zal worden.’

Hij nam als hij in Amsterdam was volop deel aan het literaire leven en kende veel schrijvers persoonlijk. Met Han Voskuil was hij lang en goed bevriend. In het begin van de jaren zestig had hij Geert van Oorschot warm gemaakt voor Bij nader inzien, vertelde hij eens. Hij gaf me het boek cadeau, in de oorspronkelijke uitgave, als tegenwicht tegen de gelijknamige televisieserie, zodat ik mij ervan kon overtuigen hoe ver het origineel boven de platte bewerking van Blokker en De Winter uitstak. Een paar jaar later zou het tussen hem en Voskuil tot een pijnlijke breuk komen. Wanneer deel 1 van Het Bureau op stapel staat schrijft hij over Voskuil: ‘Hij was hier even – deed denken aan een verloren slaapwandelaar -, denkend aan zijn interview waarvoor hij een taperecorder kwam lenen (hij wil weten wat hij gezegd heeft, op

basis van onafhankelijkheid!)’ Anderhalf jaar daarna: ‘Ik verbaas me er nog steeds over hoe hij is veranderd, nu hij bekend is geworden – hoe hij een volledig ander persoon is geworden dan de morele veldheer onder wie ik vijfenveertig jaar braaf mijn soldatenpak droeg. Hij heeft zijn standpunt veranderd, schreef hij me nog, voordat we het punt hadden bereikt dat we elkaar niet meer schrijven, maar als standpunten zich zo laten veranderen, kun je ze beter niet in je huishouden toelaten.’ Hij moet dat als verraad hebben gevoeld, wat hem ook na jaren nog dwarszit en bitter commentaar ontlokt. ‘Heb je gezien dat je een Voskuil cadeau krijgt bij aankoop van een reisgids van Dominicus. Dat is de Voskuil die mij een halve eeuw geleden waarschuwde tegen de gevaren van de populariteit!’

Ik beweerde eens in een stukje dat de meeste ruzies na tien jaar achterhaald zijn, als ze al niet volstrekt belachelijk zijn geworden. ‘Ja, is dat zo, mmm,’ zei hij toen, ‘maar ik denk toch niet dat het tussen Han Voskuil en mij nog goed komt.’

Bij verschijning van weer een deel van Het Bureau: ‘Ik voel me door die boeken verpletterd. Ik zal het niet kopen.’

Buitenboordhoofdstukken

Over zijn eigen proza was hij zeker in het begin niet erg mededeelzaam. Hij deed het me liever cadeau wanneer het in druk was verschenen: nummers van Maatstaf en De Tweede Ronde, de romans en verhalenbundels die bij Meulenhoff en Augustus uitkwamen, wonderlijke gelegenheidsuitgaven – het relatiegeschenk van een deurenfabrikant -, een libretto en diverse andere speciale publicaties. Bij elkaar een overweldigende productie en dat terwijl hij niet bepaald het leven van een kluizenaar leidde. Hij begreep dat ik door mijn baan slecht tot schrijven kwam – en met mijn frustratie daarover heb ik menige ansicht gevuld -, maar vond de blokkades die ik zelf opwierp te vermijden. ‘Als je ergens een beetje vastzit, kun je dan niet doorgaan met een ander hoofdstuk? Ik geloof erg in doorgaan. De leemtes kun je altijd later invullen, als je het gevoel hebt dat het boek er toch wel komt: stil blijven staan bij iets wat traineert maakt het traineren alleen erger.’ Toch ging het schrijven hem ook niet altijd gemakkelijk af, kostte de compositie hem hoofdbrekens of bezorgde een eerste versie – ‘wat een troep’ – hem een migraineaanval. ‘Als troost herinner ik me dan weer wat Malamud me eens zei: I used to get so depressed by my first versions. Daarom perfectioneerde hij elke bladzij voordat hij aan de volgende begon – ook weer lang niet helemaal natuurlijk – wat klopt er ooit precies van wat je zegt?’

De ‘troep’ slaat op de eerste versie van Oprechter trouw, waar hij wel wat meer over kwijt wil. ‘Eigenlijk voor het eerst had ik bij dit boek geen duidelijk idee wat het thema was. Het is me bij het schrijven steeds duidelijker geworden – twee mensen die een jaar of dertig geleden zijn gescheiden na een bewogen huwelijk + gezin, en die elkaar dagelijks voor de voeten blijven lopen. Wat ze samenhoudt/ bindt wil ik niet afzonderlijk vertellen – ik wil laten zien dat het zo is, in scènes – over die scènes maak ik me geen zorgen, wel over het geheel. Ik hoop dat het niet te fragmentarisch wordt. Een beetje rommelig mag wel, omdat het gaat over rommelige mensen.’

De hoofdpersonen Barend en Hetty Fijnvandraat zijn herkenbaar naar de exen Morriën gemodelleerd, maar je zoekt vergeefs naar een alter ego van Henk. ‘Echt Hitchcock-achtig kom ik niet voor, niet fotografisch precies, ik ben meer overal en nergens, zoals wij het vroeger zeiden.’ Zijn roman is ‘zo min mogelijk autobiografisch’.

Zijn verhalen zijn vaak uit het leven gegrepen, maar moeten niet al te letterlijk worden genomen. ‘Ko Koomen vroeg of dat “nou allemaal” echt was gebeurd en ik heb op zo’n vraag zelden een snedig antwoord. Het best zou zijn: een beetje ja, een beetje nee, of nog bruisender ik weet het niet meer.’

Een enkele keer heb ik achteraf de oorsprong van een verhaal in de correspondentie teruggevonden. De Canadese oorlogsveteraan die in mei 2000 bij Henk en Mollie te gast was om de herdenking van 55 jaar bevrijding bij te wonen, is later haarscherp in ‘Ralph’ geportretteerd. Er staan fraaie anekdotes tegenover die het niet tot fictie hebben gebracht, hoewel ze ervoor geknipt lijken, zoals een hilarisch

optreden van Henk als mystery guest. Mogelijk duiken ze nog eens in ruwe of bewerkte vorm tussen zijn papieren op; hij was geloof ik zuinig op zijn materiaal. Na de publicatie van Oprechter trouw schrijft hij: ‘Afgezien van wat nu gedrukt is, heb ik nog zoveel ongebruikte aantekeningen – allemaal op afgescheurde kalenderblaadjes – elke verbruikte dag boordevol geschreven: ik durf ze niet meer terug te lezen – buitenboordhoofdstukken, misschien voor later. Om iets anders mee van wal te duwen.’

Er zijn daarna nog een libretto, losse verhalen en drie boeken van hem verschenen, de postume bundel Vanuit mijn raam gezien niet meegerekend. Als hij af en toe dacht ‘zo’n vijftig jaar schrijverschap is misschien ook een goede gelegenheid om een punt te zetten’, dan lag dat aan zijn slechte conditie. Toen ik hem leerde kennen was hij een kwieke vijftiger die hooguit eens van zijn fiets viel na een begeesterende jazzavond, maar verder niets mankeerde, voor zover ik dat tenminste kon beoordelen. De laatste jaren ondervond hij de lasten van het ouder worden, in zijn geval behalve fysieke slijtage een allengs meer haperende gezondheid. Hij bracht er in steeds alarmerender understatements verslag van uit.

‘Ik probeer pijnstillend te denken: een nieuwe methode waarmee ik pols, rug (nogal aanhoudende spit) en knie om de tuin wil leiden.’

‘Ik maak me zorgen over volgende week, want ik moet 3 lezingen geven en als ik op het ogenblik een kwartier met iemand een beetje geconcentreerd praat moet ik me een poosje aan de tafel vasthouden om niet van mijn stoel te vallen. Maar de artsen hebben me niet aangeraden om alles af te zeggen, dus ik hoop ook dat we gewoon naar het boekenbal kunnen – ik ben dan misschien alleen niet zo beweeglijk als ik zou willen zijn.’

‘Overigens bereik je met zulke benauwdheden wat je met verhalen niet bereikt – twee mensen op een hoge trap in de metro van Parijs spraken Mollie aan toen ik gekromd over de leuning moest wachten – maar de vergelijking gaat erg mank, geloof ik.’

Dat herlezend herinner ik me hoe we gearmd de hoge toegangsbrug van het Muziekgebouw aan het IJ beklommen en ik mijn hart vasthield voor dat ritmisch gestoorde hart van hem, maar het liep goed af, met de nodige adempauzes, en de afdaling binnenin het gebouw kostte hem minder moeite. Nadat Mollie en hij definitief naar Frankrijk waren verhuisd zag ik hen met grote tussenpozen bij een van hun korte bezoeken aan Amsterdam. Soms leek het dan opeens weer beter met hem te gaan. Hij liet zich bovendien niet door zijn gebreken ringeloren, zag er geen been in om met gitaar en al in de trein te stappen voor een interview en een jazzsessie in Amsterdam en hield er een druk sociaal leven op na waar een gezond mens al moe van zou worden. Ik heb nooit eerder iemand meegemaakt die tegelijkertijd zo krakkemikkig en zo ondernemend was, die het leven ten volle wilde leven en gretig inging op wat het hem nog bood. Of grétig? Dánkbaar zou ik zeggen als het niet zo’n akelig vrome nagalm had. Ik meende mij te herinneren dat hij dat

woord zelf had gebruikt, als reactie op de lof die zijn laatste roman Verhoudingen was toegezwaaid, zelfs door Arie Storm, maar het bleek anders te zijn. Het woord was blíj. ‘Overigens ben ik blij met de vriendelijke dingen die mensen over mijn boek zeggen. Als je wist hoeveel aarzeling er schuilgaat achter al die woorden.’

Op 26 december 2007 schrijft hij over een bezoek aan de door Molly en hem geredde sint-bernard, die het bij zijn nieuwe bazen uitstekend maakt. Dit in tegenstelling tot een manisch-depressieve vriendin die in Eindhoven rondspookt, omdat de Riagg – een instelling waar hij toch al weinig fiducie in heeft – niet bij machte is haar voor ieders bestwil vast te houden. Hij is moe, maar dat is beter dan pijn hebben en verder wil hij niet klagen. ‘We hebben de kerst gevierd bij een Schotse weduwe die acht mensen had uitgenodigd die wij niet kenden – een hachelijke onderneming voor mij met mijn permanent van streek zijnde maag en mijn slechte lopen – maar het waren aardige mensen zodat het enige grote probleem een trapje zonder leuningen was.’

Vergeleken met eerdere berichten klinkt het betrekkelijk onschuldig, ach een trapje, maar dan weet ik nog niet dat deze drie ansichtkaarten de laatste zullen zijn. Op de andere kant: een schrijnend tafereeltje van Peter van Straaten, een winters stadsgezicht van fotograaf Bernard Eilers en een close-up van een grammofoonplaat van het label Decca, met ‘We’ll meet again’, het optimistische afscheidslied waarmee soldaten in de Tweede Wereldoorlog naar het front vertrokken. Je zou daar een teken in kunnen zien, een boodschap, een diepere zin, maar Henk hield niet zo van geduid en zou er de spot mee hebben gedreven. De voorspelling is wel heel snel uitgekomen. In januari 2008 heb ik Henk thuis in Souillac opgezocht en voor de laatste keer gesproken.

Ik kies een ander afscheidslied. Van de bandjes en cd’s die ik in de loop der jaren van hem heb gekregen is de cd van Mercedes Sosa mij het dierbaarst. Ik speel een lied dat zij zingt voor hem af, ‘Gracias a la vida’, met dank aan het leven voor onze vriendschap.

Maarten Asscher
Daar zijn ze weer
Over De Amerikaantjes van Henk Romijn Meijer

maarten asscher (1957) is directeur van de Athenaeum Boekhandel in Amsterdam. Hij publiceerde een roman, verhalen, essays, columns en poëzievertalingen. Van 1980 tot 1998 was hij werkzaam bij uitgeverij J.M. Meulenhoff.

Het werk van Henk Romijn Meijer biedt mooi bewijsmateriaal voor de stelling dat een echte schrijver, een schrijver in hart en nieren, aan bijna niets genoeg heeft om een hele literaire wereld te creëren. Nadat zijn vrouw Elizabeth Mollison en hij in het jaar 1964 in het Dordogne-dorpje Le Roc een huis hadden gekocht, hield de schrijver – tot zijn overlijden in 2008 – daar jaarlijks gedurende kortere of langere tijd verblijf. In al die vierenveertig jaar is er bij mijn weten ter plekke niets belangrijks voorgevallen. Ik heb er tenminste nooit iets over in de krant gelezen. De laatste opzienbarende gebeurtenis uit die streek was volgens mij de gifmoord in 1874 die de basis vormde voor Romijn Meijers meesterlijke ‘historische thriller’ Mijn naam is Garrigue uit 1983. Voor het overige kan de geschiedenis van dit tweehonderd zielen tellende dorpje in het Département Lot op het eerste gezicht als verwaarloosbaar worden betiteld, een onaanzienlijke uitsnede uit het voortkabbelende Franse plattelandsleven dat louter uit de gewone dagelijkse dingen bestaat. Om die reden moet je als schrijver en als lezer ook niet op het eerste gezicht afgaan. Dat veronderstelt evenwel dat je gezegend bent met het tweede gezicht. En dat tweede gezicht is een talent dat Romijn Meijer in grote mate bezat; een sterk ontwikkeld en gedetailleerd waarnemings- en inlevingsvermogen, waarmee hij van alle kleine gebeurtenissen op die nauwelijks zeven vierkante kilometer in de buurt van Souillac, een rijkelijk gevuld universum wist te maken. Die geobserveerde alledaagsheid komt des te levendiger bij de lezer over dankzij Romijn Meijers talent voor het weergeven van dialogen en van de woordeloze onderlinge wisselwerking tussen zijn personages. Te midden van de talloze verhalen die hij in Le Roc situeerde of die daar hun oorspronkelijke basis in de werkelijkheid vonden, vormt zijn in 1989 verschenen novelle De Amerikaantjes van die kwaliteiten een goed voorbeeld.

Daar zijn ze weer

In een schaars moment van luciditeit verklaart de opvliegende en gierige mannelij-

ke hoofdpersoon van De Amerikaantjes, Tony Hunter, tijdens een voor hem en zijn vrouw Nancy zeldzame boswandeling: ‘Je zou eigenlijk een hele dag naar zo’n vierkante meter grond moeten kijken, alles bestuderen wat er te zien is’ (p. 54). Binnen de context van de novelle verraadt Tony met zijn uitspraak dat hij de zoon is van een vroegere Harvard-professor in de botanie, maar tegelijkertijd formuleert Romijn Meijer hier – bewust of onbewust – de methode, een combinatie van diepe belangstelling en eindeloos geduld, waarmee hij zelf gedurende meer dan een halve eeuw de vierkante meter die Le Roc heet, heeft bestudeerd en beschreven. Toch voldoet voor het schrijverschap van Romijn Meijer de metafoor van de biowetenschapper die de natuur bestudeert ook weer niet, als het erom gaat zijn houding ten opzichte van de werkelijkheid te karakteriseren. Want het klinkt misschien eenvoudig: ‘de wereld beschrijven’, maar de vraag is: hoe gaat een schrijver daarbij te werk? Welk standpunt kiest hij? Wat vermeldt hij wel en wat laat hij aan de fantasie van de lezer over?

Wat om te beginnen opvalt bij herlezing van De Amerikaantjes is dat Romijn Meijer het dorp dat het toneel van de handeling vormt, in het boek La Coutonnade genoemd, nergens als zodanig beschrijft. Zo goed als alle ‘couleur locale’ berust, en dat met minimale middelen, op suggestie. Het decor is volstrekt ondergeschikt aan de personages. Meteen in de eerste zin worden ‘de Amerikaantjes’ ten tonele gevoerd, snuffelend op de markt in de nabijgelegen stad (p. 7):

Daar heb je ze dan, de Amerikaantjes, daar zijn ze dan weer, in de volte van de markt waar zo zelden Amerikaantjes worden gezien of gehoord, schouder aan schouder, wang aan wang (cheek to cheek), onafscheidelijk verdiept in de prijzen, zoals we ze kennen, al jaren.

Kenmerkend voor de verteltrant van Romijn Meijer is vervolgens dat deze tournure, met onderbreking van steeds weer nieuwe kleine belevenissen en opgehaalde herinneringen aan de sinds lang bestaande, maar inmiddels nogal verzuurde vriendschap, nog vier keer wordt herhaald: ‘Nancy en Tony, ze zijn er weer’ (p. 14), ‘We hebben ze gezien…’ (p. 23), ‘Ze waren er dus weer…’ (p. 38) en ‘Dus zijn ze er weer…’ (p. 67). Wie deze wijze van omcirkelend, snuffelend, drentelend omsingelen van het basisgegeven van een verhaal zou willen karakteriseren komt onherroepelijk uit hetzij bij een hond, hetzij bij een jazzimprovisatie. In elk geval, zo leren beide vergelijkingen, gaat het hier om een natuurlijk, organisch, schijnbaar ongepland procédé, waarmee een rasverteller verkennenderwijs speelt met zijn onderwerp, erachteraan rent, weer terugholt, een nieuwe variatie inzet, zich plotseling iets herinnert en vervolgens weer overnieuw begint en iets anders probeert. Een geoefende achteloosheid die een perfecte beheersing van het metier verraadt.

Verbond tussen schrijver en lezer

Het tweede dat bij de opening van De Amerikaantjes onmiddellijk treft is het gebruik van de eerste persoon meervoud: ‘zoals we [mijn cursivering, ma] ze kennen’. Die ‘we’ blijft de hele novelle door de vertelinstantie, en het is de vraag wie die ‘we’ eigenlijk zijn. De schrijver en zijn echtgenote, moet als antwoord zeker goed gerekend worden, maar dat antwoord verwijst eerder naar de buitenliteraire biografische details van de auteur dan naar de vertelling zelf, waarin die echtgenote geen zelfstandige rol speelt. Een tweede antwoord is dan ook eigenlijk intrigerender: die ‘we’ dat zijn de schrijver en de lezer samen. Het verbond tussen schrijver en lezer – door literatuurwetenschappers met een in juridisch opzicht twijfelachtige term wel als ‘contract’ aangeduid – wordt hier meteen in de eerste zin gesmeed. De lezer staat vanaf dat moment aan de kant van de schrijver, in zijn interpretatie van de tanende vriendschap met het Amerikaanse echtpaar dat de focus van deze novelle vormt: operazangeres-op-haar-retour Nancy en haar tweede echtgenoot Tony Hunter.

De oorsprong van die vriendschap gaat zo’n twintig jaar terug, toen de ‘Amerikaantjes’ in Amsterdam als logees onderdak vonden bij de verteller en zijn echtgenote. Sindsdien is de band alleen maar nauwer geworden, vooral toen Tony (‘Tony needs a project’) en Nancy in hetzelfde Franse dorpje waar de verteller en zijn vrouw een huis bezitten, zonodig (en dus voor te veel geld) ook een pied à terre moesten kopen. Vanaf dat moment is de vriendschapsband dermate nauw geworden, dat hij bepaald is gaan knellen. Alle kleine en grote merkwaardigheden, hob-

by’s, gevoeligheden, afwijkingen, slechte eigenschappen, successen en – vooral – mislukkingen van deze Amerikaantjes worden als variaties op het thema ‘vriendschap’ virtuoos in de vertelling verwerkt. Eigenlijk zou ik moeten zeggen: aan de lezer doorverteld, want wat Romijn Meijer in deze novelle in feite doet is onder één hoedje spelen met de lezer en hem schaamteloos deelgenoot maken van alles wat er over Nancy en Tony te vertellen valt. ‘Wat een kwaad spreken de mensen toch van elkaar’ roept de verteller op p. 81 uit, en die gemaakt-verraste uitroep verwoordt de vileine ondertoon van het hele verhaal.

Dat De Amerikaantjes ondanks alle zuur, valsheid en venijn tegelijkertijd zo’n amusant verhaal is, is te danken aan de klaterend heldere en de bij vlagen humoristische stijl van Romijn Meijer. Zijn beschrijving van de manier waarop Amerikanen in Europa in de culturele val kunnen lopen, lijkt soms een slapstickversie van de manier waarop Henry James deze kloof een eeuw eerder in kaart bracht. Neem de volgende passage op p. 12 van De Amerikaanges:

‘En kunnen jullie me iets vertellen,’ doorbrak Tony haar [Nancy’s, ma] lach, ‘kunnen jullie me vertellen,’ ratelde hij, ‘weten jullie wat dat betekent als iemand in de pot van de wc een fonteintje heeft dat je vanonder nat sproeit, ha ha ha!!! Weten jullie wat daarvan de betekenis is?’ De lach vergleed tot een schater dat een snerpend kwaken tot gevolg had waarvan Nancy buiten zichzelf raakte. We gingen samen wat drinken om weer op krachten te komen.

Het stemgeluid van Nancy en vooral haar wijze van lachen (‘Nancy slaakte een jodel’) alsook de huwelijkse interactie met Tony worden door de auteur dermate veelzijdig en expressief beschreven, dat de rolverdeling bij de opeenvolgende ontmoetingen en gezamenlijke belevenissen gaandeweg een onverwisselbare herkenbaarheid krijgt. Hetzelfde geldt voor de drammerige en hebberige gewoonten van manlief Tony, wiens ene obsessie (het verzamelen van oude broodroosters) in zijn extremiteit nog hardnekkiger is dan de andere (het verbruiken van zo min mogelijk gas en elektra).

Het genot van kwaadspreken

‘Waarom vertellen we dit allemaal zo uitvoerig?’ zo vraagt de verteller zich – opnieuw in de eerste persoon meervoud – halverwege de novelle af. Het antwoord dat er onmiddellijk op volgt luidt: ‘Dat het als voorbeeld kan dienen, misschien, een voorbeeld van hoe het leven verloopt.’ (p. 38) Dat is een even meesterlijke als kenmerkende tussenwerping in het verhaal, want het is precies wat deze novelle van nauwelijks tachtig bladzijden ons voorschotelt: op de schaal van een onooglijk Frans dorpje wordt ons een reeks ogenschijnlijk onbelangrijke incidenten gepresenteerd in de vriendschap tussen een Amerikaans en een Nederlands echtpaar. Maar daarbovenuit is De Amerikaantjes een traktaat in de vorm van een vertelling over de kleingeestigheid van de mens, over het schijngeluk van vriendschap, over het heerlijke genot dat schuilgaat in het kwaadspreken over andere mensen.

Misschien, zo suggereert deze herlezing van De Amerikaantjes, is alle literaire fictie wel een hogere vorm van roddel, waarbij de schrijver de lezer in vertrouwen neemt om hem deelgenoot te maken van het karakter en de levensloop van mensen die op het eerste gezicht verzonnen lijken, maar die je – als je met het tweede gezicht begiftigd bent – elke dag kunt zien rondlopen.

De zender Cultura 24 (www.cultura24.nl) zendt op 6 september om 8 uur ’s avonds de documentaire Henk Romijn Meijer: een schrijversportret uit (herhalingen in de week daarna). Programmamaakster Jacinta Holtslag zocht enkele weken voor zijn overlijden in 2008 de schrijver op in zijn huis in Frankrijk en hield, naar later bleek, het laatste interview met Henk Romijn Meijer.

Peter Verstegen
Hondsdagen in perspectief

peter verstegen (1938) is vertaler en redacteur van Kort Verhaal (sinds vorig jaar de opvolger van De Tweede Ronde).

Toen Marko Fondse en ik De Tweede Ronde oprichtten, in 1980, stond eigenlijk vast dat Henk Romijn Meijer tot de medewerkers zou gaan behoren. Ik had hem voor het eerst ontmoet in juni 1968, toen hij kennismaakte met de eerste lichting juist afgestudeerde studenten van het Instituut voor Vertaalkunde (van wie ik er een was). Dat illustere groepje had de colleges vertalen Nederlands-Engels gevolgd van zijn vrouw Elizabeth Mollison, die we van die dag af Molly mochten noemen. Ik was onder de indruk van zijn jongensachtigheid en zijn lengte, waar hij zich in later jaren veel minder door onderscheidde. Toen het gesprek op zijn schrijverschap kwam, deed hij wegwuivend, wees op de geringe oplage van zijn boeken en informeerde langs de neus weg of iemand iets van hem gelezen had. Ik kon de titel noemen van zijn essaybundel Naakt twaalfuurtje dat ik bij De Slegte had kunnen kopen en met smaak gelezen had. Dit was het begin van een mooie band die extra werd aangehaald toen ik Molly’s collega was geworden.

 

Na het optikken van bovenstaande alinea ben ik in de rij van anderhalve meter Tweede Rondes gaan opzoeken wanneer Henk Romijn Meijer voor de eerste keer in De Tweede Ronde had gestaan. Toen ik jaargang na jaargang checkte zonder zijn naam te vinden, begon me dat te verbazen. Hij zat in de jaren tachtig misschien nog vast aan Tirade, maar hij was toch gebrouilleerd geraakt met de oude Geert. Wanneer? Zoiets staat misschien in het Brievenboek van G.A. van Oorschot, dat ik natuurlijk niet vinden kan. Op Google vind ik een stuk van Max Pam waaruit blijkt dat hij vanaf ’83 niet meer uitgaf bij Van Oorschot, maar dat hoeft geen verband te houden. Het bleek intussen dat zijn eerste verhaal in ons blad pas dateerde van Zomer 1996, en dat was het verhaal waar we bijna om gebroken hadden!

Het was een vrij kort verhaal, maar vintage Henk Romijn Meijer. Er is een groot feest aan huis geweest bij de verteller en zijn vrouw, want ‘In geen tijden mensen gezien’. Bij de vele gasten zijn nogal wat jazzmusici, zoals te verwachten. Alles wordt verteld als terugblik, nadat de gastheer en -vrouw de volgende dag laat zijn opgestaan. Ze openen de tuindeuren, om met Jelly Roll Morton te spreken: to let the

foul air out. Ze praten wat na, onder meer over twee gasten, de ‘geblondeerde bassist Ruud’ en de ‘toonaangevende keyboardspeler Nico wegdromend in een lage stoel terwijl zijn hoofd geleidelijk aanliep tot een rood zo intens dat het zich met geen ander rood meer liet vergelijken.’ Over Nico staat vervolgens: ‘Nico de keyboardspeler, Nico de knoeier. We zeiden iets over zijn zwaarbelaste asbak en gaven de tafel eromheen een snelle veeg om wat het ook was dat daar terechtgekomen was bij de as te schuiven. Daarna de tuin in, waar we de inhoud van de asbak in een gebaar van gematigde weerzin aan de aarde toevertrouwden. Al Nico’s goede voornemens onder de as bedolven.’

Nico heeft namelijk zwaar zitten blowen, overigens niet als enige: ‘alle rokers in de [tuin]kamer waar iedereen zat in een verstild welbehagen dat in het kader van het feest was verkregen.’ De niet-rokers, lees niet-blowers, hadden zich namelijk verzameld in de keuken. Met de ‘snelle veeg’ om iets bij de as te schuiven en in de tuin te gooien wordt aangeduid dat bij die as in de tuin ook een hoeveelheid van het genotmiddel hasj is terechtgekomen. En de gevolgen blijven niet uit, want foxterriër Toby rent de tuin in en begint frenetiek in de as te snuffelen; kort daarop wordt ze – Toby is een wijfje – niet lekker en ligt voor pampus op haar zij, met een droge neus en geen enkele fut meer.

Over de rol van de hond bij Henk Romijn Meijer zou een sympathieke studie te schrijven zijn. Zeker de eigen honden stonden hoger in aanzien dan de meeste medemensen. Toby lijkt plotseling oud en ziek. Er dreigt een calamiteit. Het echtpaar begint zich echt zorgen te maken als Toby niet reageert op ‘het magische woord walk’. Het is ook nog weekend, de eigen dierenarts is niet beschikbaar. Een waarnemer wordt gevonden die het dier rectaal wil temperaturen, waarop Toby gaat krijsen, zodat de verteller verzucht: ‘wat had haar darm zo stukgemaakt dat ze zo godverlaten moest krijsen van de pijn?’ De lezer moet begrijpen dat het komt omdat Toby een stukje hasj heeft opgegeten.

Toby krijgt een injectie en of het dáár nu aan ligt of aan haar eigen recuperatievermogen, ze is dezelfde avond alweer de oude en ‘schrokte […] haar eten gulzig en luide boerend naar binnen, om de achterstand in te halen. En de volgende dag was er geen spoor meer van haar geheimzinnige kwelling.’

Dit verhaal is natuurlijk niet af. Die uitgebreide beschrijving van Nico in het begin moet tot iets leiden. En inderdaad belt Nico maandagmorgen op; hij spreekt zijn dank uit voor ‘het bewustzijnsverruimende feest’, maar: ‘hadden we op de tafel in de tuinkamer niet een bruin blokje gevonden?’ Als de verteller zegt dat alle rommel is weggegooid, wordt dat niet geaccepteerd. ‘De minzame Nico, nu ontpopte hij zich als een drammer. “Een donkerbruin vierkant blokje,” zei hij, “het moet op de tafel in de buurt van de asbak hebben gelegen.”’ Als dit niets oplevert, volgt nog: ‘“Het was mijn voorraad hasj voor de hele week,” zei hij gemelijk en noemde de prijs.’

Voor de minder opmerkzame lezer wordt dan de clou geopenbaard: Toby ‘die eerder in haar leven een buisje vol valium had leeg gegeten’ heeft het blokje hasj opgepeuzeld. De conclusie: ‘En we werden het met elkaar eens dat een weekvoorraad hasj of de prijs daarvan een redelijke strafmaat is voor een dierkwellende vorm van nalatigheid.’

 

De redactie van De Tweede Ronde, intussen versterkt met Ike Cialona, Wiebe Hogendoorn en Jos Versteegen, was blij met het verhaal dat verscheen in het Zomernummer 1996, en van toen af is Henk Romijn Meijer regelmatig verhalen blijven bijdragen. Ik weet niet meer hoe snel na inlevering, misschien wel bij inlevering, liet hij mij weten dat hij met Nico een portret van mij had geschetst. Maar geen nood, niemand zou me herkennen, want hij had een jazzmusicus van me gemaakt. De essentie van het verhaal was gebleven; ik was degene geweest die zijn hasj had laten liggen waar de hond zich bijna mee vergiftigd had en ik had daarna drammerig opgebeld met de vraag waar de dure hasj was gebleven. Dat herinnerden hij en Molly zich pertinent.

Wat kon ík mij herinneren van het feest waar de beschreven wantoestanden hadden plaatsgehad? Niet veel meer dan dat de oude schilder Willink en zijn fameuze Mathilde in een van haar Fong Leng-creaties juist weggingen toen wij met een groepje aankwamen. Ja, en dat er geblowd werd. Dat was toen vrij gangbaar op feestjes en daar deed ik van harte aan mee, met dit verschil dat ik een weedroker, geen hasjroker was. Dat heb ik Henk Romijn Meijer ook per brief gemeld, hoorde ik van Gerben Wynia, die de brief in het Letterkundig Museum had teruggevonden. Ik denk dat ik vooral kwaad was om de kwalificatie ‘knoeier’ van het personage Nico. De zaak is daarna blijkbaar mondeling afgehandeld, want een antwoord van hem heb ik niet kunnen terugvinden. Misschien is er door Molly bemiddeld.

Ik wist dat Henk Romijn Meijer een brouille méér of minder niet uit de weg ging. Met een paar goede tot zeer goede vrienden had hij gebroken, met de oude

Geert, niet definitief, definitief met bijvoorbeeld John Peereboom en de Voskuils. Dat Molly geen andere keus zou hebben gehad dan om mee te gaan in de brouille zal de doorslag hebben gegeven. Ik heb het erbij gelaten en we zijn er nooit op teruggekomen. Dat is wel gebeurd na de dood van Henk toen we bij Molly logeerden, afgelopen zomer. De directe aanleiding weet ik niet meer, maar zij gaf de geschiedenis als voorbeeld van mijn vergeetachtigheid en zei ongeveer: ‘Toen dacht je toch dat jij dat nooit geweest kon zijn?’

Maat het was amper een maand geleden dat ik de geschiedenis had opgehaald in Wijnlokaal Mulliner’s, in een gezelschap dat in wisselende samenstelling al bijeenkomt sinds 1980. Toen ik het verhaal had gedaan riep een collega-vertaalster schaterend uit: ‘Maar dat was ik!’ Zij had op het betreffende feest niet alleen een blokje hasj laten liggen, maar ook nog naderhand opgebeld of het misschien gevonden was. Ik zeg niet wie zij is, maar ze vertaalt onder de naam van een groot Duits dichter.

Toen ik dit aan Molly had verteld, zei ze: ‘Ja, ze wás er wel.’

 

I rest my case wat betreft de wonderbare spijziging van Toby. Interessant blijft de werking van Henks geest bij het concipiëren van dit verhaal. Natuurlijk was er wat tijd overheen gegaan. Voor zover ik het kan reconstrueren heeft het feest plaatsgehad in 1973 of ’74, dus hij schreef het ruim twintig jaar later. Hij heeft van een vrouw een man gemaakt en hij heeft een goede vriendin veranderd in een tamelijk hufterige kennis, bij dat alles overtuigd dat hij in essentie de echte feiten had gegeven.

Hij stond zijn bijdrage aan De Tweede Ronde af alsof hij wilde zeggen: ‘Hier heb je een verhaal van mij, als je maar wel weet hoe ik eigenlijk over je denk.’ Waar kan die rancune vandaan gekomen zijn? Toen Marko Fondse en ik De Tweede Ronde in 1980 oprichtten, hebben we een aantal auteurs een brief geschreven met de vraag of ze zouden willen meewerken. Ik stuurde de brief ook aan Henk Romijn Meijer, wat ik nog weet omdat ik de brief een half jaar later als onbestelbaar terugkreeg en heb bewaard; de Meijers zaten toen in de Verenigde Staten.

Het lijdt geen twijfel dat we Henks verhalen vanaf het begin enthousiast zouden hebben verwelkomd in De Tweede Ronde, maar ik heb hem kennelijk nooit durven of willen lastig vallen met een expliciet verzoek. Terwijl hij misschien heeft gedacht dat we hem niet wilden. Vanaf dat moment kan hij de herinnering aan het feest zijn gaan vervormen om zich een motief te verschaffen zelf niet te willen publiceren in De Tweede Ronde. Toen het kennelijk in 1996 wel tot een duidelijke uitnodiging was gekomen, heeft hij misschien geen bijdrage willen leveren zonder een beetje wraak te nemen. Het is maar een theorie.

Gerben Wynia
Een papieren zak vol lucifersdoosjes

In een column in NRC Handelsblad van 21 februari 2003, getiteld ‘Cultuurgoed lucifer’, wees H.J.A. Hofland bezorgd op ‘de langzame verdwijning’ van een van ‘de mooiste, bruikbaarste, tegelijkertijd gewoonste voorwerpen die de mens het grootste deel van zijn leven vergezelden’: het lucifersdoosje. Hij citeert Carnaval der burgers van Menno ter Braak waarin de aanblik van een lucifersdoosje een cruciale rol speelt en in het verlengde daarvan wijst hij erop dat W.F. Hermans deze passage ‘als een van de lichtpunten in Ter Braaks Verzameld Werk’ beschouwde. Tevens verwijst hij naar een dan net verschenen roman van Nicholson Baker, A Box of Matches, waarin, net als bij Ter Braak, het zien van een lucifersdoosje ‘existentiële overwegingen’ oproept. In het vervolg van zijn column probeert hij de intensiteit van deze aanblik te verklaren.

Toen ik deze column indertijd las, dacht ik: wat jammer dat Hofland de wonderschone novelle Leuk dat je nog even langs bent geweest (1993) van Henk Romijn Meijer blijkbaar niet kent. Ik heb hem toen een brief geschreven om hem op deze tekst te attenderen maar die is door de nrc nooit geplaatst.

Leuk dat je nog even langs bent geweest is het verhaal van het laatste levensjaar van een 85-jarige vrouw verteld door haar dochter. In het slothoofdstuk – haar moeder is dan overleden – daalt de dochter af in de kelder van de flat waar haar moeder haar laatste levensdagen sleet. In het berghok snuffelt ze wat rond tussen de nagelaten spulletjes en vindt dan iets wat haar hart ineen doet krimpen:

Een verzameling klassieke lucifers licht uit vervlogen dagen, warmte en licht van moeilijke tijden die moeilijker tijden beloofden, want niemand geloofde destijds nog in een einde aan alle narigheid. […] Pluto lucifers, Molen lucifers, Gong lucifers, Sprookjes lucifers, Drie Palmen, lucifers die zich The Victoria noemden (‘Impregnated Safety Matches – dampproof’) en waarop een Romeinse zegewagen stond afgebeeld, getrokken door vier vurige paarden gemend door een gevleugelde figuur (Hermes, boodschapper der goden?). […] Het drong tot me door dat ik op een verzameling van na de oorlog gestuit was. […] Mijn moeder was aan het hamsteren verslingerd geraakt, ze had een verzameling aangelegd vanuit het idee je kunt toch nooit weten. Lucifers vervaardigd door de Allumettière Bruxelles (made in Belgium). Prijzenbeschikking 1947 16 cent (ge-

middelde inhoud 55 lucifers per doosje). Ook de Vico sprookjeslucifers waarop ik onder andere de Gelaarsde Kat en Sneeuwwitje herkende stamden uit 1947! Ik stond versteld. De bevrijding, het wilde feest en mijn moeder die een voorraad lucifers insloeg. ‘Een gewaarschuwd mens telt voor twee.’ […] Ik gloeide inwendig bij het zien van deze puntgave pakken. […] De Three Palms Safety Matches waren gemaakt in Italië! […] In de betonnen kelder bestudeerde ik het gezin van de drie palmen, moeder palm, vader palm enzovoort. Ik was verdrietig geworden, ik onderging het knagen van het verlies. Ik deed de verzameling in een papieren zak die ik in de bergruimte had gevonden: zo zou geen mens kunnen zien wat ik naar buiten droeg. Geen mens zou het kunnen weten. Geen mens die kon weten dat het

pakken waren van een onschatbare waarde die vanaf dat moment onherroepelijk van mij zouden zijn.

Zo richt Henk Romijn Meijer in de vorm van een verzameling lucifersdoosjes een klein monument op ter nagedachtenis aan een overleden moeder. Was haar dochter een paar dagen later gekomen, dan was alles opgeruimd en weggegooid en tegelijk daarmee het door die lucifersdozen opgeroepen beeld dat zij nu koestert als een kostbare schat: dat van haar hamsterende moeder – in die lang geleden aangelegde verzameling leeft zij voort.

Laagwater
Gerben Wynia
The Acrobat in een ander jasje

In de literaire nalatenschap van Henk Romijn Meijer bevindt zich niet alleen boeiende correspondentie van Gerard Reve maar tevens een uniek exemplaar van diens verhalenbundel The Acrobat and Other Stories. Uniek omdat het onder de Franse titel met blauwe inkt door de auteur is gedateerd (5 March, 1956) en gesigneerd (Gerard Kornelis Van Het Reve), maar vooral omdat het een exemplaar is in een privé-band. Gebonden door de schrijver zelf.

Dat ambacht beheerste hij want in de oorlogsjaren bezocht Reve de Amsterdamse Grafische School en tot de vele vakken die hij daar moest volgen, behoorde ook boekbinden. In zijn Reve-biografie merkt Nop Maas in dit verband op: ‘in het archief van Reve bevindt zich nog steeds een eigenhandig op de Grafische School gebonden exemplaar van De school der poëzie van Herman Gorter’.

Als proeve van boekbindersbekwaamheid heeft Reve het boek, dat door Van Oorschot als paperback (ingenaaid gelijmd) en als gebonden editie (zwartlinnen band met stofomslag) op de markt is gebracht, zelf gebonden. Voor het naaien van de niet afgesneden katernen gebruikte hij zwart garen en voor de band maakte hij gebruik van Ik verkoos de vrijheid. Het persoonlijk en politiek leven van een Sovjet functionaris, geschreven door Victor Kravchenko, vertaald door dra. Maura Diepenveen en uitgegeven door roman-, boek- en kunsthandel H. Nelissen te Amsterdam (eerste druk 1948). De katernen van de vertaling sneed hij eruit, zodat hij de halflinnen band met kartonnen platten opnieuw kon gebruiken. Op de voor- en rugzijde ervan plakte Reve de voor- en rugzijde van het oorspronkelijke stofomslag. Bovendien vouwde hij er nog eens een origineel









stofomslag omheen maar omdat het boekformaat van de Kravchenko-vertaling groter is dan dat van The Acrobat past het niet en verkeert het momenteel in zwaargehavende toestand.

Henk Romijn Meijer las het boek aandachtig en corrigeerde met potlood de volgende drukfouten:

–	p. 54, r-16: Raimar persuaded him to some along ► come
–	p. 57, r-11: onjuiste afbreking van everything’s
–	p. 65, r-5: The sheets ware pencilled ► were
–	p. 139, r-25: wether it was due ► whether
–	p. 181, r-13: greaseroof paper ► greaseproof

In het Verzameld werk (deel 1) van Gerard Reve zijn twee van deze fouten helaas blijven staan:

–	p. 491, r-26: ware
–	p. 548, r-3: wether

In Toen Reve nog Van het Reve was schrijft Romijn Meijer over dit curieuze exemplaar: ‘Gerard gaf me korzelig een exemplaar van het boek dat hij zelf had gebonden in de kaft van het volledig vergeten Ik verkoos de vrijheid van Victor Kravchenko. Hij krabbelde weinig hoffelijk zijn handtekening in het boek en de datum in het Engels: 5 March, 1956. “Hier,” zei hij en ik nam het boek van hem aan.

“Moet hij nou dát exemplaar hebben?” vroeg Hannie.

“Ik heb al zo veel boeken weggegeven…”

Ik troost me zo goed mogelijk met de gedachte dat The Acrobat verpakt in Kravchenko’s bewogen kunstwerk een unicum is, een postzegel waaraan een voortand ontbreekt of zoiets, en het boek was toch niet echt aan mij besteed. Ook nu, wanneer ik het inkijk op tamelijk willekeurige plaatsen, vind ik het Engels voornamelijk bizar. In het Engels is Van het Reve geen Engels en geen Van het Reve.’

Gerben Wynia
Een trans-Atlantische vriendschap
Henk Romijn Meijer en Bernard Malamud

Je zou het een lacune kunnen noemen: niet een keer wordt Henk Romijn Meijer door Philip Davis in zijn biografie Bernard Malamud: A Writer’s Life (2007) genoemd. Een lacune die je doet twijfelen aan de waarde van deze biografie want Malamud en Romijn Meijer waren bijna een kwarteeuw bevriend en correspondeerden met elkaar; daarnaast besprak Romijn Meijer veel van zijn boeken en bovendien interviewde hij Malamud twee keer uitvoerig. Het is allemaal aan de aandacht van Davis ontsnapt. Tijd voor een rechtzetting.

Begin jaren zestig woonde Romijn Meijer ongeveer een jaar in New Haven (Connecticut, usa). In een brief aan Koos Zwart (zie pagina 55-57) brengt hij uitvoerig verslag uit van zijn bezigheden. Zo speelt hij mee in een lokale jazzband en volgt colleges aan de Yale University: van Cleanth Brooks, Charles Feidelson, Harry Berger jr. en Pearson. Lezingen volgt hij er van Isaiah Berlin.

Tijdens zijn verblijf in New Haven las Romijn Meijer de roman A New Life (1961) van Bernard Malamud. Hij kende deze schrijver niet. In een brief aan de bevriende Howard Nemerov uitte hij zijn bewondering voor Malamuds boek. Wat Romijn Meijer niet wist, was dat Nemerov toentertijd net als Malamud verbonden was aan het Bennington College (Bennington, Vermont) en dat ze elkaar bovendien goed kenden. Hij zal dan ook verbaasd hebben opgekeken, toen Nemerov hem schreef: ‘Also, on getting your letter, I wandered over to Malamud’s house and quoted the relevant sentences to him; he was, naturally, very pleased. He will still be here next year, and I’m sure would be glad to see you if you get carried around the country in that old car; Bennington being about three hours drive from New Haven.’ (brief van 31 mei 1961)

Over de roman A New Life schrijft hij voor Tirade een waarderend essay, getiteld ‘’s Werelds loon’, dat hij later opneemt in zijn bundel Naakt twaalfuurtje. Hij vergelijkt de roman onder meer met The Groves of Academe van Mary MacCarthy, Pictures from an Institution van Randall Jarrell en The Homecoming Game van Howard Nemerov – romans die een beeld schetsen van het universitaire milieu. Malamud kan deze vergelijking glansrijk doorstaan: ‘Beter dan al deze boeken vind ik voorlopig Bernard Malamuds A New Life.’ (Tirade, jrg. 6, nr. 69/70, 1962)

Zijn contactpersoon bij Tirade is redactielid Joke Kool. Met haar correspondeert

hij in die periode uitvoerig en in een brief van 28 maart 1963, refererend aan ‘’s Werelds loon’, vraagt hij haar of Tirade belangstelling heeft voor een stuk over Malamud: ‘Ik heb eens een stuk over Bernard Malamud geschreven. Binnenkort ontmoet ik hem, en ik zal bij die gelegenheid proberen een paar antwoorden op een paar vragen aan hem te ontfutselen. Interesseert Tirade zich daar nog voor?’

Twee weken eerder had Malamud hem een korte brief geschreven om tot een afspraak te komen: ‘Dear Mr. Meyer: Howard did mention you and I would be glad to see you. I’ll be available on Friday or Saturday afternoons, March 22, 23. If those dates don’t suit you, please let me know and I’ll arrange something else. My telephone number is 442-9695. I look forward to meeting you. Yours sincerely, Bernard Malamud.’ (15 maart 1963)

Stijf interview

Uit de overgeleverde correspondente valt af te leiden dat Romijn Meijer en Malamud elkaar voor het eerst ontmoetten op zaterdagmiddag 4 mei 1963, om twee uur. Het is het begin van een vriendschap die duurt tot Malamuds dood in 1986. Romijn Meijer zal hem zoals gezegd twee keer interviewen: de eerste keer in 1963 voor Litterair Paspoort. Critisch-informatief tijdschrift voor het buitenlandse boek (blijkbaar had Tirade geen interesse) en nog eens in 1980 voor Vrij Nederland. Bij zijn overlijden schrijft hij voor NRC Handelsblad (20 maart 1986) een in memoriam en twee maanden later voor Vrij Nederland ‘Bernard Malamud: een herdenking’.

In zijn in memoriam haalde Romijn Meijer herinneringen op aan dat eerste vraaggesprek: ‘Het verliep stijf en het werd dan ook een stijf interview.’ Dit schreef hij bij het verschijnen ervan blijkbaar ook in een brief aan Adriaan Morriën (die toen samen met Jan van Geelen en Jan Vermeulen de redactie voerde van Litterair Paspoort) want deze spreekt hem bemoedigend toe: ‘Ja, het interview was een beetje dood. Ik weet uit ervaring hoe vervelend dat kan zijn voor de ondervrager. Ik heb eens Julien Green ondervraagd, die op mijn vragen heel korte antwoorden gaf en eenvoudig niet los kon komen. Hij had ons beiden in een klein kamertje van zijn fraaie huis opgesloten en ik vroeg mij ook voortdurend af of ik nu misschien met een kleine notitie in zijn dagboek zou komen.’ (brief van 12 november 1963)

Ondanks het stroef verlopen vraaggesprek is Morriën enthousiast over het werk van Malamud (‘Ik heb van de Bezige Bij een paar boeken van Malamud moeten lezen, maar vooral in zijn romans zit te veel stof die alleen voor een Amerikaans publiek interessant kan zijn, lijkt mij.’) en hij vraagt Romijn Meijer dan ook om meer kopij voor Litterair Paspoort: ‘Ik wil graag een bespreking (voor L.P.) van Malamuds verhalen, maar misschien kun je die met andere dingen uitbreiden.’ Morriën wordt op zijn wenken bediend: onder de titel ‘Het redden waard’ schrijft Romijn Meijer een lovende recensie van de verhalenbundel Idiots First (1963), waarin hij tevens wijst op verschillen en overeenkomsten met eerder verschenen werk van Malamud: ‘Idiots First is een gevarieerde bundel die de indruk maakt halverwege een nieuwe periode in Malamuds ontwikkeling te staan. Aan de ene kant zijn er weer de verhalen waarin Malamud put uit het Ghetto verleden, dat nu verder verwijderd is dan in The Magic Barrel zodat er niet meer in absolute armoede geleefd wordt; dan is er het nieuwe materiaal dat aan een actueler wereld is ontleend, en het hoge peil van deze verhalen staat er borg voor dat Malamud zich handhaaft als een van de belangrijkste schrijvers van Amerika.’ (Litterair Paspoort, jrg. 19, nr. 173, februari 1964)

Als het echtpaar Malamud in november 1971 in Amsterdam verblijft, maken ze meteen een afspraak: ‘My wife and I will be in Amsterdam on Sunday Nov. 14, P.M., at the Trianon, for at least one night. We hope to be in Holland for about a week. I would like very much to see you. Can you telephone me on Sunday night if this reaches you by then, or on Monday?’ (brief van 12 november 1971) In zijn in memoriam – abusievelijk schrijft hij daar dat het bezoek plaatsvond in 1972 – haalt Romijn Meijer mooie herinneringen op aan hun ontmoeting. De echtparen maken een rondrit en bezoeken onder meer Marken en Hoorn; ’s avonds gaan ze gezamenlijk eten in restaurant Indonesia in de Amsterdamse Vijzelstraat.

De vriendschapsbanden worden hechter: de Malamuds wonen in die tijd in Londen en als Romijn Meijer en zijn vrouw het jaar daarop die stad bezoeken, worden ze uitgenodigd om te komen eten in hun appartement in Pimlico, een wijk in het centrum.

‘I enjoyed its bustle and liveliness’

Zo nu en dan is Malamud gelukkig in de gelegenheid werk van Romijn Meijer te lezen en dan blijkt dat de literaire waardering wederzijds is. Als in Delta. A Review of Arts, Life and Thought in the Netherlands een vertaling verschijnt van het verhaal ‘Onder schoolkinderen’ (vertaald door zijn vrouw Molly), stuurt Romijn Meijer hem een exemplaar toe. Malamud bedankt hem en prijst het verhaal: ‘I’ve read “Among School Children” and enjoyed its bustle and liveliness. What I think you do best are the teen-age girls, down to a T, and the somewhat slightly underground man “Hank Meijer” whose rage seems to be more than a frustrated teacher’s. (“who thought me a nobody”). You convey this emotion well. The action keeps going, the dialogue is effective. I’m not sure the ending is as strongly built as it might be, but the story makes its point before it slightly lets down.’ (brief van 24 november 1971)

In 1972 verschijnt de vertaling van Malamuds roman The Tenants. Romijn Meijer bespreekt deze onder de titel ‘Misverstane huurders’. Als hij deze kritiek later opneemt in zijn gelijknamige bundel essays en kritieken, maakt zijn vrouw een vertaling van de recensie die hij samen met de bundel opstuurt naar Malamud. Deze herkent in hem de ideale lezer en is hem bijzonder dankbaar:

‘I am grateful to you and Molly for the book, the dedication – Ann shares the pleasure – and for Molly’s translation of your essay on The Tenants. Having read and enyoyed it, I wish I were able to read the other literary essays. Clearly you are een van de belangrijkste schrijvers van kritiek die de Nederlandse literatuur momenteel rijk is. Right on!

Seriously, I thank God that the “Misunderstood Tenants” has at last fallen into the hands of someone who can read. It is a wonderfully satisfying appreciation of my book. Your sensitivity to, and comprehension of, my “ending” inventions make me happy that I took chances.’ (brief van 24 oktober 1978)

Lovend is Malamud ook over Romijn Meijers Franse dorpsverhalen: ‘Fortunately, being in bed a week gave me the time to do one thing I should have done long ago: read Henk’s stories “Bon Voyage, Napoleon”, beautifully translated by Molly. The reading could not have come at a better time, nor the pleasure. At first I waited for something to happen, then saw it happening in every sentence. What beautiful observation, what gentleness of spirit (except for the last sentence of the last story); how kind and giving your fictional narrators are, how innately gently generous. Wherever they go they give and even the stringiest Frenchmen – this is the miracle of the stories – are moved to respond in kind. My favorite story – the one that moved me most, was “The First Photo in the Album”.’ (brief van 15 december 1978)

Ook het verhaal ‘East Coker’ (de titel van dit door John Rudge in het Engels vertaalde verhaal verwijst naar een gedicht van T.S. Eliot) kan rekenen op Malamuds lof: ‘I like the story: it moves like a novel. It is in essence a portrait of a sad marriage, the cold symbolizing the little they give each other and to their friends: sadness; and Eliot sermonizing wasteland sadness; and Vivienne underlining poor broken

Helen.’ Maar hij heeft ook kritiek: ‘I do feel the need of drawing the strings tighter – the narrative, and though I understand the frame, I’m not sure of the ending. Eliot could have made his point – or you for him – without the comparatively long train adventure; that seems to diminish the feeling that one ought to go away with. Thank you for letting me see it.’ (brief van 8 mei 1980)

Dubin’s Lives en Oprechter trouw

In Literair Paspoort (jrg. 30, nr. 280, september/oktober 1979) publiceert Romijn Meijer onder de titel ‘Poëzie van de depressie’ een even uitvoerige als lovende bespreking van Malamuds roman Dubin’s Lives. Hoofdpersoon William Dubin is getrouwd met Kitty en heeft een verhouding met de vijfendertig jaar jongere Fanny. Hij is biograaf en werkt aan een biografie van D.H. Lawrence. ‘Misschien steekt er een element van zelfkwelling in het schrijven over Lawrence, het feit dat Dubin zich […] door Lawrence heeft laten kiezen en zo wordt gedwongen zich met hem te vereenzelvigen.’ Toen ik deze interpretatie van Romijn Meijer las, moest ik meteen denken aan zijn roman Oprechter trouw waarin hij het verhaal vertelt van Barend Fijnvandraat, getrouwd met Hetty, die een verhouding heeft met de veel jongere Luzinde. Barend werkt aan een vertaling van Lady Chatterley’s Lover van D.H. Lawrence, een roman die hij voortdurend gebruikt voor zelfreflectie en om zijn huwelijk

en liefdesaffaires aan te spiegelen. Een boek bovendien, waarin de alwetende verteller zich aan het eind ontpopt als Barends zoon Benjamin: de roman blijkt dus een biografie te zijn en de biograaf is de zoon van de hoofdpersoon. ‘Een biograaf moet zijn zekerheden aandurven.’ – dit laat Romijn Meijer Benjamin schrijven. Beide romans maken het de auteur dus mogelijk hun hoofdpersonen te laten filosoferen over het ambacht van de biograaf.

De roman moet Romijn Meijer zeer geïntrigeerd hebben want behalve deze recensie heeft hij naar aanleiding van Dubin’s Lives voor Vrij Nederland (boekenbijlage 18 oktober 1980) ook nog een uitvoerig vraaggesprek met Malamud. De toon is van meet af aan vriendschappelijk: ‘Een jaar of tien geleden waren Bernard Malamud en zijn vrouw van Italiaanse komaf in Nederland. Op een gure novemberdag wandelden we in een verlaten Marken waar de Grote Verleidster ons nariep dat we in haar toeristenwinkel moesten komen. “Yes,you sir,” riep ze naar Malamud. “You Jewish gentleman. I work for Israel.” En Malamud herhaalde het een paar maal voor zich heen: “I work for Israel. My God!” met dezelfde verbazing waarmee hij in Hoorn het raam van een huisje in een achterstraat had binnengegluurd: “My God! Wonen daar werkelijk mensen?”’

Volgens Romijn Meijer is deze roman ‘misschien het beste dat hij tot nu toe geschreven heeft’ en in het licht van het bovenstaande is het interessant dat hij Mala-

mud op een gegeven moment de volgende vraag stelt: ‘Was je niet bang om aan een boek te beginnen waarvan het verhaal al zo vaak eerder verteld is, de verhouding van de oudere met een jonge vrouw?’ Een vraag die Malamud bevestigend beantwoordt maar, voegt hij eraan toe, hij wist zeker dat het hem zou lukken. ‘Het is als op een lange reis gaan. Hoe vaker je je bestemming bereikt hoe meer vertrouwen je krijgt dat je deze keer ook wel weer zult aankomen. Ik neem graag een bekend thema en vertel het met mijn eigen inzichten, in mijn eigen taal, met mijn eigen verbeelding en vindingrijkheid. En zonder al te veel nadruk op de vergelijking te willen leggen, zo deed Shakespeare het ook.’ Ongeveer twintig jaar later zal Romijn Meijer op een soortgelijke lange reis gaan en op zijn manier het verhaal vertellen dat al zo vaak eerder verteld is. En waar Malamud eindigt, pakt hij de draad weer op: Dubin’s Lives eindigt met een scène waarin Dubin na een bezoek aan Fanny, met wie hij zoals gezegd overspel pleegt, wegrent ‘up the moonlit road, holding his half-stiffened phallus in his hand, for his wife with love’ en Oprechter trouw opent met een scène waarin Hetty bij thuiskomst haar man Barend ‘wijdbeens in zijn fauteuil’ ziet zitten, masturberend, ‘en dat bleke gerimpelde losse vel strak als een trommelvlies in zijn hand op haar gericht!’

Een begenadigd wezen

De laatste brief van Malamud die ik in de nalatenschap van Romijn Meijer aantrof, is gedateerd 19 januari 1982. Hij schrijft Henk en Molly over het sterfbed van zijn schoonmoeder en zijn hartklachten. Maar er is gelukkig ook goed nieuws: dochter Janna is zwanger en hij heeft net een roman voltooid – het zal zijn laatste blijken te zijn: ‘[…] I recently completed God’s Grace, an apocalyptic visionairy tale of a time after a nuclear war in which Calvin Cohn, left over from the slaughter of mankind, teaches morality and other matters to a few chimps, undiscovered by God. Publication is set for next fall, probably September.’

Als de roman twee jaar later in vertaling verschijnt, recenseert Romijn Meijer hem voor NRC Handelsblad. Voor zover ik kon nagaan is deze recensie echter nooit gepubliceerd maar het typoscript bleef gelukkig bewaard. Zoals het een echte vriend en warm pleitbezorger betaamt, steekt hij nog eenmaal de loftrompet: ‘Het mooie van De gratie Gods is, dat het net als de Bijbel op iedere willekeurige bladzijde is open te slaan, om een vermakelijk, sterkend, of door merg en been gaand beeld op te doen. Wie zich wil bezinnen op wat het leven in het ergste geval waard is, leze Malamud, die er het laatste woord over zegt: de mens is een begenadigd wezen, ondanks alles. Niet omdat hij goed is, maar omdat hij wil leven. Malamuds taal is ongehoord mooi. De beelden en gebeurtenissen zijn, hoe fantastisch ook, zo aards en tastbaar, zo huiselijk eigenlijk, dat de lezer zich heel intiem betrokken voelt bij Cohn en zijn leven. Het kernachtige, vonkende en beeldende van Malamud is in de voorbeeldige, zeer smakelijke vertaling van Dorinde van Oort tot een even mooi en olijk Nederlands herschapen. Een boek om gratis huis aan huis te verspreiden.’

Ze ontmoeten elkaar nog een allerlaatste keer in de kerstvakantie van 1983-’84. ‘We aten het kerstmaal toen bij de Malamuds in hun ruime flat aan de westkant van Manhattan en Bern was vrolijk, ondanks de problemen die het schrijven moeilijk voor hem maakten.’ Op 18 maart 1986 overlijdt Malamud aan een hartinfarct. Het bericht bereikt Henk en Molly via de radio. De volgende dag bellen ze zijn vrouw Ann en met een samenvatting van het gesprek besluit hij zijn in memoriam: ‘We zeggen dat hij door zijn voorbeeld, zijn wijsheid, zijn begrip veel voor ons heeft betekend en zal blijven betekenen en ze zegt dat verschillende vrienden haar al hetzelfde hebben gezegd. Bernard Malamud was wat zich onder mensen zo zelden voordoet: een goed mens.’

Een paar maanden na zijn dood wordt in New York een herdenkingsbijeenkomst georganiseerd. Romijn Meijer is daarbij aanwezig. Voor Vrij Nederland (31 mei 1986) schrijft hij erover. De oorspronkelijke inleiding, waarin een echo doorklinkt van de zojuist geciteerde slotzinnen van het in memoriam, schrapte de redactie van de krant. Misschien als zijnde te persoonlijk, te hagiografisch? Hoe het ook zij, ik citeer hem hier graag: ‘“Ik had gezegd dat ik graag wilde komen,” zei ik. “Maar van zo ver!” “Bern heeft veel voor ons betekend.” “Een heleboel mensen hebben dat al over hem gezegd,” zei Malamuds vrouw Ann. We stonden in de hal van het ymha-gebouw, de herdenkingsdienst was al weer voorbij. Het was misschien het meest opvallende geweest aan de dienst: de getuigenis van mensen voor wie hij veel had betekend, kinderen, vrienden, bewonderende auteurs. Veel betekend niet alleen door zijn werk, maar juist ook heel sterk door zijn persoon, zijn voorbeeld van discipline, zijn wijsheid, zijn tolerantie waarin niets werd verdoe-

zeld, het gewetensvolle persoonlijke naleven van de regels van goed en kwaad waaraan hij in zijn werk telkens weer dramatisch vorm gaf, zijn vermogen tot inleven.’

Daarna gaat Romijn Meijer als volgt verder: ‘Het was stampvol in de “literaire” Y in 92nd Street bij Lexington Avenue, waar vrijwel iedere schrijver van enige naam wel eens heeft voorgelezen en waar Malamud vaak ongepubliceerd werk op zijn publiek had uitgeprobeerd. Hij was in alle stilte begraven en hier werd hij herdacht door zijn kinderen, vrienden, auteurs die hem bewonderden.’ Romijn Meijer laat ze alle zeven even aan het woord: dochter Janna, zoon Paul, schrijfster Cynthia Ozick, zijn uitgevers Roger Straus en Robert Giroux, Nina Pelikan Straus, schoondochter van de uitgever, en schrijver en cellist Daniel Stern. Tot slot zingt iemand een kaddisj voor Malamud. Een prachtig stuk waarin Romijn Meijer zijn overleden vriend een beetje tot leven weet te brengen door al die mensen daar op die dag even aan het woord te laten. ‘Later op de middag wandel ik naar het flatgebouw aan de westkant van New York. In de tuin staan de roze magnolia’s in volle bloei.’

Twee maanden eerder publiceerde Romijn Meijer ‘Bernard Malamud 1914-1986’, een in memoriam dat ik hierboven citeerde. Samen met het herdenkingsstuk vormt dit eerbetoon aan een groot schrijver, dit liefdevolle portret van een vriendschap een tweeluik dat volkomen recht doet aan de kwaliteiten van Malamud en dat tot het beste behoort in dit door Romijn Meijer vaker beoefende genre; een genre dat niet alleen een scherp observatievermogen vereist maar ook vraagt om een grote en oprechte belangstelling voor en verbazing over wat mensen doen, wie ze zijn, wat ze zeggen en hoe ze het zeggen.

In de laatste recensie die hij wijdt aan Malamuds werk bespreekt hij Alle verhalen (Vrij Nederland, 13 juni 1998). De titel van die bespreking verwijst naar zijn bundel Vanuit mijn raam gezien maar om de literaire affiniteit tussen beiden te benadrukken, zou hij zonder bezwaar afgedrukt kunnen worden boven een recensie van de verzamelde verhalen van Romijn Meijer: ‘De poëzie zit in de waarneming’.

Laurens van Krevelen
Henk Romijn Meijer en de opstand der realisten

laurens van krevelen (1941) is oud-uitgever en -directeur van uitgeverij J.M. Meulenhoff en publiceerde essays, onder andere over het surrealisme en beeldende kunst.

Het werk van Henk Romijn Meijer is vaak, tot ergernis van hemzelf, voor ‘realistisch’ uitgemaakt. Zelfs is door sommige critici gezegd dat het ‘niet moeilijk, raadselachtig of hermetisch’ is, en dat er niet veel ‘gelaagdheid’ in is aan te wijzen. Maar is dat wel zo? Om een voorbeeld te noemen, de recensent Arnold Heumakers, die trouwens blijk gaf van enige waardering voor Romijn Meijer en hem een ‘geweldige portrettist’ noemde die excelleert in de ‘ironische waarneming’ (kwalificaties die hem weer tot realist bestempelen), maakte daarbij meteen de kritische kanttekening dat Romijn Meijer terugdeinsde voor ‘het afgrondelijke zelf’, wat bij andere auteurs zoals Reve en Hermans tot hun beste werk hebben geleid.1 Uit een dergelijke benadering van Romijn Meijers werk spreekt naar mijn mening een vooroordeel over wat een literair werk behoort te zijn – alsof literatuur een homogeen verschijnsel is, dat met slechts enkele universele criteria zou kunnen worden getrancheerd. Gelukkig zijn er behalve de literaire openbaring van ‘het afgrondelijke zelf’ nog andere thematieken mogelijk met een even grote ‘afgrondelijkheid’ en diepgang, die een roman tot een meesterwerk kunnen maken.

Wie eenmaal heeft ontdekt dat het leidende thema van vrijwel heel het werk van Romijn Meijer niet het ‘realisme’, maar de eenzaamheid van de outsider is – belichaamd zowel in zijn fictieve personages als in zijn portretten van werkelijke personen -, komt onder de indruk van de wijze waarop de auteur dat complexe existentiële drama heeft verkend en uitgebeeld. De oorsprong van deze thematiek is te vinden in zijn jeugd, daarop heeft Romijn Meijer in interviews bij herhaling gewezen; zijn vroege, min of meer autobiografische werk gaat daar meestal ook over. Hij voelde zich in het ouderlijk gezin en in zijn geboortestad Zwolle een buitenstaander, en wilde daaraan ontsnappen. De opstandigheid van de buitenstaander tegen bekrompenheid vormde zijn eerste inspiratiebron. Maar in het begin van de jaren zestig, na zijn verblijf in Australië gedurende enkele jaren, verruimde hij zijn thematiek: in plaats van te schrijven over zijn eigen lot als buitenstaander, ging hij zich richten op de ‘condition humaine’ van de outsider als zodanig en op alle drama-

tische gevolgen voor het contact met anderen en met de wereld.

Die verbreding van thematiek ervoer hij als een grote bevrijding. Hij werd niet langer beperkt door de eigen biografische feiten, en kreeg daardoor veel meer stijlmiddelen tot zijn beschikking: hij kon vrijer experimenteren met spreektaal, met humor en satire en met de verhaalstructuur. Deze beslissende verandering van zijn schrijversperspectief werd sterk gestimuleerd door zijn kennismaking met de Amsterdamse kunstwereld rondom de in 1962 gestichte Galerie Mokum, die zich specialiseerde in ‘nieuwe realistische schilderkunst’, en die zich afzette tegen de dominante positie van non-figuratieve en abstracte kunst die door het Stedelijk Museum van Willem Sandberg werd gepropageerd. Romijn Meijer liet zich bij het schrijven van zijn vernieuwende roman Lieve zuster Ursula2 volop inspireren door de kleurrijke Dieuwke Bakker, die Galerie Mokum had opgericht, door haar ongrijpbare compagnon Michael Podulke, en door de schilders Teun Nijkamp, Ferdinand Erfmann en Melle die bij Mokum exposeerden. Hij herkende in hen de opstandige buitenstaanders die, net als hijzelf, de gangbare realiteit wilden doorbreken. De kunstwereld is hem ook daarna intens blijven boeien, zowel in zijn scheppende werk (de korte roman De stalmeesters3 van 1978, min of meer een vervolg op Lieve zuster Ursula, is opnieuw een buitengewoon staaltje van literair experiment) als in tal van beschouwingen, portretten en interviews. Romijn Meijers werk is daardoor nauw verbonden geraakt met de ‘nieuwe realisten’, van wie hij trouwens een privéverzameling heeft aangelegd. Het is interessant om na te gaan hoe zowel het literaire als het artistieke klimaat van de jaren vijftig en zestig met zijn felle richtingenstrijd in de beeldende kunst en de literatuur, evenals enkele hoofdrolspelers daarvan, hebben ingewerkt op Romijn Meijers schrijverschap.

Het protest van de jazz

‘Mijn eerste gekochte jazzplaat stond in het teken van het verbieden en ontsnappen aan het verbod,’ schreef Henk Romijn Meijer in zijn jazzherinneringen Een blauwe golf aan de kust (1986).4 De passie voor jazz kwam voor de veelzijdig begaafde gymnasiast in ieder geval veel eerder dan die voor het schrijven of voor de schilderkunst. Jazz was voor hem een ontsnapping uit veel meer dan alleen de ouderlijke verboden, ze maakte ook de vlucht mogelijk uit de grauwheid van de Bezettingsjaren en – na de korte opleving van het culturele klimaat, vlak na de Bevrijding – uit de provinciaalse bekrompenheid die al gauw weer over zijn geboortestad Zwolle was neergedaald. Jazz was de belofte van een meeslepende manier van leven, van een ongekende vrijheid van expressie. Als verdienstelijk (klassiek) violist had hij zich min of meer zelf jazzgitaar leren spelen. Met enkele vrienden vormde hij in Zwolle een veel gevraagde jazzband. ‘Je voelde de behoefte aan een soort protest,’ zei hij er in een interview over, ‘en de jazz verzorgde dat protest voor jou.’5 Het non-conformisme dat bij de jazz hoorde en de vlucht in een andere werkelijkheid hebben Romijn Meijers artistieke gevoeligheid voorgoed bepaald.

Vlak na de Bevrijding, in 1945, begon hij, zestien jaar oud, ook verhalen te schrijven, waarvan er één bewaard is gebleven, getiteld De wereld een dansfeest? Het vraagteken kondigt al aan dat het inderdaad niet ging om een romantisch verlangen zoals bij Van Schendel, maar een welbewuste eerste stap in het satirische proza. In 2006 vond hij het manuscript daarvan terug in een hutkoffer, en op initiatief van Gerben Wynia liet hij het met een kort nawoord bibliofiel drukken door Jan Keijser van de Avalon Pers.6 In het nawoord vermeldt hij dat hij dat verhaal had laten lezen aan de trompettist van zijn jazzband, Piet Sluis genaamd (‘de jazz had ons samengebracht’), die ook een vaardig tekenaar was van strips en spotprenten. Piet Sluis had zin om tekeningen bij het verhaal te maken. Deze bleven eveneens bewaard in de hutkoffer, drie illustraties en een getekend titelblad; ze werden gereproduceerd in de Avalon-druk van 2006. Het zijn knappe, humoristische plaatjes in de beste traditie van tijdschriftillustratoren uit de jaren dertig. Romijn Meijer was er enthousiast over, het samenspel van tekst en tekeningen gaf hem zelfvertrouwen, en hij vroeg Piet Sluis nog meer verhalen te illustreren (‘ik was er in elk geval van overtuigd dat het mijn doorbraak naar de Grote Wereld zou betekenen,’ schreef Romijn Meijer in het nawoord), maar Piet Sluis liet er tot zijn teleurstelling niets meer over horen. Later is Sluis naar Dublin vertrokken, waar hij naam maakte als ontwerper en als schilder van impressionistische taferelen die in de Amsterdamse Galerie Mokum niet zouden hebben misstaan, en waar hij bovendien een geliefd jazztrompettist was. In de jaren tachtig werd het contact tussen de jazzvrienden van weleer hervat.

De wereld een dansfeest? is, ondanks de onvermijdelijke kenmerken van een eerste vingeroefening, door de ironische, geestige beschrijving van de moeizame danspassen van een overmoedige jongeman op een provinciale dansschool qua sfeer en situatie al helemaal een verhaal van Romijn Meijer zoals we hem kennen uit zijn latere werk. De hoofdpersoon is kennelijk een buitenbeentje.

De latere verhalen zouden trouwens ook bijzonder geschikt zijn geweest voor illustratie; maar daar is het jammer genoeg nooit van gekomen, met als curieuze uitzondering de korte satirische strips en de bizarre ‘singeltjes’ die hij in 1965 en 1966 maakte met de tekenaar en schilder Teunn, van wie hij bij Mokum een schilderij had gekocht. Teunn had Romijn Meijer om geschikte teksten gevraagd; het initiatief om iets met tekeningen te maken was net als bij De wereld een dansfeest? door de tekenaar genomen.

De jaren van de tribunalen

Toen Romijn Meijer in 1950 in Amsterdam Engels ging studeren, was het literaire en artistieke klimaat in grote opschudding. In de schilderkunst had de Cobra-tentoonstelling in het Stedelijk Museum in november 1949 de gemoederen van publiek en kunstwereld in enorme beroering gebracht. De traditionele, figuratieve schilders van toen voelden zich bedreigd door die manifestatie van ‘linkse’ non-fi-

guratieve kunst, en nog meer door de complete koerswijziging van het beleid van het Stedelijk onder directie van Willem Sandberg. Deze wilde af van de verstarring en het provincialisme die volgens hem de gevestigde Nederlandse kunst van toen kenmerkten. Hij bracht nieuwe internationale kunstontwikkelingen onder de aandacht, en veroorzaakte daarmee een drastische wending naar de abstractie en de non-figuratieve kunst tot ver buiten het Stedelijk.

Sandberg was trouwens niet de enige die er zo over dacht. Niemand minder dan de internationaal georiënteerde schilder en tekenaar Paul Citroen (die in de jaren twintig had deelgenomen aan dada, en die daarna had gestudeerd aan het roemruchte Bauhaus) had vlak na de Bevrijding in 1945 onder het pseudoniem P. Aretino – dat het om Citroen ging was een publiek geheim – een kritisch pamflet gepubliceerd over de eigentijdse Nederlandse schilderkunst onder de titel ‘Ontaarde kunst’ (met aanhalingtekens!).7 Enkele citaten daaruit: ‘Waar het me om te doen is, dat is juist om adem te scheppen. In goede lucht. En daarom zal ik vechten tegen dat, waaraan ik een hekel heb. En dat is, om het in één woord te zeggen: Verstarring.’-‘Onze schilders zijn brave mensen. Maar grote schilders zijn ze niet. […] Er wordt in Holland zo ontzettend veel geschilderd, dat wij hopeloos in een “burgerlijke bedoening der schilderkunst” verdrinken’, en vervolgens leverde hij vernietigende kritiek op de toenmalige coryfeeën Willink, Hynkes en Koch, de boegbeelden van de moderne Nederlandse kunst van toen.

De wat jongere lichting van bekende beeldend kunstenaars, tot wie Nicolaas Wijnberg, Hans van Norden en Harry op de Laak behoorden, en de destijds gezaghebbende kunstcritici W. Jos de Gruyter, Jan Engelman en Gabriël Smit, kwamen in opstand tegen Sandbergs beleid, en zij richtten de vereniging ‘De realisten’ op om de belangen van de realistische, figuratieve schilderkunst te verdedigen. Wijnberg en zijn mederealisten noemden de non-figuratieve kunst in hun manifest ‘onmenselijk’. Zij eisten van Sandberg een internationale expositie van de realistische schilderkunst in het Stedelijk, als tegenwicht voor de grote Cobra-expositie van 1949. Na veel touwtrekken en politiek gelobby konden zij zich in november 1951 in het Stedelijk presenteren met de internationale expositie ‘Realisten uit zeven landen’. Het door Wijnberg getekende affiche toont een kraaiende haan die de non-figuratieve kunstwerken vertrapt. Deze tentoonstelling kreeg niet de weerklank waarop de organisatoren hadden gehoopt, en hoewel de vereniging daarna in feite ophield te bestaan, smeulde de veenbrand van de verongelijkte realistische schilders nog tientallen jaren door. In december 1951 werd nog wel een Schilderstribunaal gehouden in Amsterdam, waarin zowel non-figuratieve schilders (Mondriaan, Appel, Constant, Ouborg) als vertegenwoordigers van het fantastisch realisme (Melle, Van ’t Net, Westerik) in een schijnproces onder voorzitterschap van Gabriël Smit in de ban werden gedaan.

De richtingenstrijd van de schilderkunst werd ook in literaire tijdschriften gevoerd zowel in polemieken als met de tekeningen en litho’s die erin werden afge-

beeld. Het woord en daarna Podium gaven blij k van een sterke voorkeur voor de non-figuratieve kunst, terwijl Criterium en daarna Libertinage en zijn opvolger Tirade duidelijk kozen voor de figuratieven. Wijnberg en Van Norden werkten mee aan Libertinage waarvoor zij vele omslagen tekenden. In het algemeen was de literaire wereld meer gericht op de behoudende figuratieve, realistische kunst. Het waren vrijwel alleen de Vijftigers die zich nadrukkelijk uitspraken voor de nieuwe non-figuratieve ontwikkelingen in de beeldende kunst.

Wat de literatuur van de periode na de Bevrijding betreft, daar deed zich een vergelijkbare scheiding der geesten voor als in de beeldende kunst, maar met een geheel ander eindresultaat. De opstand tegen de verstarring van de gevestigde literatuur manifesteerde zich het eerst tijdens dezelfde Cobra-expositie van 1949. Cobra was immers een artistieke beweging waaraan zowel schilders als dichters deelnamen; de Nederlandstalige Cobra-dichters, de ‘experimentelen’, hadden op de Cobra-tentoonstelling een ‘dichters-kooi’ ingericht, op de achterwand waarvan de wijd en zijd bekend geworden tekst was aangebracht: ‘er is een lyriek die wij afschaffen’, waaronder een collage te zien was van gedichten van Bertus Aafjes, Vasalis, A. Roland Holst en anderen, met een groot rood kruis er overheen geplakt. De traditionele dichters voelden zich evenzeer bedreigd door de ‘rode’, opstandige experimentelen, als de realistische schilders door de non-figuratieven.

Er ontstond niet alleen een principiële strijd over vernieuwing versus traditie in de poëzie, ook vernieuwende romans moesten het ontgelden. Op de romans De Avonden (1947) van Reve en Eenzaam avontuur (1948) van Anna Blaman bijvoorbeeld werd uitzonderlijk heftig gereageerd. Deze boeken werden door de meeste recensenten van die tijd onfatsoenlijk en immoreel geacht; ze werden bovendien opgevat als een aanval op de burgerlijke waarden en ook op de gangbare romanliteratuur. Voor veel jongere lezers waren juist deze boeken bevrijdend en inspirerend. Romijn Meijer vermeldt in zijn herinneringen aan Gerard Reve,8 dat hij als aankomend student De Avonden vrijwel uit zijn hoofd kende. De roman Eenzaam avontuur werd in 1949, tijdens de Boekenweek, het voorwerp van het veelbesproken Boekentribunaal, waarin Anna Blamans boek door een ‘rechtbank’ van schrijvers (met Albert Helman als aanklager) werd veroordeeld wegens ‘verregaande literaire tekortkomingen’, al was van meet af aan duidelijk dat de bezwaren zich eigenlijk richtten op Blamans toespelingen op de lesbische liefde. Blaman was trouwens niet alleen lesbisch, maar ook een strijdbare socialiste die niets van de conservatieve confessionelen moest hebben, zodat de veroordeling van haar roman ook een politieke component had.

In de jaren vijftig bleef een diepe kloof bestaan tussen de conservatieve, traditionele schrijvers en dichters, die de meerderheid vormden, en een relatief zeer klein aantal literaire ‘vernieuwers’. De felle aanval van Bertus Aafjes op de experimentele poëzie, in een artikelenreeks van 1953, weerspiegelde de toenmalige verhoudingen

in de literatuur. Hij verwoordde wat de meesten in het behoudende kamp dachten – en ook bleven vinden.

Ook al werden aan verschillende experimentele dichters en vernieuwende prozaïsten later literaire prijzen toegekend, het Nederlandse literaire klimaat bleef voornamelijk behoudend en ‘realistisch’, wars van experiment en nieuwe literaire vormen. Trouwens, de angry young men van na de Bevrijding, Reve en Hermans, sloegen vanaf de jaren zestig ook een steeds conservatievere koers in. In de literaire wereld bestond nu eenmaal geen gezaghebbende instelling als het Amsterdamse Stedelijk onder Willem Sandberg, dat autonoom kon bepalen dat aan vernieuwende non-figuratieve beeldende kunst voorrang werd verleend boven de meer behoudende, figuratieve kunst. Voor de literatuur werd dat, via de complexe hiërarchie van filters – uitgevers, boekhandels, bibliotheken, recensenten – uiteindelijk, met een tegengesteld resultaat, bepaald door de ‘markt’, en die is altijd nogal behoudend.

Romijn Meijer, de opstandige outsider uit het provinciale Zwolle, leerde eind 1950 als jong student de door hem bewonderde Gerard Kornelis van het Reve kennen. Er ontstond zelfs een vriendschappelijke relatie, en Romijn Meijer werd via Reve in de Amsterdamse literaire kringen geïntroduceerd. Al heeft Romijn Meijer, voor zover ik weet, vrijwel niet over de richtingenstrijd geschreven, hij moet daar wel nauwkeurig van op de hoogte zijn geweest. Hij schrok van Reves afkeer van experimentele schrijvers als Schierbeek en Joyce,9 en merkte dat de angry young man toch vrij conventioneel was in zijn literaire opvattingen. In zijn debuut, de verhalenbundel Consternatie, die in 1954 werd bekroond, is het benauwende generatieconflict het voornaamste thema, net als in Reves De Avonden. Maar de nieuwe Amerikaanse romanliteratuur, die hij gepassioneerd ging lezen tijdens zijn studie Engels en in zijn Australische jaren daarna, gaven hem een bredere kijk op literatuur, en dat voedde zijn opstandigheid tegen de vaderlandse spruitjesgeur.

De opstand der nieuwe realisten als inspiratiebron

Terug in Amsterdam, beginjaren zestig, werd Romijn Meijer een felle polemicus (meestal in Hollands Maandblad) die bijvoorbeeld korte metten maakte met de literaire close reading van Kees Fens en de sentimentaliteit van Jan Wolkers, terwijl hij zelfs een kritische afstand nam van Reves brievenboek Op weg naar het einde.10 De non-conformistische sfeer van de jaren zestig inspireerde hem. De opstandigheid van de figuratieve schilders van Galerie Mokum, van wie verschillenden welbewust provocatief werk maakten waarmee zij het publiek shockeerden, terwijl zij bovendien protesteerden tegen het abstracte dictaat van Sandbergs Stedelijk, boeide hem meteen.

De doortastende galeriehoudster Dieuwke Bakker en haar compagnon Michael Podulke hadden het sinds 1949 smeulende vuur van de opstandige realisten weer laten oplaaien. Het lukte hen bovendien een soort schildersgroep rond de galerie te

vormen van talentvolle jongere figuratieven (Teunn, Clary Mastenbroek, Wout Muller, Herman Gordijn, Chris van Geest, Cornelis Doolaard, Dolf Zwerver e.a.) en die te presenteren als een nieuwe avantgarde. Tegelijk wisten zij enkele half vergeten schilders van de voorafgaande generatie (Sal Meijer, Ferdinand Erfmann, Melle, Carel Willink) met groot succes terug in de belangstelling te brengen. Romijn Meijer leerde de meeste van deze kunstenaars goed kennen, en hij kocht geregeld schilderijen van hen. Later maakte hij interviews met verschillende van hen, of schreef hij beschouwingen over hun werk. Door Mokum werd na Erfmanns dood een omvangrijke catalogus van diens werk uitgegeven, waarvoor Romijn Meijer het inleidende essay schreef.11 Daarin portretteert hij het rusteloze leven van een geobsedeerde schilder – het essay had het uitgangspunt van een afzonderlijke roman kunnen zijn.

De roman Lieve zuster Ursula is geïnspireerd op die roerige microkosmos van Mokum. Later zei hij erover: ‘Dat was een ontzettend barokke wereld, de wereld van de kunsthandel in de jaren zestig, zeventig. Het is een onbeschermde, onzekere wereld, en vooral dat onbeschermde spreekt me aan. Treurig en een beetje miezerig maar wel lekker extravagant […] Ik stond veel dichter bij die kunsthandel en schilders [dan bij de literaire wereld; LvK]. Wat mij boeit in dat wereldje is dat alle lagen van de maatschappij erin vertegenwoordigd zijn. Het zit aan de ene kant tegen de onderwereld aan, en aan de andere kant tref je er ook ministers onder.’12

In het werk van Henk Romijn Meijer is Lieve zuster Ursula zijn meest gedurfde,

experimentele boek; zelf noemde hij het een ‘exotisch boek’, ‘een soort afscheid van domineesland’.13 Het heeft daardoor een centrale plaats in het oeuvre van Romijn Meijer. Hij experimenteert er op virtuoze wijze in met stijl, compositie, weergave van het gesproken woord, en met de satire als zodanig. De keten van gesprekken en monologen in de vertelstructuur is overweldigend, en de humor waarmee hij de personages neerzet bezit het volle register van mild tot bijtend. Hij heeft met dit boek de Reve-invloed voorgoed achter zich gelaten en toonde zich een vernieuwer van de romankunst, maar hij bleek daarmee binnen de Nederlandse literaire wereld tot outsider te worden. Het manuscript maakte een zwerftocht langs diverse uitgeverijen en werd pas in 1969 gepubliceerd. Dat de literaire kritiek deze roman destijds niet op waarde heeft geschat (de enige uitzondering was Adriaan Morriën), doet nu niet meer ter zake. Dit boek staat op een eenzame hoogte in de moderne Nederlandse literatuur, door zijn vaart, zijn temperament en zijn volstrekte originaliteit.

Al lijkt Lieve zuster Ursula op het eerste gezicht een sleutelroman, toch is dat maar schijn, hoewel Dieuwke Bakker, Michael Podulke en Teunn, en niet te vergeten Romijn Meijer zelf, model hebben gestaan voor de hoofdfiguren. De vier personages treden op in een fantastische literaire ‘comédie humaine’, op eenzelfde wijze als waarop personen en werkelijkheid zijn vertekend in de schilderijen van Teunn, Erfmann, Gordijn, Muller en andere Mokum-kunstenaars van die jaren. Het personage Hilde Potvis is dus Dieuwke Bakker niet; wie wil weten wie Dieuwke Bakker

echt was, moet het onvergefelijke portret van haar lezen dat Romijn Meijer na haar dood heeft geschreven. Zo zijn ook Gabriel Pieczuro, Gijs Slichters en Peter Roskam absoluut niet identiek aan Michael Podulke, Teunn Nijkamp en Romijn Meijer zelf, maar treffende fantasmagorieën in een literair drama, waarvoor de werkelijke personen model hebben gestaan. En bij alle grappen en dubbele bodems tekent zich de afgrond af van het wanhopige streven van outsiders die elkaar aantrekken en afstoten en hun doel en dromen achter de horizon zien verdwijnen. Achter de Hollandse banaliteit van de beschreven episodes weet Romijn Meijer een duizelingwekkend universum te scheppen dat verwant is aan de absurdistische drama’s zoals James Joyce en de jonge Samuel Beckett die hebben geënt op hun herinneringen.

Modellen voor de hoofdpersonen

Romijn Meijer was bevriend met de ‘modellen’ voor zijn romanfiguren, en opvallend is dat die vriendschap niet werd verstoord toen Lieve zuster Ursula verscheen. Zij vonden het wel een geestig boek. Wie waren die merkwaardige vrienden Teunn Nijkamp, Dieuwke Bakker en Michael Podulke in werkelijkheid?

Teunn Nijkamp, die in 1943 werd geboren in het Overijsselse dorp Hardenberg, nog heel wat kleinsteedser dan Zwolle waar Romijn Meijer vandaan kwam, was een domineeszoon, die al op jonge leeftijd in opstand kwam tegen het orthodox gereformeerde regiem. Als scholier was hij een hartstochtelijk tekenaar en

schilder, maar toen hij zijn vader vertelde dat hij schilder van beroep wilde worden, werd hij het huis uitgezet. Eenmaal in Amsterdam, kreeg hij succes als illustrator. Hij tekende voor tijdschriften, kranten en weekbladen, en maakte vele affiches en omslagontwerpen voor boeken.

In 1963, twintig jaar oud, kreeg hij zijn eerste expositie in een Amsterdamse galerie, en twee jaar daarna stelde hij tentoon bij Mokum, waar Romijn Meijer zijn doek De crucifixbouwer kocht. (In Lieve zuster Ursula komt dat schilderij onder de titel De timmerman uitvoerig ter sprake, vooral in de persiflage van een kunstrecensie.14) Kort daarna deed hij Romijn Meijer het voorstel om samen strips te gaan maken voor het Algemeen Handelsblad: Romijn Meijer zou korte teksten leveren, en Teunn zou die vervolgens gebruiken voor striptekeningen. Romijn Meijer vond dat een amusant experiment, en schreef een aantal bizarre teksten. Twee ervan, ‘Toen’ en een over twee vrouwen, verschenen in augustus 1965 in het Algemeen Handelsblad, maar meer was voor de redactie niet nodig. Daarna maakten zij 36 ‘opbellers’ of ‘singeltjes’, een soort emblematische cartoons van uit het leven gegrepen zinnen, voorzien van een absurde tekening. Die zijn tussen december 1965 en juni 1966 verschenen in het weekblad De Nieuwe Linie. In zijn voorwoord tot de bundeling van dit gezamenlijke avontuur, die in 2000 onder de titel Recepten uit een oud archief bij Flanor werd uitgebracht,15 noemt Romijn Meijer de ‘drukke, warrige monoloogjes, plukjes taal waarin iemand zich blootgeeft, blijmoedig onbezonnen’ de aanzet tot zijn roman Lieve zuster Ursula.

Teunn was een van de meest succesvolle jonge schilders van Mokum, maar hij

stapte in 1975 toch over naar Kunsthandel Siau omdat hij daar een beter perspectief voor zijn artistieke aanzien verwachtte. Zijn devies: ‘Ik teken niet om kunst te bedrijven, maar om de wereld aan te kunnen: een persoonlijke magie.’16 In de jaren tachtig verhuisde hij naar het Zeeuwse dorp Kats op Noord-Beveland, aan de Oosterschelde. Hij geeft er ook teken- en schilderlessen.

In 1993 maakte Romijn Meijer via correspondentie een interview met hem voor het portfolio van recent werk, dat in Maatstaf werd afgedrukt.17 Daarin noemde hij zich een ‘metaforisch schilder’, liever dan een nieuw-figuratief, magisch-realistisch of realistisch kunstenaar. Hij formuleerde zijn ideeën over zijn kunstenaarschap onder andere als volgt: ‘Ik zie in kunst een medium waardoor ik in de belevingswereld van mijn medemens kan treden.’-‘Meestal begint het met een emotie. Ik voel bijvoorbeeld twijfel, ben verwonderd, nieuwsgierig, kwaad. Vervolgens ga ik na welke oorzaak aan de emotie ten grondslag ligt. […] Omdat ik de juiste woorden daarvoor niet gemakkelijk vind, pak ik pen en papier en begin te krabbelen. […] Op een gegeven moment heb ik een beeld waarin ik naar mijn gevoel het thema heb ge-

vangen; […] de metafoor is geboren.’ Met die visie op het scheppingsproces heeft Romijn Meijer zich verwant gevoeld.

Dieuwke Bakker (1935-1984) had een traumatische jeugd: haar vader zat in het verzet en werd door de nazi’s gefusilleerd. Na haar schooljaren werkte zij als ambtenaar van de reclassering in Amsterdam, totdat zij, 27 jaar oud, besloot een eigen kunstzaal op te richten. Zij liet zich adviseren door de Amerikaanse schilder Michael Podulke, die haar compagnon werd. Haar gehaaide handelstalent en haar strijdbaarheid maakten haar tot een van de markantste personen uit het Amsterdamse kunstleven van de jaren zestig en zeventig. Haar obsessies met het oorlogsverleden kwelden haar echter steeds meer; zij moest enkele malen voor psychische behandeling worden opgenomen. In 1985 verongelukte zij in haar auto, die over de kop was geslagen op een smalle weg bij Abcoude, en in een sloot terecht was gekomen. Het liefdevolle ‘in memoriam’ dat Romijn Meijer in Vrij Nederland schreef is een ontroerend portret van een vriendin, die het niet erg had gevonden om te lezen in zijn boek ‘dat Hilde viswijverig optrad en tirades en redevoeringen afstak die zij nooit had gehouden.’18

De drijvende kracht achter de vorming van de Mokum-kunstenaarsgroep in de beginjaren was Michael Podulke (1922-1988), een Amerikaanse schilder die eind 1950 naar Nederland was gekomen en daar trouwde met een Nederlandse. Hij was de zoon van een Poolse vader en een Noorse moeder, en groeide op in het plattelandsstadje Mazeppa in Minnesota. Na zijn highschooljaren nam hij op 1 januari 1943 dienst in het Amerikaanse leger, en hij vocht als parachutist in het Pacific-offensief gedurende de Tweede Wereldoorlog. Hij beleefde de gruwelen van de oorlog, en overleefde op de Filippijnen 47 dagen in het oerwoud. In Lieve zuster Ursula heeft Gabriel Pieczuro het daar meermalen over. Als oorlogsveteraan kreeg hij een beroepsopleiding aangeboden door de regering. Hij kon daardoor van 1946 tot 1950 aan de universiteiten van Chicago en Minnesota kunstgeschiedenis en kunsteducatie studeren. Hij werd in die tijd een groot bewonderaar van het werk van Max Beckmann en van Kokoschka. In 1949 ontmoette hij zijn idool Beckmann in New York.

Podulke had zich in 1952 als student kunstgeschiedenis ingeschreven aan de Universiteit van Amsterdam, en hij leerde daar Hans Jaffé kennen, die moderne kunst doceerde en die toen tevens conservator was bij het Stedelijk Museum Amsterdam. Jaffé had een zwak voor deze student-kunstenaar, en verklaarde zich later bereid de catalogus-inleiding te schrijven voor Podulkes eerste overzichtstentoonstelling, die in 1962 werd gehouden in het Groninger Museum. De voormalige kunstcriticus W. Jos de Gruyter, een van de vroegere pleitbezorgers van de Nederlandse realisten, was er directeur. Podulkes tentoonstelling werd vervolgens overgenomen door het gemeentemuseum van Schiedam, door De Beyerd in Breda en De Waag in Nijmegen. In zijn lovende inleiding noemde Jaffé Podulkes werk ‘een haast autobiografisch surrealisme’. Door zijn tentoonstelling en de aanbeveling

van gezaghebbende kunstkenners als Jaffé en De Gruyter werd Podulke meteen een serieus te nemen persoon. Daardoor kon hij galerie Mokum al gauw op de kaart zetten als bolwerk van de figuratieve schilderkunst, waar recensenten en verzamelaars rekening mee moesten houden.

Toen Willem Sandberg, die door de figuratieve schilders steeds beschouwd werd als hun grootste tegenstander, in 1963 met pensioen ging als directeur van het Stedelijk Museum, was alle hoop gevestigd op een nieuw beleid in het belangrijkste museum voor moderne kunst van het land. Maar Sandbergs beoogde opvolger Louis Gans, conservator van het Stedelijk en kenner van naïeve kunst en van art nouveau, met wie Podulke een vriendschappelijke relatie had, werd door de gemeenteraad gepasseerd. Gans was woedend, en nam ontslag. Hij trachtte samen met Podulke het ‘Internationaal Kunsthuis’ op te richten, waardoor moderne kunst inclusief de realisten zou worden bevorderd, maar dat plan kwam niet van de grond. Al deze gebeurtenissen klinken op een humoristische wijze na in Lieve zuster Ursula; Gans heeft daar de vermomming van Dr. Kalkoen. De uiteindelijk bij het Stedelijk benoemde Edy de Wilde had even weinig op met de realisten als Sandberg. Dieuwke Bakker heeft herhaaldelijk maar vergeefs geprobeerd om hem toch te bewegen ruimte te bieden aan de Nederlandse realisten. Haar brieven aan De Wilde werden in Maatstaf gepubliceerd.19

Om de museale erkenning van de realistische schilders ook zonder het Stedelijk te bevestigen, organiseerde Mokum in 1969 in het Arnhems Gemeentemuseum de overzichttentoonstelling ‘Jonge Nederlandse realisten van galerie Mokum’. In het verlengde daarvan publiceerde Mokum samen met Meulenhoff in 1970 de rijk geïllustreerde monografie Vijftig jaar Nederlandse realistische kunst, met onder andere een inleiding van Hans Jaffé. Bij alle waardering voor de realistische schilderkunst, merkte Jaffé toch kritisch op dat het Nederlandse realisme ‘misschien een ietwat provinciale reactie [is] van een groep schilders op de werkelijkheid om hen heen, maar daarom toch nog wel een karakteristieke reactie.’20 Provinciaal, dat was bepaald niet het etiket waar Bakker en Podulke op gehoopt hadden.

Maar in 1969 scheidden de wegen van Dieuwke Bakker en Podulke, na een conflict over de verdere koers van de galerie, waarna Podulke zijn eigen galerie in Amsterdam stichtte. Die heeft maar anderhalf jaar bestaan. Daarna vestigde hij zich in het kunstenaarsdorp Norden in het Duitse Oost-Friesland, waar hij een vooraanstaand kunstenaar werd. Hij werkte vaak op het waddeneiland Norderney. In 1983 haalde hij nog de Duitse pers met zijn protest tegen de plaatsing op Norderney van een beeld van Heine, vervaardigd door de vroegere nazibeeldhouwer Arno Breker.

Ondertussen voelden de gangmakers van de realistenvereniging van 1949, Nicolaas Wijnberg, Hans van Norden, Harry op de Laak en hun medestanders, zich niet bijzonder aangetrokken tot de jonge lichting kunstenaars bij Mokum; zij stichtten in 1965 een eigen galerie voor realisme, Kabinet Floret genaamd, die tot

1970 bestond. De meeste tentoonstellingen van Kabinet Floret gingen vergezeld van een portfolio in het literaire tijdschrift Tirade, onder redactie van Wijnberg.

Een derde belangrijke galerie voor realisme werd in 1968 door Eugène Siau (1936-1998) in Amsterdam opgericht, Kunsthandel Siau, die een geduchte concurrent voor Mokum werd. Het commerciële succes van Mokum had Siau op de gedachte gebracht dat het nog veel beter zou kunnen met een wat chiquere, exclusievere inrichting en aanpak, en met meer internationale tentoonstellingen. Hij gokte met een duur pand en dure vernissages, en de jaren zeventig gaven hem gelijk: er was grote belangstelling voor realistische kunst bij een koopkrachtig publiek. Teunn en andere Mokum-kunstenaars stapten over naar Siau. Romijn Meijer werd er een vaste bezoeker en een huisvriend.

Eind 1977 werd Romijn Meijer gevraagd een jubileumboek over Kunsthandel Siau te schrijven. Het moest in mei 1978 kunnen verschijnen. Romijn Meijer bedong volledige vrijheid als auteur, en die kreeg hij. Hij schreef voor die gelegenheid de korte roman De stalmeesters, of Geheimhouding verzekerd in slechts negentien dagen. Het boek is min of meer een vervolg op Lieve zuster Ursula, met als verbindende personages de schrijver Peter Roskam, die een gekwelde homoseksueel blijkt te zijn, de schilder Gijs Stichters en wat meer op de achtergrond Hilde Potvis, maar nu zonder Gabriel Pieczuro. Nieuwe hoofdrolspelers zijn Gene en zijn compagnon Bertus, de doorzichtige schuilnamen van Eugène Siau en Robert de Swaan Arons, al blijft Bertus in het verhaal nogal op de achtergrond. Een boeiende bijrol is die van de fotografe, die de kunstenaars in hun atelier fotografeert. In werkelijkheid was dat Elizabeth Mollison, de vrouw van Romijn Meijer, van wie inderdaad fraaie portretfoto’s in de eerste druk van het boek werden afgedrukt. Een afwezige hoofdrolspeelster, maar zeer aanwezig in de gesprekken van het verhaal, is de excentrieke Mathilde Willink, aan wier nagedachtenis het boek werd opgedragen. Later schreef Romijn Meijer een schrijnend portret van haar, ‘Willinks Mathilde, of was de werkelijkheid eigenlijk andersom?’21 Mathilde ‘deed buitenissige dingen die niet aan rang en stand waren gebonden. We zagen haar eens, van de overkant van hun kade, naakt de ramen lappen van Willinks oude huis.’ Als er één outsider was aan te wijzen in de kunstwereld van die tijd, was zij het wel.

Het boek werd groots gepresenteerd op 23 mei 1978. Op de uitnodigingskaart vermeldden Siau en De Swaan Arons dat de roman ‘ter op- en ontluistering’ voor het jubileum was geschreven. Ook in dit boek toonde Romijn Meijer zich een virtuoos experimentator en een polemische geest. Hij maakte van de opdracht tot het schrijven van een jubileumboek het onderwerp van de roman. Schrijver en journalist Peter Roskam probeert radeloos zijn thema te vinden, terwijl hij nerveuze besprekingen heeft met zijn opdrachtgevers en ruzie maakt met zijn vriend die niet in zijn werk gelooft. ‘Je krijgt dan iets heel raars,’ zei Romijn Meijer er later over, ‘werkelijk bestaande personen treden nu als romanfiguur op naast fictieve personages van wie gesuggereerd wordt dat ze echt bestaan. […] Het is ook een satire op de lezer

en op het eindeloze gezeur van een hele hoop schrijvers en critici over verbeelding en werkelijkheid als thema. […] Je moet het boek lezen als een menselijk conflict en niet als een literair probleem dat moet worden opgelost. Ik heb me altijd verzet tegen de grote pretenties van de literatuurwetenschap.’22 Een nagekomen flard uit een kolderieke toespraak van een kunstpaus die gepast zou hebben in een vervolg-hoofdstuk van De stalmeesters werd als nieuwjaarsgroet rondgestuurd door Galerie Siau.23 Een citaat: ‘Als er dan al sprake van kunstwerken moet zijn – en wie durft het te ontkennen? – waarom dan geen werken die liefde uitdrukken voor de mens als mens?’ Het stond iedere geadresseerde natuurlijk vrij om dat niet ironisch op te vatten.

Behalve het satirische portret van het personage Gene in De stalmeesters, schreef Romijn Meijer in 1986 een prachtig doorlopend interview met Eugène Siau, dat een zelfportret lijkt.24 Siau, die in 1936 in een Chinees buurtje van het Rotterdamse Katendrecht werd geboren als zoon van een varende Chinees en een Friezin, was homoseksueel in een milieu waarin dat werd afgewezen, en had een problematische verhouding met zijn vader (‘ik stelde hem ook teleur omdat ik midden in de puberteit doodongelukkig was en dan toch ook mijn andere geaardheid’). Hij verliet zijn ouderlijk milieu, werd steward op vrachtschepen en transatlantische passagiersboten, en was barman in nachtclubs en hotels. Toen hij in 1966, dertig jaar oud, barman werd van de Amsterdamse kunstenaarssociëteit Arti, en daar allerlei kunstenaars leerde kennen, ontstond bij hem de droom om een kunstzaal te openen. Een kennis bood hem de begane grond en een souterrain aan van een nieuw gerestaureerd pand aan de Brouwersgracht in Amsterdam, zodat Kunsthandel Siau in 1968 kon openen, met exposities van Ferdinand Erfmann, Jan van Tongeren en andere kennissen uit Arti. Nog geen twee jaar later verhuist de galerie naar een riant grachtenpand aan de Keizersgracht. Romijn Meijer laat Siau vertellen over alle ups en downs van zijn kunsthandel en van wat hem daarin boeide, ergerde en inspireerde. ‘Ik denk dat ik het de volgende kwarteeuw nog heel leuk ga doen. En als er dan tussentijds een einde aan komt vind ik dat ook geen ramp. Dan praten ze nog een paar maanden over je, of een paar jaar, en dan is het voorbij.’ Toen hij in 1998 overleed, werd de galerie gesloten. Maar de fantasieën en dromen van Eugène Siau zijn nog springlevend dankzij de spirituele uitbeelding van hem in De stalmeesters en het indringende geschreven portret door Romijn Meijer.

Schrijven over kunst

Met Lieve zuster Ursula en De stalmeesters dreef Romijn Meijer op een virtuoze manier de spot met het kunstwereldje, terwijl hij tegelijkertijd een fascinerend beeld opriep van alle dromen en esthetische ambities en van de verbeten strijd om het bestaan. Bij alle ironie en spot worden de personages gaandeweg steeds indrukwekkender. Maar dat geldt niet voor de ten tonele gevoerde kunstcritici Joop Odeldodel en Drs. Cannegieter, en ook niet voor de jonge criticus Peter Roskam zelf. De kunst-

kritiek wordt in beide romans volkomen belachelijk gemaakt, met haar zweverigheid en gezwollenheid die helemaal nergens over gaan. Toen Dieuwke Bakker De stalmeesters had gelezen, zo vertelde Romijn Meijer later, had zelfs zij het kolderieke betoog van romanfiguur Peter Roskam over het realisme (‘Alles gaat uit van het realisme, de moederkoek waarbuiten en -boven het “andere” – het vluchtig wisselende – non-existent is.’ Enzovoort25) als een serieuze bewering opgevat, zo goed bleek de persiflage op werkelijke kunstbeschouwingen te lijken.

Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de vele artikelen over kunst en kunstenaars van Romijn Meijer volstrekt anders zijn geworden dan de gangbare beschouwingen. Hij heeft de kunst en het scheppingsproces vanuit het standpunt van de kunstenaar proberen te beschrijven, meestal via een interviewtechniek. Hij laat de kunstenaars zoveel mogelijk zelf aan het woord over de achtergronden en oogmerken van hun werk. Bijna steeds blijkt dat het realisme voor de als ‘realisten’ gebrandmerkte kunstenaars nauwelijks een rol speelt.

Zijn eerste artikel over een kunstenaar ging over Herman Gordijn. Het was puur toeval, want het was een onvoorzien resultaat van de ‘tijdgeestbijeenkomsten’ waar zij beiden voor uitgenodigd waren. Deze bijeenkomsten werden in 1969 door prinses Beatrix en prins Claus op kasteel Drakesteyn georganiseerd om de ‘tijdgeest’ onder schrijvers en kunstenaars te leren kennen. Uiteenlopende personen als Judith Herzberg, Hella Haasse, Peter Struycken en Woody van Amen namen er aan deel; ook Wim T. Schippers die als enige de pers haalde met zijn act om in de kasteeltuin een kuil te graven, en daar met prins Claus langdurig in te turen,

waarna hij de kuil tot kunstwerk verklaarde. Romijn Meijer en Gordijn ontmoetten elkaar toen voor het eerst, en spontaan besloten zij een gezamenlijke bijdrage te leveren aan het programma in de vorm van een publiek interview van Gordijn door Romijn Meijer. Na afloop maakte Romijn Meijer van de bandopname een zo letterlijk mogelijke transcriptie, met alle interrupties uit de zaal en met vele onaffe zinnen; die tekst werd in Tirade gepubliceerd,26 vlak na de verschijning van Lieve zuster Ursula. Gordijn vertelde daarin over de speciale emotie bij waarnemingen en herinneringen, die hem tot zijn onderwerpen brengen. Hij sprak over het tragische en de schoonheid van verval en ouderdom, en de ontroering die hij daarover voelde. Dat gebeurde op een manier zoals nooit in een recensie of kunstbeschouwing zou worden geschreven, geestig en zeer ter zake. Gordijn zei dat hij zich niet als een realistisch schilder zag, maar eerder als een schepper van erotische landschappen.

Op een soortgelijke wijze kwamen Romijn Meijers latere artikelen over kunstenaars tot stand. Ook daarin werd steeds opnieuw duidelijk dat de zogenaamde ‘nieuwe realisten’ weinig gericht zijn op de waarneming van de werkelijkheid. Max Kreijn bijvoorbeeld formuleerde zijn werkwijze heel treffend naar aanleiding van vragen van Romijn Meijer: ‘Als je schildert op basis van licht, zoals ik, dan schilder je eigenlijk vanuit het negatieve, vanuit iets dat niet stoffelijk is.’27 René Boïn vertelde Romijn Meijer onder andere het volgende: ‘Ik ben er altijd op uit geweest de dingen uit hun verband te trekken. Je kunt in een tekening dingen laten gebeuren, die in werkelijkheid niet kunnen.’28 De schilderes Han Mes heeft zich blijkbaar weten te onttrekken aan de vragen van Romijn Meijer, maar zelf gaf hij in een heel fraai artikel ongetwijfeld precies weer wat zij van hem verwachtte: ‘Het werk van Han Mes ademt de geest van de onafhankelijkheid, en van het verlangen om steeds opnieuw te ontdekken wat zich steeds weer zal verhullen.’29 Carel van Eeden zei onder meer over zijn kunstenaarschap: ‘Mystiek is de achtergrond van bijna alles.’30 De avontuurlijke openlucht-aquarelliste Connie Bos zoekt de ‘onderwerpen waarbij ik kan abstraheren’. De plaatsen waar zij gaat werken, zijn doorgaans door het toeval bepaald, en de realiteit wordt bij haar ondergeschikt aan de creatieve activiteit.31 Edwin Aafjes vertelde Romijn Meijer over de herinnering als inspiratiebron: ‘De herinnering is wat overblijft na de chemie van de waarneming, dat is de werkelijke stof voor de schilder en de schrijver.’-‘En misschien is het thema dat in al mijn schilderijen terugkomt, dat je van binnen naar buiten kijkt, dat een interieur pas interieur wordt als dat buiten er heel sterk bij betrokken is…’32 Met Clary Mastenbroek sprak Romijn Meijer voordat zij met Wout Muller naar Ierland vertrok om daar hun paradijselijke tuin te scheppen in de oude vervallen wolfabriek van Fairbrook nabij Waterford. Over haar droomrealisme zei ze: ‘Ik begin met een idee, maar weet dan nog niet hoe het zal aflopen. Dat is een avontuur.’33 Al deze ‘realisten’ gaven blijk van een vrij romantische verhouding tot hun kunstenaarschap. Hun figuratieve werk heeft met de alledaagse realiteit weinig te maken, het onderzoekt met de verbeelding de raadsels van het bestaan.

Een van de mooiste teksten die Romijn Meijer over een kunstwerk heeft geschreven is de korte monoloog van de ‘betaalmeester’ die is afgebeeld op het gelijknamige schilderij van Hans van der Kroef. Dat schilderij heeft een absurdistische voorstelling met een aapachtig personage dat achter een tafel zit in een weids rivierlandschap. Is het misschien de IJssel bij Zwolle? Op de tafel zijn drie kleine kampioens-podia opgesteld, met op het podium voor nummer 1 een grote aardewerken spaarpot. De spaarpot van nummer 2 wordt door de betaalmeester in zijn hand gehouden, en van de derde spaarpot liggen de scherven op tafel. Aan de tafel is een standaard vastgemaakt met kleurige papieren molentjes. Wat naar de rivier toe staat een kamerscherm in het gras, waarachter een dichtgeklapte parasol te zien is. Gaat er een feest beginnen?

Romijn Meijer geeft de betaalmeester het woord in zijn miniatuurverhaal ‘De betaalmeester zet betaald’.34 Deze begint zijn tirade voor de toeschouwer van het geschilderde tafereel als volgt: ‘Driewerf hoera voor de leegte waarin rood rijmt op rood, blauw op blauw, en waarin de mens naar de laatste mode voor aap zit zonder een schijn van partijdigheid. Neem mij als voorbeeld, want wie u ook bent, u staart me recht in het gezicht. Ik had van mijn rust willen genieten.’ Iets later zegt hij: ‘Ik schuif wat voor later onder de tafel: een bloedige revolutie zit in een klein hoekje, net als een ongeluk. De scherven waren geen opzet. Vroeg opgestaan, plannen gemaakt en daar ging mijn droom, u bent getuige. U ziet hoe weinig ik voor u kan doen. Let u eens op de verte, op de schakering van blauw, lucht, water, einder, wat valt daaraan niet af te lezen? Dat wij lotgenoten zijn op zijn minst, dat wij geen werkelijkheid hebben los van elkaar.’ En hij besluit: ‘Wat u mij vraagt staat in potlood genoteerd. U houdt het voor eeuwig tegoed, rekent u maar na hoeveel rente op den duur aan uw persoon zal kleven. Bij mij bent u van harte welkom. U ziet zelf wel hoe weinig ik voor u kan doen.’

Dat is Romijn Meijer op zijn best: uit de dingen spruit de verbeelding voort, en de verbeelding zet ‘een stap in de richting van een essentie, die zich nooit volledig zal prijsgeven’.35 Inderdaad: een revolutie zit in een klein hoekje, en de werkelijkheid is er alleen voor mensen.

Laagwater
Willem van Manen
Herinneringen aan Henk

Ik heb maar weinig met Henk samengespeeld, voornamelijk in de jaren ’60 bij een jazzworkshop bij Famos in Amsterdam, ik meen onder leiding van Nedly Elstak. Famos was een cultureel jeugdcentrum op de hoek van het Leidsebosje en de Vondelstraat, wij zaten met die jazzworkshop in de kelder (wekelijks). Er zit nu een hotel-restaurant. We leerden improviseren op de akkoorden van het ritmeschema en het bluesschema en van eenvoudige songs zoals ‘Summertime’ – zo begin je meestal om het te leren. Ik ben er maar kort bij geweest, omdat ik een modernere richting op wilde en meer avontuur zocht.

Henk is altijd in die 50′ er jaren stijl blijven spelen (late swing en vroege hard bop) maar hij had geen beroepsambities, was wel een toegewijde, gevorderde amateur. Hij speelde ingetogen en zorgvuldig – was zeer

bescheiden, geen grote geldingsdrang. Later speelde hij vaak in een café aan de Amstelveenseweg, maar daar ben ik nooit geweest.

Jaren later werd hij betrokken bij onze maandelijkse jazzplatenclub (de Geheime Jazz Club) die ook genoemd wordt in een briefwisseling tussen Bernlef, Campert en Loevendie (CC. Een correspondentie, uitg. Bas Lubberhuizen). Daarin was Henk een toegewijd en enthousiast lid, waarbij hij ervoor zorgde dat er de nodige interessante gitaristen werden gedraaid. Die club bestond behalve hemzelf uit: Henk Bernlef (schrijver), Jaap de Rijke (jazzconsulent), Simon Korteweg (jazzjournalist/manager), Leo Cuypers (pianist/componist) en Willem van Manen (trombonist/componist). Maar de leden zijn inmiddels van gevorderde leeftijd, de jongste (Leo) is nu 63 en de meesten doen het wat kalmer aan. De club werd overigens ruim 25 jaar geleden opgericht, maar toen zat Henk er nog niet bij, hij kwam pas later (ongeveer 1996). Ik heb nog een kleurenfoto van de club, genomen voor de deur van Henk aan de Transvaalkade. Zoals gezegd komt de club nog maandelijks bijeen, maar dan met Martin van Duynhoven in de plaats van Henk.

Henks favoriete gitaristen waren onder anderen: Wes Montgomery, Tal Farlow, Jim Hall, Kenny Burrell (allen V.S.) maar hij bracht soms ook albums van onbekenden mee zoals een geweldige Canadese gitarist van wie wij nog nooit hadden gehoord. Die had hij dan daar horen spelen, want hij ging regelmatig naar de overkant. Totdat hij ziek werd hebben we hem mogen meemaken, ook bij hem thuis, en we missen hem nog steeds.