Archief: DBNL

Laagwater
Sylvia Willink-Quiël
Hermans in brons
Een man zonder gezicht

Willem Frederik Hermans heb ik leren kennen door mijn man, Carel Willink. Hun contact gaat terug tot voor de Tweede Wereldoorlog. Carel vertelde me dat Hermans zijn verloofde Emmy aan hem kwam voorstellen in 1950 of vlak daarvoor, want ze zijn getrouwd in dat jaar. Wim keerde in een van zijn brieven nog eens terug naar hun eerste ontmoeting: ‘Ook ik herinner me nog goed dat ik je, erg lang geleden, ontmoette na die schilderijenveiling. Na afloop praatten we een ogenblikje en jij was een beetje mismoedig omdat een schilderij van jou niet meer dan, meen ik f800 had opgebracht. Zoals je je herinnert was in die jaren de figuratieve kunst geheel afgeschaft, maar die tijd is ook alweer voorbij,’ schreef hij Carel op 11 juni 1976.

Carel was 21 jaar ouder dan Wim en zij deelden een bepaald gevoel voor de absurditeit en onzekerheid van het bestaan. Zo’n gevoel als te zien is in het werk van Willink. Zij deelden hun interesse ook in schrijvers zoals Multatuli, Isidore Ducasse (Lautréamont), Edgar Allan Poe, Gide, Camus, Léautaud, Dostojewski, Strindberg, Thomas Mann en Walter Scott.

In 1950 schreef Hermans een artikel als antwoord op Willinks essay ‘De schilderkunst in een kritiek stadium’. In dat stuk met de titel ‘De lange broek als mijlpaal in de cultuur’ stelt Hermans: ‘De schilderkunst in een kritiek stadium is een voortreffelijk essay. Geen enkel ander schilder in Nederland kan zo’n essay schrijven. Deze tijdgenoot van Ter Braak en Du Perron (die dit in zijn stijl verraadt) overtreft echter alle navolgers van Ter Braak bovendien. Hij vertoont een ruime eruditie, hij schrijft helder, hij heeft zijn essay met smaak en fantasie opgebouwd en ingedeeld.’1 Willink waardeerde dat artikel, waarin Hermans een lans brak voor het realisme in de schilderkunst, waarvan Willink op dat moment de exponent was, tegenover de experimentele schilderkunst van Cobra. Hermans antwoordt Carel vanuit zijn toenmalige woonplaats Voorburg op 28 maart 1951: ‘Beste Willink, Ik ben bijzonder verheugd een brief van je gekregen te hebben, waaruit mij bleek dat je enige waardering hebt voor het stuk dat jouw essay mij grotendeels in de pen had gegeven.’ Hij verontschuldigt zich omdat hij Willink nog niet eerder bezocht heeft. ‘De laatste keer dat wij elkaar gesproken hebben, is meen ik in 1948

Parijs, 11 juni 1976
De Heer A.C. Willink
Ruysdaelkade 15
Amsterdam
BEste Willink,
Ook ik herinner we nog goed dat ik je, erg lang geleden, ontmoette na die schilderijenveiling. Na afloop praatteen we een ogenblikje en jij was een beetje mismoedig omdat een schilderij van jou niet meer dan, meen ik f 800 had opgebracht. Zoals je je herinnert was in die jaren de figuratieve kunst geheel afgeschaft, maar die tijd is ook alweer voorbij.
Het speet me toen al dat ik het schilderij niet kon kopen, maar achteraf denk ik: als ik het gedaan had zou Willink misschien een beetje scheef aankijken.
Ik zou nu, wanneer ik het had en het van de hand deed, waarschijnlijk zo ongeveer stil kunnen gaan leven van de opbrengst, naar anderzijds zou ik er moeilijk afstand van hebben kunnen doen.
Het sprak toch wel vanzelf, vind ik dat de brave Dingelam geen andere portretschilder dan Willink te binnens schoot en ook dat die het niet voor f 800 deed, is – gelukkig maar – waar, hè.
Ik kom zelden in Nederland, maar mocht dat zo zijn, dan natuurlijk tot ziens.
Hartelijk gegroet

geweest, kort voor mijn vertrek naar Canada. Ik voelde mij toen zeer gedeprimeerd – als zo dikwijls trouwens – en in zulke buien heb ik de neiging mij af te zonderen.’

Blijkbaar had Willink Hermans geschreven dat Lucebert diens abc-gedicht ‘De analphabeet’, voorgedragen op de Podium-avond 1 maart 1951 in het Stedelijk Museum in Amsterdam, van een andere schrijver had afgekeken, want Hermans schreef: ‘Ik wist niet dat Lucebert’s A.B.C. gedicht niet origineel was; ik ben blij dat ik het nu weet. Er is in deze mensen [verwijst ook naar Appel in genoemd stuk] inderdaad veel onorigineels. Toch geloof ik dat alles welbeschouwd, Lucebert nog lang de minste niet is in dit “experimenteel” angehauchte groepje.’

In het artikel bepleitte Hermans de mogelijkheid om schrijvers tot museumdirecteur te benoemen, omdat deze onder meer het artistieke scheppingsproces aan den lijve hebben ondervonden. In genoemde brief gaat hij daarop door: ‘Mijn opmerking dat het zoveel beter zou zijn om dichters en schrijvers directeuren van musea te maken,

hield natuurlijk vrij duidelijk in dat ík zo graag directeur van een museum zou zijn. Maar of ik veel anders zou doen dan op mijn kamer een boek lezen en mijn vrienden en kennissen gratis binnen laten, is, vanzelfsprekend de vraag.’

 

Wat Hermans en Willink ook deelden was hun grote liefde voor katten. Carel heeft er wel drie tegelijk gehad. Hermans publiceerde in maart 1985 een boekje, De liefde tussen mens en kat, waarin een gedichtje onder zijn pseudoniem Age Bijkaart is opgenomen:

Het eerste boek van Hermans dat ik las was uit 1950, Het behouden huis, waarin ook een kat rondloopt. De hoofdpersoon drukt de kop van de kat even tegen zijn wang: het enige moment van tederheid in dit wrede absurdistische oorlogsverhaal.

En dan is er nog het verhaal over de reusachtige kat Kilo in de verhalenbundel Moedwil en misverstand. Een absurdistische novelle over een echtpaar dat graag een grote kat wil, zo groot mogelijk. ‘De huid van een gezonde kat heeft een verrukkelijk parfum, niets dierlijker dan de geur van een pas gestoomde deken. Ik druk gaarne mijn neus in het nekvel van een kat.’ Die kat Kilo wordt zo groot als een bouvier. Mijn Carel zei vaak over onze kat Loki: ‘Wat zou het toch heerlijk zijn als ie zo groot was als ’n hond!’

Carel Willink was in de jaren vijftig bevriend met Gerard Reve, met wie hij eindeloos over katten kon praten. Multatuli heeft geschreven: ‘Hoe meer ik katten leer kennen, hoe minder ik van mensen houd.’ Veel schrijvers hielden van katten, zoals Joseph Brodsky, L.-F. Céline, Rudy Kousbroek en de heilige Hieronymus, ook al was die kat een leeuw.

Willem was erg aardig naar Carel en mij toe. In 1977 waren Carel en ik in Parijs en bezochten we Hermans en zijn vrouw in de

rue Théodule Ribot. Daar liep een zwart katje rond dat luisterde naar de naam Toeti Dinky Toy. Dat hadden ze in het Bois de Boulogne gevonden en ze hebben zich over hem ontfermd.

Bij die gelegenheid vroeg ik Wim of ik zijn kop mocht maken. Dat vond hij goed. Ik kreeg toen van hem een voor mij gesigneerd exemplaar van Moedwil en misverstand: ‘Voor Sylvia / Willem Frederik / Parijs 18 mei 77’.

Pas een paar jaar later had ik tijd om er aan te beginnen. Ik stuurde hem wat foto’s van mijn werk en ik wilde hem opmeten. ‘De gelijkenis van de door Sylvia gemaakte koppen is werkelijk verbluffend en wat een goede foto’s heeft Jan Snoek ervan gemaakt. Ach, ik ben niet zo mooi meer en ben altijd al een man zonder gezicht geweest. Van mij zijn nog nooit twee foto’s gemaakt die op elkaar lijken. Maar ik zal gaarne opgemeten worden,’ schreef hij in november 1980 aan Carel. In de maand daarop ging ik met Carel naar Parijs. Hermans poseerde geduldig voor de foto’s die ik van alle kanten van hem maakte. En met een grote passer heb ik de maten van zijn mooi, krachtig gelaat genomen en genoteerd. Breed voorhoofd, brede kaak. Die foto’s en aantekeningen zijn in het bezit van het Letterkundig Museum die als eerste een bronzen exemplaar wilden hebben.

Thuis in Amsterdam ging ik geïnspireerd aan de slag, in klei. Een poosje later was Hermans in Amsterdam en kwam hij poseren. Hij zat op de bank bij ons thuis en dommelde in, zodat ik van nog dichterbij zijn gezicht durfde inspecteren.

De tweede maal dat hij weer kwam poseren was ik zover gevorderd dat er maar heel weinig ingreepjes nodig waren. Hermans keurde het goed, Emmy was er ook bij. Ze schreef me na thuiskomst: ‘Lieve Sylvia, […] Wij hebben genoten van de dagen in Amsterdam, vol feestelijkheden en ontmoetingen met oude vrienden. En in het bijzonder van het zien van Carel’s schilderijen, waarvan ik er verschillende nog nooit gezien had. […] Nogmaals wil ik je zeggen dat ik de kop van Wim zeer goed vind. Ik ben geen waardevol criticus, heb er absoluut geen verstand van, maar de gelijkenis is frappant. Hopelijk zien wij jullie gauw weer eens. Veel groeten aan Carel, nogmaals be-

dankt en poot voor Lokie, Emmy’ (3 april 1981).

Op 1 september van dat jaar werd Willem zestig jaar. Carel en ik vlogen naar Parijs om hem z’n eigen kop cadeau te doen. Dat gebeurde aan een grote ronde tafel in de restauranttuin van het Ritzhotel, waar we logeerden. Er is ook een foto door Nico Koster voor het hotel gemaakt op de Place Vendôme. Daarop staan Wim en ik met die kop. Die foto is heel bekend geworden. Bij die onthulling in de tuin van het Ritz hield Willem een toespraakje. Hij zei dat zijn beeld leek als twee druppels water, refererend aan de film die Fons Rademakers van Hermans’ roman De donkere kamer van Damocles had gemaakt. Het was een geslaagde avond, als toetje was er een grote ijstaart à la sibérienne. Raymond Benders heeft er kiekjes van gemaakt. Er waren een paar genodigden bij, Telegraaf-criticus Ivan Sitniakowsky, Hermans-bibliograaf Frans A. Janssen, Bezige Bij-uitgever Geert Lubberhuizen, de schilder Félix Labisse met dame, Charles Wentinck en nog anderen die ik vergeten ben of wil.

De bronzen kop van Hermans stond ook tentoongesteld bij de Hermans-herdenking in de Nieuwe Kerk te Amsterdam op 4 november 2005. Een afgietsel van dit beeld staat nu in de portrettengalerij van het Letterkundig Museum in Den Haag. Die hebben ook mijn beelden van Eddy du Perron, Marten Toonder en Anne Frank. Ook staat er een Hermansbeeld op het kantoor van De Bezige Bij in de Frans van Miereveldstraat in Amsterdam, dankzij Robbert Ammerlaan. En ook de Universiteit van Pretoria in Zuid-Afrika heeft een exemplaar. De reden daarvoor is dat Hermans daar gastcolleges heeft gegeven.

Dat is wel een verhaal apart; om die lezingen werd Hermans destijds door een clubje zich politiek-correct wanende hotemetoten, te weten het Amsterdamse stadsbestuur onder leiding van burgemeester Ed van Thijn, tot persona non grata verklaard en uit Amsterdam verbannen. Hij was onder meer door de Anti-Apartheidsbeweging Nederland op een zwarte lijst geplaatst met mensen die, tegen de uitdrukkelijke wens van de culturele boycot in, Zuid-Afrika bezocht hadden. Voor Hermans was die affaire onaangenaam en onjuist. Men hoefde maar naar zijn vrouw Emmy, uit Suriname afkomstig, te kijken om te begrijpen dat Hermans onmogelijk racist kon zijn.

Beter inzicht kwam een jaar na zijn dood: als goedmaker ging een delegatie van de Universiteit van Amsterdam onder leiding van UvA-bestuursvoorzitter Jankarel Gevers in 1996 naar Pretoria om de bronzen kop van Hermans de universiteit waar Hermans in 1993 tot eredoctor was benoemd, cadeau te doen, in aanwezigheid van afgevaardigden van de Nederlandse en de Belgische ambassade.

Toen in 2005 in de Nieuwe Kerk van Amsterdam het eerste deel van de Volledige Werken werd gepresenteerd, betuigde de burgemeester, Job Cohen, openlijk spijt ten aanzien van de destijds opgelegde sanctie. Zes jaar later heeft Hermans nu ook een plek in zijn geboorteplaats Amsterdam. Verzamelaars van het werk van W.F. Hermans namen het initiatief tot de tentoonstelling in de Openbare Bibliotheek Amsterdam met als motief: ‘De terugkeer naar Amsterdam’. Op 31 augustus 2011, een dag voor Hermans’ verjaardag, werd een exemplaar van mijn Hermans-kop, in ‘wilskrachtig brons’ (Het Parool), ingewijd.

Er is één universiteit waar Hermans les heeft gegeven, waar hem nog geen plekje in de portrettengalerij vergund is: die in Groningen. Daar zijn ze er nog steeds niet rijp voor. Onbegrijpelijk. Maar wat wil je, dat is iets onder professoren.

 

Ik besluit met een allerliefst citaat uit De liefde tussen mens en kat:

Van alles wat tot het organisme behoort, zien de ogen er nog het meeste uit of zij van anorganische oorsprong zijn: uit het heelal gevallen, of opgegraven uit diepe mijnen. Het raadsel van het in de ogen kijken is het raadsel van de angst die het leven begeleidt als magnetisme een elektrische stroom. Het magnetisme van de angst trekt oog na oog en wordt in stand gehouden door het voortstromen van het leven zelf. En ondertussen, zelfs als we onze huisdieren aankijken en zij ons, kunnen we denken: doe mij alsjeblieft geen kwaad. Ik wil jou ook geen kwaad doen. Ik beloof je dat ik heel aardig voor je zal zijn.
’t Is maat het beste aan te nemen dat zij hetzelfde denken over ons.

Deze persoonlijke herinnering is een uitgebreide en bewerkte versie van de toespraak die ik hield bij de onthulling van Hermans’ bronzen kop in de Openbare Bibliotheek Amsterdam op 31 augustus 2011.

Jaap Versteegh
‘Mejuffrouw’ Duyvis, wel te verstaan
De geheime liefde tussen Richard Roland Holst en Debora G. Duyvis

jaap versteegh (1954) is kunsthistoricus en werkzaam als kunsthandelaar bij Pygmalion Beeldende Kunst te Maarssen. Hij bereidt een monografie over Debora G. Duyvis voor (verschijning voorjaar 2014, gelijktijdig met een tentoonstelling over haar werk in het Stadsmuseum Woerden).

Debora Duyvis (1886-1974) gold halverwege de vorige eeuw als de beste vrouwelijke graveur van Nederland.1 Zij was een keurige dame, ongetrouwd, ietwat streng, afkomstig uit een welgestelde familie en van 1912 tot 1918 in de sfeer van de schilders van Tachtig opgeleid aan de Rijksacademie te Amsterdam. De eerste vier jaar maakte zij deel uit van de grafiekklas onder leiding van professor Johannes Aarts en de laatste twee jaar kreeg zij de beschikking over een loge. Hier werkte zij onder leiding van hoogleraar-directeur Antoon der Kinderen, met wie zij een dierbare vriendschapsband opbouwde.2 Geheel overeenkomstig diens opvattingen rond de veelzijdigheid van de ambachtskunst hield Debora zich niet alleen bezig met de burijngravure, maar tevens met andere druktechnieken als de asfaltlitho, de ets en de houtsnede. Zij paste deze verschillende technieken toe in haar vrije grafiek, evenals in de vormgeving van boekomslagen, het ontwerpen van ex libris en het illustreren van boeken. Bovendien schreef Debora in de jaren dertig enkele artikelen over beeldende kunst in Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift3 en was zij actief binnen het bestuur van de beroepsvereniging van grafische kunstenaars in Nederland. Het was dan ook niet verwonderlijk dat zij een halve eeuw geleden in een krantenartikel4 uitgebreid werd geëerd met haar vijfenzeventigste verjaardag; zij was tenslotte een bekende figuur in de Amsterdamse kunstenaarskringen. Maar deze bekendheid is al lang vervlogen.

Opleiding

Debora Geertruida Duyvis werd geboren op 17 februari 1886 in Amsterdam. De familie Duyvis was doopsgezind en afkomstig uit de Zaanstreek, waar ze naam had gemaakt met de handel in plantaardige oliën. Debora groeide op in een echt zakenmilieu. Haar vader Jacob Duyvis had, na een loopbaan als commissionair in effecten, in 1880 een ‘koffie- en productenhandel’ opgericht. Hij trouwde met Eva Loos en zij kregen vier kinderen, twee jongens en twee meisjes. Debora was het

oudste meisje.5 Wat de opvoeding van de kinderen betrof lag de verdeling eenvoudig; van de jongens werd verwacht dat zij, net als vader, in de zaken zouden gaan en zij volgden een middelbareschoolopleiding aan de Hoogere Burgerschool. Van de meisjes werd verwacht dat zij zich goed voorbereidden op een toekomstig leven als huisvrouw. Om die reden werd Debora, na enkele jaren de lagere school te hebben

bezocht, naar kostschool gestuurd. Ook haar moeder had op kostschool gezeten, in Zutphen, maar Debora ging naar het buitenland. Eerst naar een kostschool in Brussel, daarna in Bonn en ten slotte in Brixham in Engeland. Het was ongetwijfeld een goede opleiding voor het leven dat haar ouders voor hun dochter voor ogen stond, maar Debora zelf hield er andere ideeën op na. Zij wilde een kunstopleiding volgen en nam daartoe zelf het initiatief Buiten medeweten van haar ouders liet zij zich inschrijven voor een toelatingsexamen aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten. Dat was een serieuze aangelegenheid, die bestond uit het tekenen van een gipsen kop, een ornament, een gecompliceerd stilleven van tafels en stoelen en kasten met openstaande deuren, en een eenvoudige perspectieftekening naar opgave. Maar Debora slaagde en in 1912 begon zij haar opleiding, die zij zes jaar later succesvol afsloot.

Reizen

Het is een bekend verschijnsel onder jonge kunstenaars die net van de academie komen; ze weten heel goed wat hun docenten mooi en goed vinden, maar ze hebben moeite om hun eigen voorkeur te bepalen. Na voltooiing van haar opleiding richtte Debora zich aanvankelijk op het maken van portretten in verschillende technieken. Deze werken zijn stuk voor stuk als kunstwerk zeer geslaagd, met name door hun fabelachtige techniek. Maar dit was voor Debora niet genoeg. Zij zocht een nieuwe artistieke weg, een eigen stijl. Om die reden vertrok zij naar Italië, waar zij acht maanden zou verblijven. Vooral het plaatsje Anticoli Corrado, ongeveer dertig kilometer ten oosten van Rome, gelegen op de top van een heuvel met uitzicht op het dal van de rivier de Aniene, trok haar aan. Debora arriveerde er in 1921. Van dit verblijf in Anticoli zijn diverse foto’s en schetsen bewaard gebleven. Ze werkte er hard. Te voet of met een ezeltje trok ze regelmatig de bergen in, waar ze meerdere pentekeningen maakte van berglandschappen met boerderijtjes en stille weitjes, opgebouwd uit verschillende soorten arceringen. Ze maakte er tevens diverse figuurstudies van de schilderachtige locale bevolking, waarvan ze er enkele uitwerkte als eenvoudige, licht expressionistische lijnetsen. Ze ontdekte dat de vreemde omgeving haar inspireerde. Reizen groeide uit tot haar lust en haar leven en over de jaren zou zij tientallen tochten door Frankrijk, Italië en Spanje maken. Een van haar vaste reisgezellen was de Engelse beeldhouwster en schilderes Violet Dreschfeld,6 maar Debora trok er ook vaak alleen op uit. Vooral Bretagne en de eilanden Corsica en Ibiza met hun pittoreske haventjes bevielen haar goed en werden meerdere malen door haar bezocht.

Ondanks haar reislust was Debora zeer gehecht aan haar familie en zij schreef tientallen brieven naar haar vader, op wie zij bijzonder gesteld was. Deze brieven gingen niet alleen over haar belevenissen in het buitenland, maar geven ook inzicht in haar denken over haar leven als ongetrouwde vrouw. In 1928 had haar broer Jan enige tijd een buitenechtelijke relatie, wat de nodige huwelijksproble-

men met zich mee bracht. Debora reageerde hierop in een brief aan haar vader en schreef ‘Mannen weten niet dat voor veel vrouwen ’t kinderen krijgen, ’t samenleven met een man voor wie ’t geslachtelijk verkeer zoo’n andere plaats in hun leven neemt, zoo oneindig veel kracht neemt. Daar stoot je je dan dikwijls, moet je dat weer verwerken, stop je ’t weg, ’t blijft toch zitten en neemt kracht. […] En Jan moest eens waarlijk beseffen wat ’t is voor een nog jonge vrouw als de man naar een ander loopt, als je nog van hem houdt. Dan begeven de krachten je om vroolijk en opgewekt te zijn. Dan verlies je den moed bij ’t leven, zorgen en dagelijksche groote en kleine teleurstellingen, dan wordt je stem dof, dan lijk je niet meer op je goeie ouwe zelf, naar ’t schijnt voor anderen.’7

Sprak Debora hier uit eigen ervaring?

Richard Roland Holst

De buitenwereld wist niet beter of, en heeft tot op heden ook nooit anders geweten dan dat Debora een alleenstaande vrouw was. Zij werd haar hele leven bewust aangesproken met ‘mejuffrouw’ Duyvis, dat stelde zij ook op prijs, en zij wekte de indruk een wat stijve, preutse dame te zijn. Maar dit beeld komt niet tevoorschijn uit de correspondentie tussen haar en Richard Roland Holst (1868-1938). In de nalatenschap van Debora Duyvis bevinden zich dertig brieven van hem, waaruit een innige liefde tussen beiden spreekt. Richard Roland Holst was een veelzijdige en bekende kunstenaar. Hij werkte als schilder, tekenaar, lithograaf, etser, houtsnijder, glazenier en boekbandontwerper. Maar ook kunsthistorisch was hij goed onderlegd en hij publiceerde een groot aantal kunsttheoretische artikelen en boeken. Zijn werk als theoreticus werd gewaardeerd met een aanstelling tot buitengewoon hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Rijksacademie als opvolger van professor Jan Six in 1918. In dat jaar vertrok Debora van de Rijksacademie, dus het is uitgesloten dat zij elkaar daar in een docent-leerlingverhouding hebben leren kennen. Waarschijnlijk heeft de kennismaking plaatsgevonden in het jaar dat hij, na de dood van Antoon der Kinderen, werd aangesteld tot directeur van de Rijksacademie.8 Uit dat jaar, 1926, dateert ook de vroegst bekende brief van Roland Holst aan Debora, geschreven in de gevoelige, subtiele taal die zo kenmerkend is voor de Tachtigers.

Ik weet niet waarom ik een briefje schrijf, misschien omdat ’t het stilst spreken is, en de stilte ’t meest inhoudt, misschien ook omdat op dit uur mijn atelier schelpachtig wordt en alle gevoelens ongrijpbaar blijven zoo stil komen ze en zoo snel vluchten ze weg. ’t Is of zij buiten mij om leven en ik toevallig hun leven zie, zonder dat zij zien dat ik er ben.
Wat prettig dat die opdracht zoo vlot liep, alleen jammer dat die tijd zoo kort gemeten is – dat was toch onnoodig. Ik vind ’t ook erg prettig dat ik er iets mee te maken heb en dat ik ’t handje ken dat ’t straks steken gaat,… en goed ken, al

ken ik ’t pas kort.
Ik kon niet veel werken, er was dezen dagen zóó veel, maar toch hoop ik zaterdag al iets gevorderd te zijn…iets. […]
Als je dit ontvangt dan tot straks!
Dag, dag!
Misschien steek ik dit straks in de bus van je huis.
Nu weet ik nog niet waarom ik dit briefje schreef- weet jij ’t?
Er staat niets in, en toch….9

Richard Roland Holst was achttien jaar ouder dan Debora en sinds 1896 getrouwd met de befaamde socialistische dichteres Henriette Roland Holst-van der Schalk. Het was geen gelukkig huwelijk. In haar politiek gekleurde autobiografie verklaarde Henriette als een belemmering van hun geluk haar adoratie voor de dichter Herman Gorter.10 De biografe van Henriette Roland Holst, Elsbeth Etty, typeerde hun huwelijk als gecompliceerd. In haar biografie met de veelzeggende titel Liefde is heel het leven niet beschrijft zij Richard Roland Holst als een man die tot niet meer in staat was dan het onderhouden van een platonische relatie, maar er desondanks meerdere vriendinnen op na hield.11 Henriette was in haar ogen wel degelijk een vrouw met seksuele behoeften, maar toen bleek dat zij door haar echtgenoot hierin niet bevredigd kon worden, haar genoegdoening zocht in het socialisme. Hoe het ook zij, Debora was wel degelijk bereid zich volledig te geven aan Richard Roland Holst als hij dit van haar gevraagd had. In 1926 schreef ze hem:

Maar ik weet ook waarom ik dat alles zo mooi en breed zie, ook al kan ik het niet zeggen, noch in lijn, noch in woorden, waarom ik werelden in mij voel opengaan en voor het eerst sinds lang lang raak ik het gevoel kwijt dat ieder een recht vóór mij schijnt te hebben, dat is een verlammend gevoel als je jong bent en je ziet zo veel schijnbaar onrecht om je heen. En ik zal proberen al het zonnige in mij weer af te geven, ’t lijkt alles zo licht als je gelukkig bent. […] Ik wou dat ik je moeder gekend had, je bent zo lief, en zij weet wel dat ik jou het allerbeste wat ik maar geven kan, geven wil. Wat zijn dromen soms werkelijk, als waarlijke belevingen.12

Debora was haar hele leven een sterke jonge vrouw geweest van wie gevraagd werd en die bereid en in staat was om verantwoordelijkheid te dragen. Als oudste dochter steunde zij binnen de familie haar oudere broer bij zijn huwelijksproblemen, haar jongere zusje die schizofreen was en behandeld werd in de inrichting van Santpoort en haar vader, die alleen achterbleef na het overlijden van zijn vrouw. Ook in haar jeugd op de verschillende kostscholen in het buitenland had Debora zich altijd sterk gedragen. Zo was ze opgevoed en had ze zich ontwikkeld tot een sterke, zelfstandige vrouw. Maar nu voor het eerst leek zij iemand te hebben ont-

moet die haar zag en benaderde als een zachte, lieve vrouw en hierdoor was zij heftig ontroerd geraakt en verliefd geworden.

Hoe de liefdesaffaire zich in het begin ontwikkeld heeft is niet na te volgen. Het is duidelijk dat in de nalatenschap van Debora niet de hele correspondentie tussen Roland Holst en haar bewaard is gebleven. Van de eerste jaren van hun relatie, de periode van 1926 tot 1934, zijn slechts een paar brieven overgeleverd. Na de twee hierboven geciteerde brieven uit 1926 dateert de volgende brief van Roland

Holst aan ‘Dieuwertje’, zoals hij haar noemde, van 30 juli 1927. Debora stond op dat moment weer op het punt om op reis te gaan, naar Corsica ditmaal.

Daarnet verzond ik een telegram aan je. Ik hoop dat je die nog krijgt als afscheidsgroetje.
Het briefje van je lag hier onder een dikke post, het was veel te lief dan dat het ooit verdriet had mogen brengen. Maar ik opende het op mijn atelier, de roode blaadjes waren zacht geworden en vlogen niet weg. Vanavond spoor je hier voorbij, wel ver hier vandaan, soms hoor ik de trein toch, die dit lieve wegvoeren zal, nu.13

Door het veelvuldig verblijf van Debora in het buitenland was het niet altijd makkelijk het contact goed te onderhouden. Dat leverde af en toe problemen op, want zowel Debora als Richard, of Rik zoals hij ook genoemd werd, zat duidelijk op brieven van de ander te wachten.

Dat was mij een schrik, daarnet vond ik in Achtmaal14 een heel kort en wat koel briefje van je, met verwijten – nee niet verwijten, maar toch bijna – dat ik niet schreef en dat je zolang niets hoorde. Door een prachtige late zomermiddag liep ik een beetje terug uitrekenend wanneer ik brieven verzonden had. Zooveel heb ik er verzonden en zoo geregeld. Ik doe niets dan brieven aan je schrijven, zo niet letterlijk, dan toch in gedachten. Maar ik wist dat ik toch veel brieven verzonden had. Thuis las ik het nog eens over. Er stond boven 13 Aug. Het postmerk was van 15 Aug. Maar… je had het land er niet bij geschreven. ’t Heeft dus gezworven tot eindelijk de meest verlichte die het in handen kreeg er op

schreef ‘Etranger’, hetgeen nu niet precies houtsnijdend is want ‘Etranger’ is nogal veel. Gelukkig, gelukkig, dacht ik. Ik keek toen gauw in ’t kostbaar pak na welk briefje er op volgde, dat begon ‘je bent een duizendvoudige schat’ zie je wel zei ik tegen Bles en Does, zij alleen waren erbij, dat de baas gerehabiliteerd is, ik heb hun dat zinnetje laten lezen en zij geloven het ook. Hè, hè, ik ben echt opgelucht. Als je zo ver van elkaar bent, moet alles zacht en hoopvol zijn, of ’t wordt naar en een beetje martelend.15

Na deze brief uit 1927 dateert de volgende brief van weer een jaar later. Debora verbleef op dat moment in Berlijn. Zo zitten er gaten van soms meerdere jaren in de briefwisseling. Pas vanaf circa 1935 lijken alle brieven van Roland Holst aan Debora door haar bewaard te zijn. De toon is dan minder verliefd dan in de vroegere brieven, maar nog steeds zeer dierbaar. Uit deze brieven blijkt af en toe dat Debora ondertussen ook bij Richard en Jet thuis over de vloer komt. Roland Holst is in deze periode van zijn leven bijzonder druk met de uitvoering van de eervolle opdracht om een nieuw gebrandschilderd raam voor de Utrechtse Domkerk te maken. Na in 1926 een Evangelistenraam met verwijzing naar het Nieuwe Testament voor het zuidertransept te hebben gemaakt, volgde nu het verzoek voor een Profetenraam met verwijzing naar het Oude Testament voor het noordertransept. Hij werd hierin bijgestaan door de glasschilder Willem Bogtman. In zijn brieven aan Debora vertelt hij haar allerlei details over dit werk.

Vanmorgen kwam je vrolijk briefje van gisterenmiddag, dat was een hele troost. Ik had gisteren te ingespannen gewerkt ook nog, alles bij elkaar was ’t geen wonder dat de nacht wat roezig en raar was en dat ik telkens wakker was. Maar één bijzonder mooie droom had ik, die wil ik je schrijven. Ik zag in dien droom mijn moeder en mijn vader naast elkaar staan, ik zag ze heel duidelijk ook heel scherp psychologisch, zij keken beide naar de hoogte, zij keken beide naar ’t brede Domraam. Maar ’t raam zelf zag ik niet. Is dat niet een curieuzen droom?16
Hier is alles ’t zelfde, de dagen gelijken elkaar precies, met dat verschil dat ik vandaag aan Mozes’ been schilder en gisteren aan zijn schouder, maar verder zijn de dagen gelijk.
’s Avonds nog al wat correspondentie (ook voor Jet) en verder geniet ik van ’t overlezen van Rosa Luxemburgs brieven uit de gevangenis.17
Gisteren was ik bij Bogtman. De hand van David is hersteld en veel beter, zijn arm is zwaarder geworden, zijn manchet is langer geworden. Het lood door den kop van Elia is versmald, het sluit nu veel beter bij het grisaille aan.18

Iets anders dat in deze jaren veel aandacht vroeg van Richard Roland Holst was de verzorging van zijn vrouw Jet, die ernstige gezondheidsproblemen had met als gevolg dat zij niet meer kon praten.

’t Was erg gezellig je briefje te vinden lieve Dieuwertje. Ik schrijf nog gauw een antwoord. Dr. De Kleijn kwam gisteren om ½ 5 Hij onderzocht de keel en zei dat de verslapping der stembanden inderdaad aardig wat beter was, dat dit bewees dat de algemeene toestand daar mede correspondeerde, maar hij zei er bij dat hij Jet erg zwak vond met nadruk erg zwak en dat zij lange tijd heel voorzichtig moest leven en alles wat inspannend was moest nalaten.19

Maar ondanks de drukte probeerden Rik en Debora zodra het mogelijk was elkaar te zien.

Zullen wij dit nu maar afspreken dat wij elkaar om 3 uur treffen voor ’t Joodsche bruidje.20 Als één van ons tweeën dan wat vroeger is zit die daar goed. […] Ik vind Jet merkbaar de laatste dagen wat veerkrachtiger. Verder kreeg ik bericht dat de regeering de F. 4000,- heeft toegestaan (vervroegd) voor de restauratie van het Noorder Transept raam in de Dom. Het is veilig dat te weten. Nu ga ik aan Mozes, ik zal die trachten naar je aanwijzingen en naar je goddelijke voorbeeld te maken. Dag lieve Dieuwertje. Tot zaterdag Deo volente voor ’t Joodsche bruidje.
Dag, dag, dag.21

Onze brieven kruisten. Je kreeg toch mijn brief van gisteren? Wellicht pas morgenochtend. […] Laten wij elkaar eens beloven een portret te gaan maken, jij graveren, ik schilderen, dat zou ons allebei goed doen. Mooi en sterk gecomponeerd, maar eerst geheel van de natuur uit. Zullen wij het doen? […] Geef jij eens een mooi voorbeeld daarin. Dag lieve D. Dit is weer een tweede briefje binnen 24 uur. Dag, dag, dag.22

Zo kabbelen veel van de brieven van Richard Roland Holst aan Debora voort over zijn dagelijkse beslommeringen en over het maken van afspraakjes. Zijn voorstel om van elkaar een portret te maken is alleen uitgevoerd door Debora. Zij maakte

van Richard een portret in houtsnede; van Roland Holst is mij geen portret van Debora bekend.

Dat lang niet alle brieven uit deze correspondentie bewaard zijn gebleven is wel te verklaren: Debora wilde de intieme relatie met haar ‘Rikje’ geheim houden. Ze stuurde haar brieven meestal naar zijn adres op de academie op de Stadhouderskade, van waaruit ze, als hij er niet was, samen met alle andere post werden doorgestuurd. Zo bleef hun correspondentie voor de buitenwereld zo goed als onopgemerkt. Zelfs voor haar vriendinnen met wie ze vaak langere tijd op reis was, hield Debora haar relatie met Roland Holst verborgen. Ook al was het een publiek geheim dat zijn huwelijk niet goed was; het stond Debora tegen om gezien te worden als vriendin van deze bekende kunstenaar, van wie heel Nederland wist dat hij getrouwd was met die bekende dichteres.

De nalatenschap van Rik Roland Holst

De laatste brief van Roland Holst aan Debora die in haar nalatenschap bewaard is gebleven dateert van 7 april 1937. Hij gaat vooral over het recente overlijden van de schrijver Albert Verwey.

Even tusschen ’t werk door een woordje. Lief van je om over Verwey te schrijven, Jet waardeerde dat ook erg. ’t Is een oud vriend van ons, ik kende hem al van 89 af, Jet ging met haar eerste verzen naar hem toe, wij hebben elkaar daar ’t eerst ontmoet en onze engagementstijd is doordrenkt van de vriendschap en hartelijkheid van de Verwey’s.
Maandag (Jany at net bij ons) telefoneerde Mea Verwey ons, om den dood te melden. ’t Is een prachtige dood voor een man als hij maar ’t is toch een heel gemis, van dat formaat zijn er niet veel meer over en ’t wil toch nog wat zeggen wanneer er nog enkele van dat formaat zijn die werken en denken. Kloos en v. Deyssel zijn twee oude drinkebroers geworden, zielig zo’n eind. Albert had dat door en door echte aan zich en ook ’t gestaalde dat de groote werkers eigen is, de ‘dienende’ werkers.
Mea zei zoo lief ‘oom Rik u komt toch’. Ik ga er morgen natuurlijk heen. Ik denk dat er veel mensen zullen zijn maar dat ’t heel eenvoudig zal wezen.
Ik schiet op met ’t laatste figuratieve paneel, maar ’t is toch echt in de puberteits jaren, er moeten nog conflicten uitbarsten en tot oplossing worden gebracht.23 Maar ik hoop toch wel dat ik deze maand met ’t heele werk klaar kom. Ik kom deze week denk ik niet naar A’dam. Maandag moet ik voor twee vergaderingen naar den Haag. Ik schrijf wel gauw weer. Dit is maar een haastig krabbeltje tusschen ’t werk door. Dag dag dag!24

Richard Roland Holst was na zijn pensionering als directeur nog altijd zeer actief als kunstenaar. Zijn laatste werk, dat in 1938 voltooid werd, waren de meer dan mans-

hoge, in marmer gegrifte figuren van de wetgevers Mozes, Solon, Justinianus en Napoleon in de wand van de grote zittingzaal van de (inmiddels afgebroken) Hoge Raad te ‘s-Gravenhage. Misschien dat deze werkdruk zijn tol heeft geëist. Drie weken na zijn zeventigste verjaardag, op 4 december, werd hij ziek. Het bleek een zware longontsteking. Op 24 december kreeg hij hoge koorts en in de nacht van 31 december 1938, stierf hij aan een hartstilstand.25

De dertig brieven van Richard Roland Holst die in de nalatenschap van Debora Duyvis zijn aangetroffen, zijn zo goed als zeker lang niet alle brieven die hij aan haar heeft verstuurd. Waarschijnlijk heeft Debora zelf de in haar ogen compromitterende brieven weggegooid. Ook in de nalatenschap van Roland Holst zijn, bij mijn weten, dergelijke brieven niet gevonden. Waarschijnlijk zijn deze, als Rik ze al bewaard had, door Debora zelf meegenomen. In haar nalatenschap zijn namelijk tien brieven van haar aan Roland Holst teruggevonden. Dit zijn meest brieven die zij geïllustreerd heeft met allerlei kleine tekeningetjes, als troost, vooral als hij ziek was. Uit 1933 stamt een brief met een verwijzing naar de litho die Rik in dat jaar maakte ter gelegenheid van de Wagner-herdenking met een afbeelding van Parcifal.

Een jaar later maakte zij een karikatuur van Rik die, als hij ernstig verkouden is, allerlei lekker eten laat staan. En in mei 1929 maakte zij ‘Voor R.’ een zeer gedetailleerde aquarel, waarin Rik in de hemel aankomt en met open armen wordt ontvangen door zijn oude, reeds overleden Tachtiger-vrienden Jan Veth, Alphons Diepenbrock, Antoon der Kinderen en Jan Toorop. Kennelijk was hij toen ook, of voelde hij zich in ieder geval, erg ziek. Het is een prachtige, liefdevolle karikatuur geworden.

Dat deze bijzondere brieven van Debora aan Rik in de nalatenschap van Debora zijn aangetroffen is niet anders te verklaren dan dat zij ze zelf na zijn overlijden heeft meegenomen. Daartoe kreeg zij de mogelijkheid toen zij door Rik werd gevraagd, samen met de kunstcriticus Bram Hammacher en de glasschilder Willem Bogtman, zijn nalatenschap te verzorgen. Dit was een zware opgave. Weliswaar was Roland Holst een maand na zijn afscheid van de Rijksacademie op 22 december 1933 reeds begonnen met opruimen. Zijn boeken gingen naar de Openbare Leeszaal of naar de bibliotheek van de Rijksacademie en zijn brieven verscheurde hij. Daarna was hij van plan geweest zijn werk te schiften en ten dele te vernietigen. Maar dit plan bleek hij slechts gedeeltelijk ten uitvoer te hebben gebracht en deze taak rustte nu op de schouders van Hammacher, Bogtman en Debora.26

Voor Debora in het bijzonder was het geen makkelijke taak, omdat het werken aan de nalatenschap van haar geliefde Rik veel dierbare herinneringen boven bracht.

Vele heerlijke uren brachten wij door op dat kleine atelier in de zomer zorgeloos, boven op zolder met zijn schuinafgedekte dak, door gordijnen afgesloten ruimten in nauw contact met al wat daar stond opgetast, geborgen in portefeuilles, kisten en kast, werk van hemzelf, werk ook van vrienden die hem na stonden.
R.H. was een meester in het scheppen van sfeer en de holste ruimte wist hij door indeeling door het terugbrengen van de juiste maten, tot een lief vertrek om te tooveren, waar je naast ’t werk, altijd stond er iets op stapel, heel zijn warme gevende persoonlijkheid tot in de uiterste hoeken aanvoelde. De kleine stroobloem bouquetjes, de reusachtige, wrattige sierpompoenen uit zijn geliefde Buissche Heide en altijd stond er een tuil bloemen, wat vruchten, een bloeiende plant of sierblad met zorg door hem gekweekt.27

Tot het verzorgen van de nalatenschap behoorde tevens het schrijven van artikelen ter nagedachtenis aan Roland Holst. In januari 1939 werd Debora door de redactie van het Bouwkundig Weekblad gevraagd hem als grafisch kunstenaar te bespreken in het aan Roland Holst gewijde nummer. Zij heeft dat eerst willen doen, maar later toch weer losgelaten toen zij, verdiept in het ordenen van Roland Holsts werk, be-

sefte hoe moeilijk zij het vond bij deze veelzijdige kunstenaar zijn grafisch oeuvre van het overige werk te scheiden:

Zoo nauw grijpt alles in elkaar, schuift de naturalistische over de in de toegepaste grafiek en telkens vindt men er de kiemen van zijn later en grooter werk, de wand- en glasschilderingen in terug. Terwijl daartusschen liggen, als uitgestrooide bloemen, de kleine werkjes, die als men er de voorstudies van ziet minder kleine werkjes zijn dan men zich voorstelt. De Ex Libris, de stempels, de vrije in beeld gebrachte impressies, spelende gedachten even aangeduid, maar weer door grooter aan tijd gebonden werken verdrongen.

Hieruit blijkt dat Debora haar taak als artistiek executeur testamentair zeer gewetensvol heeft vervuld. Uit het dankbriefje van Riks weduwe Henriette, geschreven drie maanden na het overlijden van haar man, blijkt hoe zeer zij Debora hiervoor waardeerde.

Lieve Debora,
Hierbij de foto’s met nog eens mijn spijt dat ik ze tot dusver vergat ze je te sturen. Eén voordeel heeft ’t voor mij en dat is dat ik van deze gelegenheid graag gebruik maak je te schrijven wat te zeggen niet altijd zoo eenvoudig is: hoe dankbaar ik je ben voor de charmante, maar ook energieke wijze, waarop je niet alleen de moeilijke taak die Rik op je schouders legde maar ook nog zooveel meer deed. Ik kan zelfs bij benadering niet meten hoeveel tijd je daaraan gaf, hoeveel werk je daarvoor verzette, maar ik voel heel goed dat dat véél – heel veel was en weet dat je dat steeds met liefde en opgewektheid deed. Je daarvoor nog eens heel hartelijk te kunnen bedanken maakt voor mij dit foto-verzuim eenigszins goed.
Hart. Groeten
Liefs Roland Holst28

Na deze feitelijke afhandeling van zijn nalatenschap hield Debora, consciëntieus als zij was, zich ook later nog bezig met het presenteren en verzorgen van het werk van Roland Holst. Zo ontwierp zij het omslag van het boek In en buiten het tij met nagelaten beschouwingen en herdenkingen door Richard Roland Holst uit 1940. Kort na de Tweede Wereldoorlog schonk zij uit eigen bezit 27 prenten van Roland Holst, waaronder 18 ex libris, aan het prentenkabinet van de Rijksuniversiteit te Leiden.29 In 1953 nam zij contact op met Willem Bogtman inzake verdere verspreiding van het werk van Richard Roland Holst. Bogtman antwoordde: ‘De litho’s van R.H zijn nog steeds onder mijn berusting (behoudens enkele exemplaren welke Mevr. R.H. heeft verkocht en geschonken). Ik heb hiervan mededeling gedaan aan de Heer R.H. in Sloterdijk. Na een verzoek van hem, om eens op te geven wat er alzoo aan-

wezig was, heb ik daarover niets meer gehoord. Ik zou het ten zeerste toejuichen als U exemplaren wist te verspreiden.’30

In 1962 gaf Debora, mede namens Bram Hammacher – Willem Bogtman was ondertussen overleden -, toestemming om het in 1938 voor veertig jaar in het Rijksmuseum opgeborgen werk van Roland Holst uit de kisten te nemen teneinde het beter te kunnen bewaren. Maar slechts, zo stelde zij, ‘om het op te bergen in een goed geventileerde, afgesloten ruimte in ’t Rijksmuseum, met aanwijzing van iemand die ieder jaar in de ruimte ’t werk inspecteert.’ Hopelijk is deze door Debora gestelde voorwaarde ondertussen niet door de actualiteit achterhaald, want het veelzijdige werk van Richard Roland Holst is nog altijd zeer de moeite van het bestuderen waard. En het werk van ‘mejuffrouw’ Duyvis niet minder.

Rond de publicatie van Jaap Versteeghs monografie van Debora G. Duyvis in het voorjaar van 2014 vindt de opening van de tentoonstelling over haar werk in het Stadsmuseum van Woerden plaats. Tot 3 maart 2013 is in Museum Van-Goghhuis te Zundert de tentoonstelling ‘De Buissche Heide’ te zien met werk van Richard Roland Holst.

Jan de Heer
Brieven uit New York
Frits van der Molen aan Chris Engels

jan de heer (1948) publiceert sinds de jaren zeventig over architectuur en beeldende kunst. Recent verschenen Het architectuurloze tijdperk. De torens van Hendrick de Keyser en de horizon van Amsterdam (2000), De architectonische kleur. De polychromie in de puristische architectuur van Le Corbusier (2008) en Rietveld & Curaçao. Een modern architect op een Caraïbisch eiland (2011).

Zo’n twintig jaar geleden schreef Henk Hofland in nrc Handelsblad een stukje over Frits van der Molen, journalist bij Elseviers Magazine.1 Na vluchtigjes te zijn gelezen verdween het met de oude kranten in de vergetelheid, totdat ik een paar jaar later het tijdschrift De Stoep in handen kreeg en Hoflands stuk me plots weer helder voor de geest stond.

Het stuk bleek een repliek op een artikel van Martin van Amerongen naar aanleiding van het verschijnen van een vriendenboekje voor Van der Molen, acht jaar na diens dood. Van Amerongen tekende hem uit als een uitvreter, zuiplap en moppentapper.2 Hofland ontkende in zijn stuk Van der Molens hebbelijkheden niet maar voegde er iets aan toe, namelijk diens belangstelling en betekenis voor de literatuur. Frits van der Molen was aan het eind van de jaren veertig medeoprichter geweest van het satirische blad Mandril en een tiental jaren daarvoor op Curaçao van het literaire tijdschrift De Stoep. Hofland vertelde dat hij bij ontmoetingen met hem steevast twee vragen voorgehouden kreeg: ‘Heb jij zin om mee te doen aan de heroprichting van Mandril? En: je zou me een groot genoegen doen als je eens een stukje wijdde aan De Stoep.’ Een alinea verder verzuchtte Hofland: ‘Nooit heb ik Frits van de Molen zijn “grote genoegen” over De Stoep gedaan; ’t is zo’n kleine nalatigheid waarvan ik later spijt heb.’ Wat de reden van deze nalatigheid is geweest blijft in het ongewisse. In ieder geval leefde Van der Molen in de veronderstelling dat Hofland zijn stuk over De Stoep zo goed als gereed had. In een laatste brief aan Chris Engels van 22 augustus 1980 schreef Van der Molen dat het veertig jaar geleden was dat hij samen met Engels op Curaçao De Stoep was begonnen en dat aan dat memorabele moment in Nederland bekendheid gegeven was. Hij voegde daaraan toe: ‘Henk Hofland, van nrc Handelsblad, een goede vriend van mij, doet moeite om ook in die kwaliteitskrant iets gepubliceerd te krijgen.’

Frits van der Molen was samen met Chris Engels oprichter/redacteur van De Stoep, dat werd uitgegeven in Willemstad op Curaçao. Het is het enige Nederlands-

talige literaire tijdschrift dat gedurende de gehele Tweede Wereldoorlog ononderbroken is verschenen.

Luc. Tournier, pseudoniem van Chris Engels (Rotterdam 1907 – Curaçao 1980), had voordat hij zich in 1936 als arts op Curaçao vestigde in Nederland reeds enige literair werk laten verschijnen. Aan het begin van de jaren dertig had hij een zekere naam in de rooms-katholieke studentenpers en publiceerde gedichten in het tijdschrift Het Venster. In 1936 kwam van hem de gedichtenbundel Verzen en penitentie uit. Engels was een multitalent. Hij schreef poëzie en proza, componeerde muziekstukken en na het overlijden van zijn eerste vrouw in 1937 begon hij ook te schilderen. Frits J. van der Molen (Alkmaar 1908 – Amsterdam 1983) kwam in 1937 op Curaçao aan. Voor de oorlog heeft hij gedichten gepubliceerd in het tijdschrift Helikon. Ook op Curaçao ontplooide hij zich als dichter. Hij werkte er als secretaris van de Madurobank en van vele buitenlandse consulaten.

Van het tijdschrift De Stoep zagen zesentwintig nummers het licht, het eerste in september 1940, het laatste in mei 1951. Van der Molen was tweeënhalf jaar lang sinds de oprichting tot februari 1943 actief redactielid. Hij publiceerde in elk nummer tot november 1944 één of twee gedichten en twee maal een stuk proza. Hij opereerde als redactiesecretaris, verzorgde de correspondentie en deed de public relations door aan deze en gene een exemplaar van het blad te zenden. De eerste vijftien nummers waren gewijd aan Nederlandse literatuur, waarbij men vrijwel geheel teerde op kopij van lokale scribenten. Na nummer vijf uit december 1941 kwam de kopij uit een nieuwe bron en werd de redactie in nauw contact gedaan met de in New York verblijvende auteur Jan Greshoff.

Op Van der Molen oefende New York een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit. In augustus 1941 ging hij er voor het eerst heen, in oktober 1942 een tweede keer. Deze laatste maal werd hij getroffen door een acute blindedarmontsteking. Greshoff zocht hem op in het ziekenhuis. Hij koesterde vanaf hun eerste contact grote sympathie voor Van der Molen. Samen beklonken zij toen de plannen voor het poëzienummer van De Stoep.

In februari 1943 verruilde Van der Molen Curaçao voor New York. Sindsdien onderhield hij per brief contact met Engels en zijn vrouw; de eerste dateert uit mei 1943, de laatste uit november 1944. Er zijn totaal twaalf brieven en telegrammen bewaard gebleven. De retourbrieven van Engels zijn verloren gegaan. Van der Molens brieven zijn een schets van diens leven en van de Nederlandse schrijvers- en kunstenaarskolonie in New York tijdens de oorlog. Ze tonen dat De Stoep er dankzij zijn aanwezigheid een gewaardeerde plaats innam en aftrek had. Ze laten zien hoe weinig hij afscheid van Curaçao genomen had en zich als redacteur op grote afstand bij het blad en de inspanningen van Engels betrokken voelde. Ten slotte zijn de brieven ook het teken van de abrupte wending die het blad aan het einde van de oorlog moest maken, toen de toevoer van kopij uit New York stopte. Greshoff ging terug naar Zuid-Afrika, Van der Molen naar Holland.

De eerste brief van 24/26 mei 1943 is geschreven drie maanden nadat Van der Molen bijna op kousenvoeten Curaçao verlaten had. Het laatste moet een vreemde gewaarwording voor Engels geweest zijn. Van der Molen was niet alleen zijn trouwe en actieve kompaan geweest in zake De Stoep, maar bovenal een huisvriend van de familie. Engels was er duidelijk door geraakt. Hij stuurde in deze periode zijn brieven in verband met redactionele zaken over De Stoep niet naar Van der Molen, maar naar Greshoff, wat Van der Molen weer pijnlijk trof.

Beste Kris en Lucilla,3

Door schade nog steeds niet wijs, van schaamte rood, opgevreten door deze immense, belachelijke stad, moet ik jullie nu schrijven voor ik daar helemaal nooit meer toe kom. De brieven, die ik in mijn gedachten aan jullie geschreven heb, die ik op kladjes neerschreef, die ik bijna klaar had, zijn ontelbaar en allemaal in de prullenmand terecht gekomen. ik kan geen brieven schrijven. Dit is de eerste naar Curaçao en die is natuurlijk aan jullie. Mijn zuster weet vermoedelijk nog niet eens of ik werkelijk aangekomen ben. Mijn gedachten gaan vermoedelijk nog verwarder door mijn hoofd dan de laatste jaren het geval was en ik weet soms niet hoe ik mij bergen moet van onrust. Het moet jullie wel erg ondankbaar voorgekomen zijn en ik heb daar vermoedelijk meer last van gehad dan jullie, alhoewel dit allemaal per slot maar leuteren is. Het is maar beter om tot de orde van den dag over te gaan.

Het is nu half twee op Maandag. Dit is de 33^e verdieping van de Radio City Building, ongeveer 450 voet hoog. Ik zit in m’n eigen kantoor, netjes afgesloten door glas en ik heb een fijne schrijftafel. Waarop dit gebeurt is de schrijfmachine van m’n secretaresse, Mrs. Smith, die eigenlijk liever Miss Smith genoemd wil worden omdat haar man al negen jaar van haar vandaan is. Zij gaat voor mij door het vuur omdat ik niet leelijk en flink tegen haar kan doen. Dat kan ik eigenlijk tegen niemand. Ik heb druk werk en voel me soms een beetje meneer soms. Ik loop nog steeds zonder hoed en heb diezelfde oude regenjas nog en vergeet te lang om naar den kapper te gaan. Deze dingen zijn eigenlijk in strijd met den stand van mijn positie. Het zit niet in mijn karakter om dat te verbeteren. Ik voel me er goed bij. Ik ontvang elken dag nette heeren van groote maatschappijen en teeken soms 200 brieven per dag. Uit mijn kantoor kijk ik op 50 meisjes. (Het lijkt wel een verslag uit Time). Een ieder noemt mij meneer, waaraan ik nog steeds moet wennen.

Ik woon in de Greenwich Village, die jullie wel kennen van hooren zeggen. Het is eigenlijk het eenige gedeelte van New York, dat iets met een groot en prettig dorp te maken heeft. Vrijwel alle menschen die aan kunst doen wonen er. Joris Ivens4 b.v. De Village heeft zijn of haar eigen sfeer. Het is een minuut of tien van mijn kantoor met de Subway. De menschen doen er anders, loopen er anders, in andere kleeren b.v. en er zijn allemaal gekke en interessante dingen. Er is een groot park, de Washington Square. Daar wordt nu op het oogenblik een groote openlucht tentoonstelling van schilderijen gehouden van vrijwel alle schilders, die hier wonen, dat zijn er honderden. Het apartement waar ik woon is niet gek. Het is goed gemeubeld en er is een extra slaapkamer met een dubbel bed, hetgeen wel gemakkelijk is op zijn tijd omdat ik hier nog al veel aan de liefde doe. Ik heb mijn eigen keuken en heb b.v. gisteren al mijn maaltijden daar klaar gemaakt. Ik ben nog steeds een slordig man en met nog enkele maanden zal mijn kamer er net zoo uit zien als die in Curaçao.

Mijn broer vroeg ik bij telegram waar de Stoepen bleven. Wij kregen ze eerst op Maandag, 17 Mei, nu een week geleden. Zij waren aan Greshoff5 gericht, hetgeen mij persoonlijk wat pijnlijk trof. Ik weet dat dat allemaal mijn eigen schuld is. Als Kris in een brief aan Greshoffschrijft: ‘Met van der Molen is dat nu wel een beetje al te bar’ gaat dit als een mes door mijn lichaam. Ik was wel bijzonder enthousiast over deze uitgave en alle complimenten voor het voortreffelijke werk. Dat corrigeeren moet een heksenwerk geweest zijn. Ik weet niet of Greshoff al geschreven heeft, dat er alles aan gedaan is om een omslag van Joep Nicolaas6 te krijgen. Dat lukte echter niet. Zoodoende hebben jullie met een ander genoegen moeten nemen.

[…]

Het regent pijpestelen op het oogenblik. Vanuit mijn raam op de drie en dertigste verdieping kan je door mist niets zien. Ik heb jullie nog zooveel te vertellen, dat ik niet weet waar te beginnen. Het beste is vermoedelijk, dat ik – na deze bladzijde – de boel naar de post doe en morgen (?) verder ga. Maar dat is natuurlijk riskant. Vanmorgen was Viruly7 hier. Hij zat gisteren bij Greshoff en die belde op of ik nog misschien een Stoep over had. Hier zijn er 11 binnengekomen. Ik denk dat mijn broer er een gehouden heeft of gekregen heeft. Ze zijn als volgt verdeeld: Greshoff, Van der Veen, Gomperts, Goris, Simon Koster (die ontmoette ik en vond dat er hem wel een toe kwam), Slotemaker en Fernhout, Viruly.8 Ik heb er nu nog twee over. zou je er nog een vijftig kunnen sturen? Ik weet zeker dat ik er vele voor b.v. $ 1.50 zou kunnen verkoopen. Viruly heeft binnenkort (vermoedelijk) enkele verhalen klaar. Hij kan die opzenden. Als het niet gebeurt moeten wij niet boos zijn. Hij is enthousiast over het poëzie-nummer.

[…]

mijn bagage is hier nooit aangekomen. ik heb alle moeite gedaan om er iets van te weten te komen maar niemand kan mij iets zeggen. zou je daar mevrouw bloemendaal eens naar kunnen vragen?

Hordijk heeft een zeer goed omslag voor de Stoep gemaakt. Ik zou er hier een cliche van kunnen laten maken, maar dan moet ik het formaat weten. Ik zal daar vermoedelijk nog over telegrafeeren.

Het aanvankelijke geld, dat ik had, is min of meer uit mijn zak gevlogen. Ik moet het wel zeer kalm aan doen. Zouden jullie zoo goed willen zijn Hendrik de Wit9 te vragen, of ik misschien niet eens wat schrijven mag voor de Beurs of aan Hartog10 voor de Amigoe. Het leven is hier belangrijk duurder dan ik verwacht had. Mijn tanden hebben een klein fortuin gekost en ik doe het werkelijk kalm aan op het oogenblik.

Het is jammer dat ik op 10 Februari niet wat beter afscheid van jullie kon nemen. Het ging alles wel hopeloos. Mijn zuster kon ik nauwelijks bereiken en ik had ook Lucilla wel een zoen willen geven. Jullie zullen me de laatste maanden wel

behoorlijk hebben uitgescholden en daar hebben jullie ook wel gelijk in. Het telegram dat ik in La Guaira ontving, trof mij zoo dat ik ook toen weer onmiddellijk in de pen wilde klimmen. Maar het blijft bij mij meestal bij goede voornemens. De brief van Kris zal ik morgen beantwoorden.

Hoe is het eigenlijk met de subsidie afgeloopen? Waren de drukkosten hoog. Wat beteekent het als ik van Greshoff hoor, dat dit poëzie-nummer goed verkocht is? Hoeveel exemplaren? Hoeveel exemplaren zijn er gedrukt? zou ik niet als mede-uitgever en medewerker de verschillende critieken kunnen krijgen? Doe nu niet zoo ontzettend leelijk tegen me. Je weet toch hoe enorm ik me voor dat alles interesseer. Ik voel me hier soms overal buitengelaten. Het lijkt waarachtig wel of Greshoff voor mij in de plaats is gekomen. Op mijn eigen houtje moest ik gisteren dat communique van jullie tegenkomen in de Knickerbocker. Het is wel overdreven, maar dan voel ik mij toch niet erg prettig.

Ik ben plotseling, na de inzage van het poëzie-nummer, weer aan het dichten geslagen en laat hieronder enkele fragmenten volgen, die misschien tot iets goeds kunnen worden.

In de brief van 21 juli 1943 worden we deelgenoot van het gekrakeel rond de subsidieverstrekking aan De Stoep waarbij de Nederlandse regering in Londen, Greshoff en het Netherlands Information Bureau in New York en weet ik wie betrokken waren. Het ging om de rol van de goedkatholieke gouverneur van het eiland, Piet Kasteel, die voorwaarden aan de subsidie wilde stellen. Hij wees de subsidie uiteindelijk af en onmiddellijk daarna startte men vanuit de hoek der rooms-katholieken zelf een literair tijdschrift.

Beste Kristiaan en Lucilla,

Dit is mijn derde brief! Ik ben eenigen tijd met vacantie naar Jackson geweest en op den terugweg heb ik bij Adriaan van der Veen gelogeerd in Washington, waar het ook heel gezellig was. De vrouw van Hal Roach12 logeerde daar ook en met haar ben ik naar New York terug gereisd.

Je telegram heb ik beantwoord en ik hoop maar, dat Siem13 het geval gauw naar Curaçao kan krijgen, waar – volgens de laatste berichten wel kans op bestaat.

Als een donderslag uit heldere hemel kwam gisteren het bericht, dat op Curaçao

een r.k. litterair tijdschrift verschenen is. Greshoff belde op en zei: ‘Ik kan je precies de reden vertellen, waarom die subsidie geweigerd is’ en toen kwam het Lux verhaal, dat niet zoo schoon als zeep van dien naam ruikt. Wil je mij allerspoedigst en uitvoerig mogelijk vertellen hoe dat allemaal in zijn werk gegaan is? Kwam het voor jou ook niet erg onverwachts? De Stoep heeft toch altijd open gestaan voor een ieder. Wim van Nuland is r.k., jij bent r.k., Marcel de Bruin is een bruine jongen, Elias is een Jood enz.14 Op wiens instigatie is die boel in het leven geroepen. Welke litteratoren denken zij in het tijdschrift onder te brengen. Ik voel het heele geval als een steek in den rug, een gemeen streekje, maar weet niet of ik gelijk heb.

Je moet Greshoff niet te hard vallen. Hij is een beetje eigengereid en dat heb ik dikwijls betoogd, maar het blijft een fijne vent, met een jong hart, die uitsluitend over de Stoep en de jonge litteratuur praat en zoo iemand moeten wij hebben. Inmiddels zal je door zijn brieven ook wel tot dat inzicht gekomen zijn. Hij staat min of meer in een scheve positie, doordat de Wit hem allereerst met een brief benaderde, waaruit een correspondentie is tot stand gekomen. Hij belde op, dat hij vanmorgen juist een brief van je ontvangen had en gisteren heeft hij je geschreven naar aanleiding van een brief, die je aan Slotemaker geschreven schijnt te hebben.

Ingesloten een afdruk van het cliche, dat m.i. voortreffelijk geslaagd is. Wij moeten die Stoep doorzetten ondanks Lux en aanverwante artikelen. Bestaat de mogelijkheid, dat van Nuland van hoogerhand medewerking ontnomen wordt?

[…]

Joris Ivens komt pas eind Augustus terug uit Hollywood, waar hij lezingen voor de film-universiteit houdt en werkt aan een film over Japan. Wanneer hij terug komt zal ik hem vragen, maar hij is meer filmer dan schrijver meen ik. Fernhout heeft hier als filmer een voortreffelijke naam en legt nu de laatste hand aan de film ‘The Dutch Tradition’, waarvan ik gisteren de ‘preview’ heb zien draaien. Het is niet voor publicatie vatbaar, maar in de film, die over Holland gaat en daarna Indie en Curaçao Suriname en Aruba en dan de inval in Holland, de oorlog in Oost-Indie, de defensie in West Indie en welke rolprent 35 minuten duurt, speel ook ik een niet onbelangrijke rol. Er komt een gedeelte in voor over de ondergrondsche in Holland, gedeeltelijk opgenomen op het dak van de Carnegie Hall. De man in de regenjas en met de hoed op, die naar vliegtuigen seint, ben ik. Het is buitengewoon geslaagd en het doet niet voor Fritz Lang onder, zoo ik zoo zeggen. Praat er echter maar niet over, want anders krijg je weer schrijverij. Over Hartog gesproken: hij bood mij aan – door jouw bemiddeling, – om elken veertien dagen iets te schrijven, drie kolommen, voor $5.- per heel stuk. Dat is belachelijk weinig. Wanneer hij daar $10.- elke veertien dagen van maakt, dan is er over te praten. Ik zou het wel kunnen en vermoedelijk anders dan de gebruikelijke correspondenten. Wil je er ook eens met Witje over praten?

[in handschrift] 8/10 Laat ik dezen brief maar op de bus doen, alvast. Hij ligt al te lang. Ik schrijf spoedig meer. Ik heb al in een tijd niets gehoord.

Beste groeten, en een zoen voor Lucila

Jullie Frits

54 W 10th Str

 

Het was op Curaçao tijdens de oorlog een komen en gaan van nationaal en internationaal meer en minder vermaarde kunstenaars, musici, schrijvers, schilders. Vaak staken zij in New York hun licht op over de mogelijkheden op het eiland, zoals in dit geval Herman de Man. In deze brief van 7 oktober 1943 maakte Van der Molen melding van een kortstondige relatie met de schrijfster Dola de Jong.

Beste Christiaan en Lucilla,

Veelschrijver Herman de Man15 is op het oogenblik in Curaçao om daar eens even flink te vertellen wat er zoo met de cultuur op dat vrije stuk Nederland gebeuren moet en daarvoor wil ik je waarschuwen.

De Man was tot nu toe niets anders dan de auteur van ‘Het Wassende Water’ voor mij, een boek dat niet gek moet zijn maar dat ik niet heb gelezen. Ik zou dezen meneer nooit ontmoet hebben, indien hij mij niet had opgebeld met de inleiding: ‘spreek ik met den dichter-verscheper F.J. van der Molen’ wat ik wel grappig vond

maar niet begreep. Ik heb niets met de verscheping van de bagage van meneer de Man te maken, maar heb getracht hem te helpen. Wij spraken toen over ‘de Stoep’ en hij zei dat hij boodschappen voor ‘de Stoep’ had. Ik heb hem gevraagd te lunchen en dat is toen met Simon Koster erbij gebeurd. Gedurende de lunch is de Heer de Man mij gaan tegenstaan. Ik heb zelden een man gezien, die zoo ontzettend met zich zelf is ingenomen en meent de wijsheid in pacht te hebben. Op een onverdacht oogenblik heb ik, waar ik achteraf spijt van had, jouw adres gegeven en hij zal daar inmiddels wel geweest zijn. Laten wij dezen man niet bij de Stoep halen want dan zijn wij gesjochten. Hij had een juffrouw in Londen ontmoet, die Juultje Roggeveen heet en wier naam mij bekend is. Zij heeft wel het een en ander geschreven en wilde aan de Stoep meewerken. Laat ze dat maar doen. Herman de Man kan je het adres geven. Nee, het is beter, dat ik dat hieronder neerpen. ‘Als U iets heeft liggen’, heb ik tegen de Man gezegd, ‘kunt U dat altijd insturen’.

‘Ik heb het blad nooit gezien’, zei hij toen, ‘en wanneer het te dilettantistisch is kan ik daar natuurlijk niet aan meewerken’.

Zulke dingen ergeren mij en, ik weet, jou ook. Greshoff kent hem wel en weet er meer van te vertellen. Hij heeft hem hier nauwelijks willen ontmoeten. Koster kan hem niet luchten of zien. De Man is wel een prettig causeur maar met iets ‘gezonds’ waar ik niet goed tegenkan. Als je hem ziet aankomen ruikt het naar de poep. Het is een zgn. ‘stoere knaap’ met Blut und Boden ideeen. Hij vond Londen na 1½ jaar verschrikkelijk en vond, na een week in New York, dat deze gigantische stad zoo ‘leefde’. ‘Kijk’, zei hij, en wees op een juffrouw aan een bar, ‘ik wil wedden dat ik met die juffrouw na een kwartier in het interessantste gesprek gewikkeld ben’. Ik weet uit ervaring, dat dat niet zoo is. Hij zei ook nog, dat hij in aanmerking gekomen was voor de Nobelprijs ‘zooals U misschien wel weet’. Volgens Greshoff is daar geen sprake van en het lijkt me ook wel erg.

Maar laten we de Man maar het sterke mannetje laten.

[…]

Je laatste brief heb ik ontvangen en ik was buitengewoon blij met den inhoud. Ik dacht dat je erg tegen me te keer zou gaan omdat ik jullie en iedereen nog altijd zoo enorm verwaarloos. Ik hunker, wanneer ik je brieven ontvang, om onmiddellijk terug te schrijven en de zinnen komen in mijn hoofd als ruiters te paard. Maar ik heb godverdomme niet de macht, alhoewel ik nooit vloek. Was ik niet zoo gemakzuchtig en uitstellerig dan zou dit veel dingen ten goede komen. Ik verklungel hier m’n dagen voor negentig percent. Ik kan eenvoudig geen minuut op m’n kamer zitten. Iemand grijpt mij dan naar den keel lijkt het en ik moet er uit en loop soms uren op zoek naar iets ik weet niet wat. Ik heb dat in Curaçao ook gehad, maar hier is het veel erger geworden. Het zal mij goed doen wanneer ik jullie niet kwaad zie, want dat zou mij nog meer neer drukken.

Ik ga nogal veel om met Dola de Jong16. Dola de Jong is eigenlijk, wat je zou kunnen noemen, een heel goede vriendin, waarmee ik van den beginne een zeker

contact had. Dola is de vrouw van den schilder Jan Hoowij17. Hij zit in Engeland en zij werkt hier in hetzelfde gebouw. Op een morgen belde een Mevrouw Wilson, die aan beeldhouwen doet en daarvan leeft. Zij nodigde mij uit om te komen eten en daar zou ook Mevrouw Hoowij zijn, die mij ‘graag zou ontmoeten’ zooals dat heet. Ik heb toen Greshoff opgebeld wie Mevrouw Hoowij was. Zij heeft een boek gepubliceerd bij Querido in Holland nog met den naam ‘De Dans om het Hart’ in de Distelreeks. Er is door de critiek nogal veel aandacht aan besteed omdat het op een goede wijze het jeugdprobleem in Holland behandelde. Zij heeft daarna zes kinderboeken geschreven, waarvan er nu twee in het Engelsch vertaald zijn. Greshoff zei, dat ze erg ‘litterair’ was en met Hoowij op 10 Mei 1940 in Marokko was getrouwd. Zij hebben toen een jaar in Tanger gewoond. Zij had ook gedichten geschreven, maar die wilde ze nooit uit haar handen geven. Dat was dus het telefoongesprek. Een half uur later belde Greshoff op en zei dat Mevrouw Hoowij had opgebeld en vroeg wie nu eigenlijk wel die van der Molen was. Dat was wel grappig.

Dola, die zeer aantrekkelijk is, heb ik dien avond bij Mevrouw Wilson regelmatig tegen gesproken. Dat maakte wel indruk op haar en wij zijn daarna tot diep in den nacht uitgeweest. Wij hebben daarna menig avontuur gehad en ik eet vrijwel elken avond met haar. Zij gaat den 18en voor een week naar de Yale University om lezingen over de Nederlandsche litteratuur te houden. Doordat ik niet verliefd op haar ben, demonstreer ik tegenover haar een zekere ‘brute kracht’, wat vrouwen – zooals ik gemerkt heb – niet versmaden. Zij is bijzonder goed voor mij en probeert alles om mij maar aan het schrijven te krijgen.

Gomperts, die hier tweemaal in de maand komt, kent haar omdat zij op hetzelfde kantoor dan werken en wij gaan altijd met z’n drieen eten en hebben de noodige lol of daaromtrent. Ik heb haar gedichten gelezen, maar, toen ik nogal veel aanmerkingen maakte werd ze zoo kwaad dat ze de boel verscheurde. Het is niet onaardig, maar toch niet veel ook. Gomperts en ik zijn goede vrienden geworden en hij is vrijwel de eerste hier die mij ‘ligt’.

Morgen meer.

 

In het navolgende, gedateerd 15 november 1943, verhaalt Van der Molen over de perikelen bij de overgang van zijn eerste baan bij een semi-overheidsorgaan (in oorlogstijd), de Netherlands Publishing Corporation dat onder meer The Knickerbocker Weekly uitgaf, naar het particuliere persagentschap Aneta, dat in 1941 in New York door Nol Vos Dias was opgericht.

Beste Kris en Lucilla,

Wanneer de brief inderdaad op 19 October op de bus werd gedaan, heeft hij er verrekte lang over gedaan. Hij kwam hier op 11 November aan en heeft er dus ruim 3 weken over noodig gehad. Ik was er bijzonder blij mee en nam het onmiddellijk

met Greshoff op. Die heeft daarbij het voordeel, dat hij meteen terugschrijft en er is ‘s-avonds direct een brief op de bus gedaan. […]

Mijn bagage heb ik nooit ontvangen!

De vorige keer vertelde ik over Dola de Jong, de vrouw van den schilder Hoowij. Je moet daarop eens Stoep Nr. 7 opslaan. Daar staat een critiek van den heer Bromberg18 op het werk van den echtgenoot. Zij heeft nu een boek geschreven ‘The level land’ met teekeningen van haar man en dat heeft hier nogal veel succes. Ik heb nu weer enkele keeren ruzie met haar gehad en dat is voorlopig ook weer van den baan.

Dan is er de laatste weken iets heel belangrijks gebeurd. Van Simon Koster kreeg ik een uitnoodiging om bij Aneta te komen werken. Ik voelde daar, zooals te begrijpen, heel veel voor. Het is meer in mijn lijn en hier is het hoofdkantoor met slechts twee redacteuren, de heeren Vas Dias19 en Koster. Vas Dias was 18 jaar correspondent in Londen van de Telegraaf en Koster 7 jaar van de n.r.c. in Berlijn en een paar jaar in Londen en daarna in Hollywood. Zij weten er dus wel het een en ander van en het zou een verdomde goede leerschool zijn. Bovendien klinkt ‘redacteur bij Aneta’ niet slecht en mijn salaris zou in den beginne hetzelfde als bij de N.P.C. zijn maar met opslag-vooruitzicht. Het heele geval lag volkomen in mijn lijn want ik heb naar zooiets altijd min of meer gesnakt. Dat zaakje is toen aan het rollen gebracht maar niet met de resultaten die ik verwacht had. Ik moest proefwerk indienen en schreef een niet slechte studie over de conferentie in Moskou, die in goede aarde viel, ik vertaalde dingen in het Engelsch die aangenomen werden en maakte stukjes voor de Amerikaansche pers, die inmiddels al in de kranten hebben gestaan. Dat was dus niet zoo gek eigenlijk. De Nederlansche militaire autoriteiten moesten in het geval gekend worden en ik kwam in het midden van de belangstelling te staan. Men zei daar, dat ik bij de N.P.C. vrijstelling had gekregen omdat ik onmisbaar voor die instelling was. Ging ik nu over naar Aneta dan bleek het dus, dat ik niet meer onmisbaar was.

Ik werd dus opgeroepen en van top tot teen onderzocht. Er zijn vier groepen: je kan a. b. c. of afgekeurd worden. Werd ik a. of b.. dan betekende dat, dat ik kerngezond was en ik actieve dienst zou moeten doen. Nu dacht ik, door al die jaren in Curaçao en een vrij grootsch drankgebruik, dat ik voor c. of afgekeurd in aanmerking zou komen. Indien zoo, dan was een weinig vuil aan de lucht. Het gekke is, dat ik – naar met groote zekerheid te zeggen is – kerngezond ben. Er werden foto’s genomen (vanmorgen de laatste) en het schijnt er allemaal van binnen goed uit te zien. De militaire lieden hier, gezeten op een gewichtig bureau, zijn blij dat ze een interessante klant hebben. Indien a. of b. gekeurd krijgen zij het recht mij naar Engeland te zenden, wat nooit de bedoeling van mijn heengaan naar New York geweest is. De eenige, die mij dan dispensatie zou kunnen geven of vrijstelling, is de Minister van Oorlog en misschien komt dat ook nog wel voor elkaar. De resultaten van het onderzoek worden binnen de volgende dagen bekend.

Kom ik bij Aneta dan zal ik in de eerste plaats de West-Indische pers moeten verzorgen. […]

 

Landerigheid is troef in de brief van 30 juli 1944. Ook uit andere brieven vanuit New York naar Curaçao blijkt dat D-day, 6 juni 1944, onmiddellijk als keerpunt van de oorlog gevoeld werd. Het aanvankelijk enthousiaste samenwerken met Greshoff c.s. aan De Stoep werd door Van der Molen vervangen door het mijden van contact.

Beste ‘vergeten’ paar,

Het is zondag en half drie in den middag. Het is buiten warm en tegen de 90 graden, warmer dan het op Curaçao is en morgen verwacht men het nog warmer. Er is geen goede bries en de vlaggen van alle landen hier op Rockefeller Plaza hangen lusteloos. Ik moet hier tot negen uur vanavond zitten en ik zal m’n tanden, die nu in orde zijn, op elkaar zetten om jullie eindelijk te schrijven. Vele malen heb ik ‘s-avonds een dergelijke poging gedaan maar bij het overlezen kwam het altijd tot verscheuren. Het kantoor is koel en air-conditioned. Vandat is het hier wel prettig werken. M’n baan staat me nog steeds bijzonder aan en ik ga elke middag opgewekt naar kantoor, voor zoover ik nog opgewekt kan zijn, of eigenlijk, opgewektheid op m’n eigen manier.

Vannacht heb ik bij m’n weduwe doorgebracht. Zij is lief en met een enkele grijze haar. Zij is getrouwd geweest, gescheiden en hertrouwd met de mans broer die doodgegaan is. Zij heeft een klein baantje en heeft een aangenaam apartement alhoewel apartement misschien met twee p’s geschreven moet worden, maar dat weet ik zoo direct niet. Zij is zes jaar onderwijzeres geweest aan een school voor ‘afhankelijke kinderen’. Misschien daarom wel dat zij mij een warm hart toedraagt en haar goed lichaam. Zij verliet hedenmorgen om tien uur het smalle bed en om elf uur zat ik aan een keurig gedekte tafel met sinaasappelen-sap, veel roereieren, toast, koffie, perzikken en druiven en een zoete cigaret. Het leven leek mij toen iets beter dan gewoonlijk en zij zegt niet veel en gaat haar eigen loome gang en wanneer zij iets zegt zie ik alleen haar groote bruine en droeve oogen en zij zegt nooit iets over haar vroegere leven maar wel dat ik maar moet trouwen met een jong, lief meisje. ‘You need somebody to take care of you’! En dat is ook eigenlijk wel zoo, want ik kan eenvoudig niet op mezelf passen. Ik bezorg mijzelf zooveel onnoodige moeilijkheden en ik maak mijn leven tot een hutspot van rarigheid en rotzooi dat ik duizend kansen voorbij laat gaan. Mijn salaris is niet al te slecht, maar je kan er geen bokkesprongen van maken. En juist die bokkesprongen maak ik bij tientallen. Ik gooi m’n geld op onverantwoordelijke wijze weg en zit een paar dagen na ontvangst van m’n salaris in de grootste moeilijkheden. Die moeilijkheden hebben zich zoo opgestapeld, dat ik voorloopig geen kans zie om er uit te komen. Ik heb wel

meer in die moeilijkheden gezeten en heb een zekere ervaring op dat gebied. Nu tracht ik alle zeilen bij te zetten om buiten de onaangenaamheden te blijven en neem elke avond vitamine B voor het naar bed gaan. Er zijn wel tien lieden hier die geld van mij krijgen en ik heb een idee dat menschen een straatje omloopen wanneer ze mij zien maar dat kan ook verbeelding zijn. En nu we toch weer midden in de vandermolen-lijdensgeschiedenis zijn aangeland, is het goed te weten dat het een minuut geleden begon te hagelen en te donderen en Dinsdag is het Augustus.

Vandeweek had ik een onderhoud met prof! van der Veldt20 en deze schrijfmachine heeft plotseling ook last van het weer geloof ik. Hij gaf mij jullie groeten en nog wel bedankt voor het telegram op mijn verjaardag, die min of meer onopgemerkt voorbij ging. Mijn zuster feliciteerde een maand te vroeg. Koster gaf een bundel chineese gedichten in de Engelsche vertaling en Elias kwam met een das aanzetten, ‘de eenige die ik voor $ 6,- kon krijgen’ zei hij. Hij schijnt hier toch niet te blijven alhoewel door zijn toedoen de Knickerbocker er wel wat beter uitziet. Misschien gaat hij naar Engeland of Canada. […]

Jullie hebben Nucete Sardi21 te logeeren gehad en ik twijfel er niet aan of dat is heel prettig geweest. Spreekt hij (van de Nucete Sardientjes fabriek, zei Elias) Engelsen of kan Chris hem in ’t Spaansch verstaan? Gisteren heb ik Chris’ brieven gelezen aan Greshoff, die onmiddellijk heeft terug geschreven. Misschien komt het er toch nog van dat hij naar Curaçao gaat. Het is een heele lijdensgeschiedenis geweest. Ik zie Greshoff niet al te veel meer, zoo min Adriaan van der Veen. Maar er is geen contact en toen ik kortgeleden op een Zaterdagavond om half tien naar huis ging zag ik Greshoff en van der veen en hun twee vrouwen voor me loopen en ik ben toen plotseling een straatje omgeloopen en heb me toen voortdurend afgevraagd waarom toch, maar ik kon er geen antwoord op geven. […]

 

Deze brief van 23 november 1944 behoort tot ik laatste die door Engels uit New York werden ontvangen. De kopijvoorziening voor De Stoep door Greshoff c.s. komt hierna geheel stil te liggen, ondanks de plannen die er waren voor een Ter Braak-Du Perron-Marsmannummer. De forse wending die het blad nadien onderging, is te danken geweest aan de buigzaamheid van Chris Engels. De naoorlogse nummers stonden in het teken van de Antillianisering an De Stoep, enerzijds door ruimte te bieden aan lokale auteurs en anderzijds door materiaal en werkwijzen te absorberen uit de moderne literatuur van de omringende landen.

Beste Lucila en Kris,

Met groote vreugde vond ik gistermorgen de briefen uitknipsels op m’n lessenaar. Het is vandaag ‘Thanksgivingsday’ en dat beteekent Zondag, waarom weet ik niet precies. Het is koud, lekker weer buiten met een blauwe lucht, ik kan die lucht niet zien achter m’n schrijfmachine omdat er een wolkenkrabber van 63 verdiepingen in

m’n gezichtsveld staat. Ik ben vannacht om 4 uur naar bed gegaan en werd om 11 uur wakker. […]

Wat copy betreft, ik heb dadelijk met Greshoff gesproken, die zich de laatste tijd niet al te goed voelt. Hij is nu bezig met een ter Braak – Marsman nummer, dat – door de vele brieven die hij in bezit heeft en de vele herinneringen – interessant kan worden. Ik heb hem toen maar niet de naam Hans Gomperts genoemd, want, zooals ik indertijd al heb geschreven, Gomperts was een groot vriend van ter Braak, du Perron en Marsman. Je zou, wanneer hij bij je komt, kunnen vragen of hij nog bescheiden heeft, of althans een hoofdstuk wil schrijven of zoo iets. Hij is een groot vriend van mij en je zal hem zeker op prijs stellen. Hij kent mij door en door en stelt in mijn gedichten, maar vooral in mijn proza veel belang. Ik schreef hem tweemaal een brief naar Londen en die liet hij daar lezen omdat hij dacht dat ze goed waren. Jacques Gans22 in Londen, die dat bekende boek heeft geschreven hoe heet het ook weer, zei dat die van der molen daar mee door moest gaan. En dat heb ik nu gedaan en ben bezig aan een verhaal dat ‘Angelina en de partij’ heet. Over de eerste bladzijden was zoowel Gomperts als Greshoff enthousiast en Greshoff deed mij wat beter voelen toen hij zei: ‘Als je dit naar groot nederland gestuurd zou hebben, zou het onmiddellijk en zonder discussie gepubliceerd zijn.’ Ik werk bij vlagen en er zit niet al te veel schot in. Ik heb 15 bladzijden af en dat is wel vlug gegaan, met altemet eens een bladzij erbij. Vraag Gomperts (die vermoedelijk pas einde Februari bij jullie zal komen) eens naar die Gans. Van der Veen werkt nog steeds aan zijn boek, maar ik zal hem onderhouden. Een minuut geleden sprak ik met Dola de Jong. […] Zij is nu erg bezig aan een boek, dat ik – toen ik bij haar een week op vacantie buiten ergens was – voor een groot deel gelezen heb. Ik raadde haar (omdat het mij erg meeviel) een bepaald hoofdstuk aan Greshoff te geven, die het zoo goed vond dat hij het in de bloemlezing zal plaatsen. Zij vertelde me nu, dat zij een ander hoofdstuk heeft dat wel goed lijkt of anders dat van die bloemlezing. Bob Boon23 zond mij op V-mail papier een gedicht over de Betuwe, dat ik wel goed vind. Het zal hierbij gaan.

Laat Kris zich niet ongerust maken. Het komt allemaal voor elkaar. Ik zal erg m’n best doen.

Morgen ga ik met deze brief door. Ik moet nu (over Gans gesproken) gans gaan eten tot ik er ongans van word.

[onder de getypte brief in handschrift] Dec 2. Het is het beste dat ik dezen brief op de post doe. Dola heeft me een hoofdstuk gestuurd, dat ik spoedig zal afzenden. Bedankt voor dat van ‘van Boven’. Het is Zaterdagmiddag half zes.

Hartelijke groeten

en Lucila de gebruikelijke en welgemeende zoen

Frits

[2012/5]

Lucas Ligtenberg
Een leven doormidden gesneden
Dola de Jong, schrijfster van En de akker is de wereld

lucas ligtenberg (1958) is auteur, eindredacteur en journalist. Hij was correspondent voor nrc Handelsblad in New York en publiceerde een reisgids van die stad en De nieuwe wereld van Peter Stuyvesant. Met Bob Polak stelde hij de bloemlezing Dichter bij de mens (1986) samen en schreef hij Een geschiedenis van Propria Cures 1890-1990 (1990).

Wie dreef de schrijver Willem Frederik Hermans tot zo’n razernij dat hij haar in Amsterdam op straat wilde aanvallen en daarbij nog net kon worden tegengehouden den door zijn vrouw Emmy en zijn zoon Ruprecht? Wie maakte de eerste Engelse vertaling van het dagboek van Anne Frank? Wie was gedurende een halve eeuw de beste Nederlandse vriendin van Leo en Tineke Vroman in New York? Wiens naam werd medio jaren vijftig in één adem genoemd met die van Anna Blaman en A.H. Nijhoff vanwege een openhartige roman over een lesbische verliefdheid? En ten slotte, wie schreef de roman En de akker is de wereld, die zo beeldend is dat er met enkele handgrepen een filmscenario van te maken zou zijn?

Alleen enkele kenners begrijpen dat het hier gaat om Dola de Jong, de schrijfster die toen zij in 2003 op 92-jarige leeftijd overleed zo goed als vergeten was. In het collectieve geheugen van de media was er een vaag besef dat haar heengaan moest worden gememoreerd, maar helaas wemelde de berichtgeving van de onjuistheden. Het digitale tijdperk had ze nooit betreden, dus informatie over haar was schaars. Het persbureau anp meldde dat ze ‘woensdag’ was overleden, maar liep een week achter. In kranten van maandag 24 en dinsdag 25 november 2003 werd die woensdag dan ook 19 november, maar de werkelijke datum van overlijden was 12 november. Men schreef ook dat ze in 1940 voor de nazi’s naar de vs vluchtte, terwijl ze in werkelijkheid in april 1940 eerst naar Marokko reisde en pas in juni 1941 naar New York ging. ‘Haar bekendste werk is de oorlogsroman En de akker is de wereld uit 1946’, meldde het anp correct en vervolgde met te schrijven dat de in het Engels geschreven thriller The whirling of time werd bekroond met de Edgar Allan Poe Award en in de Verenigde Staten werd verfilmd. Het boek heet echter The whirligig of time en is, ondanks herhaalde berichten van het tegendeel, nooit verfilmd.

de Volkskrant wist nog te melden dat Dola de Jong in 1954 ook De thuiswacht schreef, een roman over de liefde tussen twee vrouwen aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. ‘In het Engels schreef ze The tree and the vine (1951),’ gaat de

krant verder, ‘een roman over het leven van lesbische stellen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’ The tree and the vine is echter een vertaling van De thuiswacht, verscheen niet al in 1951 en gaat niet over het leven van lesbische stellen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Gelukkig verscheen er ook een iets uitgebreider stukje over Dola de Jong in Trouw en een lang artikel van Jessica Voeten in nrc Handelsblad. Voeten schreef over de succesvolle danscarrière van Dola de Jong in de jaren dertig.1

Ze bleek toch nog niet helemaal vergeten. Vlak voor haar dood werd En de akker is de wereld in het zonnetje gezet in het overzichtswerk Het Literatuurboek, verschenen in 2003 en samengesteld door Jan Bos en Reinder Storm. Ook in het artikeltje over de schrijfster in die bundel blijkt echter opnieuw dat er nauwelijks recente, betrouwbare informatie over de schrijfster te vinden was. De Jong verbleef niet dertig jaar in de Verenigde Staten, zoals de auteur schreef, maar vanaf 1941 bij elkaar opgeteld vijfenvijftig jaar, met een onderbreking van 1970 tot 1977 die ze in Nederland doorbracht.

De holocaust en verlies van familie

Wat is er precies gebeurd met de schrijfster die in 1947 de Prijs van de stad Amsterdam – voorloper van de Multatuliprijs – ontving voor En de akker is de wereld? Deze originele roman is om meer dan één reden nog steeds bijzonder en verdient een plaats in de literaire canon. Waarom verdween dit boek eigenlijk uit beeld nadat het vanaf 1950 talloze drukken beleefde in de Salamanderreeks van Querido en nog in 1959 in Franse vertaling verscheen? Meulenhoff bracht de titel zelfs weer opnieuw uit in 1964. Dola de Jong was toen beslist geen onbekende. Na En de akker is de wereld

verscheen in 1954 De thuiswacht, een roman die door het gedurfde thema van een vrouw die verliefd is op een andere vrouw de nodige opschudding teweegbracht.

De thuiswacht is in 1990 opnieuw uitgebracht door uitgeverij An Dekker, een uitgeverij die in de samenstelling van haar fonds aansloot bij aandacht voor het feminisme. De publicatie was wellicht ook de aanleiding voor uitgeverij Vita om zich aan een herdruk van En de akker is de wereld te wagen. Het werk van Dola de Jong had de belangstelling van Marleen Slob gewekt, die de auteur uitgebreid interviewde in New York. Dit materiaal vormde de basis voor een monografie over Dola de Jong, die tegelijk met En de akker is de wereld zou moeten verschijnen. Hoewel het manuscript klaar was, nagekeken en van kanttekeningen voorzien door de schrijfster en aangekondigd bij de boekhandel onder de titel Je moet in de stroom van het leven blijven, is het nooit verschenen. Uitgeverij Vita ging failliet en Slob stopte haar manuscript in een la.

Het is jammer dat die ouverture mislukte. Het heruitgeven van En de akker is de wereld, zo kort na de heruitgave van De thuiswacht, had zeker veel lezers nieuwsgierig gemaakt en misschien tot nieuwe waardering voor de auteur geleid. De roman raakte mogelijk in de vergetelheid omdat de auteur door haar relatief geringe productie niet in beeld bleef. Haar naam komt niet terug in de handboeken en het boek vindt geen jonger publiek meer. Misschien was er toen minder interesse voor romans over de verschrikkingen van de oorlog buiten Nederland. Toen die belangstelling terugkeerde was het boek al te ver in het collectieve geheugen weggezakt. Dola de Jong zelf deed alsof het haar niet deerde. Toen De thuiswacht opnieuw verscheen in 1990 met een uitgebreide inleiding deed ze een exemplaar cadeau aan een vriendin met een opdracht die luidde: ‘Vergeet de inleiding, maar vergeet mij niet.’ Ook over de monografie van Slob mopperde ze. Haar teleurstelling over het niet-verschijnen verborg ze achter nonchalance: ‘Dat is misschien maar beter ook.’2

Dansen bij Yvonne Georgi

Dorothea Rosalie de Jong werd op 10 oktober 1911 uit joodse ouders in Arnhem geboren. Het was een welgestelde, zeer goed geassimileerde burgerfamilie. Dola’s vader, Salomo Louis de Jong, leidde kleermakerij M.S. de Jong, aanvankelijk samen met zijn twee broers, na hun dood alleen. Het Arnhemse bedrijf had filialen in Den Haag, Amsterdam en Utrecht. M.S. de Jong was hofleverancier sinds koning Willem III.

Dola groeide op met een oudere en jongere broer. Haar naam dankt ze aan haar oudere broer Hans die Dorothea of Dora verbasterde tot Dola. Haar moeder, Duitse van geboorte, had een zwakke gezondheid, zodat Dola vaak uit logeren ging bij een ‘tante Mathilde’ in Haarlem. In een schoolopstel van ongeveer tien jaar daarna vertelde ze wat voor enfant terrible ze was, zoals ze het zelf noemde. Ze stuurde het dienstmeisje Tonia ’s ochtends met de aangebrande pap terug naar de keuken. De

gepikeerde Tonia klaagde bij de vrouw des huizes en dreigde met opstappen. De tante zei ’s avonds tegen haar man dat ze daar niet rouwig om zou zijn en Dola briefde dat weer door aan Tonia.

Dola’s moeder stierf toen ze vijf was. Haar vader hertrouwde, maar ze kon het niet goed vinden met haar tweede moeder, die haar volgens de verhalen vreselijk treiterde. Dola ging af en toe nog steeds uit logeren. Ze had omstreeks 1920 een ‘voogdes’ in Haarlem, schreef ze later. Dola woonde op de Ernst Casimirlaan 1 in Arnhem. In een brief aan de schrijfster Jeanne van Schaik-Willing, die familie van haar was (‘mijn grootmoeder Doortje was een Willing’), vertelde ze over haar eerste schrijfactiviteiten. ‘Ik herinner mij nog dat ik op dertienjarige leeftijd een Japans toneelstuk had geschreven, waarin de buurmeisjes de hoofdrollen vervulden, daar ik zelf met beide benen in het gips zat,’ schreef ze in 1954. Die buurkinderen liepen weg omdat Dola te dominant was.3

Dat Dola met beide benen in het gips zat, was omdat een arts had bedacht dat er iets mis was met haar achillespezen want ze liep op haar tenen. Een operatie zou helpen, wat in die tijd betekende dat de achillespezen werden verkort. Daarna moest ze opnieuw leren lopen. Des te wonderlijker is het dat Dola later professioneel is gaan dansen. Door logeerpartijen bij familie in Hannover had ze het idee gekregen om daarin verder te gaan. Ze zag daar een voorstelling van Yvonne Georgi en Harold Kreutzberg en raakte in vuur en vlam. De jonge Dola wilde danseres worden.

Wat betreft haar vader kon daar geen sprake van zijn. Voor hem was dat maar één stap verwijderd van de prostitutie. Hij had liever dat ze naar een zogeheten ‘finishing school’ voor jonge dames in Lausanne ging. Een compromis werd de journalistiek. Dola kon aan de slag als onbetaalde leerling-journaliste bij de Nieuwe

Arnhemsche Courant. Hoofdredacteur G.B. Rebel, later hoofd van de Rijksvoorlichtingsdienst, stond in het krijt bij M.S. de Jong. ‘Zuiver chantage,’ zei Dola later tegen Marleen slob.

De journalistiek was nog een mannenbolwerk en Dola’s nieuwe collega’s waren niet blij met haar. Ze zat daarom bij Rebel op de kamer en leerde van hem het vak. Toen dezelfde Rebel haar op een avond zeer laat thuis belde om een lustmoord te verslaan, vloekte en tierde haar vader. Al gauw kwam er een eind aan haar journalistieke werkkring in Arnhem.

Dola verhuisde omstreeks 1930 naar Amsterdam, waar ze niet alleen verder ging met schrijven, maar ook met dansen. Het leek haar vader het best dat ze in een meisjespension ging, zodat ze in de Vondelstraat 66 terechtkwam. Dola begon haar dansloopbaan bij Lilly Green, maar zodra Yvonne Georgi in Amsterdam lessen ging geven, stapte ze over. Gedurende de gehele jaren dertig was ze aan het ballet van Georgi verbonden. Ze volgde ook lessen bij Igor Schwezoff en volgde een zomercursus bij het Kurt Joossballet in Dartington Hall in Engeland. Ze toerde met het Yvonne Georgi Ballet door het land en ze was soliste als de Italiaanse opera een seizoen per jaar naar Nederland kwam.

Tegelijkertijd schreef ze voor meisjesbladen, maar ook voor De Telegraaf. Daarnaast publiceerde ze enkele boeken voor ‘oudere meisjes’, zoals Tussen huis en horizon en Gastvrouw in het groot. Dat laatste boek schreef ze in Italië, waar ze eind april 1938 naar-

toe ging om het bezoek van Hitler aan Rome te verslaan voor De Telegraaf. Ze kon daar logeren bij familie en wat langer blijven. Ze publiceerde verder Klaas Vaak en zijn brave zandkaboutertjes (1936), Pieter loopt een blauwtje (1938) samen met Mies Moussault-Veegens, Knikkernik, Knakkernak en Knokkernok (1939) en Burgemeester Jan (1939).

Dola de Jong vertrok uit Nederland in april 1940, een paar weken voor het begin van de Duitse bezetting. Zij zag het gevaar van een invasie door de nazi’s en concludeerde dat joden weinig hulp van de Nederlandse bevolking zouden kunnen verwachten. Toen ze samen met een Duits nichtje in maart op de Albert Cuyp aan het collecteren was voor joodse vluchtelingen uit Duitsland kreeg ze zo veel verwensingen naar haar hoofd dat ze nog diezelfde avond besloot te vertrekken. ‘We werden met de sentimenten van het gewone volk geconfronteerd en dat loog er niet om,’ zei ze tegen Marleen Slob. ‘De hele dag kregen we antisemitische opmerkingen te horen.’

De familie van Dola begreep niet wat haar bezielde toen ze aankondigde dat ze wegging. Dola, 28 jaar oud, was echter vastbesloten. Ze wees haar familie op wat er in Duitsland aan de hand was, hoe de joden er verdrukt en gediscrimineerd werden en hoe dat onder Hitler ook zou kunnen gebeuren in Nederland. Ze hield niet alleen voet bij stuk voor wat betreft haar eigen vertrek, maar vond ook dat de familie haar moest volgen. Ze kon niemand overtuigen. Het afscheid bestond uit een dansvoorstelling waar ze haar familie nadrukkelijk voor uitnodigde en daarna was

er een afscheidsfeest. Toen ze per trein vertrok, werd ze nog enige tijd vergezeld door haar vader en zijn tweede vrouw. Het bleek een afscheid voorgoed.

Via Tanger naar New York

Het plan was om samen met haar verloofde Jan Hoowij naar Marokko te gaan. Tanger was bedoeld als een tussenstop op weg naar Zuid-Amerika. Om praktische redenen reisden ze apart. Hoowij had een zeilboot liggen in Mallorca en ging eerst daarheen. Via Parijs reisde Dola naar Marseille, maar daar aangekomen bleek het niet meer mogelijk een visum te krijgen om verder te reizen. Naar ze later heeft verteld had ze persoonlijk bij de burgemeester al haar overredingskracht moeten gebruiken – ‘een hysterische huilscène’ – om toch nog een visum te bemachtigen. Het lukte haar ten slotte weg te komen naar Marokko, maar het toestel maakte een noodlanding in Oran in Algerije. Vandaar ging ze verder naar Tanger dat sinds 1923 een onafhankelijk gebied was onder protectoraat en bestuurd werd door 17 landen, waaronder Nederland. Er was dan ook een Nederlands consulaat en de toenmalige consul was Fredrik Gerth van Wyck.

Hoowij arriveerde met zijn zeilscheepje ‘Mascotre’. Het plan was om met dat schip verder te varen, maar dat was door de oorlogsdreiging onmogelijk. Het schip werd verkocht. Dola en Jan trouwden in Tanger op 9 mei 1940. Ze telegrafeerde het nieuws naar Nederland en kreeg ook nog een gelukstelegram terug. De volgende dag werd het jonge echtpaar gewekt met het nieuws dat de Duitsers Nederland waren binnengevallen.

Dola opende een dans studio in Hotel Valentina en gafles. Een van haar klanten was de familie Gaunt, bestaande uit een vader van over de zeventig, een veel jongere vrouwen twee dochters. De Australiër Sir Guy Gaunt, geboren in 1869, was in de Eerste Wereldoorlog hoofd van de Britse geheime dienst geweest. Volgens sommigen heeft Ian Fleming het personage James Bond naar hem gemodelleerd. Het gezin had een driejarige dochter met een gedraaid voetje. Het lukte Dola door oefeningen met het kind om de voet weer normaal te krijgen. Als dank hielp Gaunt haar en Jan Hoowij bij het regelen van een visum voor de Verenigde Staten.

In het voorjaar van 1941 was er nog sprake van dat Nederlanders die in Marokko waren gestrand door konden reizen naar Indië. Maar Dola en Jan gingen begin juni uiteindelijk naar Lissabon en vandaar naar New York. De overtocht op een volgepakt schip met 750, deels zeezieke passagiers en slechts drie wc’s duurde negen dagen.

Toen ze wegging uit Nederland, was ze net goed op weg naam te maken als schrijver. In een overzicht van haar publicaties ten behoeve van Onze letterkundigen, gedateerd februari 1941, schrijft ze vanuit Tanger aan samensteller Dirk de Jong: ‘Vermoedelijk verschijnt er najaar 1941 kinderboek in New York.’ Vijf maanden voor ze naar New York afreist heeft ze daar dus kennelijk al contacten met uitgevers weten te leggen.

Intussen werd in bezet Nederland Dans om het hart besproken in Het Vaderland van 29 mei 1940. Ook Knikkernik, Knakkernak en Knokkernok kreeg nog een bespreking in Het Vaderland in november 1940. Een zekere ‘B.K.’ vond dat het boek schatplichtig was aan A.A. Milne (van Winnie-the-Pooh). De bespreking was niet erg positief. In 1941 volgden nog recensies van het kinderboek Burgemeester Jan in Het Vaderland van 4 juni 1941 en in de Provinciaalse Geldersche en Nijmeegsche Courant van 22 november 1941. Hoewel zij als joods auteur inmiddels op de zwarte lijst stond, zat Dola de Jong al lang en breed in New York.

Ze had er familie wonen die al eerder in 1940 via Parijs en Biarritz was gevlucht, maar op veel hulp hoefde ze niet te rekenen. Het was dus armoe troef. Op een dag liep ze bij boekhandel Scribner’s & Sons binnen op Fifth Avenue en keek naar de kinderboeken. Tegen een verkoopster die vroeg of ze haar kon helpen, zei ze: die schrijf ik ook. Misschien wilde ze dan wel even praten met de redacteur hierboven bij de uitgeverij, aldus de verkoopster. Ze ging naar boven en sprak met de redacteur kinderboeken. ‘Als u weer eens in de buurt bent moet u zeker eens uw boeken laten zien,’ kreeg ze te horen. Ze rende de deur uit, terug naar haar appartement en was binnen het half uur terug. Er was meteen interesse en het lukte haar de rechten op Knikkernik, Knakkernak en Knokkernok te verkopen. Later kreeg ze Scribner’s redacteur Maxwell Perkins, ‘editor of genius’ bijgenaamd, die grootheden als Scott Fitzgerald, Hemingway en Thomas Wolfe had ontdekt, zelf te spreken. Hij lunchte met haar en gaf haar ter plekke een voorschot van duizend dollar om een roman te schrijven. Dat zou En de akker is de wereld worden.

Bij het circus

Op een dag werd Dola benaderd door de danser Lucas Hoving om bij het circus van Bernard van Leer te gaan werken. Om wat te verdienen ging ze erop in. Van Leer was een welgestelde joodse fabrikant van olievaten. Hij kon na onderhandelingen met de Duitsers nog in 1941 uit Nederland wegkomen, samen met zijn familie en zijn paarden. Deze opmerkelijke stunt bracht hem eerst in de problemen in de vs, waar hij enige tijd geen toegang had tot zijn kapitaal, maar later ook weer in Ne-

derland toen hij na de oorlog werd onderzocht wegens collaboratie met de Duitsers. Van Leer kende Dola nog uit Amsterdam van het Yvonne Georgi Ballet dat in 1939 in circus theater Carré had meegewerkt aan de show ‘Rhapsody in White’, een combinatie van Van Leers circus Kavaljos en dans. Van Leer vatte toen al het idee op om de show naar New York te brengen, maar dat kon vanwege de oorlog niet doorgaan.

Begin 1942 belde Van Leer met Dola en zij kon in contact komen met het dansgezelschap van Kurt Jooss. De dansvoorstelling bestond uit een Hollandse act (boeren op klompen), een Spaanse, een clowns nummer en de ‘Rhapsody in White’ met de Lipizzaners. Op 3 juni 1942 was de ‘wereldpremière’ in Yonkers, New York. De dansers kregen vijftig dollar per week. Het circus toerde tot begin augustus. Toen was Van Leer opeens verdwenen omdat hij geen geld meer had. De artiesten en dansers werden in North Carolina nog vastgehouden door de politie, maar al gauw was duidelijk dat zij ook gedupeerden waren. Overigens was Van Leer niet failliet, maar hij kon simpelweg niet over zijn eigen geld beschikken.4

Eerste roem

‘Aan vader, moeder en Jan, weerloos gedood in Duitse concentratiekampen, ter nagedachtenis.’ Deze opdracht staat in de roman En de akker is de wereld van Dola de Jong uit 1945. Deze schitterende roman vertelt het verhaal van vluchtelingenkinderen die uit heel Europa in Marokko terecht zijn gekomen, samen met een Nederlands stel, Aart en Lies. Ze hebben een woonwagen en een vrachtwagen en huren een stuk grond even buiten Tanger. Aart denkt dat hij allerlei groenten kan verbouwen, maar het blijkt een hopeloze onderneming.

De nazidreiging op de achtergrond is voelbaar: de kinderen worden aan hun lot overgelaten, de Duitsers zijn opdringerig in het neutrale Tanger en de Nederlandse consul en zijn vrouw zijn bereid te helpen, maar eigenlijk zijn de kinderen geen Nederlandse vluchtelingen, dus… De officiële hulp heeft een halfslachtig karakter.

En de akker is de wereld is geen roman waar op het einde alles goed komt. De Nederlanders die in het verhaal voorkomen zijn uitgesproken antihelden en de hoofdpersoon is eigenlijk een zestienjarige Duitser. De roman, die in het Nederlands verscheen en in Engelse vertaling (And the field is the world, recenter als The field), kreeg in 1947 de Prijs van de stad Amsterdam, voorloper van de Multatuliprijs.

Dola had in de vs al successen geboekt voordat En de akker uitkwam. In 1943 werd The level land gepubliceerd, een jeugdroman die Nederland beschrijft aan de vooravond van de Tweede wereldoorlog. Het boek sloeg aan en werd later zelfs een ongekend succes in Japan en Duitsland. In 1947 werd het gevolgd door Return to the level land over Nederland kort na de oorlog.

Dola was inmiddels gescheiden van Jan Hoowij en had een Amerikaan ontmoet, Robert Joseph, met wie ze trouwde. In 1951 kregen ze een zoon. Ze had op dat

moment een idee voor een roman over een lesbische verliefdheid. Erica en die andere was de aanvankelijke titel van De thuiswacht, een verhaal waarin de ik-figuur jaren later terugkijkt op een periode vlak voor de oorlog en haar vriendin Erica. Ze hebben een haat-liefdeverhouding. Hoewel de verhouding zeer ingehouden wordt beschreven lag de thematiek natuurlijk gevoelig. De eerste reactie van Alice von Eugen-van Nahuys van Querido was weinig enthousiast geweest. Dola blaast stoom af tegen schrijver en criticus Jan Greshoff: ‘Die onbeschofte brieven van dat wijf hangen me een mijl de keel uit. Het stel Von Eugen is mijn soort niet. Ze zijn zo geslepen en zo uitgerekend dat ik er misselijk van word.’5

‘Zelfs in de jaren vijftig was mijn uitgever, Querido, woedend op mij vanwege De thuiswacht,’ schreef ze later in een brief, ‘en publiceerde het met de nodige aarzeling.’ Op de vraag: waarom schreef je De thuiswacht na de geboorte van je zoon, zei ze: ‘Ik kon dat toen pas schrijven, het had te maken met evenwicht.’ De opdracht in het boek luidt heel mysterieus: ‘Voor M. en K., ter herinnering aan W.’

Anne Frank, Jan Cremer en Hermans

Naast haar boeken moest Dola altijd ander werk zien te vinden om in haar levensonderhoud te kunnen voorzien. Ze schreef voor allerlei Nederlandse bladen, deed werk voor de radio en trad op als literair agent voor Amerikaanse uitgeverijen. In november 1950 verschenen in twee Amerikaanse bladen artikelen over het Europe-

se succes van het dagboek van Anne Frank. Op dat moment hadden diverse Amerikaanse uitgevers het boek al afgewezen. Toen Dola het artikel van Janet Flanner in The New Yorker had gelezen, bestelde ze het dagboek en stapte onmiddellijk naar enkele uitgevers. Die gaven opnieuw niet thuis. Alleen redacteur Ned Bradford van Little, Brown & Co. in Boston had belangstelling, hoewel zijn baas het dagboek niet wilde. Bradford ging echter in het geheim verder. Niet alleen trad hij in contact met Otto Frank, hij zette ook Dola aan het werk.

De situatie is achteraf moeilijk te reconstrueren. Otto Frank gaf later toe dat hij akkoord was met een Engelse vertaling door Dola, maar draaide daar ook weer onderuit door te zeggen dat hij nooit had gezegd dat ze kon beginnen. Eind maart 1951 moest Dola in de krant lezen dat de rechten naar Doubleday gingen. De Engelse vertaling in druk was uiteindelijk niet van Dola de Jong, maar van Barbara Mooyaart-Doubleday. Dola was woedend. Ze was al bijna klaar met haar vertaling. Jaren later schreef ze aan biograaf Carol Ann Lee dat ze het manuscript van de vertaling uit woede had vernietigd.6

In interviews is en passant wel genoemd welke boeken dankzij de bemoeienis van Dola de Jong een Amerikaanse uitgever vonden: twee boeken van Jan Wolkers en ook Ik Jan Cremer 2, dat verscheen bij de Grove Press. Door toedoen van Dola kwam Jan Cremer bij de gerenommeerde Harold Matson Company, een belangrijke literair agent aan de oostkust, terecht. Peter Matson werd zijn persoonlijk literair agent. Cremer-biograaf Hans Dütting heeft geschreven dat Cremers boeken sinds-

dien met meer respect en serieuzer behandeld werden door de Amerikaanse kritiek. Jaren later vertelde Dola dat ze er in Nederland op werd aangekeken dat ze Cremer ‘een schrijver met een grote natuurlijke begaafdheid’ had genoemd. Ze prees Cremer ook omdat toen ze ooit ziek in bed lag hij binnen het uur voor haar deur stond met twee tassen boodschappen en ‘een [dien]blad met ziekenkostjes’ voor haar bereidde.

Ook Gangreen van Jef Geeraerts werd dankzij haar in het Amerikaans vertaald. Dola de Jong heeft zich in interviews vaak uitgelaten over hoe moeizaam het was om Nederlandse boeken in de Verenigde Staten aan de man te brengen. Tegen Marion Loudy vertelde ze in 1955 over hoe dat toeging. Amerikaanse uitgevers hadden interesse in Tsjip en De Leeuwentemmer van Willem Elsschot. De uitgever werkte niet mee en wilde niet eens een synopsis in het Engels leveren. Dus maakte Dola de Jong zelf maar een vertaling. De Amerikaanse uitgever wilde het boek toen inderdaad laten vertalen, maar een brief met een verzoek om toestemming bleef maanden onbeantwoord. Zelfs na aandringen van Dola’s goede vriend Jan Albert Goris (Marnix Gijsen) was er na elf maanden nog steeds geen reactie. Toen zag de Amerikaanse uitgever er vanaf en gaf aan geen interesse meer te hebben.7

De serie krantenartikelen van Marion Loudy in De Maasbode van 5, 7 en 9 juli 1955 (‘Het witboek van Dola de Jong 1, 11 en 111’) had zelfs geleid tot vragen in het parlement. Volgens de schrijfster leidde een en ander tot de oprichting van de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk. Dola was decennia later dan ook zeer verbolgen dat de directeur daarvan, J.J. Oversteegen, in zijn autobiografisch getinte Etalage haar naam in het geheel niet noemde.

Hoewel Dola de Jong zei zich altijd te hebben ingespannen om het werk van Willem Frederik Hermans vertaald te krijgen in het Engels, gaf ze bijna altijd nega-

tieve adviezen als reader voor Amerikaanse uitgeverijen. ‘Aangezien ik verondersteld word Amerikaanse uitgevers op verkoopbaarheid te adviseren ben ik nog nooit met een eerlijk gevoel in staat geweest een Amerikaanse uitgave van Hermans’ romans positief te adviseren, hoewel ik zijn enorme talent bewonder. Bij Nooit meer slapen denk ik er opnieuw zo over,’ laat ze een Amerikaanse uitgever in 1966 weten na lezing van Hermans’ meest recente roman.8 Hermans had daar in de loop der jaren kennelijk lucht van gekregen. Het zat hem hoog. ‘Ik weet nog dat Hermans me een keer heeft aangevallen op de Vijzelgracht,’ vertelde Dola de Jong in 1990 in een interview. ‘Ik logeerde in het Carlton, want ik werd hier altijd naar toe gehaald voor boekenbeurzen en dan ging de rode loper uit. Hermans liep op straat met zijn vrouwen zoontje en wou me te lijf. Zijn zoontje hing aan zijn ene arm en zijn vrouw aan de andere en hij schreeuwde: ‘Het is jouw schuld dat mijn boeken niet uitkomen in Amerika!’ En dat terwijl ik ontzettend mijn best had gedaan.’

Creative writing

Na een aantal succesvolle boeken in de Verenigde Staten, zoals The house on charlton Street en The whirligig of time, bekroop Dola het idee dat ze beter naar Nederland terug kon gaan. Ondanks de publicitaire successen van genoemde boeken was ze kennelijk niet voldoende geworteld. Voor The house on Charlton Street kreeg ze een nominatie voor de Edgar Allan Poe Award en voor The whirligig of time kreeg ze de prijs daadwerkelijk. Er was sprake van dat het boek zou worden verfilmd met Bette Davis in de hoofdrol, maar dat werd op het laatste moment afgeblazen. Haar huwelijk met Robert Joseph was uitgelopen op een scheiding en haar zoon, die toen zeventien was, kon zich goed redden. Hij ging op kostschool. ‘Ik vind New York niet fijn meer,’ zei ze in een interview in 1968. ‘Het is hier té hard geworden, er is niet meer in te leven of te werken.’ Ze maakte zich bovendien zorgen over de toegenomen criminaliteit.

Het is niet helemaal duidelijk of ze eerst besloot terug te verhuizen naar Nederland en toen een verhouding kreeg met de ondernemer Oscar van Leer, zoon van

circusman Bernard van Leer, of andersom, maar in 1970 woonde ze eerst korte tijd in Broek in Waterland en daarna in Ouderkerk aan de Amstel. Van Leer en zij konden niet trouwen, vanwege echtscheidingsmoeilijkheden. Na enkele jaren moest ze eigenlijk weer concluderen dat ze te lang uit Nederland was weggeweest. Ze verdacht haar man er bovendien van dat hij vreemdging. Ze besloot terug te gaan naar New York, waar ze vanaf 1974 weer een appartement had; de puissant rijke Van Leer beloofde haar een stipendium. Ze kon zonder financiële zorgen een oude ambitie verwezenlijken en besloot te gaan studeren: psychologie met als bijvak literaire kritiek.

‘Voor mijn plezier ben ik in 1978 gaan studeren met het doel een “Bachelor of Arts” te verkrijgen (B.A.). Dit is mij in 2,5 jaar (in plaats van 4 jaar) gelukt, cum laude. Ik was toen 70.’ Onmiddellijk na haar afstuderen kreeg ze een aanstelling aan het Empire State University als docent Creative Writing. Ze deed dit zeven jaar lang, waarna ze sommige studenten nog enkele jaren privé bleef zien.

Haar leeftijd en haar gezondheid begonnen haar parten te spelen. Gedurende de jaren tachtig begon ze last te krijgen van haar hart, maar een operatie heeft ze zo lang mogelijk proberen uit te stellen. Toen ze hersteld was van een bypassoperatie werd multiple myeloma, kanker van het beenmerg, geconstateerd. Ze verliet New York in 1995 om in een verzorgingstehuis in Laguna Woods, Californië, niet ver van haar zoon Ian, te gaan wonen. Artsen gaven haar twee jaar, maar ze leefde er nog zeven. Ze overleed op 12 november 2003. Volgens haar zoon gaf haar verlangen om haar kleinkind te zien opgroeien haar extra kracht. Intussen bleef ze actief corresponderen met oude vrienden, zoals ze haar hele leven had gedaan, uitgesproken en met verve. Nog in 2003, het jaar dat ze overleed, schreef ze bijvoorbeeld: ‘Ik ben radeloos over de mensheid. […] Zo’n Bush is toch niet normaal. Om maar te zwijgen van zijn trawanten.’9

Toen Dola de Jong overleed had ze al meer dan vijfendertig jaar geen nieuw werk gepubliceerd. Hoewel haar oeuvre het respectabele aantal van 22 titels telt, zitten daar maar drie boeken voor volwassenen bij. Het lijkt erop of met het stagneren van de productie de bekendheid langzaam maar zeker afnam. Haar debuutroman uit 1939, Dans om het hart, heeft weinig succes gehad en haar twee bekendere romans lagen ook alweer jaren achter haar toen ze stopte met schrijven.

Vrienden kwamen met de verklaring dat Dola begin jaren zestig zeer teleurgesteld was in de liefde toen een relatie met Mitchell A. Wilson plotseling door hem werd beëindigd. Hij trouwde kort daarop met de actrice Stella Adler. Dat drama speelde zich begin 1965 af. In februari van dat jaar schrijft ze aan Greshoff: ‘Ik heb een verschrikkelijke klap gehad doordat mijn Kloris er vandoor is gegaan met Stella Adler (zegt dat jullie nog wat) de actrice van 63 jaar. Hij is 51.’

Ze was ondanks de drooggevallen productie voortdurend aan het schrijven en heeft ook diverse malen in brieven en interviews gemeld dat ze bezig was met iets. Dat iets was een roman die eigenlijk misschien een autobiografie was. Het begon al

onmiddellijk na het voltooien van En de akker is de wereld. Maxwell Perkins schreef haar in een ongedateerd briefje dat House of the harmless hem wel een goede titel leek. House of the guileless was de titel niet lang daarna, waarvan dan ook al een manuscript bestond. In een brief van april 1946 aan Jan Greshoff heette het boek Het huis der argelozen.

Medio jaren vijftig zei ze in een interview dat ze een roman aan het schrijven is die The sum of all moments moet gaan heten. Jaren later is ze daar nog mee bezig, want in een interview in 1968 zegt ze: ‘Ik heb nu een grote roman onder handen. […] Het is een boek dat al heel lang in de pen is, het gaat over de refugié, de ontwortelde mens hier in Amerika. […] Nee, het is niet autobiografisch, iedere roman is natuurlijk min of meer autobiografisch maar in opzet heeft het niets met mij te maken.’ Die roman kreeg de naam The search for Maria Bonissima.

Op latere leeftijd gaf ze als verklaring dat ze niet meer tot het schrijven van een roman was gekomen, omdat telkens als ze ervoor ging zitten de gedachten aan het verlies van haar familie en de verschrikkingen van de oorlog zich opdrongen. Al het andere werd daardoor geblokkeerd. ‘Die holocaust komt er tegenwoordig altijd tussendoor,’ zegt ze in 1983 in Het Parool. ‘Die belet mij het schrijven. Dat kan ik helemaal niet aan.’

Eigenlijk verwoordde Dola dat sentiment al toen haar in 1955 werd gevraagd

iets bij te dragen aan een bundel met ‘jeugdindrukken’. ‘Mijn herinneringen hebben door het vreselijke lot van mijn ouders, mijn broer en talrijke familieleden een betekenis gekregen die zomin de aardige anecdote als nostalgie toelaat. […] Over mensen die weerloos werden afgemaakt, schrijft men geen geestige opstelletjes, geen vlotte anecdotes.’

Ontheemd

Dola de Jong hield haar imago altijd nauwlettend in de gaten. Ze controleerde of corrigeerde graag hoe ze in de openbaarheid overkwam. Toen de briefwisseling tussen Vroman en Greshoff werd gepubliceerd, ontplofte Dola omdat er enkele vrij onschuldige opmerkingen over haar in staan: ‘Ze heeft een moeilijk leven maar vecht zich er flink doorheen’ is zo’n zinsnede. En elders: ‘We zien Dola geregeld. […] Zij zelf heeft het niet zo makkelijk, schrijven geeft nu eenmaal een onzeker bestaan.’ Volgens Dola werd zij hier tegenover vrienden en de rest van de wereld te kijk gezet.

Dola de Jong was niet gemakkelijk in de omgang. Diverse vrienden en familieleden erkennen dat ze door brieven of telefoongesprekken waarin hen van alles verweten werd soms behoorlijk aangeslagen waren. Het echtpaar Vroman geeft onmiddellijk toe dat ze af en toe stevige ruzie hadden met hun goede vriendin. Dola begreep bijvoorbeeld niet waarom Leo, die in een Japans kamp had gezeten, geen schadevergoeding wilde eisen en ze kon daar erg boos om worden. Een andere ruzie die enkele maanden duurde, kwam voort uit een misverstand: Dola maakte Tineke Vroman over de telefoon uit voor ‘resisting’, maar zij verstond ‘racistisch’. Omdat in de Nederlandse conversatie af en toe Engelse woorden slopen, kon dit misverstand ontstaan.

Door het overhaaste vertrek uit Nederland in 1940 en het verlies van haar familie was Dola de rest van haar leven ontheemd en onrworteld. Het fundament was onder haar vandaan weggeslagen. Haar meesterwerk En de akker is de wereld gaat over vluchtelingenkinderen, ontheemden die hun jeugd aan het verliezen zijn terwijl we ze gadeslaan. Het literaire vervolg daarop, een roman die ‘over de refugié, de ontwortelde mens hier in Amerika’ gaat, is er nooit gekomen. Naarmate ze ouder werd, kostte het haar meer moeite de noodzakelijke afstand te vinden. ‘De laatste oorlog heeft mijn leven doormidden gesneden’, schreef ze in 1954 in een brief aan Jeanne van Schaik-Willing. Een jaar later vat ze de situatie nog gedetailleerder samen: ‘Je zou het niet zeggen, maar Hitler en zijn kornuiten hebben mij op een vlotje gezet en me van de wal gestoten.’ Zelfs een autobiografie lukte niet meer, zo verklaarde ze in 1990 tegenover De Arnhemse Courant. ‘De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog hebben een zware stempel op mijn leven gedrukt. Als ik een autobiografie zou schrijven, zou ik alles opnieuw beleven. Dat kan ik niet meer aan.’

Geraadpleegde bronnen

Voor dit artikel is gebruikgemaakt van de documentatie over Dola de Jong van het Letterkundig Museum en de Koninklijke Bibliotheek. Een belangrijke bron is het nooit gepubliceerde manuscript van Marleen Slob.

Daarnaast is geput uit persoonlijke correspondentie en gesprekken met familie en vrienden van Dola de Jong, zoals Ian Joseph, Yael Ben Lev (Latte de Jong), Jeanne van Munster, Bettie Weijl, Emile van Kreveld, Hilly Tieleman-van der Tas en Leo en Tineke Vroman.

Literatuur

Piet Calis, De vrienden van weleer. Schrijvers en tijdschriften tussen 1945 en 1948 (Amsterdam 1999).

Jan Cremer, Brieven 1956-1996. Samengesteld door Hans Sleutelaar en Kristien Warmenhoven (Amsterdam 2005).

Hans Dütting, Jan Cremer. Portret van een legende (Soesterberg 2010).

Sir Guy Reginald Archer Gaunt, The yield of the years (Londen 1940).

J. Greshoff en Leo Vroman, Brieven over en weer. Uitgegeven, ingeleid en geannoteerd door Sjoerd van Faassen (Amsterdam 1977).

Dola de Jong, ‘Brief uit Amerika’, in: Eenentwintig jeugdindrukken. Singel 262 (Amsterdam 1955).

Dola de Jong, [zonder titel], in: Cremer 50. Het vriendenboek (Den Haag 1990), p. 50-51.

Dola de Jong, De thuiswacht (Amsterdam 1990; oorspr. uitg. 1954).

Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank (Amsterdam 2002).

Pauline Micheels, De vatenman. Bernard van Leer (1883-1958) (Amsterdam 2002).

Marleen Slob, ‘Dola de Jong’, in: Kritisch literatuur lexicon (1996).

Marleen Slob, Je moet in de stroom van het leven blijven (1996, niet gepubliceerd).

Jessica Voeten, ‘Laatste voorstelling’, in: nrc Handelsblad, 5-12-2003.

[2012/5]

Lucas Ligtenberg
Een leven doormidden gesneden
Dola de Jong, schrijfster van En de akker is de wereld

lucas ligtenberg (1958) is auteur, eindredacteur en journalist. Hij was correspondent voor nrc Handelsblad in New York en publiceerde een reisgids van die stad en De nieuwe wereld van Peter Stuyvesant. Met Bob Polak stelde hij de bloemlezing Dichter bij de mens (1986) samen en schreef hij Een geschiedenis van Propria Cures 1890-1990 (1990).

Wie dreef de schrijver Willem Frederik Hermans tot zo’n razernij dat hij haar in Amsterdam op straat wilde aanvallen en daarbij nog net kon worden tegengehouden den door zijn vrouw Emmy en zijn zoon Ruprecht? Wie maakte de eerste Engelse vertaling van het dagboek van Anne Frank? Wie was gedurende een halve eeuw de beste Nederlandse vriendin van Leo en Tineke Vroman in New York? Wiens naam werd medio jaren vijftig in één adem genoemd met die van Anna Blaman en A.H. Nijhoff vanwege een openhartige roman over een lesbische verliefdheid? En ten slotte, wie schreef de roman En de akker is de wereld, die zo beeldend is dat er met enkele handgrepen een filmscenario van te maken zou zijn?

Alleen enkele kenners begrijpen dat het hier gaat om Dola de Jong, de schrijfster die toen zij in 2003 op 92-jarige leeftijd overleed zo goed als vergeten was. In het collectieve geheugen van de media was er een vaag besef dat haar heengaan moest worden gememoreerd, maar helaas wemelde de berichtgeving van de onjuistheden. Het digitale tijdperk had ze nooit betreden, dus informatie over haar was schaars. Het persbureau anp meldde dat ze ‘woensdag’ was overleden, maar liep een week achter. In kranten van maandag 24 en dinsdag 25 november 2003 werd die woensdag dan ook 19 november, maar de werkelijke datum van overlijden was 12 november. Men schreef ook dat ze in 1940 voor de nazi’s naar de vs vluchtte, terwijl ze in werkelijkheid in april 1940 eerst naar Marokko reisde en pas in juni 1941 naar New York ging. ‘Haar bekendste werk is de oorlogsroman En de akker is de wereld uit 1946’, meldde het anp correct en vervolgde met te schrijven dat de in het Engels geschreven thriller The whirling of time werd bekroond met de Edgar Allan Poe Award en in de Verenigde Staten werd verfilmd. Het boek heet echter The whirligig of time en is, ondanks herhaalde berichten van het tegendeel, nooit verfilmd.

de Volkskrant wist nog te melden dat Dola de Jong in 1954 ook De thuiswacht schreef, een roman over de liefde tussen twee vrouwen aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. ‘In het Engels schreef ze The tree and the vine (1951),’ gaat de

krant verder, ‘een roman over het leven van lesbische stellen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’ The tree and the vine is echter een vertaling van De thuiswacht, verscheen niet al in 1951 en gaat niet over het leven van lesbische stellen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Gelukkig verscheen er ook een iets uitgebreider stukje over Dola de Jong in Trouw en een lang artikel van Jessica Voeten in nrc Handelsblad. Voeten schreef over de succesvolle danscarrière van Dola de Jong in de jaren dertig.1

Ze bleek toch nog niet helemaal vergeten. Vlak voor haar dood werd En de akker is de wereld in het zonnetje gezet in het overzichtswerk Het Literatuurboek, verschenen in 2003 en samengesteld door Jan Bos en Reinder Storm. Ook in het artikeltje over de schrijfster in die bundel blijkt echter opnieuw dat er nauwelijks recente, betrouwbare informatie over de schrijfster te vinden was. De Jong verbleef niet dertig jaar in de Verenigde Staten, zoals de auteur schreef, maar vanaf 1941 bij elkaar opgeteld vijfenvijftig jaar, met een onderbreking van 1970 tot 1977 die ze in Nederland doorbracht.

De holocaust en verlies van familie

Wat is er precies gebeurd met de schrijfster die in 1947 de Prijs van de stad Amsterdam – voorloper van de Multatuliprijs – ontving voor En de akker is de wereld? Deze originele roman is om meer dan één reden nog steeds bijzonder en verdient een plaats in de literaire canon. Waarom verdween dit boek eigenlijk uit beeld nadat het vanaf 1950 talloze drukken beleefde in de Salamanderreeks van Querido en nog in 1959 in Franse vertaling verscheen? Meulenhoff bracht de titel zelfs weer opnieuw uit in 1964. Dola de Jong was toen beslist geen onbekende. Na En de akker is de wereld

verscheen in 1954 De thuiswacht, een roman die door het gedurfde thema van een vrouw die verliefd is op een andere vrouw de nodige opschudding teweegbracht.

De thuiswacht is in 1990 opnieuw uitgebracht door uitgeverij An Dekker, een uitgeverij die in de samenstelling van haar fonds aansloot bij aandacht voor het feminisme. De publicatie was wellicht ook de aanleiding voor uitgeverij Vita om zich aan een herdruk van En de akker is de wereld te wagen. Het werk van Dola de Jong had de belangstelling van Marleen Slob gewekt, die de auteur uitgebreid interviewde in New York. Dit materiaal vormde de basis voor een monografie over Dola de Jong, die tegelijk met En de akker is de wereld zou moeten verschijnen. Hoewel het manuscript klaar was, nagekeken en van kanttekeningen voorzien door de schrijfster en aangekondigd bij de boekhandel onder de titel Je moet in de stroom van het leven blijven, is het nooit verschenen. Uitgeverij Vita ging failliet en Slob stopte haar manuscript in een la.

Het is jammer dat die ouverture mislukte. Het heruitgeven van En de akker is de wereld, zo kort na de heruitgave van De thuiswacht, had zeker veel lezers nieuwsgierig gemaakt en misschien tot nieuwe waardering voor de auteur geleid. De roman raakte mogelijk in de vergetelheid omdat de auteur door haar relatief geringe productie niet in beeld bleef. Haar naam komt niet terug in de handboeken en het boek vindt geen jonger publiek meer. Misschien was er toen minder interesse voor romans over de verschrikkingen van de oorlog buiten Nederland. Toen die belangstelling terugkeerde was het boek al te ver in het collectieve geheugen weggezakt. Dola de Jong zelf deed alsof het haar niet deerde. Toen De thuiswacht opnieuw verscheen in 1990 met een uitgebreide inleiding deed ze een exemplaar cadeau aan een vriendin met een opdracht die luidde: ‘Vergeet de inleiding, maar vergeet mij niet.’ Ook over de monografie van Slob mopperde ze. Haar teleurstelling over het niet-verschijnen verborg ze achter nonchalance: ‘Dat is misschien maar beter ook.’2

Dansen bij Yvonne Georgi

Dorothea Rosalie de Jong werd op 10 oktober 1911 uit joodse ouders in Arnhem geboren. Het was een welgestelde, zeer goed geassimileerde burgerfamilie. Dola’s vader, Salomo Louis de Jong, leidde kleermakerij M.S. de Jong, aanvankelijk samen met zijn twee broers, na hun dood alleen. Het Arnhemse bedrijf had filialen in Den Haag, Amsterdam en Utrecht. M.S. de Jong was hofleverancier sinds koning Willem III.

Dola groeide op met een oudere en jongere broer. Haar naam dankt ze aan haar oudere broer Hans die Dorothea of Dora verbasterde tot Dola. Haar moeder, Duitse van geboorte, had een zwakke gezondheid, zodat Dola vaak uit logeren ging bij een ‘tante Mathilde’ in Haarlem. In een schoolopstel van ongeveer tien jaar daarna vertelde ze wat voor enfant terrible ze was, zoals ze het zelf noemde. Ze stuurde het dienstmeisje Tonia ’s ochtends met de aangebrande pap terug naar de keuken. De

gepikeerde Tonia klaagde bij de vrouw des huizes en dreigde met opstappen. De tante zei ’s avonds tegen haar man dat ze daar niet rouwig om zou zijn en Dola briefde dat weer door aan Tonia.

Dola’s moeder stierf toen ze vijf was. Haar vader hertrouwde, maar ze kon het niet goed vinden met haar tweede moeder, die haar volgens de verhalen vreselijk treiterde. Dola ging af en toe nog steeds uit logeren. Ze had omstreeks 1920 een ‘voogdes’ in Haarlem, schreef ze later. Dola woonde op de Ernst Casimirlaan 1 in Arnhem. In een brief aan de schrijfster Jeanne van Schaik-Willing, die familie van haar was (‘mijn grootmoeder Doortje was een Willing’), vertelde ze over haar eerste schrijfactiviteiten. ‘Ik herinner mij nog dat ik op dertienjarige leeftijd een Japans toneelstuk had geschreven, waarin de buurmeisjes de hoofdrollen vervulden, daar ik zelf met beide benen in het gips zat,’ schreef ze in 1954. Die buurkinderen liepen weg omdat Dola te dominant was.3

Dat Dola met beide benen in het gips zat, was omdat een arts had bedacht dat er iets mis was met haar achillespezen want ze liep op haar tenen. Een operatie zou helpen, wat in die tijd betekende dat de achillespezen werden verkort. Daarna moest ze opnieuw leren lopen. Des te wonderlijker is het dat Dola later professioneel is gaan dansen. Door logeerpartijen bij familie in Hannover had ze het idee gekregen om daarin verder te gaan. Ze zag daar een voorstelling van Yvonne Georgi en Harold Kreutzberg en raakte in vuur en vlam. De jonge Dola wilde danseres worden.

Wat betreft haar vader kon daar geen sprake van zijn. Voor hem was dat maar één stap verwijderd van de prostitutie. Hij had liever dat ze naar een zogeheten ‘finishing school’ voor jonge dames in Lausanne ging. Een compromis werd de journalistiek. Dola kon aan de slag als onbetaalde leerling-journaliste bij de Nieuwe

Arnhemsche Courant. Hoofdredacteur G.B. Rebel, later hoofd van de Rijksvoorlichtingsdienst, stond in het krijt bij M.S. de Jong. ‘Zuiver chantage,’ zei Dola later tegen Marleen slob.

De journalistiek was nog een mannenbolwerk en Dola’s nieuwe collega’s waren niet blij met haar. Ze zat daarom bij Rebel op de kamer en leerde van hem het vak. Toen dezelfde Rebel haar op een avond zeer laat thuis belde om een lustmoord te verslaan, vloekte en tierde haar vader. Al gauw kwam er een eind aan haar journalistieke werkkring in Arnhem.

Dola verhuisde omstreeks 1930 naar Amsterdam, waar ze niet alleen verder ging met schrijven, maar ook met dansen. Het leek haar vader het best dat ze in een meisjespension ging, zodat ze in de Vondelstraat 66 terechtkwam. Dola begon haar dansloopbaan bij Lilly Green, maar zodra Yvonne Georgi in Amsterdam lessen ging geven, stapte ze over. Gedurende de gehele jaren dertig was ze aan het ballet van Georgi verbonden. Ze volgde ook lessen bij Igor Schwezoff en volgde een zomercursus bij het Kurt Joossballet in Dartington Hall in Engeland. Ze toerde met het Yvonne Georgi Ballet door het land en ze was soliste als de Italiaanse opera een seizoen per jaar naar Nederland kwam.

Tegelijkertijd schreef ze voor meisjesbladen, maar ook voor De Telegraaf. Daarnaast publiceerde ze enkele boeken voor ‘oudere meisjes’, zoals Tussen huis en horizon en Gastvrouw in het groot. Dat laatste boek schreef ze in Italië, waar ze eind april 1938 naar-

toe ging om het bezoek van Hitler aan Rome te verslaan voor De Telegraaf. Ze kon daar logeren bij familie en wat langer blijven. Ze publiceerde verder Klaas Vaak en zijn brave zandkaboutertjes (1936), Pieter loopt een blauwtje (1938) samen met Mies Moussault-Veegens, Knikkernik, Knakkernak en Knokkernok (1939) en Burgemeester Jan (1939).

Dola de Jong vertrok uit Nederland in april 1940, een paar weken voor het begin van de Duitse bezetting. Zij zag het gevaar van een invasie door de nazi’s en concludeerde dat joden weinig hulp van de Nederlandse bevolking zouden kunnen verwachten. Toen ze samen met een Duits nichtje in maart op de Albert Cuyp aan het collecteren was voor joodse vluchtelingen uit Duitsland kreeg ze zo veel verwensingen naar haar hoofd dat ze nog diezelfde avond besloot te vertrekken. ‘We werden met de sentimenten van het gewone volk geconfronteerd en dat loog er niet om,’ zei ze tegen Marleen Slob. ‘De hele dag kregen we antisemitische opmerkingen te horen.’

De familie van Dola begreep niet wat haar bezielde toen ze aankondigde dat ze wegging. Dola, 28 jaar oud, was echter vastbesloten. Ze wees haar familie op wat er in Duitsland aan de hand was, hoe de joden er verdrukt en gediscrimineerd werden en hoe dat onder Hitler ook zou kunnen gebeuren in Nederland. Ze hield niet alleen voet bij stuk voor wat betreft haar eigen vertrek, maar vond ook dat de familie haar moest volgen. Ze kon niemand overtuigen. Het afscheid bestond uit een dansvoorstelling waar ze haar familie nadrukkelijk voor uitnodigde en daarna was

er een afscheidsfeest. Toen ze per trein vertrok, werd ze nog enige tijd vergezeld door haar vader en zijn tweede vrouw. Het bleek een afscheid voorgoed.

Via Tanger naar New York

Het plan was om samen met haar verloofde Jan Hoowij naar Marokko te gaan. Tanger was bedoeld als een tussenstop op weg naar Zuid-Amerika. Om praktische redenen reisden ze apart. Hoowij had een zeilboot liggen in Mallorca en ging eerst daarheen. Via Parijs reisde Dola naar Marseille, maar daar aangekomen bleek het niet meer mogelijk een visum te krijgen om verder te reizen. Naar ze later heeft verteld had ze persoonlijk bij de burgemeester al haar overredingskracht moeten gebruiken – ‘een hysterische huilscène’ – om toch nog een visum te bemachtigen. Het lukte haar ten slotte weg te komen naar Marokko, maar het toestel maakte een noodlanding in Oran in Algerije. Vandaar ging ze verder naar Tanger dat sinds 1923 een onafhankelijk gebied was onder protectoraat en bestuurd werd door 17 landen, waaronder Nederland. Er was dan ook een Nederlands consulaat en de toenmalige consul was Fredrik Gerth van Wyck.

Hoowij arriveerde met zijn zeilscheepje ‘Mascotre’. Het plan was om met dat schip verder te varen, maar dat was door de oorlogsdreiging onmogelijk. Het schip werd verkocht. Dola en Jan trouwden in Tanger op 9 mei 1940. Ze telegrafeerde het nieuws naar Nederland en kreeg ook nog een gelukstelegram terug. De volgende dag werd het jonge echtpaar gewekt met het nieuws dat de Duitsers Nederland waren binnengevallen.

Dola opende een dans studio in Hotel Valentina en gafles. Een van haar klanten was de familie Gaunt, bestaande uit een vader van over de zeventig, een veel jongere vrouwen twee dochters. De Australiër Sir Guy Gaunt, geboren in 1869, was in de Eerste Wereldoorlog hoofd van de Britse geheime dienst geweest. Volgens sommigen heeft Ian Fleming het personage James Bond naar hem gemodelleerd. Het gezin had een driejarige dochter met een gedraaid voetje. Het lukte Dola door oefeningen met het kind om de voet weer normaal te krijgen. Als dank hielp Gaunt haar en Jan Hoowij bij het regelen van een visum voor de Verenigde Staten.

In het voorjaar van 1941 was er nog sprake van dat Nederlanders die in Marokko waren gestrand door konden reizen naar Indië. Maar Dola en Jan gingen begin juni uiteindelijk naar Lissabon en vandaar naar New York. De overtocht op een volgepakt schip met 750, deels zeezieke passagiers en slechts drie wc’s duurde negen dagen.

Toen ze wegging uit Nederland, was ze net goed op weg naam te maken als schrijver. In een overzicht van haar publicaties ten behoeve van Onze letterkundigen, gedateerd februari 1941, schrijft ze vanuit Tanger aan samensteller Dirk de Jong: ‘Vermoedelijk verschijnt er najaar 1941 kinderboek in New York.’ Vijf maanden voor ze naar New York afreist heeft ze daar dus kennelijk al contacten met uitgevers weten te leggen.

Intussen werd in bezet Nederland Dans om het hart besproken in Het Vaderland van 29 mei 1940. Ook Knikkernik, Knakkernak en Knokkernok kreeg nog een bespreking in Het Vaderland in november 1940. Een zekere ‘B.K.’ vond dat het boek schatplichtig was aan A.A. Milne (van Winnie-the-Pooh). De bespreking was niet erg positief. In 1941 volgden nog recensies van het kinderboek Burgemeester Jan in Het Vaderland van 4 juni 1941 en in de Provinciaalse Geldersche en Nijmeegsche Courant van 22 november 1941. Hoewel zij als joods auteur inmiddels op de zwarte lijst stond, zat Dola de Jong al lang en breed in New York.

Ze had er familie wonen die al eerder in 1940 via Parijs en Biarritz was gevlucht, maar op veel hulp hoefde ze niet te rekenen. Het was dus armoe troef. Op een dag liep ze bij boekhandel Scribner’s & Sons binnen op Fifth Avenue en keek naar de kinderboeken. Tegen een verkoopster die vroeg of ze haar kon helpen, zei ze: die schrijf ik ook. Misschien wilde ze dan wel even praten met de redacteur hierboven bij de uitgeverij, aldus de verkoopster. Ze ging naar boven en sprak met de redacteur kinderboeken. ‘Als u weer eens in de buurt bent moet u zeker eens uw boeken laten zien,’ kreeg ze te horen. Ze rende de deur uit, terug naar haar appartement en was binnen het half uur terug. Er was meteen interesse en het lukte haar de rechten op Knikkernik, Knakkernak en Knokkernok te verkopen. Later kreeg ze Scribner’s redacteur Maxwell Perkins, ‘editor of genius’ bijgenaamd, die grootheden als Scott Fitzgerald, Hemingway en Thomas Wolfe had ontdekt, zelf te spreken. Hij lunchte met haar en gaf haar ter plekke een voorschot van duizend dollar om een roman te schrijven. Dat zou En de akker is de wereld worden.

Bij het circus

Op een dag werd Dola benaderd door de danser Lucas Hoving om bij het circus van Bernard van Leer te gaan werken. Om wat te verdienen ging ze erop in. Van Leer was een welgestelde joodse fabrikant van olievaten. Hij kon na onderhandelingen met de Duitsers nog in 1941 uit Nederland wegkomen, samen met zijn familie en zijn paarden. Deze opmerkelijke stunt bracht hem eerst in de problemen in de vs, waar hij enige tijd geen toegang had tot zijn kapitaal, maar later ook weer in Ne-

derland toen hij na de oorlog werd onderzocht wegens collaboratie met de Duitsers. Van Leer kende Dola nog uit Amsterdam van het Yvonne Georgi Ballet dat in 1939 in circus theater Carré had meegewerkt aan de show ‘Rhapsody in White’, een combinatie van Van Leers circus Kavaljos en dans. Van Leer vatte toen al het idee op om de show naar New York te brengen, maar dat kon vanwege de oorlog niet doorgaan.

Begin 1942 belde Van Leer met Dola en zij kon in contact komen met het dansgezelschap van Kurt Jooss. De dansvoorstelling bestond uit een Hollandse act (boeren op klompen), een Spaanse, een clowns nummer en de ‘Rhapsody in White’ met de Lipizzaners. Op 3 juni 1942 was de ‘wereldpremière’ in Yonkers, New York. De dansers kregen vijftig dollar per week. Het circus toerde tot begin augustus. Toen was Van Leer opeens verdwenen omdat hij geen geld meer had. De artiesten en dansers werden in North Carolina nog vastgehouden door de politie, maar al gauw was duidelijk dat zij ook gedupeerden waren. Overigens was Van Leer niet failliet, maar hij kon simpelweg niet over zijn eigen geld beschikken.4

Eerste roem

‘Aan vader, moeder en Jan, weerloos gedood in Duitse concentratiekampen, ter nagedachtenis.’ Deze opdracht staat in de roman En de akker is de wereld van Dola de Jong uit 1945. Deze schitterende roman vertelt het verhaal van vluchtelingenkinderen die uit heel Europa in Marokko terecht zijn gekomen, samen met een Nederlands stel, Aart en Lies. Ze hebben een woonwagen en een vrachtwagen en huren een stuk grond even buiten Tanger. Aart denkt dat hij allerlei groenten kan verbouwen, maar het blijkt een hopeloze onderneming.

De nazidreiging op de achtergrond is voelbaar: de kinderen worden aan hun lot overgelaten, de Duitsers zijn opdringerig in het neutrale Tanger en de Nederlandse consul en zijn vrouw zijn bereid te helpen, maar eigenlijk zijn de kinderen geen Nederlandse vluchtelingen, dus… De officiële hulp heeft een halfslachtig karakter.

En de akker is de wereld is geen roman waar op het einde alles goed komt. De Nederlanders die in het verhaal voorkomen zijn uitgesproken antihelden en de hoofdpersoon is eigenlijk een zestienjarige Duitser. De roman, die in het Nederlands verscheen en in Engelse vertaling (And the field is the world, recenter als The field), kreeg in 1947 de Prijs van de stad Amsterdam, voorloper van de Multatuliprijs.

Dola had in de vs al successen geboekt voordat En de akker uitkwam. In 1943 werd The level land gepubliceerd, een jeugdroman die Nederland beschrijft aan de vooravond van de Tweede wereldoorlog. Het boek sloeg aan en werd later zelfs een ongekend succes in Japan en Duitsland. In 1947 werd het gevolgd door Return to the level land over Nederland kort na de oorlog.

Dola was inmiddels gescheiden van Jan Hoowij en had een Amerikaan ontmoet, Robert Joseph, met wie ze trouwde. In 1951 kregen ze een zoon. Ze had op dat

moment een idee voor een roman over een lesbische verliefdheid. Erica en die andere was de aanvankelijke titel van De thuiswacht, een verhaal waarin de ik-figuur jaren later terugkijkt op een periode vlak voor de oorlog en haar vriendin Erica. Ze hebben een haat-liefdeverhouding. Hoewel de verhouding zeer ingehouden wordt beschreven lag de thematiek natuurlijk gevoelig. De eerste reactie van Alice von Eugen-van Nahuys van Querido was weinig enthousiast geweest. Dola blaast stoom af tegen schrijver en criticus Jan Greshoff: ‘Die onbeschofte brieven van dat wijf hangen me een mijl de keel uit. Het stel Von Eugen is mijn soort niet. Ze zijn zo geslepen en zo uitgerekend dat ik er misselijk van word.’5

‘Zelfs in de jaren vijftig was mijn uitgever, Querido, woedend op mij vanwege De thuiswacht,’ schreef ze later in een brief, ‘en publiceerde het met de nodige aarzeling.’ Op de vraag: waarom schreef je De thuiswacht na de geboorte van je zoon, zei ze: ‘Ik kon dat toen pas schrijven, het had te maken met evenwicht.’ De opdracht in het boek luidt heel mysterieus: ‘Voor M. en K., ter herinnering aan W.’

Anne Frank, Jan Cremer en Hermans

Naast haar boeken moest Dola altijd ander werk zien te vinden om in haar levensonderhoud te kunnen voorzien. Ze schreef voor allerlei Nederlandse bladen, deed werk voor de radio en trad op als literair agent voor Amerikaanse uitgeverijen. In november 1950 verschenen in twee Amerikaanse bladen artikelen over het Europe-

se succes van het dagboek van Anne Frank. Op dat moment hadden diverse Amerikaanse uitgevers het boek al afgewezen. Toen Dola het artikel van Janet Flanner in The New Yorker had gelezen, bestelde ze het dagboek en stapte onmiddellijk naar enkele uitgevers. Die gaven opnieuw niet thuis. Alleen redacteur Ned Bradford van Little, Brown & Co. in Boston had belangstelling, hoewel zijn baas het dagboek niet wilde. Bradford ging echter in het geheim verder. Niet alleen trad hij in contact met Otto Frank, hij zette ook Dola aan het werk.

De situatie is achteraf moeilijk te reconstrueren. Otto Frank gaf later toe dat hij akkoord was met een Engelse vertaling door Dola, maar draaide daar ook weer onderuit door te zeggen dat hij nooit had gezegd dat ze kon beginnen. Eind maart 1951 moest Dola in de krant lezen dat de rechten naar Doubleday gingen. De Engelse vertaling in druk was uiteindelijk niet van Dola de Jong, maar van Barbara Mooyaart-Doubleday. Dola was woedend. Ze was al bijna klaar met haar vertaling. Jaren later schreef ze aan biograaf Carol Ann Lee dat ze het manuscript van de vertaling uit woede had vernietigd.6

In interviews is en passant wel genoemd welke boeken dankzij de bemoeienis van Dola de Jong een Amerikaanse uitgever vonden: twee boeken van Jan Wolkers en ook Ik Jan Cremer 2, dat verscheen bij de Grove Press. Door toedoen van Dola kwam Jan Cremer bij de gerenommeerde Harold Matson Company, een belangrijke literair agent aan de oostkust, terecht. Peter Matson werd zijn persoonlijk literair agent. Cremer-biograaf Hans Dütting heeft geschreven dat Cremers boeken sinds-

dien met meer respect en serieuzer behandeld werden door de Amerikaanse kritiek. Jaren later vertelde Dola dat ze er in Nederland op werd aangekeken dat ze Cremer ‘een schrijver met een grote natuurlijke begaafdheid’ had genoemd. Ze prees Cremer ook omdat toen ze ooit ziek in bed lag hij binnen het uur voor haar deur stond met twee tassen boodschappen en ‘een [dien]blad met ziekenkostjes’ voor haar bereidde.

Ook Gangreen van Jef Geeraerts werd dankzij haar in het Amerikaans vertaald. Dola de Jong heeft zich in interviews vaak uitgelaten over hoe moeizaam het was om Nederlandse boeken in de Verenigde Staten aan de man te brengen. Tegen Marion Loudy vertelde ze in 1955 over hoe dat toeging. Amerikaanse uitgevers hadden interesse in Tsjip en De Leeuwentemmer van Willem Elsschot. De uitgever werkte niet mee en wilde niet eens een synopsis in het Engels leveren. Dus maakte Dola de Jong zelf maar een vertaling. De Amerikaanse uitgever wilde het boek toen inderdaad laten vertalen, maar een brief met een verzoek om toestemming bleef maanden onbeantwoord. Zelfs na aandringen van Dola’s goede vriend Jan Albert Goris (Marnix Gijsen) was er na elf maanden nog steeds geen reactie. Toen zag de Amerikaanse uitgever er vanaf en gaf aan geen interesse meer te hebben.7

De serie krantenartikelen van Marion Loudy in De Maasbode van 5, 7 en 9 juli 1955 (‘Het witboek van Dola de Jong 1, 11 en 111’) had zelfs geleid tot vragen in het parlement. Volgens de schrijfster leidde een en ander tot de oprichting van de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk. Dola was decennia later dan ook zeer verbolgen dat de directeur daarvan, J.J. Oversteegen, in zijn autobiografisch getinte Etalage haar naam in het geheel niet noemde.

Hoewel Dola de Jong zei zich altijd te hebben ingespannen om het werk van Willem Frederik Hermans vertaald te krijgen in het Engels, gaf ze bijna altijd nega-

tieve adviezen als reader voor Amerikaanse uitgeverijen. ‘Aangezien ik verondersteld word Amerikaanse uitgevers op verkoopbaarheid te adviseren ben ik nog nooit met een eerlijk gevoel in staat geweest een Amerikaanse uitgave van Hermans’ romans positief te adviseren, hoewel ik zijn enorme talent bewonder. Bij Nooit meer slapen denk ik er opnieuw zo over,’ laat ze een Amerikaanse uitgever in 1966 weten na lezing van Hermans’ meest recente roman.8 Hermans had daar in de loop der jaren kennelijk lucht van gekregen. Het zat hem hoog. ‘Ik weet nog dat Hermans me een keer heeft aangevallen op de Vijzelgracht,’ vertelde Dola de Jong in 1990 in een interview. ‘Ik logeerde in het Carlton, want ik werd hier altijd naar toe gehaald voor boekenbeurzen en dan ging de rode loper uit. Hermans liep op straat met zijn vrouwen zoontje en wou me te lijf. Zijn zoontje hing aan zijn ene arm en zijn vrouw aan de andere en hij schreeuwde: ‘Het is jouw schuld dat mijn boeken niet uitkomen in Amerika!’ En dat terwijl ik ontzettend mijn best had gedaan.’

Creative writing

Na een aantal succesvolle boeken in de Verenigde Staten, zoals The house on charlton Street en The whirligig of time, bekroop Dola het idee dat ze beter naar Nederland terug kon gaan. Ondanks de publicitaire successen van genoemde boeken was ze kennelijk niet voldoende geworteld. Voor The house on Charlton Street kreeg ze een nominatie voor de Edgar Allan Poe Award en voor The whirligig of time kreeg ze de prijs daadwerkelijk. Er was sprake van dat het boek zou worden verfilmd met Bette Davis in de hoofdrol, maar dat werd op het laatste moment afgeblazen. Haar huwelijk met Robert Joseph was uitgelopen op een scheiding en haar zoon, die toen zeventien was, kon zich goed redden. Hij ging op kostschool. ‘Ik vind New York niet fijn meer,’ zei ze in een interview in 1968. ‘Het is hier té hard geworden, er is niet meer in te leven of te werken.’ Ze maakte zich bovendien zorgen over de toegenomen criminaliteit.

Het is niet helemaal duidelijk of ze eerst besloot terug te verhuizen naar Nederland en toen een verhouding kreeg met de ondernemer Oscar van Leer, zoon van

circusman Bernard van Leer, of andersom, maar in 1970 woonde ze eerst korte tijd in Broek in Waterland en daarna in Ouderkerk aan de Amstel. Van Leer en zij konden niet trouwen, vanwege echtscheidingsmoeilijkheden. Na enkele jaren moest ze eigenlijk weer concluderen dat ze te lang uit Nederland was weggeweest. Ze verdacht haar man er bovendien van dat hij vreemdging. Ze besloot terug te gaan naar New York, waar ze vanaf 1974 weer een appartement had; de puissant rijke Van Leer beloofde haar een stipendium. Ze kon zonder financiële zorgen een oude ambitie verwezenlijken en besloot te gaan studeren: psychologie met als bijvak literaire kritiek.

‘Voor mijn plezier ben ik in 1978 gaan studeren met het doel een “Bachelor of Arts” te verkrijgen (B.A.). Dit is mij in 2,5 jaar (in plaats van 4 jaar) gelukt, cum laude. Ik was toen 70.’ Onmiddellijk na haar afstuderen kreeg ze een aanstelling aan het Empire State University als docent Creative Writing. Ze deed dit zeven jaar lang, waarna ze sommige studenten nog enkele jaren privé bleef zien.

Haar leeftijd en haar gezondheid begonnen haar parten te spelen. Gedurende de jaren tachtig begon ze last te krijgen van haar hart, maar een operatie heeft ze zo lang mogelijk proberen uit te stellen. Toen ze hersteld was van een bypassoperatie werd multiple myeloma, kanker van het beenmerg, geconstateerd. Ze verliet New York in 1995 om in een verzorgingstehuis in Laguna Woods, Californië, niet ver van haar zoon Ian, te gaan wonen. Artsen gaven haar twee jaar, maar ze leefde er nog zeven. Ze overleed op 12 november 2003. Volgens haar zoon gaf haar verlangen om haar kleinkind te zien opgroeien haar extra kracht. Intussen bleef ze actief corresponderen met oude vrienden, zoals ze haar hele leven had gedaan, uitgesproken en met verve. Nog in 2003, het jaar dat ze overleed, schreef ze bijvoorbeeld: ‘Ik ben radeloos over de mensheid. […] Zo’n Bush is toch niet normaal. Om maar te zwijgen van zijn trawanten.’9

Toen Dola de Jong overleed had ze al meer dan vijfendertig jaar geen nieuw werk gepubliceerd. Hoewel haar oeuvre het respectabele aantal van 22 titels telt, zitten daar maar drie boeken voor volwassenen bij. Het lijkt erop of met het stagneren van de productie de bekendheid langzaam maar zeker afnam. Haar debuutroman uit 1939, Dans om het hart, heeft weinig succes gehad en haar twee bekendere romans lagen ook alweer jaren achter haar toen ze stopte met schrijven.

Vrienden kwamen met de verklaring dat Dola begin jaren zestig zeer teleurgesteld was in de liefde toen een relatie met Mitchell A. Wilson plotseling door hem werd beëindigd. Hij trouwde kort daarop met de actrice Stella Adler. Dat drama speelde zich begin 1965 af. In februari van dat jaar schrijft ze aan Greshoff: ‘Ik heb een verschrikkelijke klap gehad doordat mijn Kloris er vandoor is gegaan met Stella Adler (zegt dat jullie nog wat) de actrice van 63 jaar. Hij is 51.’

Ze was ondanks de drooggevallen productie voortdurend aan het schrijven en heeft ook diverse malen in brieven en interviews gemeld dat ze bezig was met iets. Dat iets was een roman die eigenlijk misschien een autobiografie was. Het begon al

onmiddellijk na het voltooien van En de akker is de wereld. Maxwell Perkins schreef haar in een ongedateerd briefje dat House of the harmless hem wel een goede titel leek. House of the guileless was de titel niet lang daarna, waarvan dan ook al een manuscript bestond. In een brief van april 1946 aan Jan Greshoff heette het boek Het huis der argelozen.

Medio jaren vijftig zei ze in een interview dat ze een roman aan het schrijven is die The sum of all moments moet gaan heten. Jaren later is ze daar nog mee bezig, want in een interview in 1968 zegt ze: ‘Ik heb nu een grote roman onder handen. […] Het is een boek dat al heel lang in de pen is, het gaat over de refugié, de ontwortelde mens hier in Amerika. […] Nee, het is niet autobiografisch, iedere roman is natuurlijk min of meer autobiografisch maar in opzet heeft het niets met mij te maken.’ Die roman kreeg de naam The search for Maria Bonissima.

Op latere leeftijd gaf ze als verklaring dat ze niet meer tot het schrijven van een roman was gekomen, omdat telkens als ze ervoor ging zitten de gedachten aan het verlies van haar familie en de verschrikkingen van de oorlog zich opdrongen. Al het andere werd daardoor geblokkeerd. ‘Die holocaust komt er tegenwoordig altijd tussendoor,’ zegt ze in 1983 in Het Parool. ‘Die belet mij het schrijven. Dat kan ik helemaal niet aan.’

Eigenlijk verwoordde Dola dat sentiment al toen haar in 1955 werd gevraagd

iets bij te dragen aan een bundel met ‘jeugdindrukken’. ‘Mijn herinneringen hebben door het vreselijke lot van mijn ouders, mijn broer en talrijke familieleden een betekenis gekregen die zomin de aardige anecdote als nostalgie toelaat. […] Over mensen die weerloos werden afgemaakt, schrijft men geen geestige opstelletjes, geen vlotte anecdotes.’

Ontheemd

Dola de Jong hield haar imago altijd nauwlettend in de gaten. Ze controleerde of corrigeerde graag hoe ze in de openbaarheid overkwam. Toen de briefwisseling tussen Vroman en Greshoff werd gepubliceerd, ontplofte Dola omdat er enkele vrij onschuldige opmerkingen over haar in staan: ‘Ze heeft een moeilijk leven maar vecht zich er flink doorheen’ is zo’n zinsnede. En elders: ‘We zien Dola geregeld. […] Zij zelf heeft het niet zo makkelijk, schrijven geeft nu eenmaal een onzeker bestaan.’ Volgens Dola werd zij hier tegenover vrienden en de rest van de wereld te kijk gezet.

Dola de Jong was niet gemakkelijk in de omgang. Diverse vrienden en familieleden erkennen dat ze door brieven of telefoongesprekken waarin hen van alles verweten werd soms behoorlijk aangeslagen waren. Het echtpaar Vroman geeft onmiddellijk toe dat ze af en toe stevige ruzie hadden met hun goede vriendin. Dola begreep bijvoorbeeld niet waarom Leo, die in een Japans kamp had gezeten, geen schadevergoeding wilde eisen en ze kon daar erg boos om worden. Een andere ruzie die enkele maanden duurde, kwam voort uit een misverstand: Dola maakte Tineke Vroman over de telefoon uit voor ‘resisting’, maar zij verstond ‘racistisch’. Omdat in de Nederlandse conversatie af en toe Engelse woorden slopen, kon dit misverstand ontstaan.

Door het overhaaste vertrek uit Nederland in 1940 en het verlies van haar familie was Dola de rest van haar leven ontheemd en onrworteld. Het fundament was onder haar vandaan weggeslagen. Haar meesterwerk En de akker is de wereld gaat over vluchtelingenkinderen, ontheemden die hun jeugd aan het verliezen zijn terwijl we ze gadeslaan. Het literaire vervolg daarop, een roman die ‘over de refugié, de ontwortelde mens hier in Amerika’ gaat, is er nooit gekomen. Naarmate ze ouder werd, kostte het haar meer moeite de noodzakelijke afstand te vinden. ‘De laatste oorlog heeft mijn leven doormidden gesneden’, schreef ze in 1954 in een brief aan Jeanne van Schaik-Willing. Een jaar later vat ze de situatie nog gedetailleerder samen: ‘Je zou het niet zeggen, maar Hitler en zijn kornuiten hebben mij op een vlotje gezet en me van de wal gestoten.’ Zelfs een autobiografie lukte niet meer, zo verklaarde ze in 1990 tegenover De Arnhemse Courant. ‘De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog hebben een zware stempel op mijn leven gedrukt. Als ik een autobiografie zou schrijven, zou ik alles opnieuw beleven. Dat kan ik niet meer aan.’

Geraadpleegde bronnen

Voor dit artikel is gebruikgemaakt van de documentatie over Dola de Jong van het Letterkundig Museum en de Koninklijke Bibliotheek. Een belangrijke bron is het nooit gepubliceerde manuscript van Marleen Slob.

Daarnaast is geput uit persoonlijke correspondentie en gesprekken met familie en vrienden van Dola de Jong, zoals Ian Joseph, Yael Ben Lev (Latte de Jong), Jeanne van Munster, Bettie Weijl, Emile van Kreveld, Hilly Tieleman-van der Tas en Leo en Tineke Vroman.

Literatuur

Piet Calis, De vrienden van weleer. Schrijvers en tijdschriften tussen 1945 en 1948 (Amsterdam 1999).

Jan Cremer, Brieven 1956-1996. Samengesteld door Hans Sleutelaar en Kristien Warmenhoven (Amsterdam 2005).

Hans Dütting, Jan Cremer. Portret van een legende (Soesterberg 2010).

Sir Guy Reginald Archer Gaunt, The yield of the years (Londen 1940).

J. Greshoff en Leo Vroman, Brieven over en weer. Uitgegeven, ingeleid en geannoteerd door Sjoerd van Faassen (Amsterdam 1977).

Dola de Jong, ‘Brief uit Amerika’, in: Eenentwintig jeugdindrukken. Singel 262 (Amsterdam 1955).

Dola de Jong, [zonder titel], in: Cremer 50. Het vriendenboek (Den Haag 1990), p. 50-51.

Dola de Jong, De thuiswacht (Amsterdam 1990; oorspr. uitg. 1954).

Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank (Amsterdam 2002).

Pauline Micheels, De vatenman. Bernard van Leer (1883-1958) (Amsterdam 2002).

Marleen Slob, ‘Dola de Jong’, in: Kritisch literatuur lexicon (1996).

Marleen Slob, Je moet in de stroom van het leven blijven (1996, niet gepubliceerd).

Jessica Voeten, ‘Laatste voorstelling’, in: nrc Handelsblad, 5-12-2003.

Jan van der Vegt
Elburgs littekentjes
Het ongepubliceerd gebleven vervolg op Geen letterheren

jan van der vegt (1935) publiceerde, naast reisboeken over Ierland en de Hebriden en enkele romans, biografieën van Hans Andreus, A. Roland Holst, Hendrik de Vries en, dit jaar, Jan G. Elburg.

Op 22 oktober 1985 schreef Jan G. Elburg aan het bestuur van de Stichting Fonds voor de Letteren te Amsterdam:

Hierbij neem ik de vrijheid U te verzoeken mij opdracht te willen verstrekken tot het schrijven van een klein boek herinneringen aan de literaire bedrijvigheid, meer in het bijzonder die der zg Vijftigers, over de periode van circa 1950 tot 1960.
Het betreft hier, mijns inziens, een werk dat het best ter hand kan worden genomen nu de meeste betrokkenen nog, met een redelijk goed geheugen, in leven zijn en derhalve in gevallen van onzekerheid kunnen worden geraadpleegd.
Deze eventueel door mij te schrijven ‘memoires’, waaronder zeker nogal wat ‘petite histoire’, zouden een aanvulling vormen op een manuscript van 75 vel A4, royaal van bijlagen voorzien, over de protohistorie van de Beweging van Vijftig, getiteld Geen letterheren, dat ik in 1982 in opdracht van het Ministerie van wvc voltooide en waarvan de publicatie, naar het zich laat aanzien, in de loop van het komende jaar aanstaande is.1

Hij verwacht, zo vervolgt hij, ongeveer een half jaar met dit werk bezig te zijn. In 1979 had Elburg de ministeriële opdracht gekregen om op hooguit tweeëndertig A4-tjes de geschiedenis van de Experimentele Groep en het tijdschrift Reflex te beschrijven. Overvloeiend van herinneringen had hij daaraan gewerkt. Van het experimentele schildersgezelschap dat in 1947 was opgericht door Constant, Appel en Corneille had hij samen met Gerrit Kouwenaar en Lucebert een literaire fractie gevormd die hij ‘Cel Majakovski’ had gedoopt, en in beide afleveringen van het tijdschrift stonden bijdragen van hem. Hij had meegemaakt hoe de Experimentele Groep opging in de internationale Cobrabeweging die het revolutionaire surrealis-

me aanhing; hoe Reflex vervangen werd door Cobra; en hoe op 3 november 1949 een internationale Cobratentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum werd geopend, waarbij een Nederlandse aflevering van Cobra verscheen met daarin een fotocollage van Elburg, die een surrealistische variant was op een schilderij van Titiaan. Omdat deze collage aanstootgevend werd gevonden, mocht het blad van gemeentewege niet in het museum verkocht worden.

Om zijn herinneringen te verifiëren had hij zijn vrienden Kouwenaar en Schierbeek geïnterviewd en een lange brief met vragen naar Lucebert gestuurd, die in Spanje verbleef. Toen hij op 12 december 1982 de ‘scriptie’ – zoals hij het steevast noemde – inleverde, bleek de gevraagde omvang meer dan verdubbeld. De titel Geen letterheren was een verwijzing naar Luceberts gedicht ‘Verdediging van de 50-ers’ in het Amsterdamse Cobra-nummer, waarin de nieuwe literaire generatie haar naam kreeg en de gevestigde letterheren en letterdames die zich tegen haar keerden, de mantel werd uitgeveegd.

Littekentjes die soms zeer doen

Elburg had veel meer herinneringen dan hij in Geen letterheren kwijt kon. Naast stukken die daaruit waren weggelaten, zijn in de omvangrijke nalatenschap autobiografische aantekeningen gevonden, korte notities of langere uitgewerkte fragmenten over zijn kinderjaren in de Van der Spekbuurt in Amsterdam-Noord, en over de oorlogsjaren. Littekentjes die soms zeer deden, zo noemde hij zijn herinneringen in een losse notitie. Daar moest wat mee gedaan worden en toen hij op de

laatste dag van 1985 het bericht ontving dat de opdracht hem was toegekend, was dat koren op zijn autobiografische molen. Die stimulans had hij nodig. Hij zou met f 12.300 (5590 euro) beloond worden. Een termijn werd hem niet gesteld, dat had hij zelf al gedaan, iets te optimistisch.

Zijn herinneringen aan de kinderjaren en de oorlog zouden er buiten moeten vallen, maar via allerlei bruggetjes zou hij wel kans zien de begrenzing van ‘circa 1950 tot 1960’ hier en daar te doorbreken. Elburg is, mogen we aannemen, meteen notities gaan maken. Hij was geen man om systematisch een opzet te maken. Voorlopig schreef hij alles op wat hem te binnen viel, en dat konden krabbels zijn op kleine stukjes papier (hij had een voorkeur voor groene blaadjes van 9,5 bij 9,5 cm), achterop stencils of op gebruikte enveloppen. Meestal zijn die aantekeningen leesbaar, maar lang niet altijd. Vaak zijn het lapidaire, niet tot zinnen uitgewerkte flarden, met raadselachtige afkortingen, maar er zijn ook uitgewerkte fragmenten bij, al bijna persklaar getypt. Langere stukken zijn in enkele gevallen in ruw concept slordig opgeschreven op een aantal bladen kladpapier. Allerlei fouten zijn blijven staan.2 Veel van deze aantekeningen zijn voorzien van de kop ‘Mem. 50-60’ of varianten daarvan, zoals: ‘Mem. 40-60’, waaruit blijkt dat hij zich niet wilde beperken tot de begrenzing van dat ene decennium, maar daarnaast aanvullingen wilde geven bij Geen letterheren of de fragmenten verwerken die hij niet had opgenomen in dat werkstuk. Het zou meer dan een ‘boekje’ worden, laat zich uit dit caleidoscopische materiaal afleiden.

Dat boek is er niet gekomen, door twee oorzaken. De eerste was een complex van fysieke en psychische problemen. In 1983 had zich bij hem leukemie geopenbaard, in de non-Hodgkin-variant waarmee hij na verwijdering van de milt en met medicijngebruik wel verder kon leven, maar waardoor zijn concentratie bij het werk soms verstoord werd. Bovendien kreeg hij kort na het aanvaarden van de opdracht van het Fonds hartproblemen, die in de zomer van 1989 tot een operatie leidden. Reacties op traumatische herinneringen aan de oorlog bezorgden hem depressieve inzinkingen die voor het werk ook niet bevorderlijk waren.

Maar er was nog een oorzaak. Als het Fonds voor de Letteren op 30 juli 1987 voorzichtig informeert hoe het ermee staat, antwoordt Elburg ommegaand en schrijft op 31 juli: ‘Ik ben mij er maar al te zeer – en bij voortduring – van bewust dat ik bij het Fonds nog voor een werkstuk in het krijt sta.’ Hij hoopt het werk in de loop van 1988 te voltooien. Op 29 maart 1989 moet het Fondsbestuur opnieuw vragen naar de vorderingen. Het is niet alleen zijn gezondheidstoestand die hem remt, bekent Elburg op 11 april, maar ‘ook de ietwat negatieve reactie van enkele betrokkenen, na de publicatie van mijn Geen letterheren, die tot een nieuwe strategie noopt’. Maar, zo besluit hij, ‘de opgedragen studie komt er’.

Tot publicatie van Geen letterheren was het, nadat hij het manuscript eind 1982 had ingeleverd, niet meteen gekomen, maar Elburgs vriend en uitgever Laurens van Krevelen bleek in 1986 bereid het werkstuk in boekvorm bij Meulenhoff te la-

ten verschijnen. Vooruitlopend op die publicatie (in 1987) werden grote stukken eruit in De Gids voorgepubliceerd3 en daarover toonden een paar bevriende Vijftigers, getuigen van de beschreven protohistorie, zich helaas niet zo enthousiast. Kouwenaar vertelde Elburg tijdens het boekenbal van 17 maart 1987 wat er allemaal niet klopte en dat commentaar heeft hij in uitvoerige voetnoten in de boekuitgave verwerkt. Schierbeek was gepikeerd door de manier waarop hij was geportretteerd, als ‘een vriend maar geen medestander’. Hij had nooit in de echte of de literaire politiek een uitgesproken standpunt willen innemen, wat Elburg die vooral in zijn jongere jaren graag artistieke en politieke principes bereed, hinderde. Dat kleurde het beeld van Schierbeek in Geen letterheren. Erger was dat Elburg in bevriende kringen liet weten dat Schierbeeks mededelingen onbetrouwbaar waren.4 Dat ging rondzingen en keerde zich tegen de zegsman, met wie Schierbeek korte tijd gebrouilleerd is geweest. Het ligt voor de hand dat de Vijftigers daarom niet reikhalzend uitkeken naar een vervolg op Geen letterheren of hun medewerking daaraan, en dat hinderde Jan Elburg misschien nog meer bij dit werk dan zijn gezondheidstoestand. Hierdoor is het hem niet gelukt de opdracht te voltooien, al is hij wel doorgegaan met zijn notities.

Peper en zout

Elburgs weduwe Michèle Gaarkeuken heeft bij het ordenen van de chaotische nalatenschap deze memoire-notities die overal opdoken (ruim 250 bladen, blaadjes en snippers) enigszins naar inhoud geordend en verzameld in een dikke map getiteld ‘Memoires 50-60’. Daarin tekent zich in grote lijnen een boek af, met anekdotes, korte invallen, soms venijnige uitvallen, veel absurdisme en zelfspot, een geestige en prikkelende schets van het tijdsbeeld, betweterig soms, en met herhaalde excursies buiten de tijdsgrenzen van de opdracht. Een boek vol kritische portretten maar ook met een even kritisch zelfportret, waarin hij eigen principes kan relativeren:

Een paar jaar geleden las ik hoe Gerrit Komrij verklaart dat solidariteit als begrip hem vreemd is. Ik geloof dat solidariteit een van de weinige dingen is waar ik in geloof. En ik geloof eigenlijk dat die opvatting van Komrij veel gelukkiger is.

Hierdoor was het waarschijnlijk een rijper boek geworden dan Geen letterheren Op vallend is dat Elburg ertoe neigt in het nieuwe boek over zichzelf in de ik-vorm te schrijven, en niet zoals in Geen letterheren in de derde persoon, al staat er wel in veel gevallen ELB, zijn favoriete afkorting. Ergens noteerde hij als probeersel voor een titel: Peper en zout. Geen sterke vondst voor de spitse copywriter die Elburg was.

 

In enkele aantekeningen laat Elburg zijn onzekerheid over de opdracht blijken en die zullen dateren van na de reacties op Geen letterheren. Hij erkent dat hij daarin fou-

ten maakte, zoals in een verhaal over het echtpaar Bert Voeten en Marga Minco. Dat zou bij de nieuwe memoires niet weer gebeuren, staat er:

Hoe betrouwbaar ben ik? Als ik in mijn laatste boekje de 2 kinderen van de Voetens op één adres heb laten geboren worden. Fout. Ik vulde mijn verhaal aan. Hierbij vertel ik alleen waar ik zelf bij ben geweest.

Dat adres was het huis Kloveniersburgwal 49 waarin ook Kouwenaar en zijn vriendin Tientje Louw woonden. Hier tekent de aangekondigde nieuwe strategie zich af. Hij wil geen zegslieden meer, want, zo staat er impliciet, die veroorzaken de onjuistheden. ‘Van horen zeggen liegt men veel’ werd Elburgs favoriete spreekwoord. De beloofde petite histoire zou niet ontbreken, al had deze haar beperkingen. Hij noteert: ‘Altijd het nadeel dat [men], bij medespelers die nog in leven zijn eerder geneigd is over koetjes en kalfjes dan over teven en dekhengsten te schrijven.’

Kon hij deze opdracht aan, is hij zich op den duur gaan afvragen. Hij steekt zichzelf een hart onder de riem met het voorbeeld van een collega die een dergelijk boek schreef:

Terwijl ik aan deze notities bezig was: tot steun en toeverlaat (als ie dat maakt kan ik ook wel enz.) Cryptogram van Adriaan Morriën uit de kast gehaald. De sigaret en de Onassis zonnebril5 suggereren veel, maar het is gewóón tabak.
Overigens een man die ik steeds meer ben gaan waarderen.

Gezellige cannabisgebruikers

‘gewóón tabak’, dat wil zeggen: geen hennepproduct. Al was het niet helemaal nieuw, het roken hiervan was in de jaren ’50 in Amsterdam geïntroduceerd en Elburg, die een beheerst maar geïnteresseerd gebruiker was, maakte er voor zijn memoires verscheidene notities over, zoals:

Je herkent kattenliefhebbers aan die bepaalde ophalen in hun beste, eventueel peperdure pakken. Gezellige cannabisgebruikers aan de kleine gaatjes in overhemden etc. veroorzaakt door de ontploffing van hennepzaadjes.

Over die ontploffingen had hij nog een inval: ‘Een oorlogje in het klein, nòg zachter als het knappen van brempeulen, dat mij altijd aan hele kleine scherpschutters in de bosjes doet denken.’ Dat het gebruik nog andere nadelen kon hebben, vertelt een notitie vol zelfspot:

Op een avond in het huis v.d. ouders van Marina Schapers (we hadden denk ik Fin de partie van Beckett gezien) melig door alcohol en hennep stom zitten grinniken om een

quiz waarbij het geluid was weggedraaid. Achterafbleek de man tot in de puntjes op de hoogte van zijn onderwerp: de poëzie van Jan Elburg.6

Van zelfspot zijn er vele voorbeelden, zoals een verhaal uit 1955, toen Elburg aan de Herengracht nog bij Lotte Ruting woonde en Remco Campert en hij in uiterlijk overeenkwamen, met hun

cheveux en brosse, bovendien droegen wij zonnebrillen en ik nog een jeep-jekker uit de dump, die naar ik meen Remco zelfs nog heeft afgedragen. Met kort soldatenhaar, zonnebril en jeepjekker sta ik op Lotte te wachten in de Wijde Heisteeg, ze is bij de bakker. Zegt de bakkersvrouw tegen haar: Die man die daar aan de overkant staat vind ik toch zo’n engerd, vindt u ook niet? Ach, zegt Lotte, ik ben er langzamerhand een beetje aan gewend, het is mijn man, ziet u. O oh ja oh ja ik zie u wel ’s samen hier in de straat, ja, nee, hakkelt de bakkersvrouw en geeft van schrik véél te veel wisselgeld terug. Wat toch weer meegenomen was.

In die jaren ’50-’60 kende men volgens Elburg van de drugs alleen nog maar de marihuana, ‘op gebied van de serieuzer drugs was men in de Amsterdamse 50-tigers “cène” zo groen dat het even nadenken kostte om het gedoe met snuiven en papiertjes op toneel tijdens de voorstelling van Porgy en Bess (maart 1955) te kunnen plaatsen’.

Maar er staat iets tegenover dat Amsterdamse gebrek aan wereldwijsheid:

In een ander opzicht dan bv hennep roken waren de Literaire Pleiners hun tijd vooruit: er werd openlijk gehuild. Lucebert deed het bij verschillende gelegenheden en ik heb ook een pesterige even uit Parijs ‘over’ Vinkenoog bij Eylders een heel jonge nerveuze Nooteboom tot tranen zien krijgen. Waarbij hij Remco die aan hem gewaagd was en wiens ‘te lange’ boordpunten hij critiseerde alleen maar een zeer venijnig klootzak wist te ontlokken.

In zulke anekdotes betoont Elburg zich de toeschouwer die buitenstaander bleef, wat natuurlijk met het leeftijdsverschil samenhing:

Zwarte hemden: iets jongeren als Kouwenaar hadden daar minder moeite mee. ‘Existentialistische’ mode die ELB teveel aan het fascisme deed denken.

Geboren in 1919, scheelde hij zo’n tien jaar met de andere Vijftigers, evenals zijn generatiegenoot Schierbeek (van 1918). In de beleving van de oorlog en de direct naoorlogse jaren maakte dat wel wat uit. Over Schierbeek vertelt hij met wat naijverige waardering een voorbeeld van diens gevatheid:

Studentikoos tiep in Reinders: meneer Bert Schierbeek heeft u wel ’s een boek over gelaatskunde ingekeken?
…?
De lange lijnen op uw gezicht zijn kenmerken voor de oplichter en leugenaar…
Dan mag jij daar je vuile was aan buiten hangen.
Een razendsnel – en afdoend, toen – gegeven repliek. Ik denk nog wel eens na over de werking van zulke antwoorden.

Maar spookte die studentikoze brutaliteit nog na toen hij Schierbeek zijn onbetrouwbaarheid verweet?

Goed en fout

Dat de oorlog een plaats zou krijgen in de memoires, blijkt uit allerlei aantekeningen. Elburg had op 10 mei 1940 bij Zutphen tegen de Duitsers gevochten en had later in het verzet levensgevaarlijk werk gedaan, waarover hij zelden praatte. Dat zou hij in het boek met deze memoires ook niet hebben gedaan, maar hij wilde zijn besef van nuances er wel in kwijt. In 1986 barstte de discussie los over Kurt Waldheim, de Oostenrijkse bondspresident en voormalig secretaris-generaal van de vn, die zijn activiteiten als officier onder de nazi’s altijd verzwegen had. Elburg noteerde: ‘Al wil ik met enige weerstand wel toegeven dat tussen goed en fout een zeer dunne scheidslijn heeft bestaan’. Op een andere plaats vertelt hij over misdragingen aan Nederlandse kant, als voorbeeld van die dunne lijn:

Deformatie: in ’40 schoot ik op boeren die hun paarden uit de uiterwaarden weg kwamen halen. Met een mitrailleur… dit voor wie aan de ‘andere kant’ stonden en zomaar fout waren. Is Waldheim schuldiger dan officieren aan onze kant? Wie aan een oorlog deelneemt, [een] goede of slechte, maakt altijd ellendige fouten. Maar ik heb bij ‘voebal’ in ’88 niet meegezongen ‘O wat zijn die Moffen stil.’

Hij schoot kennelijk op bevel, maar dat hij schoot zit hem meer dan vijfenveertig jaar nog dwars. Bij Zutphen had hij met overtuiging op Duitsers geschoten, maar daar voelde hij zich geen held door: ‘Ik betreur zelf de z.g. vijanden die ik deerlijk heb kapotgeschoten… Hans und Willie u. Kurt u. Wolfdieter’. Over zijn rol in het verzet is er nog deze notitie:

Mijn weerzin om (of onvermogen) om ergens leiding te geven resulteerde in de oorlog in het feit dat ik ergens beneden in het gebouw mensen (op wachtwoord) mocht binnenlaten terwijl er bovenaan de trap een stevige jongen met een stengun aan zijn nek stond op te passen.

Hans Andreus

Een ‘brug’ om in de memoires over de oorlog te schrijven was Hans Andreus. Toen ik in 1988, werkend aan de biografie van Andreus, met Elburg ging praten over de geruchten dat Andreus zich als zeventienjarige voor het oostfront opgegeven had, bleek dat deze kwestie hem zeer bezig hield, al wist hij er het fijne niet van. Hoezeer het hem bezighield, bleek mij pas toen ik deze nagelaten aantekeningen onder ogen kreeg. Hij kende Andreus goed genoeg om te weten van de ernstige neurose waarvoor deze in de jaren ’50 psychiatrisch behandeld was, maar hij had daar weinig begrip voor omdat hij zelf elke psychiatrische hulp bij zijn problemen weigerde, al spookten oorlog en doodsgevaar in de jaren ’80 bij hem beklemmend na. Dat leidde onder meer tot het zelfverwijt dat hij een jonge Duitse soldaat doodgeschopt zou hebben, een onwaarschijnlijk voorval waarover er ook een aantekening is.7

Een wrange maar ook lichtelijk absurde herinnering en het verwijt dat hij (niet door Andreus) als partijloos communist een opportunist was genoemd, leidden tot een bijna rancuneuze uitval in:

Ik kwam in de eerste jaren na de oorlog soms in de Leidsestraat wel een goed geklede, intelligent uitziende, onbetwijfelbaar Joodse, man tegen die – tot mijn grote leedwezen – zodra hij mij, met mijn kennelijk ‘germaanse’ gezicht tegenkwam het op een lopen zette. Lafaard? Linkse opportunist?
Met zulke afwijkingen had Hans kennelijk niet af te rekenen: hij wou zijn vrouw gewoon maar met een steen de hersens inslaan. Bijna in elke droom worden mijn harreses met geweerkolven ingeslagen maar ik beklaag me niet noch word ik naar een antroposofische zielenknijperij vervoerd.8

Maar ook bij dit pijnlijke onderwerp mag de zelfspot doorbreken:

Maar ik werd gvd door mijn acne-littekens wel eens met de verhaalde Andreus verward. Och jonkie met je oorlogs ontploffing in je gezicht… Kom ’s bij me… Nou ja wat kan het uiteindelijk schelen wat ze kirren, als ze maar geil van je worden. Zelfs door een joodse vriendin.

De zin voor het absurde was bij Elburg gevoed door zijn voorliefde voor het surrealisme en het kleurt menige anekdote, zoals deze over Kouwenaar:

Gerrit die de gewoonte had om invalide te spelen, wat Tientje vermaakte. Kwam uit kast met zonnebril en bordje blind om de hals, tastend met stokje. Zat ooit op terras in Parijs en werd zo miesj van de vele mismaakten die voorbijkwamen dat ik me liever indacht dat het steeds Gerrit was. Schateren v.h. lachen. Ook van mensen denken: als kangoeroe of als neushoornvogel is hij best aardig.

Het thema ‘hand’ speelt in Kouwenaars poëzie een rol en in zijn roman Ik was geen soldaat verliest zelfs iemand een hand. Wiel Kusters schreef erover in Een tuin in het niks, maar Elburg verwerkte het, naar die studie verwijzend, in een vierregelig versje dat twee keer voorkomt in de aantekeningen:

Ook Lucebert komt er herhaaldelijk in ter sprake. Een stokpaardje van Elburg is de uitspraak van zijn naam:

zo goed als het Federico (zonder r) García Lorca of Cartázas of Van Ostaijen is zo is het ook Loetsjebert en niet Lusebèr (de leraren van mijn kinderen), met de nadruk op de eerste lettergreep.

In Geen letterheren had hij al de staf gebroken over degenen die de naam Lucebert niet op z’n Italiaans uitspraken (Loetsjebert) maar op z’n Frans (Lusebèr). Dat gebeurde ‘door vreemdelingen in het experimenteel Jeruzalem’, beweerde hij, wat een steek onder water was naar Vinkenoog die altijd voor de Franse uitspraak koos. In de memoire-aantekeningen komt Elburg hier een paar keer op terug – de schoolmeester was in hem niet te onderdrukken – maar er was nog een uitspraakfout die hem stoorde:

De man, dichter, essayist, prozaschrijver C. (= Cornelis) Budding’ die bij zijn vrienden Kees met een K heette. Niet Cees wat Sees is. Zelfs zijn overlij densadv. vermeldde Cees.

Kees Buddingh’

Over dezelfde Buddingh’, met wie hij bevriend was, wilde Elburg een anekdote kwijt die hij tot een complete scène had uitgewerkt; we zien hem ook hier de tijdsgrenzen van zijn opdracht overschrijden, want hij vertelt over een voorval uit 1967. Elburg was op 9 juli 1964 getrouwd met Michèle Gaarkeuken en woonde, toen dit zich afspeelde, met vrouw en twee kinderen in een flat aan de Burgemeester Hogguerstraat:

Praatjes kijken was het laatste boek en tevens het eerste proza dat ik in beschreven tien jaar publiceerde. Toch is de nasleep van dit uitgavetje, omstreeks ’67, te mooi om niet in het kort te vermelden. We woonden allang twaalf hoog in een flatgebouw aan de Sloterplas, Michèle onze kinderen en ik. Schuins boven ons de ontwerper Jurriaan Schrofer met toenmalige echtgenote Erna v.d. Berg en ook heel jonge zoon zodat wij een draad-

loze ‘babysit’ konden installeren om beurtelings de kinderwacht te houden. In die dagen gen had Dordtse vriend Kees Buddingh’ een literair televisieprogramma voor de vpro. Omdat hij het jammer vond dat een in zijn en andere ogen erg aardig ongebruikelijk boekje als Praatjes kijken niet de aandacht zou hebben gekregen die het verdiende wilde hij aan uitgave en auteur een uitzending wijden. Hij had buiten zijn hoogtevrees gerekend. Toen hij bij de immens hoge ‘doos op zijn kant’ aankwam, die stapel terrariums, durfde hij, met regisseur en cameramensen, nog net wel de lift in, maar toen hij daar was uitgestapt en de deur naar de gaanderij op moest – mijn huisdeur was de eerste, niet meer dan vier meter bij hem vandaan – klampte hij zich in paniek aan deurstijlen vast, kroop, tegen de muur gedrukt, naar de lift terug waarmee hij zich ijlings naar de begane grond begaf om van de hal uit, via de intercom met me te onderhandelen over het verloop van programma en interview. Dat vraaggesprek verliep inderdaad net zo ongewoon als de inhoud van het boekje mocht heten. Er werd een microfoon voor mij geïnstalleerd op de balustrade van de galerij, Kees hanteerde zijn microfoon op straat voor het gebouw en zo beurtelings van beneden en bovenaf gefilmd onderhielden we ons met elkaar. Nog ongewoner ontwikkelde het optreden zich toen wij met de hele opnameploeg aan het eindpunt in een tram stapten en ik een paar van de verhaaltjes uit het boekje in een van halte tot halte voller wordende tram aan de medepassagiers vertelde. Geen geringe uitlokking voor de typisch Mokums-buitenwijkse humor. Door het welslagen van de onderneming wat overmoedig geworden besloot Kees dat hij de koffie toch wel bij mij boven wilde drinken, nam de lift, wierp zich na zijn kraag hoog opgezet te hebben en een pet over zijn ogen te hebben getrokken op handen en voeten en liet zich blindelings kruipend als een merkwaardig dier door ons de huisdeur binnenloodsen. Een paar huisdeuren verderop, zelfde verdieping, was een huisschilder bezig, die geen spoor van verbazing toonde: hij had immers allang de camera’s gezien; dit hoorde gewoon bij het optreden. Ook onze heel jonge hulp in de huishouding die speciaal voor het televisiegebeuren lippenstift had opgedaan en een geklede jurk had aangetrokken serveerde Kees, die zo ver mogelijk van onze ramen met het weidse uitzicht, zich tegen de wand had schrapgezet, zonder zichtbare bevreemding zijn koffie en koekjes. De terugweg naar de lift werd dezelfde vertoning. [De] regisseur die naar de alternatieve mode van die dagen in een spierwit katoenen pak rondliep en reed in een deux chevaux, zoals dat hoorde, had bij mij het begin van mijn wapenverzameling, een paar penvuur-revolvers, ontdekt en wilde ze te leen voor een programma. Dat kon, hoewel ik hem bezwoer er zuinig op te zijn. Maar de ploeg was nog geen half uur de deur uit of hij belde benepen op dat de politie de schietijzers in beslag had genomen. Geen wonder: een vent in een wit provopak, met naast zich een Dordts individu met dunne sigaar, met pet diep over de ogen en op de achterbank van het al even provocatieve vervoermiddel open en bloot: twee revolvers… Een jonge agent had toevallig naar binnen gegluurd en zijn maat op het schouwspel opmerkzaam gemaakt. Ik vertelde de televisieman dat het bezitten van deze soort revolvers, bestemd voor een allang niet meer verkrijgbare munitie, nog net was toegestaan, en dat hij maar

te zorgen had dat ze terug kwamen, wat hem na een gesprek met de hoofdcommissaris nog net lukte. In de betreffende uitzending werden de twee wapens, heel onaangenaam agressief op het publiek gericht, een manier van doen die bij de echte liefhebbers bijzonder wordt geminacht. En ook, de fout die daarbij in practisch alle televisiefilms wordt gemaakt. Je kijkt recht in de cylinders en ziet dat daarin de kogels ontbreken. Let daar voortaan maar eens op: agressiviteit te over, realisme ho maar.

Elburg was toen bezig zijn befaamde pistolencollectie op te bouwen en zag zo kans deze de memoires binnen te smokkelen en in één moeite door een slordige regisseur op zijn plaats te zetten.9

Schilders

Over bevriende schilders gaat het bijna even vaak als over dichters. Met verwondering schrijft Elburg, zelf als beeldend kunstenaar voorzien van een goed kleurgevoel, over Luceberts blindheid in dezen:

Toch heeft het mij altijd verbaasd dat schilders niet per se erg kleurgevoelig hoeven te zijn om prachtige schilderijen te maken. Ik herinner mij de dagen dat Lucebert nog wel eens bij zijn kameraden-dichters logeerde. Op een keer vroeg hij me: welke handoek mag ik gebruiken en ik zei: de lichtgroene, waarop hij een lichtrose in de lucht houdt en zegt: deze? Ik geef toe, het waren uiterst in de was verbleekte pasteltinten maar onmiskenbaar rose en groenig voor mij. Voor de niet geringe schilder Lucebert niet, kennelijk. Of hij moet mij weer eens mooi te pakken hebben gehad, want dat soort verwarrende grappen, dáárin is hij ook altijd een meester geweest.

Nog wonderlijker waren de belevenissen van Melle, de surrealist die zichzelf niet zo wilde noemen:

Melle die altijd verhalen [had] over wonderlijke ontmoetingen. [Een] blinde op [zijn] atelier. Grijs? Als van een zomerbroek? Donkerder? Als van natte zomerbroek. Leek onwaarschijnlijk maar toegegeven, inderdaad.
Koffie drinken in Parkhotel en man met hoewel geheel vleeskleurig 3^e oog op wang met oogbol, oogleden en wimpers.

Elburg is maar een blauwe maandag bij Cobra aangesloten geweest, maar de aanvallen door de groep van de Realisten bleven hem ergeren. Inval en uitval tegelijk is de notitie: ‘Eigenlijk gek dat er nooit zo’n kunststroming is geweest die zich Mongoose heeft genoemd. Waarschijnlijk misten ze daar het referentiekader voor.’ Eenvoudiger gezegd: daar waren ze te stom voor.10 Hij bleef met de bentgenoten omgaan, zoals met: ‘Rooskens, brave, goedlachse kerel, waarvan ik best wat schilderijen voor de vrolijkheid aan de wand had willen hebben’. Hij memoreert een aar-

dige uitspraak van Appel uit de tijd toen deze een wand beschilderde in het Stedelijk Museum: ‘Toen ik een kind was kon ik al zo mooi Mikkie Muis tekenen en die schilder ik eigenlijk nog steeds: hele grote Mikkie Muizen’. Veel contact had hij met Constant, met wie hij in 1951 Het uitzicht van de duif produceerde, een map met houtsneden bij politiek geëngageerde verzen. Hij volgde verbaasd en niet altijd met instemming de stijlwisselingen van zijn vriend die daarbij meer dan eens eerdere artistieke principes verloochende, wat Elburg niet aanstond: ‘Een zekere vervreemding tussen ons werd teweeg gebracht door zijn zich langzaam maar zeker wijzigende beeldende inzichten.’ Zo begint een uitvoerige tekst over Constant, waarin hij ook vertelt:

Maar ondanks al die wijzigingen van inzicht, vindt-ie af en toe opeens een Constant uit 1950 of zo in een rommelkast. Vooral nogal wat klein werk, aquarellen en zo. Wat me opvalt [is] dat die vondsten steeds esthetischer uitvallen wat spat- en drupwerk en spontane streek betreft. Politici zouden willen dat ze hun verleden net zo konden manipuleren als heel wat beeldende kunstenaars.

Publicatie hiervan in de memoires zou de vriendschap met Constant niet versterkt hebben, maar Elburg noteerde er onbekommerd bij: ‘Leuk: roddel. Kunstartiesten zijn er dol op.’

 

Misschien had Elburg het boek op de duur wel voltooid, want zich stilzwijgend van zo’n opdracht afmaken, was niets voor de man die in tientallen jaren als copywriter geleerd had zich aan afspraken en termijnen te houden. Daarom gaf hij de opdracht niet terug. De belofte uit de brief van 11 april 1989 wilde hij, als het enigszins kon, toch nakomen. Maar het kon niet. Dat hij in de zomer van 1991 overvallen werd door een langdurige en hevige gordelroos die tot in het voorjaar voortduurde en de behandeling van zijn leukemie doorkruiste, werd hem fataal. Aan die leukemie stierf hij op 13 augustus 1992.

Elburg had, zo blijkt uit een van de notities, al een slot voor het boek bedacht. Geen letterheren eindigt heel fraai met een relativerende uitspraak van Lucebert: ‘Die hele experimentele groep had toch iets van pietje bel en de rebellenklup.’ Voor het nieuwe boek had Elburg een even relativerend slot voorzien, maar deze keer met alweer zelfspot:

In ’59 waten we in het Cirkus. Een gouden meneer tilde onder tromgeroffel een gouden mevrouw, bestraald door overmatig gekleurd licht. Door het doodstille Carré klonk een kinderstemmetje: ‘Waarom doet die meneer dat pappa?’
Dat heb ik ook wel ‘ns met betrekking tot mezelf gedacht.

einde

Hans Corneel De Roos
Heeft de vampierbestrijder uit Bram Stokers
Dracula echt bestaan?
De Amsterdamse psychiater Albert van Renterghem en de hypnose

hans corneel de roos (1956) studeerde politieke en sociale wetenschapen in Amsterdam en Berlijn en werkt als fotograaf, uitgever en publicist in München. In april verscheen zijn boek The ultimate Dracula.

De Ierse schrijver Bram Stoker (1847-1912) heeft de doorbraak van zijn roman Dracula (1897) helaas nooit mogen beleven. Pas door de film Nosferatu van F.W. Murnau (1922), de Broadwayproductie van Deane en Balderston (1927) en de film met Béla Lugosi (1931) werd zijn vampierverhaal wereldberoemd. Meer dan tweehonderd andere cinematografische adaptaties volgden. Dit jaar wordt zijn honderdste sterfdag door een serie van symposia herdacht. De conferentie in Londen in april van dit jaar bevestigde, dat het academisch onderzoek zich tegenwoordig meer met de receptie van het vampierthema in de populaire cultuur dan met het beantwoorden van nog open vragen uit Stokers boek bezighoudt.

De ontdekking van de ware locatie van Kasteel Dracula toont echter aan, dat het nog steeds mogelijk is zulke oude raadsels op te lossen, uitgaande van een nieuw paradigma: de paradox van feit en fictie.1 Stoker probeerde namelijk een bovennatuurlijke story als een serie van feitelijke berichten te publiceren: ‘All needless matters have been eliminated, so that a history almost at variance with the possibilities of latter-day belief may stand forth as simple fact.’2

Hoe meer authentieke gegevens de schrijver echter in zijn verhaal invoegde, hoe makkelijker het voor kritische lezers werd te bewijzen dat het verzonnen was. Daarom bleef Stoker op essentiële punten – zoals het vroegere leven van Graaf Dracula of het adres van zijn burcht – bewust vaag. Bovendien waarschuwde hij dat de namen van personen en plaatsen veranderd waren. Professor Abraham van Helsing, volgens McNally en Florescu ‘de ware held’ van het verhaal,3 krijgt hierbij een extra vermelding: ‘[…] and the highly respected scientist, who appears here under a pseudonym, will also be too famous all over the educated world for his real name, which I have not desired to specify, to be hidden from people – least of all those who have from experience learnt to value and respect his genius and accomplishments, though they adhere to his views on life no more than I.’4

Ook in een interview met Jane Stoddard beweert de schrijver, dat de Amster-

damse geleerde op een echte persoon is gebaseerd.5 Voor verschillende onderzoekers een reden om naar dit voorbeeld te zoeken.

Wie stond model voor Abraham van Helsing?

Het personage Van Helsing is in Bram Stokers Dracula de belangrijkste tegenstander van de vampier. Geconfronteerd met Lucy Westenra’s raadselachtige ziekte schrijft de jonge psychiater John Seward zijn oude leermeester een vertwijfelde brief. Van Helsing reist meteen van Amsterdam naar Londen. Behalve arts is Van Helsing ook een doctor in de literatuur en de filosofie6 en zelfs rechten heeft hij gestudeerd.7 Seward beschrijft hem aan Lucy’s verloofde Arthur als een specialist voor geheimzinnige ziektes, ‘een filosoof en metafysische denker, een van de meest geavanceerde geleerden van zijn tijd’.8 Tegenover Mina Harker benadrukt Van Helsing dat hij zich in de hersenen en alles wat daar toe behoort heeft gespecialiseerd. Nadat de Graaf met Mina een bloeddorstig ritueel doorgevoerd heeft, een soort symbolische doop of bruiloft, hypnotiseert de professor haar, zodat zij in haar trance waar kan nemen waar de voortvluchtige vampier zich bevindt.

Van Helsing treedt als charismatische leider van het groepje op. dr. Seward, de aristoeratische Arthur Holmwood en de Texaan Quincey Moris – de drie vereerders van Lucy – zijn hoogst verontwaardigd als hij voorstelt haar laatste rustplaats te bezoeken en haar het hoofd af te snijden. Lucy’s spectaculaire optreden als On-Dode9 bewijst echter, dat hij van het begin af aan gelijk had – vanaf dit moment wordt hij als alwetende vaderfiguur geaccepteerd, die onder de enorme last der verantwoordelijkheid ook wel eens een steek mag laten vallen – zoals zijn tactloze opmerkingen naar Mina’s kant.10

De naam ‘Van Helsing’ zou een toespeling op Shakespeares kasteel Helsingør kunnen zijn – behalve schrijver was Stoker de theatermanager van Henry Irving, die onder meer in Hamlet furore maakte.11 De naam ‘Helsing’ komt echter ook in Zweden voor en duidt daar iemand aan die uit de provincie Hälsingland komt, wat vroeger als ‘Helsingland’ geschreven werd.

Uit Stokers voorbereidende notities blijkt dat in de persoon van Van Helsing drie geplande personages met elkaar versmolten zijn: een Duitse professor geschiedenis (Max Windshoeffel), een detective (Cotford) en Alfred Singleton, een ‘Psychical Research Agent’12 – waarom dit begrip hier onvertaald blijft, zal straks duidelijk worden. Later blijft van deze karakters alleen maar de professor over, die in Stokers aantekeningen voor de geplande sterfbedscène met Lucy nog een Duitse nationaliteit blijkt te hebben.13 Pas wanneer de handeling haar bijna definitieve vorm heeft, duikt in zijn notities voor de eerste keer de naam ‘Van Helsing’ op.14 Het voorvoegsel ‘van’ suggereert ’s mans Nederlandse herkomst, hoewel de medicus in zijn opwinding naar het Duitse ‘Mein Gott!’ grijpt. Zijn koeterwaals is echter noch op de Nederlandse, noch op de Duitse grammatica gebaseerd: het lijkt eerder op Pidgin-Engels.

Diverse kandidaten

Stokers uitspraak (‘the highly respected scientist, who appears here under a pseudonym’) sluit de wetenschappers uit die in de roman bij hun echte naam genoemd worden: de neuroloog Charcot, die volgens Seward de werking van hypnose wetenschappelijk bewezen had, en de vertegenwoordigers van de degeneratietheorie, Max Nordau en Cesare Lombroso. Ook het talenwonder Arminius Vámbéry, professor oriëntalistiek aan de Universiteit van Boedapest, is in Dracula te gemakkelijk te herkennen als Van Helsings ‘vriend Arminius van de Universiteit van Buda-Pesth’ om tegelijkertijd ook nog model gestaan te hebben voor Van Helsing. De geleerde Hesselius, die in het voorwoord van een vroegere vampierroman van Stokers Dublinse stadgenoot Le Fanu (getiteld Camilla) als expert optreedt, is fictief. De lijfarts van de Oostenrijkse keizerin Maria-Theresia, dr. Gerard van Swieten (1700-1772) werd vooral bekend doordat hij het bijgeloof aan vampiers probeerde uit te roeien – dit is het tegendeel van Van Helsings overtuiging, die het volksgeloof juist serieus neemt. De Vlaamse arts en alchemist Johan Baptista van Helmont (1580-1644) komt voor in een van de boeken over bijgeloof in de heelkunde die Stoker gelezen had.15 Maar in Stokers notities vinden we geen eenduidige verwijzen, noch naar Van Helmont, noch naar twee andere vaak genoemde kandidaten: Max Müller, een Duitse professor in vergelijkende taalwetenschap in Oxford, en Moriz Benedikt, hoogleraar neurologie in Wenen.

In zijn aantekeningen uit het werk van Elizabeth Mazuchelli noteert Stoker de naam Müller alleen in samenhang met de taalkundige verwantschap tussen Fins en Hongaars.16 De voornaam ‘Max’ past bij ‘Max Windshoeffel’ en de oorspronkelijk bedoelde identiteit als Duitse geschiedenisprofessor. Maar hoewel we weten dat Müller bekend was met een artikel van Mannhardt over vampirisme,17 ontmoetten Müller en Stoker elkaar slechts één keer: tijdens een souper met twintig andere gasten, waarbij Henry Irving en Franz Liszt in het middelpunt van de belangstelling stonden.

De Müller-these werd voor het eerst door Christopher Frayling geopperd en geniet nog steeds de ondersteuning van de ‘koningin der Draculakunde’, de emeritus hoogleraar Elizabeth Miller uit Toronto. Clemens Ruthner heeft deze theorie verdiept en intussen in drie verschillende versies gepubliceerd.18 Het grote manco van Ruthners betoog is en blijft dat Müller weliswaar met mythologie en bijgeloof vertrouwd was maar geen medisch beroep uitoefende, terwijl Van Helsing altijd met bloedtransfusiebestek, opiumspuitjes en een bottenzaagje onderweg is.

Beter past de neuroloog Moriz Benedikt in het beeld, die meende dat de hersens van misdadigers op die van wilde beren leken. Dit idee van het minderontwikkelde ‘misdadige brein’ wordt ook door Van Helsing verwoord. Benedikts voorstellingen werden onder andere in twee Londense krantenartikelen over de moorden van Jack the Ripper geciteerd – artikelen die Stoker misschien als bron van inspiratie dienden.19 Een sterke kandidaat, maar géén Nederlander. Dit geldt ook voor de zwager

van Stokers vrouw Florence, dr. John Freeman Knott, die in Paul Murrays Stoker-biografie als een ‘natuurlijk voorbeeld’ voor Van Helsing genoemd wordt.20

Want behalve Van Swieten en de Vlaming Van Helmont, die reeds tot een ver verleden behoorden toen Stoker zijn roman begon,21 sprak niemand van de hier genoemde kandidaten Nederlands. Misschien daarom stelde een Amerikaanse

website Robert Roosevelt voor, een oom van de Amerikaanse president Theodore Roosevelt.22 Tijdens zijn Amerikareizen met de theatergroep van Henry Irving had Stoker Roosevelt leren kennen. Bovendien was Robert Roosevelt ambassadeur in Den Haag geweest en de familie kwam oorspronkelijk uit Holland. Volgens de anonieme internetauteur waren de Roosevelts bekend vanwege hun uitgesproken afkeer van vampiers. Zo had Teddy Roosevelt een hekel aan Kiplings gedicht ‘The Vampire’, omdat het decadent zou zijn. Maar Teddy was Robert niet: de getrouwde oom Robert onderhield een zwangere maîtresse, en was dus niet een toonbeeld van zedelijk gedrag.23 Net zo min als Vámbéry en Müller was hij arts; zijn belangrijkste thema was conservationism, de bescherming van de Amerikaanse natuur.

Albert Willem Van Renterghem

Nadat ik de literaire mechanismes ontdekt had waarmee Stoker alle belangrijke adressen in zijn boek onherkenbaar had gemaakt en hij de vorst Vlad iii Dracula tegen een onbekende ‘ander’ van het Dracula-geslacht uitgewisseld had, leek het mij niet uitgesloten dat hij inderdaad een Nederlandse medicus als voorbeeld voor Van Helsing gebruikt had en diens persoonlijke eigenschappen veranderde: hij gaf hem zijn eigen gezichtstrekken,24 een andere naam, misschien ook een verzonnen familieleven: een vrouw die krankzinnig was en een vroeg gestorven zoon.

Toen Stoker het voorwoord voor de IJslandse uitgave schreef, had hij de oorspronkelijk geplande Duitse identiteit van de professor al lang verworpen. De

voornaam Abraham – Stokers eigen voornaam en die van zijn vader – stamde waarschijnlijk van een Nederlandse voorvader.25 Waarom zou Stoker de echtheid en de Nederlandse afkomst van Van Helsing benadrukken, wanneer hij nog steeds een talenprofessor uit Oxford, een Joods-Hongaarse oriëntalist, een Weense neuroloog of een Amerikaans politicus voor ogen had?

Toen ik Nederlandse websites op de naam ‘Van Helsing’ doorzocht, vond ik op Wikipedia een opmerkelijke uitspraak: de Nederlandse psychiater Albert Willem van Renterghem (1845-1939) zou van zichzelf beweerd hebben model voor Van Helsing te hebben gestaan. Een paar dagen later kreeg ik een boekje van Van Renterghems kleinzoon Tonny te pakken, waarin stond: ‘Ik heb mijn grootvader nog goed gekend en wanneer ik als kind bij hem op bezoek was, zat ik uren in zijn bibliotheek te lezen. Oma vertelde mij dat de Ierse schrijver Bram Stoker hem als model gebruikte voor de figuur van dr. Von [sic!] Helsing in zijn boek Dracula. Volgens oma kenden ze elkaar.’26

Navraag bij Tonny’s weduwe, Susanne Severeid, leerde dat deze mogelijke connectie een centrale rol speelde in het beeld dat Tonny van zijn grootouders had: hij zag ze als progressieve wereldburgers. Zelf was hij bekend geworden door zijn rol in het verzet (onder meer als oprichter van de illegale fotogroep De Ondergedoken Camera), het feit dat hij vlak na de oorlog persoonlijk adjudant van prins Bernhard was, en zijn medewerking aan een film over Anne Frank. Tijdens zijn laatste levensjaren had Tonny nog een uitstekend geheugen – net als zijn grootvader, die in 1845 in Goes geboren werd en in 1920, een jaar na Tonny’s geboorte, aan een autobiografie van bijna 1.400 bladzijden begon, die hij in 1927 voltooide. In maart 2012 kon ik in het Amsterdams Stadsarchief een exemplaar inzien.27

De jonge Zeeuwse arts Albert Willem van Renterghem trouwt in 1876 met Hélène Christine Simonette Mesch en neemt in 1881 de dokterspraktijk van zijn vader in Goes over. Niet tevreden met de conventionele geneeskunde bestudeert hij een experimentele methode, de dosimetrie, en schrijft er een naslagwerk over. Maar al gauw leert hij een andere nieuwerwetse techniek kennen: de hypnose. Tijdens een soort kunstmatige slaap wordt de patiënt gesuggereerd dat zijn kwalen verdwijnen. In 1887 bezoekt Van Renterghem in Nancy dokter Ambroise Liébeault, die deze therapievorm al sinds 1860 ontwikkeld had en eindelijk internationaal gehoor vond. Van Renterghem past Liébeaults hypnoseleer in Goes toe en al snel neemt de belangstelling voor zijn speciale hypnosespreekuur toe. Een jonge collega, Frederik van Eeden, komt hem bezoeken en stelt voor in Amsterdam een kliniek voor hypnotische behandeling op te richten.28 Op 15 augustus 1887 beginnen de twee artsen hun consultaties in een praktijk op Singel 183, later verhuist het spreekuur naar Hotel du Passage, tegenover het Centraal Station. Op 30 September 1887 spreekt Van Renterghem op een medisch congres in Amsterdam. Al een jaar later komen de eerste buitenlandse collega’s naar Amsterdam om meer over deze nieuwe opzet te leren. Voor het jaar 1888 vermeldt Van Renterghem onder anderen de volgende be-

zoekers: George Chadwick Kingsbury uit Liverpool, Charles Lloyd Tuckey uit Londen, Robert Felkin uit Edinburgh en John Milne Bramwell uit Perth, Australië (hij had in Edinburgh gestudeerd).

Op het Eerste Internationale Congres voor Hypnose in Parijs in augustus 1889 presenteren Van Renterghem en Van Eeden hun resultaten. In zijn latere boek over hypnose merkt Tuckey op:

Drs. Van Renterghem and Van Eeden contributed a valuable paper to the International Congress on Hypnotism held in Paris, 1889. In this they give very fully the results obtained in their clinique in nearly 500 consecutive cases. Many of these cases were not of a nature to benefit by any treatment, and most of them only came into these doctors’ hands after other methods had failed. The reader of this paper must be favourably impressed by its candour and impartiality, and by the evident absence of exaggeration, which often seems inseparable from the advocacy of a new treatment, and which is certain to prejudice the professional mind against it. They attach much importance to the presence of a favourable environment and to the observance of minutiae. They contend that by suggestion in the hypnotic state they can restore the balance of health by suppressing morbid action and by developing the vis medicatrix naturae.29 They seek only to obtain the lighter grades of hypnosis, in order that there may be no possible interference with the patient’s free-will or individuality.
[…]
Drs. Van Eeden and Van Renterghem have practised treatment by suggestion among the upper and middle classes of Amsterdam for twenty years, during which time they have applied the system in several thousand cases.30 They were both previously for many years in ordinary practice, and their testimony to the value of hypnotism and suggestion is therefore of great value.31

Na Parijs bezoekt Van Renterghem ook conferenties en gelijkgezinde collega’s in heel Europa. Op 15 oktober 1889 verhuist de kliniek naar een groot pand op de Keizersgracht 258. Omstreeks 1891 heeft Frederik van Eeden steeds minder zin in de gezamenlijke praktijk; hij verlaat de kliniek per 1 mei 1893 en wijdt zich voortaan aan zijn taaltheorieën, literait werk, het spiritisme en zijn commune-experiment Walden. Het grootste deel van de duizenden gevallen tussen 1887-1907 die Tuckey noemt, werd dus door Van Renterghem en zijn nieuwe collega’s behandeld.

In 1893 komt Bramwell opniew naar Amsterdam, gevolgd door zijn vriend Frederic Myers.

In 1908 ontvangen de Van Renterghems dr. Douglas Bryan uit Leicester, die hen uitnodigt hem in Engeland te komen opzoeken. De reizen van de Van Renterghems naar Engeland en Schotland in juni 1909 en januari 1910 worden uitvoerig beschreven; het echtpaar ontmoet onder anderen Tuckey, Felkin, Douglas en Wright, de assistent van Milne Bramwell. Maar hoewel iedere conversatie, ieder

tentoonstellings- of theaterbezoek uitvoerig geschilderd wordt, duikt de naam van Stoker of het toneelgezelschap waarvan hij de manager was en dat in het Londense Lyceum Theatre speelde, nergens op.

Een goede vriend van Freud en Jung

Ik besprak dit hiaat met Susanne Severeid: misschien wilde de Amsterdamse psychiater niet met Van Helsing geassocieerd worden, die als arts faalt en tovertrucs met hosties, crucifixen en knoflook uithaalt? Tevens kwam ik er achter wie deze opmerking over de link tussen Van Helsing en Van Renterghem in het Wikipediaartikel op internet geplaatst had: Frans Gilson, die zich als publicist op het gebied van de geschiedenis van de psychiatrie had gespecialiseerd. Gilson bevestigde dat het boekje van Tonny zijn bron was geweest, maar meende ook nog ergens anders over de connectie tussen Van Helsing en Van Renterghem te hebben gelezen; er zou zelfs sprake zijn geweest van een gesigneerd exemplaar van Dracula binnen de familie. Susanne wist daar helaas niets van af en Tonny had zo’n exemplaar zeker nooit gezien, anders zou hij het wel genoemd hebben. Wel vond ze nog andere relevante uitspraken van Tonny. In een interview dat Tonny in 1996 in zijn huis in Zandvoort gaf, vertelde hij over zijn opa:

[he] became a good friend of Freud and a close friend of Jung and translated the work of Freud & Jung and Havelock Ellis, the first books on Sexology and Sexuality, which was radically new for the Victorian Age, to write about that. And while he was in England, now this is according to my Grandmother, he also, with that same little group, they were all hanging together, they were the ‘Young Turks’ then in the medical business and also in literature several of them, they all knew each other, he met Bram Stoker, who wrote Dracula. And according to Grandmother, now I don’t know how true that is, Stoker used him as the model for Dr. van Helsing, the Dutch doctor who was the hypnotist/psychiatrist. How true that is, I have no idea, but she told me that. It could be, it’s very possible. I have no proof whatsoever. It’s very similar, a very serious doctor who uses hypnosis and psychiatry too, of course. He became the founder of the Dutch Psychiatry Society,32 worked right down rill his death… he died in 1939. I saw him many, many times.

Bij elkaar vier keer heeft Tonny van Renterghem de vertelling van zijn grootmoeder gememoreerd – maar ook dat hij geen verdere bewijzen heeft. Desalniettemin moet de uitspraak van Hélène Mesch tegenover haar kleinzoon serieus genomen worden: ze sprak zes talen en was nauw met het beroepsleven van haar man verbonden; ze begeleidde hem ook op diverse reizen naar het buitenland. Het familieverhaal kwam zeker niet uit de lucht vallen – het is ook het enige bekende geval van een familie die deze eer voor zich opeist.

Een tweede bezoek aan het Stadsarchief, in juni 2012, dit keer samen met Frans

Gilson, bevestigde dat Van Renterghem met geen woord over Stoker geschreven had. Misschien kende Stoker de Amsterdamse kliniek alleen maar indirect, door de berichten die in Engeland circuleerden, en merkte Van Renterghem pas veel later dat Stoker naar hem verwees? Voor het jaar 1921 – Van Renterghem is intussen al een tiental jaren in contact met Freud en Jung – vermeldt de autobiografie dat de Britse komiek Harry Lowder een adellijke titel werd toegekend; Van Renterghem noteert, dat hij van zo’n eerbetoon aan een kunstenaar nog nooit gehoord had. Kennelijk was hij geen nauwe vriend van Stoker en diens werkgever Irving, die zich als eerste Britse toneelspeler in 1895 ‘Sir’ mocht noemen; voor dichters en schilders (Tennyson, Leighton en vele anderen) gold deze Engelse traditie al langer.

Zweverige genootschappen

Allereerst stelde Gilson voor het mystieke genootschap van The Golden Dawn te bekijken, waarin onder anderen Tuckey en Felgin actief waren. Stoker zou met diverse leden, zoals Pamela Colman Smith en Sir Richard Burton, contact hebben gehad. Maar Colman Smith studeerde in 1897, toen Dracula verscheen, nog kunst in New York, en wat Burton aangaat, vond ik geen bewijs voor het feit dat hij lid geweest was. Wél werd duidelijk dat hij Stoker al sinds 1878 kende en tevens met Tuckey bevriend was. Verder hadden de Stokers regelmatig bezoek van Oscar Wilde en zijn vrouw Constance, die in november 1888 in de Golden Dawn opgenomen werd.33 Ook de dichter William Butler Yeats, de zoon van Stokers vriend John Butler Yeats, werd in maart 1890 lid, maar hoewel hij veel met Oscar Wilde optrok en ook lid van de door Stoker opgerichte Irish Literary Society was, vond ik tot nu toe niets concreets over ontmoetingen tussen Yeats jr. en Stoker vóórdat Dracula geschreven was. Wel stuurde Yeats in 1892 Stoker een gesigneerd exemplaar van zijn The countess Kathleen.

Gilson wees me er ook op dat Frederic Myers in 1882 een van de oprichters van de Society for Psychical Research (spr) was geweest – een vereniging met zeer prominente leden. In hetzelfde jaar had Myers ook het begrip ‘telepathie’ ingevoerd. Zijn leven lang bleef Myers naar bewijzen voor een buitenzintuiglijke communicatie zoeken. Hoewel de klinische hypnose normaal gesproken met verbale suggesties en niet met telepathie functioneert, noemt Liébeault het geval van dr. Jules Liégeois, die zijn patiënte Camille, door een hoge heg en bijna dertig meter afstand van hem gescheiden, binnen korte tijd in hypnotische toestand brengt.34 In zijn boek Phantasms of the living (1886) citeert Myers een soortgelijk geval, gemeld door Pierre Janet, lid van de spr35 – net als Van Eeden en Van Renterghem. De relatie tussen Mina Harker en Graaf Dracula is eveneens telepathisch: in haar hypnotische trance kan ze horen wat de vampier beleeft en daardoor raden, waar hij zich bevindt. Misschien is Mina op Mina Bergson, de zus van de Franse filosoof Henri Bergson, gebaseerd, die meende de gedachten van haar man, een van de oprichters van The Golden Dawn, te kunnen waarnemen. Net als Frederic Myers36

meende Van Helsing dat hypnose en gedachtenlezen vast bij elkaar hoorden.37

In Myers’ Human personality and its survival of bodily death (1903), reeds tussen 1881 en 1885 in afleveringen in de Proceedings van de spr gepubliceerd, wordt Van Renterghem meermaals genoemd:

And now let the reader note this lesson on the unexhausted possibilities of human organisms and human life. Let him take his stand at one of the modern centres of hypnotic practice, in Professor Bernheim’s hospital-ward, or Dr. van Renterghem’s clinique; let him see the hundreds of patients thrown daily into hypnotic trance, in a few moments, and as a matter of course […].38

Myers noemt ook Bramwell en Tuckey, die eveneens artikelen voor de Proceeding schreven.

Stoker stond met de bekende spr-leden Alfred Lord Tennyson en William Ewart Gladstone (vier keer Brits minister-president) in verbinding. Tennysons stuk The Cup werd al in 1881 in het Lyceum Theatre opgevoerd en Stoker en zijn vrouw Florence bezochten de dichter kort voor diens dood in 1892 op Wight.

In 1877 had Stoker de uitgever van het prestigieuze tijdschrift The Nineteenth Century, James Knowles, leren kennen. Samen met Tennyson had Knowles in 1869 The Metaphysical Society opgericht om over het raakvlak van geloof en wetenschap te discussiëren. Hierin vinden we Gladstone terug. Stoker was zeker een regelmatige lezer van Knowles’ blad, waarvoor hij later zelf ook schreef. Het is waar-

schijnlijk dat hij hierin Tuckey’s eerste artikel over hypnose las, waarin te lezen stond: ‘I determined on leaving Nancy to visit Amsterdam, where Drs. Van Renterghem and Van Eeden, disciples of Dr. Liebault, carry on an extensive practice, chiefly among the middle and upper classes.’39

In januari 1891 publiceert The Nineteenth Century het artikel ‘Hypnotism, crime and the doctors’ van Tuckey’s vriend, George Kingsbury, ook een bezoeker in Amsterdam.40 Kingsbury reageert op een artikel van Alexander Taylor-Innes in The Contemporary Review van oktober 1890. De mening van de School van Nancy, die zich op Liébeault beriep in plaats van op Charcot, is ook voor het begrijpen van Dracula relevant. Liébeaults volgelingen, zoals Kingsbury, dachten dat zo’n misdadige beïnvloeding tot op zekere hoogte mogelijk was, terwijl Charcot beweerde dat alleen hysterische patiënten voor hypnose vatbaar waren. Mina en Lucy worden echter niet als hysterisch beschreven.41 Omdat in Dracula de zwartgeklede bloedzuiger zijn hypnotische gave gebruikt om de wil van zijn slachtoffers te verlammen en hen tot zijn handlangers te maken, moet Stoker meer door de School van Nancy dan door Charcots leer beïnvloed geweest zijn.

Tegelijk met Kingsbury reageert de Schotse advocaat en schrijver John William Brodie-Innes met een artikel in The Juridical Review. Hierin lezen we:

Remarkable cures seem to have been effected, and otherwise successful results attained, by Charcot and Luys in Paris, by Liébault at Nancy, by Liégois, Renterghem, Van Eeden, Ladame, Voisin, and others – all of them physicians of repute. Abundant examples will be found in Binet and Féré’s Manual, and in Dr. Felkin’s articles in the Edinburgh Medical Journal, now republished in a collected form. The latest testimony in this country to the use of hypnotism as an anaesthetic was given by Dr. Milne Bramwell, at Leeds, on the 28th of March last, in the presence of some sixty medical men, detailed in the British Medical Journal, 1890, p. 801. (mijn cursief – HdR)

Opnieuw worden Van Renterghem en Van Eeden als voorbeelden voor een succesvolle hypnotische behandeling genoemd, net als Felkin and Milne Bramwell.

Brodie-Innes was een vriend van Stoker en bovendien de oprichter van de Amen-Ra Temple of the Golden Dawn in Edinburgh. Robert Felkin werd in 1894 lid van deze loge, voordat hij naar Londen verhuisde en daar met Tuckey in contact stond. De vijf gearchiveerde brieven van Brodie-Innes aan Stoker dateren van 20 juli 1902 tot 14 juli 1909 – te laat om invloed op Dracula te hebben gehad. Veel belangrijker lijkt me dat Stoker, die – met twee diploma’s van het Dublinse Trinity College op zak – in 1890 ook nog een examen in de rechten deed,42 in 1891 het artikel in The Juridical Review, dat Van Renterghem noemt, gelezen kan hebben.

Sinds 1891 behandelde Tuckey Alice James, de zus van de schrijver Henry James; haar andere broer was William James, psychologieprofessor in Harvard en zeer bekend spr-lid. Henry was met Joseph en Alice Comyns Carr goed bevriend; Alice ontwierp kostuums voor het Lyceum Theatre en reisde in 1885 met het thea-

tergezelschap mee naar Neurenberg. Ook behandelde Tuckey Arthur Myers, de broer van Frederic Myers. Daarnaast vond hij nog tijd om in de Contemporary Review kritisch op een artikel van Ernest Hart te reageren. Hierin veegt hij beleefd de vloer met Charcot en Luys uit Parijs aan, maar looft opnieuw ‘Drs. Van Renterghem and Van Eeden, of Amsterdam’. Al sinds jaren was Charcots ster aan het dalen, en dat de bekrompen denkende Seward hem als wetenschappelijke autoriteit noemt, betekent niet dat de Parijzenaar dat ook voor Stoker was: Van Helsing zit op de lijn van Liébeault en Frederic Myers.

Stoker bezocht Myers samen met Irving in juni 1898.43 Nina Auerbach meent dat Stoker in 1893 ook een voordracht van Myers over Freud in Londen bezocht had.44 Maar het is onzeker of Myers en Stoker ooit met elkaar over hypnose en telepathie gepraat hebben, terwijl Stoker aan zijn roman schreef. De omschrijving van ‘Alfred Singleton’ als een ‘psychical research agent’ schijnt wel direct naar de spr te verwijzen. Volgens Stephanie Moss is zijn naam aan spr-lid Alfred Sinnett ontleend, die in 1886 The occult world phenomena schreef.45 Via Whistler, Wilde, Irving, Helen Terry en de Tennysons was Stoker echter met een schrijfster bekend die in 1889 onder het pseudoniem Violet Fane een roman publiceerde over een moord die onder hypnotische dwang begaan was; tevens schreef ze voor The Nineteenth Century. Ze was rap van tong en graag gezien op Londense party’s, waar men ook haar echte naam kende: Mary Singleton.

Hypnose

Tuckey’s standaardwerk, dat hij ook naar Burton stuurde, was al in 1889 verschenen. In het voorwoord van Sir Francis Cruise lezen we: ‘Physicians began to practise hypnotism in many of the larger cities, and flourishing cliniques sprang up in all directions. Among the first and most notable of these are those of Drs. Van Renterghem, of Amsterdam; Wetterstrand, of Stockholm; Von Schrenk-Notzing, of Munich; Moll, of Berlin; and Berillon, of Paris.’46

Later in het boek noemt Tuckey dezelfde namen. Sir Francis Cruise was een van de meest vooraanstaande artsen in Dublin – net als de hersenchirurg Sir Thornley Stoker, die met zijn broer Bram veel contact had en zijn Dracula-manuscript las. Twee andere broers van de schrijver waren ook arts en George woonde zelfs een tijd lang bij Bram en Florence in. Dat alles maakte het voor de auteur zeker makkelijker zich in de medische discussie te oriënteren. Uit diverse opmerkingen in Dracula en uit de bronnen die Stoker bestudeerd heeft, weten we dat zijn kennis over hypnose meer dan oppervlakkig was – eigenlijk geen wonder in een tijd, waarin de halve beschaafde wereld zich met gedachtenlezen, geesten en trancetoestanden bezighield en de bekendste romans en theaterstukken (Stevensons Jekyll & Hyde en Trilby door George du Maurier) over gespleten persoonlijkheden en kwaadaardige hypnotiseurs gingen.

Ook in Kingsbury’s The practice of hypnotic suggestion (1891) wordt de Amsterdamse

kliniek als lichtend voorbeeld geprezen. In het meer populairwetenschappelijke Elements of hypnotism door dr. Ralph Vincent (1893) worden Van Renterghem en Van Eeden opnieuw als enige Nederlanders genoemd. Vincent wordt na 1893 overigens geen psychiater, maar een idealistische kinderarts, oprichter van het Infant’s Hospital in Hampstead in 1903. In hem kunnen we Van Helsings vriend dr. Vincent herkennen, die de kinderen behandelt die door Lucy gebeten werden.

Knoflookteler uit Haarlemmermeer

In het personage Vanderpool uit Haarlem, die knoflookbloemen voor Lucy teelt, vinden we naar mijn overtuiging de naam van Johannes van der Poel uit Haarlemmermeer terug, die op jonge leeftijd met zijn familie naar Amerika emigreerde en in Parijs kunst studeerde. Dertig jaar was hij als John Vanderpoel tekendocent – een van de beste leraren, volgens Georgia O’Keeffe – aan de Kunstacademie in Chicago. In 1888 reisde Vanderpoel naar Rijsoord (nu Ridderkerk) en organiseerde daar een jaarlijkse zomeracademie, die onder meer door John Singer Sargent bezocht werd, de naamgever van het Singer-Museum in Laren. Singer was nauw met Alma Strettel, de zuster van Alice Comyns Carr bevriend, en met de schilder Edwin Abbey, die wederom een goede vriend van Irving en Stoker was en de Kinsmen Club organiseerde. Ook schilderde Sargent in 1889 een meer dan levensgroot beeld van Terry als Lady Macbeth. Dat Stoker – in 1874 mede-oprichter van de Dublin Sketch Club – van Sargents begaafde collega John Vanderpoel gehoord had, ligt voor de hand. Ook de achternaam van Lucy Westenra komt overigens uit Holland.

Eén keer reisde Stoker met Irving en de journalist Joseph Hatton naar Nederland, waar ze in de omgeving van Den Haag een lange rijtuigtocht maakten (en grappen over De Vliegende Hollander uitwisselden).47 Later hield hij met Florence verschillende keren vakantie in Holland. Dat maakt het in mijn ogen waarschijnlijker dat Stoker aan een Amsterdamse psychiater/hypnotiseur dacht, toen hij zei dat hij Van Helsing op een bestaande persoon baseerde: ook uit het stadje Whitby, waar de Stokers in 1890 op vakantie waren, had de romancier veel lokale gegevens in zijn boek verwerkt.

Of toch Van Eeden?

Gelegenheid om over Van Renterghems werk te horen of te lezen, had Stoker klaarblijkelijk genoeg. Een hard bewijs voor een kennismaking in levende lijve of via brieven heb ik echter niet kunnen vinden. Misschien heeft Stoker, toen hij eenmaal voor een hypnotiserende buitenlandse dokter gekozen had, doelgericht een relevant boek of tijdschrift geraadpleegd. Misschien werd zijn aandacht echter ook door Van Eeden getrokken, die mijn onderzoekscollega Frans Gilson intussen voor de betere kandidaat voor Van Helsing houdt. Van Eeden had inderdaad meer contact met Myers en Tuckey, die samen een centrale rol in het hier geschilderde netwerk speelden. Hij bezocht Londen in 1890, 1892 en 1895 en was te gast bij Ed-

mund Gosse, die met Swinburne, Rossetti, Stevenson, Browning en Balestier bevriend was. Wolcott Balestier, Stoker en William Heinemann waren zakenpartners als uitgevers van The English Library. Sinds oktober 1890 was Van Eeden met Gosse en Heinemann in gesprek over een Engelse vertaling van De kleine Johannes, die in 1895 verscheen. Ook adviseerde Van Eeden Heinemann via Gosse over interessante Nederlandse schrijvers. Een opmerkelijk detail: Van Eeden was nauw bevriend met de suikerfabrikant J.P. Dudok van Heel, de zoon van Werkspoor-oprichter Abraham Dudok van Heel – een naam die op die van Stokers vampierjager lijkt. Maar wanneer Stoker Van Eedens persoonlijke achtergronden werkelijk zo goed kende, zou deze, als telg uit een Haarlems geslacht van bloemenkwekers, onder de geleende naam Vanderpool ook een ideale invulling voor Van Helsings knoflookbloementelende partner zijn geweest.

 

Met dank aan Susanne Severeid, Frans Gilson, Dacre Stoker en Johan Eland voor hun vriendelijke ondersteuning.

Paul Gellings
De onderzoekende lyricus
Rutger Kopland (1934-2012)

paul gellings (1953) is dichter, romanschrijver (o.m. Zuidelijke wandelweg, Verbrande schepen) en literatuurrecensent. Hij vertaalde Rutger Kopland in het Frans. Vertalingen en essays publiceerde hij in La Nouvelle Revue Française.

Het literaire landschap wordt, zeker tegenwoordig, meer bevolkt door welbespraakte acteurs met een vlotte pen dan door bedachtzame, aarzelende auteurs wars van media-aandacht. In die zin was Rudi van den Hoofdakker alias Rutger Kopland een uitzondering, een dichter die in stilte en eenzaamheid werkte en zich nooit al te nadrukkelijk op het grote schouwtoneel der letteren liet zien. Zo heb ik hem als vertaler van zijn gedichten in het Frans leren kennen, zo was hij ook als vriend, niet iemand met veel manifestatiedrang, maar een warme en wakkere aanwezigheid.

Wat hem ook onderscheidde van veel andere schrijvers en dichters, was zijn altijd onderzoekende houding tijdens – of voorafgaand aan – het creatieve proces. In 1966 promoveerde hij als psychiater in wording op een proefschrift over het slaapgedrag van katten,1 waar hij een negental stellingen aan toevoegde waarvan de laatste luidde: ‘Er is geen wezenlijk verschil tussen wetenschappelijk onderzoek en het onderzoek dat wordt verricht door de dichter bij het maken van een gedicht.’ Deze stelling is des te opmerkelijker daar in hetzelfde jaar ook Koplands debuutbundel Onder het vee verscheen. Toeval of bevestiging? Zoveel is zeker dat in zijn lyriek een nieuwsgierigheid lag ingebed die altijd gepaard ging met een microscopische precisie, getuige het vroege gedicht ‘Lijsterbessen’:

Later zou Kopland zijn visie op de overeenkomst tussen wetenschap en poëzie wat nuanceren in een uitspraak die de tiende sterling van zijn proefschrift had kunnen zijn: ‘Het is een misverstand te menen dat medisch wetenschappelijk handelen en het schrijven van gedichten een soort amalgaam zouden kunnen vormen, waardoor de produkten van die beide activiteiten een meerwaarde zouden krijgen. Het tegendeel is waar. Het amalgaam levert slechte dichters en slechte dokters.’3

Hij kwam met deze uitspraak, zoals tussen de regels al wel te lezen is, omdat de troostende werking van (zijn) poëzie te vaak werd verward met de helende werking van het therapeurische proces. Het leverde hem lezers en lezeressen op die hem om de verkeerde redenen en met niet minder verkeerde verwachtingen lazen of naar hem kwamen luisteren, soms zelfs achtervolgden. Dat fenomeen heeft hij in een aantal scherpe essays trachten te bestrijden door aan te tonen dat psychiatrie en poëzie duidelijk twee verschillende ambachten waren.4 Overeind blijft natuurlijk wel de parallel tussen de onderzoekingen die ten grondslag kunnen liggen aan zowel het maken van een gedicht als het bedenken en uitwerken van een geneeskundige behandeling, en daar gaat het om.

Ook in het vertaalwerk dat we door de jaren heen samen – ’s zomers buiten in zijn achtertuin en’s winters binnen aan de keukentafel – hebben verricht, was zijn houding uitermate onderzoekend, om niet te zeggen dat iedere zoete koek hem vreemd was. Betekenissen van Franse woorden en uitdrukkingen werden tot in hun allerdiepste lagen, de facto tot op de bodem, geëxploreerd. Klankkleuren werden vergeleken met hun Nederlandse equivalenten. Daarbij formuleerden, verifieerden of falsificeerden we hypothesen omtrent Frans lezersgedrag en stuurden ook nooit een vertaald gedicht de wereld in zonder het te hebben getoetst aan het oordeel van native speaker en dichter Jean Grosjean (1912-2006), die het voorwoord bij Koplands eerste Franse bundel schreef.5 Uiteindelijk vormden Grosjean, hij en

ik een driemanschap, met maar één doel, twee belangrijke, steeds terugkerende vragen: hoe maken we hier een overtuigend Frans gedicht van? En: hoe blijft het in dat geval toch een gedicht van Rutger Kopland? Er is eens gezegd: poëzie is datgene wat verloren gaat in een vertaling. Daar hebben wij ons nooit iets van aangetrokken. Kopland zelf stelde een keer in een forumdiscussie met dichter en criticus T. van Deel, dat je door de vertaling van de ene versregel iets kwijtraakte wat je in de vertaling van een andere regel weer terughaalde. Het was in zijn ogen een kwestie van evenwicht en als dat was gewaarborgd (dus eerst goed onderzocht!), dan was het Franse gedicht echt van hem. Tijd voor een voorbeeld.

Het vijfde gedicht van Koplands G-cyclus opent met de vraag: ‘Wie zal de vriend zijn van mijn vriendin?’6 Onmogelijk te vertalen met: ‘Qui sera l’ami de mon amie?’ Dat heeft namelijk de klank van ‘Wie zal de vriend zijn van mijn vriend?’ en wekt bovendien een hinderlijke associatie met ‘Les amis de mes amis sont mes amis’. ‘Qui sera l’ami de ma copine?’ dan? Nee, kinderachtig, en het betekent iets anders: ‘vriendinnetje’. ‘Camarade’ misschien? Nee, evenmin, betekent klasgenote of erger: medelid van een vakbond of een politieke partij. We kozen uiteindelijk voor ‘compagne’, wat ‘metgezellin’ betekent en in het Frans niet al te zwaar leest, noch hardop, noch in stilte. Toch is er nu iets verloren gegaan, het ingetogen Nederlandse woord ‘vriendin’, dat zo mooi onnadrukkelijk aansluit bij ‘vriend’, is weg.

Maar nu dan de winst die dit verlies in hetzelfde gedicht compenseert. Het gedicht eindigt met: ‘[…]/ Wie/ zal de appelboom laten verkommeren, de stoel/ voorgoed laten staan in de regen? Iemand toch/ zal toe moeten zien dat alles voorbij gaat.’ De crux hiervan schuilt in de woorden ‘verkommeren’ en ‘voorgoed laten staan in de regen’. Wanneer je die letterlijk vertaalt krijg je hetzelfde als in het begin met het begrip ‘compagne’, de regels worden er een vleugje anders, een vleugje zwaarder van: ‘Qui laissera dépérir le pommier’ en een vleugje vlakker: ‘Qui laissera la chaise pour de bon sous la pluie?’ Hier kozen we, na veel vijven en zessen en intensief overleg met Jean Grosjean, voor: ‘Qui laissera jaunir le pommier, verdir la chaise restée sous la pluie?’7 Terugvertaald wordt de boom hier geel en de stoel (mos)groen, waardoor het gedicht in het Frans, althans op dit punt, dus beeldender en krachtiger wordt en, nog belangrijker, zijn oude evenwicht terugkrijgt. Weliswaar ligt hier een vrije vertaling, maar omdat de dichter zelf tijdens een levendig vraag- en antwoordspel nauw betrokken is geweest bij het herschrijven van zijn gedicht in een andere taal, en het eens was met de genomen beslissingen, mag dit geen bezwaar zijn. Een kniesoor die erover valt.

In Frankrijk werd Kopland hoe dan ook altijd goed ontvangen en gelezen. Voor grote namen als Patrick Modiano, Jacques Réda en Richard Millet (die hem op één lijn plaatste met Nobelprijswinnaar Tomas Tranströmer) was – en is – hij zelfs een ijkpunt in de moderne Europese poëzie. Maroushka Dobelé, schrijfster onder meer van Une enfance chez Louis-Ferdinand Céline (2011), schreef me naar aanleiding van

Koplands overlijden: ‘Oui, c’était un homme admirable et je me souviens de ce temps joyeux passé avec lui.’

Wie verder een kijkje wil nemen in het poëzielaboratorium waar Kopland zijn research verrichtte, verwijs ik naar een tweetal dagboeken die zowel een zelfonderzoek als een grondige verdieping van de te beschrijven materie behelzen.8 In beide documenten wordt het hele creatieve proces nauwkeurig in beeld gebracht, met constateringen als deze: ‘Gevoelens worden opgeroepen door de wijze van beschrijving van ‘de wereld’, of meer misschien nog door de beschrijving van de wijze van denken over en percipiëren van “de wereld”.’9

Belangrijk ten slotte is te weten dat onderzoek en wetenschap voor Kopland ook een spelelement bevatten. Zo hield hij dikwijls met gespeelde dodelijke ernst hele verhandelingen over de door de Franse schrijver Alfred Jarry (1873-1907) gelanceerde absurdistische discipline ‘patafysica’ genaamd. Ik noemde dat een keer een pseudowetenschap, waarop hij met grote onschuldige ogen zijn hoofd schudde. Nee, nee, het was een heuse wetenschap met onderzoeksvragen, analyses en wat dies meer zij. Zijn latere poëzie ging ook wel eens die kant uit: ‘[…]/ vrienden, we weten dat de materie/ op ons bord en in ons glas kan vervluchtigen/ in ons lichaam tot pure poëzie/ […] men begon mij te begrijpen en het werd zodoende/ een vrolijke literaire maaltijd’.10

Koplands laatste jaren waren als gevolg van een auto-ongeluk en een tanende gezondheid heel zwaar. Toch bleef hij de man over wie zijn Zwitserse collega-onderzoekster Anna Wirz na zijn overlijden treffend schreef: ‘He didn’t allow any sloppy thinking.’ En tot het einde toe heb ik hem niet anders gekend dan als de onderzoekende lyricus die ooit schreef: ‘Geef mij maar een vraag en geen antwoord.’11

Leo Frijda
‘Ich bin wohl schwach, aber nicht schlecht, nie schlecht’
Hans Fallada past zich aan

leo frijda (1940) schrijft columns over literatuur op de website van Crescas, het instituut voor Joods onderwijs aan volwassenen, gedeeltelijk gebundeld in Het jodendom laat je niet los, Amphora Books, 2011. Deze bijdrage is een gewijzigde en verbeterde versie van twee columns uit begin 2012.

De boeken van Hans Fallada, schrijversnaam van Rudolf Ditzen, worden herdrukt, ook in Nederland. Uitgeverij Cossee heeft zijn twee belangrijkste boeken, Wat nu, kleine man? en Alleen in Berlijn met succes opnieuw uitgegeven en in het kielzog van dit succes ook De drinker.

De nieuwe uitgave van Wat nu, kleine man? is gebaseerd op de vertaling van Nico Rost uit 1932 en herzien door Anne Folkertsma. Folkertsma schrijft dat Rost onder andere over de Nacktkultur, het ideologisch gemotiveerde naturisme, en ook over antisemitisme hele passages had geschrapt. Waarom heeft Folkertsma niet kunnen achterhalen. Ze heeft ze in de Cossee-uitgave uiteraard aangevuld.

Frappant is het wel omdat de uitgave van 1932 een geautoriseerde vertaling betreft maar de weggelaten passages in de herdrukken van de Duitse uitgave zijn gehandhaafd. Ook de vertaling die bij Simon & Schuster in New York verscheen, bevat de volledige tekst.

Niet waarschijnlijk lijkt dat Fallada zelf een passage over de Nacktkultur heeft willen schrappen. De voorzitter van het Reichsverband für Freikörperkultur had zich in 1932 tot Fallada gewend en hem gevraagd in vertalingen de verkoop van naaktfoto’s niet te vermelden omdat dit het aanzien van de Duitsers in het buitenland zou kunnen schaden. Fallada antwoordt dat hij niet inziet waarom dit het geval kan zijn.

Meer vragen roept op dat in de vertaling van 1932 een gedeelte van een gesprek is weggelaten tussen Pinneberg, een van de hoofdpersonen uit het boek, en een mevrouw Nothnagel die als handelsreiziger in dameswaren langs de deuren gaat. In de vertaling van Folkertsma:

‘[…] Want weet u,’ zegt ze voorzichtig, ‘ik ben namelijk Joods, hebt u dat gemerkt?’
‘Nee… niet direct,’ antwoordt Pinneberg bedeesd.
‘Ziet u,’ zegt ze, ‘ze merken het toch. Ik zeg altijd tegen Max dat de mensen het merken.

En dan vind ik toch dat antisemieten een bordje op hun deur moeten maken, zodat ik ze niet lastigval. Nu komt het altijd als een donderslag bij heldere hemel. “Rot op met je smerige rommel, vuile Joodse teef,” zei gisteren iemand tegen me.’
‘Wat een schoft,’ zegt Pinneberg woedend.
‘Ik heb wel overwogen afstand te doen van het Joodse geloof, weet u, ik ben niet erg gelovig, ik eet ook varkensvlees en zo. Maar kan ik dat wel doen nu iedereen op de Joden zit te hakken?’
‘U hebt volkomen gelijk,’ valt Pinneberg haar bij. ‘Dat kunt u beter niet doen.’

In de door mij geraadpleegde bronnen heb ik ook niet gevonden waarom Rost deze passage heeft weggelaten. Mogelijk kan archiefonderzoek hierop nog nader licht werpen. Rost heeft veel Duitse schrijvers vertaald. Vooral ook boeken van Joodse schrijvers en mede daarom is het schrappen niet begrijpelijk, integendeel. Hij was een fervent tegenstander van het fascisme, getrouwd met een Joodse vrouw en van juni 1944 tot april 1945 in het concentratiekamp Dachau gedetineerd. In 1947 publiceerde hij Goethe in Dachau, literatuur en werkelijkheid. In dat dagboek noteert Rost dat hij altijd een voorliefde voor Duitse literatuur heeft gehad en zich sinds 1933 bijna vereenzelvigde met de uitgeweken Duitse schrijvers. Hun zaak had hij tot de zijne gemaakt. Dat kan dus niet op Fallada slaan die in Duitsland is gebleven en niet is uitgeweken. Het laatste bleef niet zondet gevolgen en daarover gaat dit artikel.

Kniebuiging

Na de machtsovername door de nationaalsocialisten heeft Fallada in de herdrukken van Kleiner Mann – was nun? namelijk wel degelijk aanpassingen doorgevoerd maar dat betreft niet de in de Nederlandse vertaling van Rost geschrapte passages. In een brief aan zijn uitgever, Ernst Rowohlt, van 3 december 1933 vat hij dit samen. De nazi Lauterbach is nu een voetbalkeeper met de neiging om rotzooi te trappen. Ook het onheus optreden van de sa is geschrapt. Fallada schrijft zijn uitgever dat hij de klacht van mevrouw Nothnagel over antisemieten heeft laten staan. Dat Fallada aanleiding zag dit met zoveel woorden te vermelden, maakt het schrappen door Rost des te opvallender.

Bij de roman Wer einmal aus dem Blechnapf frisst uit 1934 heeft Fallada uit zichzelf een voorwoord geschreven waarin hij opmerkt dat de zogenaamde humane tenuitvoerlegging van straf met de in het boek beschreven belachelijke en groteske gevolgen niet meer bestaat. Ook op dit punt, merkt hij op, is het anders geworden in Duitsland. De kniebuiging van Fallada is niet misverstaan, ook niet door zijn uitgever die het voorwoord te tegemoetkomend vond. Thomas Mann uit zich nog scherper en spreekt in zijn dagboek van een ‘lafhartige trap na’. Hij voegt er aan toe: ‘Um in Deutschland möglich zu sein, muss ein Buch seine menschenfreundliche Gesinnung in einer Einleitung verleugnen und in den Boden treten.’

De kniebuiging bleek ook nog eens zinloos. In de nazipers werd Fallada op grove wijze aangevallen, vooral door de invloedrijke Langenbucher die in de Berliner Börsenzeitung Wer einmal aus dem Blechnapf frisst en daarna ook Wir hatten mal ein Kind en Altes Herz geht auf die Reise hardhandig de grond inboorde. Langenbucher richtte zich eerst tegen de boekhandelaren die Fallada bleven verkopen. ‘Hoe lang nog?’ Daarna viel hij Fallada rechtstreeks aan. Geen schrijver ‘die we vandaag nog kunnen gebruiken’.

Om een voorpublicatie van Altes Herz geht auf die Reise mogelijk te maken heeft Fallada enkele wijzigingen in het manuscript aangebracht. Het moest ‘positiever’ en Fallada boog. ‘Zum ersten Mal hatte Ditzen einen humanistischen, eindeutig nicht-faschistischen Roman verfasst und anschliessend vor den Forderungen des Zensors kapituliert – ein Verhaltensmuster, das sich im Laufe der nächsten neun Jahre mehrfach wiederhohlen sollte’, schrijft zijn biograaf Jenny Williams.

Rowohlt wilde Altes Herz geht auf die Reise laten vertalen en heeft het manuscript daarom aan de Reichsschrifttumskammer voorgelegd met het gevolg dat Fallada tot ‘unerwünschten Autor’ werd verklaard. Op 4 december 1935 is dit besluit echter weer ingetrokken. Ongewenste auteur betekende dat de boeken van Fallada voortaan niet meer in het buitenland mochten verschijnen. Voor publicatie in Duitsland had het geen rechtstreekse gevolgen. Op de achterkant van De drinker staat dat de meeste romans van Fallada door de nazi’s verboden werden, een ongenuanceerde formulering die een verkeerde indruk wekt.

Nico Rost

Rost is het werk van Fallada blijven vertalen, ook na Wat nu, kleine man? Hij vertaalde Wie eens uit het schaftje eet… (1934), Wij hadden eens een kind (1934) en Een oud hart gaat spelevaren (1936).

In zijn biografie van Rost neemt Olink voetstoots en zonder enig voorbehoud aan dat Fallada sinds 1933 ‘een metamorfose [had] ondergaan: als anti-fascistisch schrijver had hij zich tot het nationaal-socialisme bekeerd’. Ook Olink vliegt hier ongenuanceerd uit de bocht. Maar dan wel de andere kant op. Fallada had zich zeker niet tot het nationaalsocialisme bekeerd en geen van de door Rost vertaalde boeken waren nationaalsocialistisch gekleurd. Integendeel. Nu hij in Duitsland was gebleven, was Fallada wel genoodzaakt zich aan te passen, wilde hij kunnen publiceren. De vraag is wat Rost, die ook persoonlijke contacten met Fallada onderhield, concreet daarvan wist.

Het door Fallada geschreven voorwoord bij Wer einmal aus dem Blechnapf frisst was uitdrukkelijk bedoeld voor binnenlands gebruik. Het had Fallada geërgerd dat het voorwoord toch was overgenomen in de Zweedse uitgave. In Wie eens uit het schaftje eet… ontbreekt het voorwoord. Dit voorwoord had buiten Duitsland de nodige aandacht getrokken. Verschillende kranten, in Praag, Moskou en Zürich, schreven er over. Voor de hand ligt dat Rost daar iets van heeft meegekregen.

Er zijn geen aanwijzingen dat Rost wist dat Fallada Altes Herz geht auf die Reise in verband met de voorpublicatie had aangepast. Wel lijkt waarschijnlijk dat hij wist dat dit boek aan de Reichsschrifttumskammer was voorgelegd. Een vertaling was

immers eerst mogelijk nadat het besluit Fallada tot ongewenst auteur te verklaren was teruggedraaid. Ten nadele van Fallada behoeft een en ander echter niet zonder meer te worden uitgelegd.

Jef Last heeft Fallada in ieder geval wel als nationaalsocialistische auteur gezien. Maar dan zijn we al in 1938. In zijn antwoord op de beruchte brochure van Rost, Het geval Jef Last, verwijt hij Rost het werk van Fallada te hebben vertaald ‘ook nadat deze fascist was geworden’.

Fallada en Rost vinden we nog een keer samen in het boek van Adriaan Venema over Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie. Venema vraagt zich af wat Rost er in hemelsnaam toe heeft bewogen zich in te laten met George Kettmann en zijn uitgeverij van onvervalst nationaalsocialistische snit. Rost had in Duitsland gehoord dat nieuw werk van Fallada bij Kettmann zou verschijnen en schreef hem: ‘Het zou me dus ten zeerste spijten als u de vertaling van dit nieuwe werk aan een ander opdroeg. Is u ook niet van meening dat het een beetje vanzelfsprekend is, dat de vertaler van alle andere boeken van een auteur ook de nieuwe vertaalt?’

De nationaalsocialistische uitgeverij van Kettmann, De Amsterdamsche Keurkamer, gaf in 1940 van Fallada Kleine man, groote man – het kan verkeren uit en in 1942 De man die niet geliefd is. Geen van deze (middelmatige) boeken is vertaald door Rost.

Kaiserhof

Wolf unter Wölfen uit 1937 was net als de andere boeken van Fallada bepaald geen nationaalsocialistische literatuur. Niettemin trok de roman de aandacht van Goebbels die in zijn dagboek noteerde: ‘Ein tolles, spannendes Buch.’ Het had gevolgen.

Begin november 1937 gaat Fallada naar hotel Kaiserhof in Berlijn. Dat hotel lag tegenover de rijkskanselarij en de nazi’s kwamen er vaak en graag. Hij ontmoette daar Emil Jannings die al eerder in nazifilms had gespeeld. Fallada kon weten wat hem te wachten stond. Toch accepteerde hij het verzoek van Jannings om een filmmanuscript voor hem te schrijven. Fallada maakte er een roman van, Der eiserne Gustav, maar liet die eindigen in 1928. Dat was niet naar de zin van de filmmaatschappij en evenmin van Goebbels die moet hebben gezegd: ‘wenn Fallada immer noch nicht wisse, wie er zur ns-Partei stehe, so wisse die nsdap, was sie von Fallada zu halten habe.’

Weer boog Fallada. De roman kreeg een vervolg, een Nazi-Schwanz, waarin de hoofdpersonen zich alsnog bij het nationaalsocialisme aansloten. Fallada scheef bovendien een voorwoord waarin hij vaststelde dat Duitsland oorspronkelijk geen idealen had maar nu in Duitsland die grosse Idee eindelijk had gezegevierd. De film is er nooit gekomen en het voorwoord is niet gepubliceerd. Fallada heeft het slot van de roman weer enigszins ingekort en zo heeft Rowohlt Der eiserne Gustav uiteindelijk uitgegeven.

Kutisker

In 1941 verdiept Fallada zich in het zogenaamde Barmat-Kutisker-proces. Barmat en Kutisker waren Joden die zich in de jaren twintig aan fraude schuldig hadden gemaakt en daarvoor veroordeeld waren. Fallada zag in deze geschiedenis de stof voor een moderne Jud Süss. Daartoe had hij de processtukken bestudeerd, wat het Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda was opgevallen. Op 23 juni 1943 ontvangt Fallada van dit ministerie een brief met de vraag hoever hij met deze roman is gevorderd. Vaststaat dat Fallada daarna aan het boek over Kutisker, in de roman Benjamin Leib Lubliner, heeft gewerkt maar ook dat hij heeft geprobeerd een eventuele publicatie te rekken totdat de oorlog zou zijn afgelopen. ‘Ich schanze sehr fleissig an einem Roman, der nie zu Ende geschrieben werden wird.’ Ook moet Fallada hebben gezegd dat het een ‘nicht antisemitischen antisemitischen Roman’ zou worden. We kunnen het niet meer nagaan. Van de roman over Kutisker is geen bladzij overgeleverd. Vermoedelijk heeft Fallada het manuscript zelf vernietigd.

Tussenbalans

Fallada kon zich goed verplaatsen in de kleine man die probeert zijn fatsoenlijkheid en menselijkheid te bewaren, ook in moeilijke tijden. Politiek stond echter ver van hem af en Fallada was geen schrijver die de maatschappij van zijn tijd scherp analyseerde. Hij verfoeide de nazi’s maar dat was vooral instinctief. Wie de biografie van Williams leest, krijgt een goed inzicht in levensloop en karakter van Fallada. Het kwam regelmatig tot overmatig gebruik van alcohol en drugs en hij leed ook regelmatig, vooral als het leven hem te zwaar viel, aan zo ernstige depressies dat hij moest worden opgenomen.

Anders dan de meeste andere belangrijke Duitse schrijvers, heeft Fallada Duitsland niet verlaten, al heeft hij het overwogen. Toen de nazi’s aan de macht waren gekomen, trok hij zich wel terug, maar op het platteland. Het lag in het karakter van Fallada om in zijn schulp te kruipen als de omstandigheden hem te moeilijk werden, schrijft Williams. Bovendien dacht hij dat het zo lang niet zou duren.

Het is verbazingwekkend in welk onwaarschijnlijk hoog tempo hij zijn lijvige romans heeft geschreven. Schrijven was voor Fallada een noodzaak om te kunnen overleven. Bovendien had hij de opbrengsten nodig om zijn gezin te kunnen onderhouden. Niet schrijven was geen optie. Daarmee is al veel verklaard van zijn wankelmoedige houding. Steeds opnieuw heeft hij geprobeerd buiten schot te blijven, vooral door in de nazitijd werk af te leveren dat geen kwaad kon en daardoor beneden de maat was. Maar soms stak de goede verteller in hem toch de kop op en kwam hij onvermijdelijk in botsing met de scherpslijpers onder de nationaalsocialistische recensenten. Dan paste hij zich zo nodig aan. Hij wist dat en

heeft zich daarvan rekenschap gegeven in een moedig en tegelijk ook tweeslachtig boek.

Gevangenisdagboek

Op 28 augustus 1944 loste Fallada, die veel gedronken had, een pistoolschot in de richting van Suse Issel, de vrouw van wie hij ruim een maand eerder was gescheiden. Hoewel het schot niet op haar was gericht, werd hem toch poging tot doodslag ten laste gelegd. Om die reden wordt hij ter observatie opgenomen in het gevangeniscomplex Neustrelitz-Strelitz. Hij zal er ruim drie maanden moeten blijven. In die tijd schrijft hij de roman Der Trinker en enkele korte verhalen.

Fallada schreef in Neustrelitz niet alleen bellettrie. In het manuscript van Der Trinker houdt Fallada een dagboek bij. Op een opmerkelijke manier. De tekst van het dagboek voegt hij in tussen de regels van de roman en bovendien in omgekeerde volgorde, van achteren naar voren. Dit dagboek valt daardoor bijna niet te ontcijferen. Tijdens een dag verlof, 8 oktober 1944, weet Fallada zijn manuscript uit de gevangenis te smokkelen. Pas in 2009 is het uitgegeven onder de titel In meinem fremden Land, Gefängnistagebuch 1944.

Als het dagboek was ontdekt, had het er voor Fallada, eufemistisch gezegd, niet best uitgezien. Het is een verslag van zijn ervaringen in nazi-Duitsland, ‘Zeugnis,’ aldus de bewerkers Williams en Lange, ‘einer höchst widersprüchlichen, vom NS-terror gebeutelten und in den Aporien des eigenen Handelns befangenen Persönlichkeit.’

Voorop staat dat Fallada in dit opmerkelijke boek van zijn verachting van de nazi’s geen geheim maakt. Aan de oprechtheid daarvan hoeft niet te worden getwijfeld. Wie het gevangenisdagboek leest, kan het echter evenmin ontgaan dat Fallada er niet helemaal uitkomt bij het verdedigen van zijn telkens weer tweeslachtige houding. En het klopt ook niet altijd. Anders dan Fallada suggereert, is hij in 1933 wel degelijk lid geworden van het Reichsverband Deutscher Schriftsteller.

Fallada ziet zichzelf als iemand die ‘mann heute einen Philosemiten nennt’. En, schrijft hij, ‘die antisemitische Propaganda war mir stets widerlich gewesen’. Uit het dagboek blijkt echter dat die propaganda hem wel degelijk heeft beïnvloed. Zo wantrouwt hij de Joden met hun typisch Joodse fysionomie en hun andere instelling tegenover geld, die hem ‘ausgesprochen antipathisch war’. Fallada ziet niet in dat hij zo een ‘rassistische Denktrant angenommen hat’ (Caspar).

Het gevangenisdagboek is boeiende lectuur, vooral omdat daaruit de worsteling spreekt van iemand die het goed meent maar bepaald geen held is, zich daarvoor ook schaamt en zich tegelijk wil verdedigen. ‘Das Gefängnistagebuch aus dem Jahr 1944 ist ein Dokument zunehmender Resignation und Verzweiflung, geschrieben in der Hoffnung, Zeugnis abzulegen’ (Williams en Lange).

Nogmaals aanpassen

Mei 1945 al begint Fallada aan een gewijzigde opzet van zijn herinneringen met als titel: Der unerwünschte Autor – Meine Erinnemngen während zwölf Jahre Naziterror. De passages over Joden worden afgezwakt. In 1944 meende Fallada nog dat de Joden een andere instelling tegenover geld hadden. In 1945 is dat afgezwakt tot een ‘eerste indruk’.

Nog één keer zal Fallada een belangrijk boek schrijven, Jeder stirbt für sich allein, in Nederlandse vertaling Alleen in Berlijn, de eerste antifascistische roman na de nazitijd. Het is het fascinerende en waargebeurde verhaal van het verzet tegen het naziregime door twee eenvoudige burgers, Otto Quangel en zijn vrouw Anna, die in Berlijn her en der kaarten achterlaten waarin ze oproepen Hitler en zijn aanhangers te bestrijden. Het pleit voor Fallada dat hij aanvankelijk aarzelingen had. Hij vroeg

zich af of hij wel de juiste persoon was om dit boek te schrijven, omdat hij nooit tot het verzet had behoord en geen verkeerde indruk wilde wekken.

Na enkele eerdere drukken van Alleen in Berlijn is afgelopen najaar een aangepaste herdruk op de markt gebracht. Als het om Fallada gaat, blijft het aanpassen, ook al zijn we nu 65 jaar verder. In het archief van de oorspronkelijke uitgever, Aufbau, is namelijk de originele versie van het boek van Fallada opgedoken met het door Aufbau, een Oost-Duitse uitgever, om politieke redenen weggelaten 17de hoofdstuk. Ook werd in het 21ste hoofdstuk een door Fallada tussen haakjes geplaatste en helaas niet onware opmerking geschrapt: ‘wie die meisten Deutschen waren die Quangels im Innern keine Judenfreunde, also mit diesen Massnahmen einverstanden’. De aanpassingen zijn deze keer niet van Fallada zelf maar van de eindredacteur. Fallada overleed 5 februari 1947 voordat zijn laatste boek was verschenen.

Inzicht in eigen zwakheid

‘Fallada’s loopbaan in nazi-Duitsland,’ concludeert Wilkes, ‘kan niet eenvoudig en adequaat onder één bepaalde noemer worden ondergebracht: hij was geen enthousiaste collaborateur, maar ook geen verzetsstrijder.’ Wilkes haalt een brief uit 1946 aan waarin Fallada aan Rost schrijft dat hij er uit angst voor het concentratiekamp in had toegestemd Der eiserne Gustav aan te passen, ook al ‘word ik tot op de huidige dag gekweld door schuldgevoel over iedere regel die ik toen heb geschreven’.

Fallada boog om te overleven onder een autoritair regime. Hij paste zich aan. Toch heeft hij de kleine mens die zijn fatsoenlijkheid en menselijkheid bewaart, in zijn twee belangrijkste boeken vastgelegd. Met die tegenstrijdigheid moet de lezer van nu het doen. Williams concludeert in haar biograrie dat Fallada’s ‘versöhnender Charakterzug war die Einsicht in seine eigene Schwachheit’ en citeert Fallada die in de laatste brief aan zijn moeder schreef: ‘Ich bin wohl schwach, aber nicht schlecht, nie schlecht.’

Bronnen

Günter Caspar, Fallada-Studien (Berlijn 1988).

Tom Crepon, Leben und Tode des Hans Fallada (Leipzig 1987).

Hans Fallada en Anna Ditzen, Briefe einer Ehe (Hamburg 2007).

Hans Fallada, Ewig auf der Rutschbahn. Briefwechsel mit dem Rowohlt Verlag (Hamburg 2008).

Hans Fallada, In meinem Fremden Land. Gefängnistagebuch 1944, redactie en nawoord Jenny Williams en Sabine Lange (Berlijn 20O9).

Hans Fallada, Sein Leben in Bildern und Briefen (Berlijn 2012).

Manfred Kuhnke, Falladas letzter Roman. Die wahre Geschichte (Friedland 2001).

Werner Liersch, Hans Fallada. Sein grosses kleines Leben (Berlijn 1981).

Werner Liersch, Zwischen Ausharren und Flucht, in Zeit vergessen, Zeit erinnem (Göttingen 2008).

Hans Olink, Nico Rost. De man die van Duitsland hield (Amsterdam 1997).

Adriaan Venema, Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie, deel 3 A. De kleine collaboratie (Amsterdam 1990).

Geoff Wilkes, nawoord bij Alleen in Berlijn (Amsterdam 2010).

Jenny Williams, Mehr Leben als eins (Berlijn 2011).

Marsha Keja
‘Mooi papier, grappige tekeningetjes, naakte borsten en piemeltjes’
De enige jaargang van het tijdschrift Bijster

marsha keja (1966), redacteur van De Parelduiker, is conservator bij de afdeling Collecties van het Letterkundig Museum in Den Haag. Zij bezorgde, met Arno Kuipers, de briefwisseling tussen F. Bordewijk en Willem Frederik Hermans en, met Jabik Veenbaas, een keuze uit de brieven van Chr. J. van Geel (dit najaar).

‘Als uitgeverij moet je een eigen blad hebben. Je moet mensen de gelegenheid geven te debuteren. Juist in de periode waarin ze nog niet aan de publicatie van een boek toe zijn,’ zei Geert Lubberhuizen bij de introductie van het tijdschrift Bijster in 1969.1 De Bezige Bij heeft in de loop van zijn bestaan vele tijdschriften uitgegeven. Onlangs is aan het tweede leven van Hollands Diep een einde gekomen, maar er wordt alweer nagedacht over een nieuw blad.

Was Hollands Diep als literaire glossy een duidelijke exponent van deze tijd; Bijster was dat onmiskenbaar van de late jaren zestig. Het tijdschrift waarin bekend geworden en onbekend gebleven debutanten en andere Bezige Bij-auteurs publiceerden, heeft slechts zes nummers bestaan. Inmiddels is het tijdschrift zeldzaam geworden; op internet worden steeds dezelfde paar nummers voor prijzen tussen de 25 en 35 euro per stuk aangeboden.

Bijster was Geerts kind

Het eerste nummer verscheen op de 53ste verjaardag van Geert Lubberhuizen: ‘Dat is geen toeval, het is symbolisch.’2 Het tijdschrift werd gezien als een persoonlijk uitstapje van de directeur, die samen met Remco Campert de tweekoppige redactie vormde. Bijna dertig jaar later vertelde Campert aan de biograaf van Lubberhuizen: ‘Het idee om Bijster te gaan uitgeven kwam van mij en in het colofon sta ik als tweede redacteur genoemd, maar de uitvoering is vrijwel geheel in handen van Geert geweest, zowel redactioneel als wat er verder bij kwam kijken. Dat vónd-ie leuk! Door hard aan Bijster te werken kon hij zijn zorgen even vergeten, het bood hem een soort ontsnapping. In feite maakte hij het hele blad op zijn eigen houtje. Bijster was zijn kind kun je wel zeggen. Ik heb wel eens gedacht dat het maken van Bijster hem deed terugdenken aan het begin van De Bezige Bij in oorlogstijd. Het stelde hem in de gelegenheid om weer volop met drukkers en zetters te praten en er achterheen te zitten.’3 Zelf had Lubberhuizen erover gezegd: ‘Ik vind het gewoon

leuk om in de redactie te zitten. Ik kan het goed met Remco vinden, onze smaak is gelijkgezind, en verder is het goed als de uitgever zeer nauw bij het blad betrokken is. Je kan het niet zo even uit het oog verliezen.’4 Journalisten viel het op dat Geert Lubberhuizen opeens Geertjan heette. De vermakelijke verklaring luidde: ‘Zo heet ik, maar Geertjan werd meestal afgekort tot Geert. Toen Hermans bij ons in het fonds kwam, bij Geert van Oorschot vandaan, had hij er groot bezwaar tegen om mij Geert te noemen, dus hij is met Geertjan begonnen.’5

Camperts rubriek

Naast het redactionele werk droeg Lubberhuizen aan het blad een feuilleton bij, ‘Studie van de directeur’: ‘Hier nemen we kennis van een karaktertrekje van de latere directeur: hij kon bijzonder ongeëmotioneerd afscheid nemen van mensen die hem niet geheel bevielen. Toen later tijdens een crisisperiode hartverscheurende ontslagen moesten worden gegeven, deed hij dat met een koele onaandoenlijkheid zelf. “Harde Eduard” werd hij door het personeel genoemd, terwijl hij zichzelf het prototype van de democratische leider achtte. Men had eens moeten weten hoe klein het hartje van onze ondernemer was. Doch daarover later.’6 Deze autobiografische studie met een knipoog laat overeenkomsten zien met de houding die Lubberhuizen aannam, zoals bijvoorbeeld blijkt uit notulen van een bestuursvergadering van de coöperatieve vereniging De Bezige Bij over het verlies dat Bijster leed: ‘het bestuur smeekt de direkteur niet verder te willen gaan dan zes nummers. Schouten raamt het totale verlies van Bijster zeker op f 30.000, -, maar het lijkt of de direkteur zijn stem niet hoort.’7 De als vrouwenliefhebber bekend staande directeur liet ook dat element van zijn persoon meermaals terugkeren in zijn studie: ‘Zijn monoloog wordt onderbroken door de binnenkomst van zijn secretaresse met de ochtendpost. Lekker dier. Heb ik nog afspraken vandaag, juffrouw Meijering. Een lunchafspraak op de club met meneer Taets, meneer Wellenstein. Aangenaam begin van de dag: Meijering van voren, daarna als ze de deur uitgaat van achteren. Jezus wat zit die meid mooi in de billen.’8 De studie van de directeur heeft het niet verder gebracht dan vier afleveringen. In nummer 5 stond op die plek het stuk ‘modern zakendoen’ van J.W. Holsbergen, reclametekstschrijver en auteur van licht erotisch getinte romans. Autobiografisch proza van de hand van Lubberhuizen is verder nooit verschenen.

Remco Campert verzorgde de rubriek ‘Meningen en mooie woorden’ waarmee het blad opende. De treffende beschrijvingen van Campert zijn herkenbaar voor wie hem tegenwoordig leest; de literaire actualiteit afgewisseld met persoonlijker onderwerpen, waarbij een serieuze bewering zomaar omslaat in een hilarische overdrijving. Mooi is het in memoriam voor de op 16 juni 1969 verongelukte Jan Hanlo, met de laatste alinea: ‘Als je iets over Jan Hanlo schreef of zei, kreeg je prompt een brief van hem waarin stond dat je wel gelijk had, maar dat het misschien ook wel anders was. Op dit stukje zal geen brief meer komen. Maar ik weet

zeker dat het anders was. Dag lieve Jan.’9 In nummer 4 beschreef Campert een klassiek geworden gebeurtenis: de uitreiking van de P.C. Hooftprijs aan Gerard van het Reve op 26 augustus 1969. Hem viel de onwaarachtigheid op, van de locatie – zowel letterlijk als figuurlijk een gesloten bolwerk -, maar ook van de prijswinnaar: ‘En hoewel ik de Markies de hoge onderscheiding nog altijd van ganser harte gunde, rees in mij de twijfel aan zijn “eerlijkheid” en “oprechtheid” hoger en hoger en bereikte een toppunt bij de omhelzing van de geheel in lila verpakte en door koningin Juliana gekapte minister, een omhelzing die door vele aanwezigen “énig” werd gevonden, maar een omhelzing waarvan de gekunsteldheid voor mij werd bewezen door het triomfantelijke lachje dat de bekroonde uitzond naar de fotografen, toen hij eenmaal weer gezeten was […].’ Over Reves toespraak is veel geschreven; of Reve nu wel of niet genoeg gewaardeerd werd en of hij nu wel of niet tot het romantisch-decadentisme behoorde.10 Remco Campert vatte de toespraak samen: ‘In huisvrouwen-taal omgezet kwam de speech eigenlijk op het volgende neer: ik sloof me maar uit, niemand die me begrijpt, ik sta overal altijd maar alleen voor, ja, nou krijg ik een cadeautje, leuk hoor, dat wel, maar toen die keer toen ik de vloer zo glimmend had gewreven en jullie er meteen weer met jullie vuile voeten over liepen en niemand helpt me ooit eens met de afwas, maar goed, ik ga wel door, als God me de kracht geeft, want gestofzuigd moet er nu eenmaal worden.’ Om te concluderen: ‘Het had groots en moedig en wanhopig moeten klinken maar de woorden waren vals, goedkoop, armoedig. We waren in de Hema.’

Fotobijdrage van Hermans

Ook Willem Frederik Hermans leverde bijdragen aan de eerste twee nummers van het blad. Al was hij gepikeerd over het gebruik van zijn voorletters in nummer 1: ‘Het heeft me onaangenaam getroffen dat in dit blad minstens drie maal de naam W.F. Hermans voorkomt, terwijl ik schrijf onder de naam Willem Frederik Hermans. Ik doe dit reeds sinds 1944 (Kussen door een rag van Woorden, clandestien in 30 exx.) en ben de eerste Nederlandse schrijver geweest die met zoveel en zulke lange

voornamen voor de dag is gekomen, al is dit sindsdien, zoals zo veel dat ik bedacht heb, door menigeen geïmiteerd, b.v. door Gerard Kornelis van het Reve, Cornelis Bastiaan Vaandrager, en anderen.’11 Ook aan het vijfde nummer blijkt Hermans bijgedragen te hebben. De fotocollage van een ‘fotoamateur’ bevindt zich in het archief van De Bezige Bij en draagt op de achterkant het stempel Dr. W.F. Hermans.12. In zijn brief repte Hermans ook van de uitnodiging tot het maken van een groepsfoto van alle door De Bezige Bij gepubliceerde auteurs in de bibliotheek van het Rijksmuseum: ‘Aardig idee, voor een voetbalclub misschien.’ Een verslag van het maken van deze beroemd geworden foto, waarop Hermans inderdaad ontbreekt, deed Elsa Botenbauwer in Bijster 3: ‘het “gezelschap” bestond dan ook uit meer dan honderd nerveus giechelende uitverkorenen van beiderlei kunne, die met alle mogelijke middelen elkaar probeerden te verdringen om toch vooral herkenbaar en op z’n voordeligst (en dat is wel nodig ook) in de zoeker te komen van modefotograaf Paul Huf, wiens vogeltje al door menige prominente “mannequin” aanschouwd is mogen worden.’ Elsa Botenbauwer was het pseudoniem waaronder Rogier Proper en Theun de Winter eerder al in Propria Cures en nu in Bijster schreven. Een Haagse Post-journalist die viste naar de naam achter het pseudoniem werd door Lubberhuizen niet veel wijzer gemaakt: ‘Scheepmaker wordt wel genoemd, maar ik weet gelukkig dat het niet zo is. Ik ken de dame en ik ben bijzonder blij dat wij haar tegen een groot bedrag van Propria Cures hebben kunnen overnemen, hoewel ik soms last met haar heb.’ Uit het archief blijkt dat de foto die ‘haar’ columns siert, een uitsnede is van een uit een tijdschrift geknipte foto van ‘een geweigerde Griekse emigrante’.

H.H. ter Balkts debuut

Al voor het eerste nummer verschijnt is in het Algemeen Handelsblad te lezen dat de dichter Habakuk II de Balker in Bijster zal debuteren: ‘In ons wisselvallige literaire klimaat komt het toch nog wel eens voor: de ontdekking van een gloednieuwe, kersvers over balpen en talent beschikkende jonge dichter.’13 Onder het opvallende pseudoniem publiceerde H.H. ter Balkt drie gedichten, die alle drie wel gebundeld werden, maar waarvan een niet in zijn verzamelbundel In de waterwingebieden. Gedichten 1953-1999 zou worden opgenomen. Van een aantal in Bijster publicerende dichters verschenen in 1969 ook debuutbundels bij De Bezige Bij, zoals Jules Deelder en Lizzy Sara May. Van andere dichters is weinig meer gehoord; A. van Griensveen, Herman Groeneveld, J. van Tongeren en de tragische schrijver Loesberg, die wel nog twee prozawerken schreef. Enkele gedichten van Lizzy Sara May en Remco Campert zijn met wijzigingen gebundeld; in Bijster hebben dus vroege versies gestaan.

Bijster is wel te zien als de staalkaart van De Bezige Bij, een momentopname van één uitgeverij. Net als in de recente kritiek op Hollands Diep werd Bijster beschouwd als een reclamefolder voor De Bezige Bij, een huisorgaan, een personeelsblad. Lub-

berhuizen weerlegde die kritiek: ‘Maar moet je dan een blad met andere schrijvers maken, als je zelf de beste in huis hebt?’14 Veel stukken waren een voorpublicatie van Bezige Bij-titels. Maar er verschenen ook journalistieke stukken van mensen uit Haagse Post– of Propria Cureskring, zoals Betty van Garrel, Vaandrager, Wim Noordhoek en Jan Donkers en stukken van auteurs die bij Thomas Rap publiceerden of zouden gaan publiceren. Verfrissend zijn de bijdragen van medewerkers op een ander vlak dan dat waarmee ze bekend waren of zouden worden. Schilder en etser Paul de Lussanet publiceerde foto’s en tekenaar Willem van Malsen hield een dagboek bij over zijn tijd in Parijs. Fotograaf Ed van der Elsken schrééf ook in Bijster. Zijn artikel in nummer een was nog dat van een verongelijkte fotograaf die zich in het artikel ‘Harry Mulisch Dummkopf’ quasi druk maakte om een denigrerende passage over fotografen van Mulisch in zijn Wenken voor de jongste dag: ‘Onrust, onzekerheid, verdriet onder de fotografen. En niet alleen in Nederland, want Mulisch is een veelgelezen man.’ In nummer twee schreef hij een echt jaren zestig-gesprek tussen Josef, Maria en Jezus vanuit de hemel: ‘Maria: “Als ze in onze tijd zo over sex gepraat hadden als vandaag de dag, zo van alles is mooi, goed en lief, dan hadden we dat onbevlekt ontvangen er ook niet bij hoeven te halen.” Josef: “Ja kind, maar de Ouwe wou het zo. Een publicity stuntje, weet je wel?” […] Jezus: “Ik hoor en lees ook veel van wat er nu op aarde aan de hand is. Dat vozen moet erg goed zijn hè? Orgasme en zo, weet je wel? Ik heb ook wat gemist toen met mijn stomme kop. De hele dag met mijn neus in de boeken. En maar preken.”’ Tussen de typoscripten in het archief springen die van Van der Elsken op zijn briefpapier er uit: heel lange vellen met een illustratie van een schrikkend paard bovenaan. Maar nog niet zo sterk als de hanepoten van Simon Vinkenoog, die meteen de man zelf oproepen. Bescheiden en zeer leesbaar is het nethandschrift van Hugo Claus, net zo bescheiden als het begeleidende briefje: ‘Hierbij mijn Bijster-stuk waar misschien om te lachen valt. Moet er niet bij staan, onderaan, of ergens, dat het uit de in de herfst verschijnende bundel Natuurgetrouw-natuurgetrouwer is? Ik moet, geloof ik, uit mijn hoofd zetten dat ik “Kronieken” zal kunnen schrijven, de dichter wint het helaas nog altijd van de joernalist in mij. Je dienaar Hugo’ (circa april 1969). Het briefje van Willem Nagel bij zijn typoscript met vele correcties in verschillende kleuren, is minder bescheiden: ‘Dan: please, geen biblio- of biografische notities. Iemand die nu nog niet weet wie J.B. Charles is hoeft het ook niet meer te weten.’ (16-4-1969)

Blote Bijstermeisjes

De sfeer van Bijster wordt grotendeels bepaald door de tekeningen van Pim van Boxsel, die samen met de vormgeving en de kleuren voor een onmiskenbare jaren zestig-sfeer zorgt. Al dragen de politieke onderwerpen daar natuurlijk ook aan bij: Maarten van Traa over de Nederlandse politiek en over internationale revolutie, een fragment uit De grote rebel. Che Guevara in Bolivia, ‘De Basken en de vrijheid’ en een portret van vier aktiegroepen: Congo, Aktiegroep Medicijnen Nij-

megen, projectgroep Rijn-Schelde Delta en N.V. De Kraker.

En niet te vergeten de naaktfotografie. Opvallend in het eerste nummer was ‘het Bijstermeisje’: een fotoserie door Ed van der Elsken van een blote jonge vrouw. Heel bijzonder was dat in de jaren zestig niet; het satirische blad Gandalf toonde al vanaf 1964 naaktfoto’s en erotische tekeningen en het tijdschrift Sextant van de nvsh verscheen sinds 1968 met zulke opzienbarende foto’s dat twee drukkers het niet wilden drukken.15 Maar de kritiek wond zich er toch over op. ‘Was dat nu nodig?’ vroeg de Haagse Post.16 ‘Het Bijstermeisje?’ antwoordde Lubberhuizen, ‘Dat is gewoon leuk, er mag best wat bloot in. Zoiets hoort in een tijdschrift tegenwoordig. Een lief meisje dat het leuk vindt gefotografeerd te worden. Dus niet onsmakelijk, zoals in Gandalf. Stijl, dat is onze opzet geweest.’ Bijster zelf plaatste in nummer 3 een reactie van Andreas Burnier. Zij sprak – aangemoedigd door een in Bijster gereproduceerde advertentie uit 1900 voor ‘krachtig Javaans werkvolk’ en het zwangere Bijstermeisje van nummer 2 – van primitief feodale meidenplaatjes en hekelde de positie van de vrouw als ‘gratis werkster, gratis kokkin, gratis kinderverzorgster en gratis hoer’. Inhoudelijk ging de redactie niet op het stuk in, maar het verwijt ‘dat de redaktie er geenszins toe overgaat ook de ontblote man met, al dan niet geërigeerde, penis als object aan de lezershorde voor te werpen’ nam ze wel ter harte; in het nummer waarin Burniers stuk verscheen was het Bijstermeisje opeens veranderd in een Bijsterstel. In nummer vier werden zelfs foto’s van alleen een blote Bijsterman afgedrukt. De foto van een bloot jongetje zou tegenwoordig al helemaal niet meer kunnen. Het artikel van Burnier ontaardde in een parodie op het seksueel expliciete Histoire d’O van Pauline Réage, waarvan Bijster een fragment in de vertaling van Adriaan Morriën had gepubliceerd. Burnier voerde een masturberende ‘progressieve heer (modieus pak, origineel kapsel, Iinkse bladen en pamfletten voor zich op de lage Pander-tafel’)’ op, die een hoogtepunt bereikt bij het lezen van het ‘literair brok super-fascisme’.

Verlies

Bijster werd geen succes. Na de eerste opwinding bleek de inhoud niet goed of samenhangend genoeg voor een blijvende belangstelling. In een ingezonden brief in nummer 3 schreef

een lezer uit Zeist: ‘Het ziet er zo aardig uit: mooi papier, grappige tekeningetjes, naakte borsten en piemeltjes. En wat is het dan erg om na vijf minuten te moeten constateren, dat je voor je drie gulden negentig hooguit twee artikels of vier bladzijden tekst krijgt, die de moeite waard zijn.’ In de notulen van de bestuursvergadering van De Bezige Bij kwam Bijster voortdurend naar voren als een zorgenkindje, waar de directeur onterecht maar geld in wilde blijven pompen: ‘Ondanks de moeilijke tijden heeft hij de euvele moed met een blad als Bijster te verschijnen. Natuurlijk, er is een kans van 1 op 80 dat zo’n blad een enorm financieel succes wordt. Maar zelfs de direkteur van de Geïllustreerde Pers zal nauwelijks een dergelijk periodiek starten zonder een gedegen onderzoek. Maar De Bij doet het à fond perdu.’ (12-8-1969), ‘Het bestuur drukt de direkteur op het hart tijdig te stoppen indien de verliezen blijven groeien. Het is heel gemakkelijk een tijdschrift op te richten en het is nog gemakkelijker zodoende een ton te verliezen.’ (22-9-1969) Op de bestuursvergadering van 20 januari 1970 wordt de knoop doorgehakt: ‘Er verschijnt nog 1 nummer en dan houdt men ermee op. Tot dusver heeft dit blad De Bij waarschijnlijk f 12.000.- verlies opgeleverd. Het laatste nummer kan dit verlies laten oplopen tot f 20.000.-.’

In het ongeïnspireerde laatste nummer werd niets uitgelegd; op het omslag stond ‘einde no. 6’, het colofon was in de verleden tijd opgesteld en abonnées werd aangeraden zich te abonneren op Literair Magazin Soma, dat door Athenaeum-Polak & Van Gennep werd uitgegeven, eveneens sinds 1969. Soma hield het vol tot 1972.

In 1984 schreef Lubberhuizen in de inleiding van Dichters bij de Bezige Bij 1944-1984. Gekozen en ingeleid door Geertjan Lubberhuizen: ‘In Bijster (1969), waarvan ik destijds mederedacteur was, vond ik thans niets van mijn gading.’

 

Met dank aan Radboud Holthuizen en Bas Lubberhuizen.