Archief: DBNL

Sein Post
Koos van Weringh
De dagboeken van Mihail Sebastian

Op 20 november 2006 werd in de aula van de universiteit van München de Geschwister-Scholl-Preis uitgereikt. Deze prijs is in 1980 ingesteld door het Landesverband Beieren van de Börsenverein des Deutsche Buchhandels en de afdeling culturele zaken van de stad München. De prijs is bestemd voor een werk dat getuigt van geestelijke onafhankelijkheid, burgerlijke vrijheid en morele, intellectuele en esthetische moed. De prijs – tegenwoordig 10.000 euro – is genoemd naar Hans en Sophie Scholl, studenten in München die met anderen de verzetsgroep Die weisse Rose vormden. In februari 1943 deelden zij op de universiteit pamfletten tegen het Hitlerregime uit. Ze werden opgepakt en een paar dagen later terechtgesteld. (Aan de Rozengracht in Amsterdam herinnert de naam van de Duitse boekhandel Die weisse Rose aan hen.)

De eerste prijsdrager was Rolf Hochhuth, die met zijn toneelstuk over de rol van de paus in de jodenvervolging, Der Stellvertreter, in 1959 al grote beroering teweeg had gebracht en in 1980 voor zijn roman Eine Liebe in Deutschland werd geëerd. Andere bekende Duitse laureaten waren de filosoof Jürgen Habermas, de schrijfster Christa Wolf en de romanist Victor Klemperer, auteur van Ich will Zeugnis ablegen bis zum letzten. Tagebücher 1933-1945 (in Nederland verschenen onder de titel Tot het bittere einde). In 1988, toen woonachtig in München, was ik getuige van de uitreiking van de prijs aan de joodse schrijfster Grete Weil voor haar boek Der Brautpreis. In de jaren dertig vluchtte zij met haar man naar Nederland; hij werd gepakt en kwam om in een concentratiekamp, zij overleefde als onderduikster in Amsterdam, waarover zij de roman Tramhalte Beethovenstraat (1963) schreef.

Na de Amerikaan Peter Gay (1999) ging de laatste prijs opnieuw naar een buitenlander: de Roemeen Mihail Sebastian. Sebastian werd in 1907 geboren onder de naam Iosif Hechter. Na het gymnasium in zijn geboortestad Brǎila studeerde hij rechten in Boekarest. Reeds tijdens zijn studententijd begon hij met het schrijven van gedichten en literaire kritieken in tijdschriften, vooral van Franse literatuur. Voor de culturele elite van Roemenië, waartoe hij behoorde, was kennis van de Franse taal- en letterkunde een vanzelfsprekendheid. Regelmatig verbleef hij in Parijs.

Na de voltooiing van zijn studie was hij werkzaam als advocaat bij allerhande rechtbankzaken, een beroep dat hij met lichte te-

genzin uitoefende. Want zijn belangstelling, om niet te zeggen liefde, gold de literatuur. Hij publiceerde romans en theaterstukken, die zich in het algemeen in grote belangstelling en gunstige besprekingen mochten verheugen. Meer dan eens werd zijn werk met dat van André Gide vergeleken. Op 12 februari 1935 begon hij met het schrijven van een dagboek dat eindigt op 31 december 1944.

Die dagboeken werden pas in 1996 in Roemenië gepubliceerd en daarna in Frankrijk, wat niet verwonderlijk is, omdat de Roemeense literatuur daar een prominente plaats inneemt. Naderhand verscheen een Amerikaanse uitgave (2000) en inmiddels is er ook een Duitse: ‘Voller Entsetzen, aber nicht verzweifelt’. Tagebücher 1935-44, bezorgd door Edward Kanterian (Claassen, Berlijn, 2005, 864 blz., 26 euro, pocketuitgave 12 euro). Kopstukken als Claude Lanzman, Arthur Miller en Philip Roth loven de dagboeken in alle toonaarden en vergelijken ze met de geschriften van Anne Frank en Victor Klemperer. Door de Duitse uitgave ben ik op het bestaan van Sebastian opmerkzaam gemaakt.

Diezelfde dagboeken werden in November 2006 met de Geschwister-Scholl-Preis Geëerd. Zo’n bekroning na zes decennia moet wel een bijzondere reden hebben. De jury meende dat Sebastians aangrijpende dagboeken het drama van het razendsnelle verval van democratische structuren, beschaving en fatsoen in de periode 1935-1944 weerspiegelen. Sebastian schrijft niet alleen over vervolging en sociale nood, maar ook over het toenemende intellectuele isolement. Zijn laat ontdekte werk geeft volgens het juryrapport het huidige bewustzijn belangrijke impulsen. Het is een indringend pleidooi tegen ultranationalisme, antisemitisme en terrorisme, en tegelijk is het een verdediging van het vrijheidsidee als grondbeginsel van de humaniteit.

 

In het begin van de jaren dertig, zo blijkt uit de waarnemingen van Sebastian, heerste er in Boekarest een buitengewoon levendig cultureel klimaat. Het theaterleven bloeide, concerten werden druk bezocht en over de kwaliteit van het gebodene werd uitbundig gediscussieerd, meestal in cafés of restaurants, bij het nuttigen van een of meer goede glazen. Wie het niet eens was met een polemisch artikel of een artikel in een tijdschrift, stelde voor een nieuw tijdschrift op te richten – waar dan meestal niets van kwam. Mihail Sebastian stond soms op ski’s en bezocht ook voetbalwedstrijden in het stadion. Kortom, van het leven werd genoten.

Maar wat de indruk wekt een ‘heile Welt’ te zijn, waarin de elite haar voorrech-

ten on bekommerd kan genieten, blijkt slechts de buitenkant. In Duitsland was Hitler aan de macht gekomen en dat ging aan de Roemeense samenleving niet ongemerkt voorbij, ook niet aan de culturele elite. Steeds meer vrienden en bekenden van Sebastian sloten zich aan bij de IJzeren Garde, een rechtse organisatie die sympathiseerde met de ontwikkelingen in Duitsland: Duitsland zonder joden, Roemenië voor de Roemenen, want joden zijn geen Roemenen. Net als in elk ander Europees land was de tijdgeest in de jaren dertig in Roemenië tamelijk nationalistisch (in Nederland hoorde men bijvoorbeeld vaak de spreuk ‘Koopt Nederlandsche waar, dan helpen wij elkaar!’). Er werd gepleit voor het vertonen van Roemeense films, waarin uitsluitend de Roemeense taal te horen was.

Voor Sebastian, die van joodsen huize was, werd de situatie aanzienlijk gecompliceerder. Het antisemitisme uitte zich steeds openlijker. Op recepties maakte hij woeste scheldpartijen op joden mee, ook door een actrice die een rol in een van zijn stukken speelde. Als hij dan in het gezelschap werd opgemerkt, kreeg hij te horen: ‘Maar dat geldt natuurlijk niet voor jou’ – wat uit menselijk oogpunt uiteraard nog vernietigender is. Op haarscherpe wijze maakt hij duidelijk hoe mensen die goed met elkaar overweg konden – of meenden te kunnen – zich van elkaar verwijderden, omdat ze er verschillende politieke inzichten op nahielden – politieke verschillen met keiharde consequenties. Kranten werden verboden, voor de nog aanwezige pers werd de censuur verscherpt, joden mochten bepaalde beroepen, zoals dat van advocaat, niet meer uitoefenen. Sebastians mogelijkheden werden steeds beperkter. Een enkele keer kon hij nog iets onder pseudoniem publiceren. En hij voelde zich ook enigszins opgetogen toen hij op een keer vernam dat een bekende geen kaarten wilde aanschaffen voor een concert in Boekarest van de Berliner Philharmonie, omdat hij weigerde ook maar iets met een nationaal-socialistische instelling te maken te hebben.

Wat hij vooral niet begrijpt is de grote naïviteit waarmee zijn tijdgenoten, die toch niet op hun achterhoofd zijn gevallen, de gebeurtenissen in Europa onder ogen zien. Het is toch duidelijk dat er oorlog op komst is? De overeenkomst van München in September 1938, wie kan daaraan geloof hechten? Op 15 maart 1939, een half jaar later, overvallen Duitse troepen Tsjechoslowakije.

 

Uit de dagboeken wordt duidelijk dat de schrijver ervan een vertwijfeld mens was. Niet alleen door de politieke omstandigheden in Europa, die voor hem als jood extra bedreigend waren, maar ook door zijn persoonlijkheid. Vaak voelt hij zich onzeker omtrent zijn bezigheden. Lukt dit of dat? Als ik daar vijf dagen voor uittrek, kan ik dat hoofdstuk van die roman of de derde akte van dat theaterstuk misschien voltooien? Of ik kan wellicht mijn idee voor een volgende roman uitwerken en verdiepen? Maar er komt – alweer! – iets tussen. De telefoon gaat, ‘zij’ belt op, ik heb te veel gedronken, de tandarts heeft een kies getrokken, ik had vannacht niet zo lang door moeten werken… De lezer van deze dagboeken krijgt een ongemeen diep inzicht in het wezen van de uitvlucht.

Soms zoekt Sebastians zijn toevlucht in de drank. En dan zijn er de vrouwen. Talloze komen er voor het voetlicht, maar met geen van hen is hij in staat een min of meer

vaste binding op te bouwen. Een diepgewortelde twijfel ligt daaraan ten grondslag. Wil ik haar wel, wil ik haar niet? En voordat hij ook maar het begin van een antwoord op die vragen heeft kunnen bedenken, bevindt zijn hand zich al tussen de dijbenen van de volgende – aan een tafel waar ook haar echtgenoot aanzit.

 

Sebastians lotgevallen komen in een steeds somberder perspectief te staan. Meer dan eens overweegt hij zelfmoord te plegen of een reis ergens naartoe te maken – zonder terug te keren. Noch het een noch het ander onderneemt hij. Integendeel, hij ziet kans te overleven. Daarbij wordt hij geholpen door de muziek. In zijn dagboeken doet hij uitvoerig verslag van zijn muzikale ervaringen, als bezoeker van concerten en vooral als radioluisteraar. Verbazingwekkend is het welke Europese zenders hij in Boekarest kan ontvangen. ‘Ik bedrieg mijzelf met het luisteren naar muziek’, schrijft hij ergens, ‘het is een soort narcose.’ Muziek van Mozart troost hem. Er kan geen enkele twijfel aan bestaan dat muziek een bron was bij het overleven van de verschrikkingen.

Een perspectief had hij ook: in het voorjaar van 1945 werd hij in Boekarest benoemd tot hoogleraar in de literatuurwetenschap. Op 29 mei, enkele weken na het einde van de Tweede Wereldoorlog, begaf hij zich op weg naar de universiteit om zijn inaugurele oratie te houden. Bij het oversteken van de straat werd Mihail Sebastian door een vrachtauto overreden.

C.C.S. Crone
De ware geschiedenis van Herman Schuddelever
of hoe men als provinciaal Wakker wordt

De vermaarde publicist Herman Schuddelever, die sinds jaar en dag zijn tenten in Mokum had opgeslagen, voelde zich op zekere dag door een grillig lot van de Amsteloever1 naar de Arnhemse Rijnkant gedreven, waar hem, toen eenmaal de huizenruilpartij zonder ruizenhuilpartij voor zijn vrouw was verlopen, de hondse taak wachtte in zijn nieuwe omgeving er in te komen.

Aan het idee een grote tuin tot zijn beschikking te hebben en, in plaats van driehoog achter, ‘huis’ te wonen (al heette het hier ‘beneden’) was hij gauw gewend. Moeilijker viel het tot de erkenning te geraken, dat hij in zijn kwaliteit van inwoner der Gelderse provinciehoofdstad provinciaal mocht heten.

Bij iedere pelgrimage naar zijn Amsterdamse vriendenkring trof hem voortaan pijnlijk het besef in een wak gevallen te zijn en zijn medeartisten op de Amstel een hogere schaats te zien rijden. Daar kuierde bij voorbeeld de surrealist Bol hem op de Weesperzijde bijna straal voorbij. ‘Ha, die Jan!’ riep Schuddelever. Hoe dikwijls was de beste kerel ’s nachts tegen een uur of twaalf bij hem aan komen bellen om een paar sigaretten te lenen en dankbaar een diepte-psychologische verhandeling van een uur of twee weg te geven over de picturale aspecten van het stadsreinigingswezen.

Jan Bol reageerde op Schuddelever’s enthousiaste groet nogal lijzig en informeerde verveeld, of er op cultureel gebied wat te doen was in Eindhoven – of nee, in Arnhem zit je, hè? Een antwoord op die vraag verwachtte hij blijkbaar niet, want eer Schuddelever iets ironisch bedacht had over het Arnhemse kunstleven, was Jan Bol met levensgevaar en een slordig ‘tot ziens’ vóór een vrachtauto langs naar de overkant van de rijweg gerend, waar met wapperende haren een individu in grasgroen boezeroen zich op sandalen voortbewoog. Het was Adelbert Kneepkens, de begenadigde dichter van ‘Uw borsten zijn als beurse vruchten / aan mijn wulpse mond’.2 Door Jan Bol op Schuddelever attent gemaakt, richtte de geniale poëet van verre een wazige blik op de man uit de provincie en stootte een ‘wak-wak-wak’ uit, zó kikkerachtig, dat menig passant op de Weesperzijde een ogenblik de pas en de adem deed inhouden. Even sneed de uitroep ook Schuddelever door de ziel. Hij vereenzelvigd met de Wak-vakgenoten, wie hij het ‘every inch een middenstander’ onmiddellijk van de neringdoende gelaats-

trekken had gelezen? Het idee leek hem al te belachelijk. Uitgenodigd op hun bal3, had hij werkelijk gedacht zich in de datum vergist te hebben en op een fuifje van detailhandelaren in de schoenenbranche beland te zijn. Weer klonk een honend ‘wak-wak-wak’ van de overkant, ditmaal tweestemmig.

‘Was je voeten liever!’ pareerde Schuddelever de aanval. Het was er provinciaalweg uit, eer hij het wist.

Nu mocht het waar zijn, dat Kneepkens geen brandschone voeten had, – op zijn thuisreis naar Arnhem werd Schuddelever gekweld door het besef, dat hij, die tegenover een Amsterdamse dichter van Europees formaat zo gepiept netjes uit de hoek kan komen, innerlijk reeds tot de W.A.K. behoort. In zijn nieuwe woonplaats terug, trok hij de eerlijke consequentie en belde nog op het perron ad f 0,10 ineens en twintig gulden per jaar de geode Temme4 op.

Frans Crone
Van de Amstel naar de Rijn
De Arnhemse jaren van C.C.S. Crone

frans crone (1950) is journalist en tekstschrijver. Eerder publiceerde hij over zijn vader in Het Utrecht van C.C.S. Crone (Baarn 2001).

Enkele dagen voor zijn zestigste verjaardag ontving schrijver en literatuurcriticus Dirk Coster een briefje van de auteur C.C.S. Crone (1914-1951), waarin deze liet weten dat hij hem niet persoonlijk kon komen feliciteren: ‘Een grillig gesternte heeft het zo beschikt, dat tal van dwingende factoren, culminerend in een stoere verhuizer, die niet op een andere datum kon, mijn plannen op uw feest acte de présence te geven verijdelden. Daarom helaas slechts schriftelijk, maar, ik verzeker u, daarom niet minder hartelijk gemeend, mijn gelukwensen op dit feest, dat men het applaus zou kunnen noemen voor de benijdenswaardige literaire creatie die u van uw leven gemaakt hebt, maar deze bijval toch het liefst opgevat als een open doekje, waarna de handeling nog lang en boeiend voortgang vindt. […] Ik hoop dat u een verrukkelijk feest zult vieren. Zodra ik in den chaos van huisraad mijn maatje jajem heb teruggevonden, ga ik een dronk aan u wijden en aan een spoedig verschijnen van L.d.’1

Komende zomer is het zestig jaar geleden dat de van oorsprong Utrechtse schrijver C.C.S. Crone zijn spullen pakte en met zijn gezin vanuit Amsterdam naar Arnhem verhuisde. Met zijn vertrek nam hij niet alleen afscheid van het literaire leven in de hoofdstad, maar maakte hij ook een opmerkelijke carrièreswitch, waarbij hij zijn werk in de uitgeverij (eerst bij Bruna en later bij Strengholt) verruilde voor een baan als copywriter/journalist bij een industrieel bedrijf.

Vrijer in het leven

In zijn boekje Literair Leven in Utrecht tussen de beide Wereldoorlogen (Utrecht 1970) oppert Wouter Paap dat Crone in feite al in 1944 het land der letteren verliet toen hij uit Utrecht vertrok om zich in Amsterdam vestigen. Of zoals hij het uitdrukt: ‘Het schrijverschap van Crone was met zijn geboortestad vergroeid. Zijn literaire bezigheid was zozeer verweven met de Utrechtse afzondering, dat zijn talent wel los van de grond moest komen te staan, toen hij de stad verlaten had.’ Crones vertrek uit Utrecht viel vrijwel samen met z’n huwelijk en het verlaten van z’n ouderlijk huis.

Volgens Paap kwam hij daardoor ‘vrijer in het leven te staan. Men kreeg wel eens het gevoel, dat de literatuur voor hem een compensatie was geweest ten opzichte van een zekere levensschuwheid, welke van hem afviel toen hij Utrecht had verlaten’. Als Crone drie jaar later, in 1947, vanuit Amsterdam naar Arnhem verhuist, heeft hij kort daarvoor – hoe symbolisch – zijn proza uit zijn Utrechtse periode gebundeld onder de titel De schuiftrompet.

Het nieuwe onderkomen aan de Hulkesteinseweg nummer 16 waar Crone met zijn jonge gezin terechtkomt in de warme zomer van 1947, moet een waar Hof van Eden zijn geweest, zo valt op te maken uit een interview met Barend de Goede in het literaire maandblad Ad Interim.2 De Goede: ‘Hij had mij vóór we tot praten kwamen, met de achteloosheid van de zich zelf niet bewuste bezitter, zijn tuin rondgeleid, vaagjes gebarende naar zwaardragende vruchtbomen, even stilstaande onder schaduwrijk loofhout en zeggend, dat bij zulk een grondcomplex tuinlieden een kostbare aardigheid worden. “Allemaal van u zelf, meneer Crone?”, vroeg ik. “Nee-e, nee-e, gehuurd en dan samen met medebewoners. ‘k heb huis en tuin eigenlijk niet zelf gekozen; ze zijn me toegevallen door woningruil. Dan is er niet veel keus. Trouwens: ik geloof dat ik ze wel graag heb ook.” Met deze weinige woorden had de heer Crone eigenlijk een soort synthese gegeven van verlangen en werkelijkheid. Die synthese is, dunkt mij, kenmerkend voor zijn persoon, zowel in zijn schrijversarbeid als in zijn maatschappelijke bezigheden.’

Chef publiciteit AKU

Het artikel in Ad Interim was er een uit een serie met als thema ‘Van schrijvers die iets

anders doen’. In het geval van Crone ging het om zijn bezigheden voor de Algemene Kunstzijde Unie (aku), tegenwoordig onderdeel van het akzo-concern. Hij kwam erbinnen als journalist/copywriter om al snel door te groeien tot chef publiciteit. In die hoedanigheid verzorgde hij onder meer de Rayon Revue, een blad met een – althans voor die tijd – gelikte vormgeving. Grafisch ontwerper Otto Treumann (1919-2001) kreeg er in 1948 de H.N. Werkmanprijs voor. Als chef publiciteit tekende Crone ook voor diverse reclamecampagnes, waaronder die voor de introductie van de Enka-spons. Uiteraard op rijm, want zo ging dat nu eenmaal in die tijd. Om welke reden Crone dit soort copywriting bij gelegenheid typeerde als een vorm van ‘toegepaste poëzie’.

Als gevolg van zijn drukke baan, in combinatie met een steeds hectischer wordend gezinsleven, kwam Crone ondertussen niet meer toe aan het echte literaire werk. Ook zijn contacten met de Amsterdamse kunstwereld werden allengs minder intensief. Zoals met Lucebert, die op advies van Gerrit Kouwenaar bij hem had aangeklopt toen hij op zoek was naar werk. Lucebert en zijn toenmalige geliefde Corinne kwamen sindsdien regelmatig bij Crone en zijn vrouw over de vloer in hun Amsterdamse bovenwoning aan de Weesperzijde.3 Toen Crone naar Arnhem verhuisde werd het contact aanvankelijk nog per brief voortgezet om daarna al spoedig te verwateren. In september 1947 schreef Lucebert: ‘Beste Crone-familie, Dat deze brief een maand te laat verstuurd werd is mijn schuld. Corinne4 had hem mij meegegeven, maar in ’t klooster5, bij al mijn werk daar, heb ik ‘m zoo half en half verge-

ten. Maar nu gaat ie dan toch en zijn inhoud is nog steeds gepast. Ik groet het nieuwe menschje6 en wens jullie veel geluk. Schrijven jullie ons nog eens hoe het met jullie gaat. Bevalt jullie het nieuwe huis en de omgeving? En zit Kees al zacht in de zijde? Met mij gaat het goed. Ik schilder maar onder het barmhartig oog van een altijd kinderlijk opgetogen moeder overste. Het werk vraagt veel tijd. Ik zal hier nog wel een half jaar doende zijn. […] Nu gegroet en nogmaals veel geluk met ’t kind. Lucebert.’

Ontroeringsfactoren

Hoewel hij niet meer aan het echte schrijven toe kwam, bleef Crone, net als in zijn Amsterdamse periode, boek houden van wat hem in de wandeling inviel en opviel. Waar hij ook was, waar hij ook ging, altijd had hij een potlood en een stukje papier bij de hand om deze ‘essentialia’ of ‘ontroeringsfactoren’ vast te leggen: observaties, invallen, anekdotes, herinneringen, een wonderlijke naam, een bepaalde sfeer of locatie. Zoals deze: ‘“Utrecht, stad van zachte idioten, ik werd er zelf geboren,” zei hij.’7 Of deze: ‘De regen viel in dikke tranen langs de ramen. Ze staarde naar buiten. God was oneindig ver weg.’8 Al deze aantekeningen kwamen ten slotte terecht in het zogenoemde ‘Kasboek’, bij elkaar zo’n 150 pagina’s op folioformaat, met in totaal ruim 1500 genummerde notities, ingeplakt volgens een bepaald systeem. Ze vormden de grondstof van zijn voorgenomen nieuwe roman.

In een aantal van deze bewaard gebleven notities verwijst hij naar typisch Arnhemse locaties: ‘Zomeravond – Sonsbeekpaviljoen (“theeschenkerij”). Terras bij avond. Witte stoeltjes en de kleurige tafelkleedjes in het felle lamplicht, met meer in de schemer tussen het groen de tafeltjes voor verliefde paren. Contouren van het 19^e eeuwse gebouwtje met lampjes omzoomd tot de twee schoorsteentjes toe. Het strijkje met harmonica. Het ruisen van de waterval in de verte. Ze spelen het successtuk van de echo. Eén muzikant stelt zich aan de vijver op met zijn trompet. Muziek over het water! Als hij terugkomt het applaus. Meisje met vrolijk hondje op haar schoot dat ze met zijn voorpootjes laat applaudisseren.’9

Een locatie die vaker terugkomt in Crones aantekeningen uit zijn Arnhemse periode is de Westerbouwing, een uitspanning langs de Rijn bij Oosterbeek die ’s zomers per plezierboot – de Koningin Wilhelmina – te bereiken is. Crone moet meermaals in gezelschap van zijn kinderen met de Koningin Wilhelmina zijn afgezakt naar de Westerbouwing, zo valt bijvoorbeeld op te maken uit de volgende notities:

De witte Rijnboot Koningin Wilhelmina met muzikanten op het bovendek. Harmonicaspeler en drummer met kinderen eromheen. Ze speelden leuke wijsjes. De mensen aan de railing zo zomers en blij. De boot voer zo vlug. De koeien in de uiterwaarden. Boot onder spoorbrug door. Er reed een trein over de spoorbrug. Net speelgoed. De tijd stond niet stil.10

De mensen die uit hun benauwde huizen naar de rivier gekomen waren. Sommigen zwommen naar de (plezier)boot toe, maar de meeste stonden als koeien te dromen, tot hun middel in het water.11
Boot Westerbouwing. Harmonicaspeler. Zijn vrouw gaat rond met centenbakje en schudt dat leeg in het kontzakje van haar harmonicaman12
De man op de Westerbouwing enthousiast over het raampje met de gekleurde glaasjes; gebleven herinnering uit zijn jeugd. Hedendaagse kinderen zijn er heel niet enthousiast over. Hun eigen zonnebrillen bieden veel mooier uitzicht op het panorama.13

Nescio, met wie Crone al dan niet terecht nogal eens wordt vergeleken, moet een paar jaar later bij een bezoek aan de Westerbouwing op precies dezelfde plek hebben gestaan. Op 25 juni 1952 schrijft hij in zijn Natuurdogboek: ‘Weer op den hoofdweg terechtgekomen en door Renkum en Heelsum en rechtsaf en later door smallen hobbeligen hollen weg omlaag en even voor den ingang van Doorwerth gestaan, daarna weer opgestegen en zoo naar de Westerbouwing (vol kinderen), daar alleen even gekeken en weer gezien dat Arnhem niet meer bestaat doordat de Eusebius er niet meer is. (Panorama waterig en beperkt. Elst net te zien).’14

Arnhemse kunstenaars

Door zijn drukke bezigheden komt Crone niet aan schrijven toe in Arnhem. Dit neemt niet weg dat hij actief betrokken raakt bij het culturele leven in zijn nieuwe woonplaats. Zo was hij lid van de in 1946 opgerichte Werkgemeenschap Arnhemse Kunstenaars, kortweg wak genaamd. Sterker nog, samen met Barend de Goede, Johan van der Woude en de dichters Bernard Verhoeven en Jan H. de Groot vormde hij in 1949 de redactie van het verenigingsblad De Korenbeurs, waarvan welgeteld één nummer verscheen. Naast bijdragen van de redactie zelf, bevatte het twee gedichten van Gerrit Achterberg.15 Crones bijdrage was een schets getiteld ‘De ware geschiedenis van Herman Schuddelever, of Hoe men als provinciaal Wakker wordt’. Daarin steekt hij de draak met zichzelf én met Bertus Aafjes, met wie hij in zijn Amsterdamse jaren goed bevriend was, maar die hem – althans in de schets – niet meer zag staan toen hij vanuit de provincie weer eens de hoofdstad aandeed (de integrale tekst van deze schets volgt op dit artikel).

Crone was ook een van de drijvende krachten achter de uit de wak voortgekomen Kring ’50, een initiatief waarbinnen schrijvers (Van der Woude, Crone) en

beeldend kunstenaars (onder anderen de beeldhouwers Gijs Jacobs van het Hof en John Grosman) samen optrokken.

Ook het contact met de toenmalige cultuurpaus P.H. Ritter jr. wordt weer aangehaald, wat uiteindelijk zou resulteren in minstens één radiovoordracht in het avro-Boekenhalfuur16, waarin Crone het oeuvre van Simon Carmiggelt en Godfried Bomans bespreekt. Een door Crone voorgestelde briefwisseling met Ritter over hun ‘fatale geboortestad’ komt echter niet van de grond.’17 Op 22 augustus 1948 schrijft hij aan Ritter:

Zeer Geachte Heer Ritter,

Hierbij stuur ik U het beloofde krantenknipsel van mijn schetsje ‘Utrecht, stad sinds negentien maal honderd jaren’. Misschien mag het als uitgangspunt dienen voor de correspondentie waarin wij ons op onze fatale geboortestad zullen bezinnen.18

Wat was het overigens een prettige ontmoeting gisteren bij de De Goede’s.19 Voor iemand als ik, die mijn woorden nors en moeizaam op de taalmaterie moet veroveren, is het deelnemen aan -, of juister: het uiteraard zwijgzaam bijwonen van zo’n feest der welsprekendheid wel een heel wonderlijk genoegen. Ik weet, dat er voor de literator gevaar in schuilt – U gewaagde daar zelf van – wanneer hij tevens een eloquent journalist is. Maar hij leeft benijdenswaardig veel gelukkiger dan de copywriter, die met zijn ‘vlotte’ reclameteksten er al te zorgzaam op bedacht blijft, de literator die hij tevens is niet teleur te stellen.

Met hartelijke groeten, ook namens mijn vrouw, en een tot ziens, in de Witte Holevoet te Scherpenzeel,20 teken ik inmiddels met de meeste hoogachting, Uw C.C.S. Crone.

Proza als confetti

Als Crone eenmaal zijn draai heeft gevonden in zijn nieuwe baan bij de aku en het aan het thuisfront ook wat rustiger is, kan hij er even tussenuit breken voor een korte sabbatical. In oktober 1948 trekt hij zich voor korte tijd terug in De Pauwhof, een buitenplaats in de buurt van Wassenaar, om in rust en afzondering te kunnen werken aan zijn nieuwe boek. In de praktijk betekent dit in eerste instantie orde scheppen in het ruwe materiaal dat hij in de afgelopen jaren heeft verzameld. Deze exercitie was overigens niet zonder gevaren. Ab Visser, semi-permanent bewoner van De Pauwhof, schrijft over Crones literaire handwerk aldaar:

Kees Crone, ik zei het reeds, behoorde tot die kleine groep elitaire schrijvers als Nescio, A. Alberts, Jan Hanlo etc., de couveusekinderen van onze literatuur. Crone schreef geen woord of leesteken te veel en had een paranoïde afschuw van gemeenplaatsen. Hij was getrouwd, en goed rooms als hij was, vader van tenminste vijf kinderen. Hij was een liefhebber van antiek en sierkunst. Dat

paste bij de precieuze wijze waarop hij zijn dunne geschriften samenstelde, want ‘schrijven’ kon men het moeilijk noemen. Hij verzamelde zijn invallen, woorden, dubbele punten en punt komma’s op dunne smalle reepjes papier die hij alfabetisch rangschikte en vervolgens samenstelde tot hechte collages. Een paar bladzijden proza kostten hem soms weken van rangschikken en opplakken tot het gewenste resultaat was bereikt. Op een zomermiddag, met een bries die wat verfrissing bracht, trad ik, zonder te kloppen, zijn kamer binnen. Zijn raam stond open en een hevige tochtstoot waaide zijn strookjes proza als confetti door de kamer. Hoe vriendelijk hij doorgaans ook was, nu brulde hij woedend: ‘Doe die deur dicht godverdomme. Je hebt in één seconde een week werk naar de bliksem geholpen!’ En gewoonlijk was hij toch niet ruw in de mond.21

Het een en ander heeft niet kunnen verhinderen dat in de papieren nalatenschap van Crone de eerste aanzet te vinden is van zijn nieuwe roman, het al eerder genoemde ‘Kasboek’. De 1500 genummerde, met potlood geschreven notities waren erin geplakt volgens een bepaald systeem. De aanhef van het eerste hoofdstuk was zelfs al klaar. Het is getiteld ‘Dansen(d) met de bruid’ en speelt zich af tijdens het bal van een dansschool, mogelijk in Utrecht. In deze tekst van nog geen A-4tje lang worden de beoogde romanfiguren geïntroduceerd.

Dansen(d) met de bruid

Haar blauw-zijden avondjurk was een schatje geworden; hals en mouwtjes met zilverbrocaat afgebiesd en in het aangerimpeld rokje was wel zesmaal de breedte verwerkt. Cieltje Goudsmit danste hen met Frank Mandaat voorbij. ‘Meid,

wat enig,’ riep ze en in één adem door: ‘Kijk Willem Bloetjes eens met Hilletje Vermeij.’ Jetje vond hen niet in de gewarrel van de paren. Over Herbert’s brede schouder zag ze, dat de grote spiegel was beslagen. Daarachter deden schimmen bij befloerste luchters hun de tango na, maar eer ze het haar ridder kon vertellen, merkte ze, dat Kees van Santen boven zijn glas bier zijn slagersblikken op haar richtte. ‘Niet gek voor de worstmakerij en een aardig billetje rookvlees,’ dacht hij waarschijnlijk. Antje de Greef troonde moederlijk naast hem. Toen hij op de H.B.S. zat, had ze hem alle vakken voorgezegd, maar aan die goede domoor was het slecht besteed geweest. Ze vond hem toch wel heel erg lief. Haar leuke jurk met gouden lovertjes had hij geprezen om de rode kleur, zo fris als van een beest dat juist geslacht was. Buiten, op het brokkelig bordes, stond Govert Boneman met Tonia Verschure. Even huiverde ze en sloot de bontkraag van haar schoudermantel om haar warme keeltje. Haar hoofdje leek hem zo gedachteloos, het neuriede en deinde lichtjes mee op de muziek. Stijf gearmd liep ze daarna de brede treden met hem af; haar borstjes trilden op het trippelen. De bladeren van de kastanjebomen hingen onbeweeglijk in de nacht, die geurde van jasmijn en rozen.

Hoe het Govert en Tonia verder zou vergaan en wat er uiteindelijk zou worden van Jetje en Herbert, zal altijd verborgen blijven in die windstille nacht. Uit het in het kasboek verzamelde materiaal is in ieder geval geen verhaallijn af te leiden. Wel blijkt uit de achterin het Kasboek opgenomen ‘technische tips en essayistische motieven’ dat het een soort raamvertelling had moeten worden, een verhaal gedragen door, en geschreven vanuit het perspectief van meerdere hoofdfiguren. Het boek zou een ‘filmische opbouw’ krijgen door veelvuldig gebruik van flashbacks en flashforwards, waarbij spiegels steeds als draaipunt zouden dienen

In een van de stilistische tips die Crone zichzelf achterin in het kasboek voorhoudt, stelt hij: ‘Boek mag geen aaneenschakeling van citaten zijn. Citaten dienen zo weinig mogelijk letterlijk te worden weergegeven, doch steeds aangepast aan de wijze van het verhaal.’ En: ‘Pas op voor literatuur. Het realistisch aandoende detail daarentegen niet afstotender weergeven dan noodzakelijk is. Ook het tragische nergens aandikken. Soberheid betrachten.’ ‘Vermijd adjectieven en adverben zoveel mogelijk. Zij verzwakken de suggestie van substantief en werkwoord. Hun werking is meestal te vervangen door de keuze van een juister substantief of werkwoord.’

Associatief knippen

De gegevens in het Kasboek zijn, zoals hierboven al werd opgemerkt, geordend en ingeplakt volgens een bepaald systeem. Zo zijn de eerste drie pagina’s van het plakboek gevuld met aantekeningen die stuk voor stuk voorzien zijn van een kleine met rood potlood geschreven a; de daarop volgende vijf pagina’s bevatten notities

die allemaal met een rode b gecodeerd zijn. Daarna volgen de notities met een rode c, enzovoort. Op pagina 142 ten slotte volgen aantekeningen voorzien van een rode p. Uit de legenda achterin het Kasboek blijkt dat deze codes staan voor verschillende soorten notities, variërend van ‘locale sfeer’ en ‘anecdotische momentopnamen’ tot ‘feest’, ‘losse uitdrukkingen’ en de al genoemde categorie ‘technische tips en essayistische motieven’.

De volgende stap bij de verdere uitwerking van zijn verhaal bestond uit de toedeling van deze ‘essentialia’ aan een of enkele van de hoofdfiguren. Daartoe warden de ingeplakte aantekeningen ook nog eens voorzien van een of meerdere met blauw potlood geschreven hoofdletters. Deze kapitalen, zo blijkt uit de legenda, verwijzen naar een twaalftal romanfiguren die achterin het Kasboek stuk voor stuk in enkele steekwoorden getypeerd worden. Crone stelde zich Jetje Winters voor als een ‘danseresje van de lichte cavalerie, dochter van een behanger, mislukt als verpleegster’, terwijl hij Tonnie Verschure (Tonia) neerzet als een ‘trieste hysterica, dochter van rijken huize’. Govert Boneman is, zo blijkt uit het meegegeven profielschets, ‘een domineeszoon die advocaat wordt in Arnhem(?)’ Sommige types, zoals Herbert Spruyt (‘zoon van een kantoorbediende die later heilssoldaat wordt’) en Cieltje Goudsmit (‘het burgerlijk muizenvreugdje’), doen onwillekeurig even denken aan het milieu waarin Crones novelle Muziek over het water speelt.

De verdere invulling van de diverse romanfiguren en hun onderlinge relaties, en daarmee de intrige, moest gestalte krijgen aan de hand van de in het Kasboek opgenomen ‘essentialia’.

Vergelijking van het hierboven geciteerde openingsfragment met het ruwe materiaal in het Kasboek laat zien hoe Crone vanuit zijn losse aantekeningen op een associatieve manier tot de tekst komt. Het hierboven opgenomen openingsfragment bevat op zijn minst twaalf (elementen van) losse notities die verspreid in het Kasboek zijn terug te vinden. Het demonstreert eens te meer dat Crones manier van schrijven heel wat gecompliceerder was dan ‘rangschikken en vervolgens samenstellen tot een hechte collage’, zoals Ab Visser opmerkt in zijn Pauwhof-herinneringen. Of zoals Crone zelf ooit in een interview vertelde:

Mijn methode van schrijven is zo afschrikwekkend omslachtig, dat ik er geen fabrieksgeheim van hoef te maken. Ik heb mij dan aangewend, de essentialia van alles, wat mij in het dagelijks leven ontroert, te noteren. ik ren evenwel niet dadelijk naar mijn schrijfbureau om mijn inspiratie hals over kop in uitbundige regels bot te vieren. Gedurende meer dan een jaar blijf ik al die ontroeringsfactoren verzamelen. Zo had ik voor het Feestelijke Leven, […] meer dan duizend losse gegevens; voor mijn novelle Muziek over het Water beloopt dat aantal zelfs de zestienhonderd. Het merkwaardige is nu, dat die gegevens na verloop van tijd vanzelf een functie gaan vervullen in een intrige, die op haar beurt weer aan hen ontsproten lijkt te zijn. Nadat ik de vele honderdtallen papieren strookjes,

welke elk een gegeven bevatten, op de vloer in de door het verhaal vereiste opeenvolging aan elkaar heb gelegd, requireer ik de lijmpot en plak ze in een register.22

Dwaze bul en lauwerkrans

Vanuit De Pauwhof terug in Arnhem moet Crone per ommegaande een exemplar van zijn verzameld proza aan Ab Visser gestuurd hebben. Het bedankbriefje dat deze op 8 november 1948 stuurt, geeft een aardig inkijkje in de studentikoze sfeer die er in die jaren, niet in de laatste plaats door toedoen van Visser, nogal eens moet hebben geheerst in De Pauwhof:

Beste Kees,

Heel hartelijk dank voor je Schuiftrompet, waar ik erg blij mee ben. Ik zal het zeker aandachtig lezen en het hier mooi, daar minder mooi vinden, maar als geheel stellig de moeite waard. Ik hoop je bij gelegenheid ook eens wat van mij te sturen, denkelijk poëzie. Ik kon niet eerder schrijven, want voor alles wilde ik het boek [Het Agentschap – fc] afmaken en dat is nu af. Het was de laatste dagen een zenuwen kwestie en nu overvalt mij de befaamde twijfel, die zo menig schrijver kent en die door geen ‘Bakker’ weg te spoelen is.23 Er komt deze week een hele opschoning in de Pauwhof. De Wijk Louws24 gaan weg, de Van der Broeks25 zijn weg. Mrs van der Kallen26 gaat morgen weg en de stilte des grafs daalt over ons neer. Ik droom(de) vannacht van monstereekhoorns, die ik dood wilde slaan. Freud zegt, dat je je eigen carrière wilt vernietigen. Eekhoorn is een klimbeest. Verleden week hadden we een pracht avond. Havank en ik warden gedoctreerd (honoris causa) door Van Wijk en Broek. Zij hadden togaas aan en wij rok (ik geleend). We kregen elk een (vis)graat en een dwaze bul en een lauwerkrans. ’t Was een dolle plechtigheid. ’s Avonds was iedereen dronken en Havank sloeg om 2 uur alles kort en klein op zijn kamer. Je had er bij moeten zijn.

Beste Kees, hartelijke groeten, mede van Edith, aan je vrouw en jou.

Als steeds, je Ab.

 

In de jaren die volgden, bleef de vriendschap tussen Visser en Crone bestaan, ondanks de verschillende werelden waarin zij verkeerden. Crone, inmiddels vader van drie kinderen, pendelde dagelijks per trolleybus heen en weer tussen thuis en kantoor. Visser daarentegen leidde een bohémien bestaan, waarbij hij een deel van het jaar – als hij niet in De Pauwhof was – in Cagnes sur Mer verbleef, een kunstenaarsdorp aan de Franse Côte d’Azur, waar in die jaren ook nogal wat Nederlandse kunstenaars (onder wie Havank, C.J. Kelk en beeldend kunstenaar Frits Klein) neerstreken. Voor Visser bood zijn herhaald verblijf in Cagnes stof voor zijn latere roman God in Frankrijk. Net als voorgaande jaren zakken Ab Visser en zijn vrouw

Edith in het najaar van 1949 af naar het zuiden. Kort voor hun vertrek, op 16 augustus 1949, schrijft Crone hen een briefje.

Beste Ab,

Welbedankt voor je brief en ‘Het Agentschap’. Mijn vrouw en ik hebben je novella met veel plezier gelezen en bijzonder gewaardeerd om de hartelijke ironie, om je liefde voor juist dit milieu en deze karakters en om de benijdenswaardige vondst van de intrige. Zo niet al iedere zin een voltreffer is (hier en daar rammelt er, eerlijk gezegd, wel eens een) meer ongerechtigs viel er voor mijn critisch oog toch niet te doorboren. In haar beheerstheid is de beschrijving van deze kleine tragedie naar mijn smaak het beste, dat de Nederlandse literatuur sinds de oorlog heeft voortgebracht.

Ik hoop jullie nog vóór je vertrek naar Zuid-Frankrijk in Wassenaar op te zoeken. Ik heb het plan gehad op de Pauwhof weer enkele weken vacantie door te brengen om eindelijk eens verder te gaan aan mijn boek, maar ik vrees dat er dit jaar wel niets van komen zal.

Tot spoedig ziens dus. Nogmaals bedankt. Heel veel groeten, ook aan Edith,

Jopie en Kees Crone

 

Ruim een jaar later, op 22 augustus 1950, schrijft Visser naar aanleiding van de geboorte van Crones vierde kind, Franciscus Carolus Alphonsus (de schrijver van deze bijdrage), een plagerig kaartje vanuit Cagnes:

Beste Kees, wel wel, zo zo, je croon is dus nog deftiger dan de tiara van de paus: vier verdiepingen reeds! Ik haal je nooit meer in, zelfs niet met overuren. Hartelijk gelukgewenst en is alles met je vrouw goed? Wij zijn weer aan het einde van deze reis. 3 september zijn we weer op de Pauwhof. En al weer plannen voor ’t volgend jaar: Oostenrijk, Italië, Andorra. Hoe gaat het verder met jou. We zouden je nog graag eens weer zien op de Pauwhof. Heb de bespreking op je Trompet van vd. Woude27 gelezen. Lag Arnhem maar niet zo verdomd ver uit de richting. We zien elkaar veel te weinig. Heel veel groeten van ons beiden voor jullie zessen. Visser: Crone = 2 : 6. Je Ab + Edith.

Op gezang belust

Of beiden elkaar nadien nog hebben getroffen, valt niet meer te achterhalen. Wel staat vast dat Crone, zoals hij in augustus 1949 al vreesde, niet meer op herhaling is geweest in De Pauwhof om verder te werken aan zijn nieuwe boek. Het zal hem daarvoor waarschijnlijk hebben ontbroken aan rust in het hoofd en ruimte in zijn agenda. Crone was niet de enige die betreurde dat hij niet meer aan schrijven toekwam. Zijn oom en mentor Jan Engelman, als altijd ‘op gezang en vlees belust’, liet hem in augustus 1950 ondubbelzinnig weten, na de ouders eerst gefeliciteerd te hebben met hun jongste telg, dat het tien jaar na het verschijnen van Muziek over het water onderhand tijd was om met een nieuw boek voor de draad te komen:

Beste Kees en Jopie

Van harte geluk gewenscht met deze nieuwe aanwinst: een jonkman met zoo onverwachte contra-reformatorische en redemptoristische namen. Een compliment voor het uiterlijk van de aankondiging, sierlijk en optimistisch.28 Ik hoop dat alles goed is. En dat de vader niet zal vergeten af en toe eens proza te schrijven, ook al ligt zijn hoofdtaak in het verrijken van een concern dat Hollandsche beenen verleidelijk probeert te maken. Beste groeten van jullie Oom Jan.

 

Het heeft niet zo mogen wezen. Ruim een jaar later, op 9 november 1951, overleed mijn vader in het Arnhemse Sint Elisabeths Gasthuis.

Jan Engelman schreef ter herdenking van zijn neef een gedicht dat later, in zijn bundel Verzamelde gedichten, als titel meekreeg ‘Bidprentje voor C.C.S. Crone’. Het verwijst niet alleen naar mijn vaders proza, maar ook naar zijn werk in de uitgeverij en zijn latere bezigheden als chef publiciteit bij de aku in Arnhem.

Op 13 november werd mijn vader in Arnhem ter aarde besteld op de katholieke begraafplaats Moscowa (graf R.K.-11-760).

 

Mijn vader moet tot aan de dag van zijn dood bezig geweest zijn met het verzamelen van materiaal voor zijn voorgenomen boek. Bij het uitzoeken en opruimen van zijn kleding fladderden nog enkele losse notities uit zijn jaszakken tevoorschijn. Een van die met ballpoint geschreven krabbels luidde: ‘Het babbelende kind aan zijn zijde, maar vader zei niets. Hij was een beetje/een tikje uitgedroogd’.

Literatuur

Naast de al in de tekst genoemde publicaties werd gebruikgemaakt van de volgende titels:

Paul Arnoldussen, De Franse verleiding. De Nederlandse kunstenaarskolonie in Cagnes-sur-Mer. In: Het Parool, 22 juni 2002.

C.C.S. Crone, De ware geschiedenis van Herman Schuddelever, of Hoe men als provinciaal Wakker wordt (Oosterbeek 1980).

Frans Crone, ‘Mijn geheime verstandhouding met U’; de briefwisseling C.C.S. Crone – dr. P.H. Ritter jr. (1935-1950). In: Hollands Maandblad nr. 5, 1995.

Wim Hazeu, Gerrit Achterberg. Een biografie (Amsterdam 1988).

Eddy Mielen, C.C.S. Crone, kroniek van een Utrechtse schrijver (Amsterdam 1978).

Ab Visser, God in Frankrijk. Kroniek van een reis (Den Haag 1958).

Ab Visser, Het Klooster van Sint Jurriaan. Pauwhofherinneringen (Utrecht/Antwerpen 1974).

 

De geciteerde brieven van C.C.S. Crone aan Dirk Coster, resp. aan Ab Visser, zijn afkomstig uit de brievencollectie van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum Den Haag. De aangehaalde brief aan P.H. Ritter is te vinden in het archief van dr P.H. Ritter jr., dat is ondergebracht bij de universiteitsbibliotheek van de Universiteit Utrecht. De geciteerde brieven en kaartjes aan C.C.S. Crone, evenals de gebruikte illustraties, zijn afkomstig uit de collectie van de auteur.

Laagwater

Marco Entrop
‘Jacques, dat werk deugt niet’

Begin dit jaar kwam het Letterkundig Museum met een dodenlijst. Een commissie van deskundigen zette honderd overleden schrijvers in chronologische volgorde – van Henric van Veldeke tot Frans Kellendonk -, aan wie vanaf eind 2008 het Pantheon, de nieuwe vaste opstelling van het Letterkundig Museum, zal zijn gewijd.

Aan canons in Nederland geen gebrek. Vijf jaar geleden kozen de leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde de honderd (en nog wat) meest klassieke literaire auteurs. Doordat achttien schrijvers van de lijst op dat moment nog in leven waren – Gerard Reve is inmiddels overleden – werd deze canon geen mortuarium, hoewel het merendeel wel op leeftijd verkeert. Arnon Grunberg is de jongste op de lijst, gevolgd door Thomas Rosenboom en A.F.Th. van der Heijden. Over het ‘dodental’ bestaat tussen de Top 100 van het Letterkundig Museum en de Canon van de Maatschappij nagenoeg volledige consensus. Het zou ook raar zijn als dit niet zo was geweest.

Op zoek naar iets anders stuitte ik onlangs op een heuse literaire canon uit 1951. Ter gelegenheid van de Boekenweek had de kunstredactie van De Telegraaf de vraag opgeworpen wie de beste schrijvers en schrijfsters waren uit vijftig jaar vaderlandse letterkunde. Halverwege de (twintigste) eeuw gekomen, wilde men vastleggen welke auteurs, dode én levende, tussen 1900 en 1950 het gezicht van de Nederlandse literatuur hadden bepaald. Dat moest een jury van onafhankelijke letterkundigen maar eens uitmaken.

Op een koude februaridag kwam ten kantore van De Telegraaf een select gezelschap bijeen. Het waren de schrijfster Top Naeff (1878-1953), ‘wier spitse geesten helder oordeel de discussie stuwden’, J.C. Bloem (1887-1966), ‘dichter van een fameuze belezenheid en een fabuleus geheugen’ en J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958), ‘criticus par excellence en sinds jaren een der meest gelezen dichters in den lande’. Aan tafel schoven bij de redacteuren Jan Heyn jr. en Jan Spierdijk, die luisterden, vroegen en schreven. Hun ‘getrouw verslag’ van de totstandkoming van de lijst verscheen in de krant van woensdag 28 februari 1951. ‘Men discussieerde urenlang, soms lachend, soms heftig.’ Dat zal wel. Het is de uitkomst die interessanter is.

Eerst wordt het terrein verkend. Werumeus Buning stelt voor een fiftyfiftyverdeling te maken tussen proza en poëzie, of be-

ter: twee afzonderlijke lijsten. Hij zal gedacht hebben: Bloem komt sowieso op die lijst, dan kunnen ze mij niet passeren. Maar Bloem laat zich niet tot dit opzetje verleiden en gaat mee in het voorstel de opdracht te beperken tot de categorie verhalend proza, waarbij geen onderscheid wordt gemaakt tussen Nederlanders en Vlamingen. Aan het einde van de rit wil men uitkomen op ten hoogste twaalf namen.

Top Naeff neemt het voortouw en kandideert als eerste Lodewijk van Deyssel. Volgens de anderen speelde hij zijn leidende rol als romancier grotendeels vóór 1900, wat hem in feite buiten het kader plaatst. Als even verderop in de discussie Marcellus Emants wordt genoemd, die zijn belangrijkste romans toch ook vóór 1900 publiceerde, vindt niemand het een bezwaar dat hij op de lijst komt. Over Couperus is iedereen aan tafel het snel eens. Hij geldt onbetwist als de beste prozaschrijver. Frans Coenen krijgt het voordeel van de twijfel.

Daarentegen worden hun generatiegenoten Herman Robbers, Jacobus van Looy, Johan de Meester, Frans Erens en Ary Prins te licht bevonden.

Als de naam van Du Perron valt, reageert Top Naeff als door een wesp gestoken: ‘Du Perron is sterker overschat dan Ter Braak.’ Dat de mannen van Forum de boeken van ‘Tante Top’ altijd hadden geminacht, zat de schrijfster kennelijk nog steeds hoog. Ze komen niet op de lijst.

Met de weging van zijn eigen tijdgenoten heeft het drietal toch al de nodige moeite. Tussen Vestdijk en Bordewijk kan het geen keuze maken. J. van Oudshoorn, vreemd genoeg ook niet voorkomend op de lijst van het Letterkundig Museum, wordt door Werumeus Buning tegengehouden: ‘Het is mijn klimaat niet.’ Gelukkig kan Slauerhoff worden overgeheveld naar de dichters. Over de nominatie van Nescio bestaat geen twijfel (‘van bijzondere kwaliteit’), maar wie van de Vlamingen gaan door: Gerard Walschap, Marnix Gijsen of Willem Elsschot? De lijst komt vol Vlamingen, vreest Top Naeff, want er moet ook nog een beslissing genomen worden over de kandidatuur van Stijn Streuvels, Herman Teirlinck, Cyriel Buysse en August Vermeylen.

Er zijn dan al heel wat namen voorbij gekomen, maar niet één van een vrouw. Werumeus Buning oppert unverfroren Top Naeff. De schrijfster wijst het voorstel resoluut van de hand. Als lid van de jury kan zij onmogelijk op die lijst gaan staan. Haar voorkeur gaat uit naar Margo Scharten-Antink of anders Ina Boudier-Bakker, Er klinkt bijval noch protest.

Ook de moderne auteurs komen er bekaaid vanaf. Werumeus Buning beveelt tot

twee keer toe tevergeefs Erik of het klein insectenboek van Bomans aan, ‘een der schaarse meesterwerkjes die ons land in deze tijd heeft te bieden.’ De naoorlogse debutanten wil men zelfs volledig negeren. Bloem doet dat nog pragmatisch: ‘Ik zou Van ’t Reve en Anna Blaman willen weglaten, nu wij aan twaalf auteurs zijn gebonden.’ Werumeus Buning doet dat meedogenloos, ‘Jacques, dat werk deugt niet’. Top Naeff doet daar nog een schepje bovenop: ‘Ze deugen niet als schrijvers. Als je elke zin goed bekijkt, zie je hoe slecht alles geconstrueerd is.’ Nee, dan Alie Smeding, bij haar verbleekt Anna Blaman volkomen.

Het is tijd voor de definitieve lijst. Er wordt besloten geen volgorde te bepalen, maar de gekozen auteurs alfabetisch te rangschikken. Na nog wat getouwtrek (‘We hebben Vlamingen genoeg’) en gesoebat (‘We hebben Elisabeth Zernike vergeten’) komt het drietal tot ‘De Ere-lijst’: Bordewijk, Coenen, Couperus, Elsschot, Emants, Nescio, Scharten-Antink, Van Schendel, Streuvels, Teirlinck, Vestdijk en Walschap. Van iedere schrijver is het portret afgebeeld, behalve van Nescio. Hij had geweigerd zich te laten fotograferen.

De canon van De Telegraaf was anno 1951 weliswaar geen dodenlijst, maar er staat niet één auteur op die na 1900 werd geboren. Vestdijk en Walschap, allebei van 1898, zijn de jongsten. Dat de hedendaagse schrijvers qua aantal ondervertegenwoordigd waren, vond Bloem geen bezwaar. Het ging erom wat de laatste vijftig jaar van belang was geweest. ‘Dat is een recapitulatie, dat heeft niet in de eerste plaats betrekking op mensen van nu.’ Die mensen van nu van toen hebben de canon inmiddels lang en breed bereikt. Ze staan er zij aan zij met de uitverkorenen van Bloem en de zijnen. Eerlijk is eerlijk, die hadden hun werk niet slecht gedaan. Negen van de twaalf door hen gekozen schrijvers zijn terechtgekomen in zowel de Top 100 van het Letterkundig Museum als in de Canon van de Maatschappij. Alleen Frans Coenen, Margo Scharten-Antink en Herman Teirlinck behoren niet tot ‘onze honderd grootste dode schrijvers’. Top Naeff en Werumeus Buning evenmin.

Andries van den Abeele
Een les in alertheid en voorkomendheid
De dag dat het Gruuthusehandschrift verkocht werd

andries van den abeele (1935) hield zich als voormalig gemeenteraadslid en schepen van de stad Brugge bezig met stedenbouw en erfgoed. Hij is voorzitter van de Koninklijke Commissie Monumenten en Landschappen, vervult talrijke bestuurs- en commissiefuncties op heemkundig, historisch en cultureel gebied en publiceert daar ook over.

Baron François van Caloen (1930-2006) kende ik alleen van horen zeggen, via onder meer zijn neer Damien van Caloen. Ik zag hem, van ver, in de rouwstoet voorgaan op de uitvaarten van zijn ouders, Ernest van Caloen en Thérèse Coppieters Stochove. Beide uitvaarten vonden plaats in de kleine historische kerk van Koolkerke, waar de muren bekleed zijn met rouwborden van de familie Van Caloen en waar zich hun grote familiekelder bevindt.

De eerste keer dat ik hem van wat naderbij leerde kennen, was op 14 september 2000. Johan Oosterman, deskundige van de vijftiende-eeuwse literatuur in Brugge, was uit Leiden gekomen om voor de Vrienden van De Biekorf (de openbare bibliotheek in Brugge) een voordracht te houden onder de titel ‘Literatuur in Brugge in de Middeleeuwen. De oorsprong van het Gruuthusehandschrift en de dood van Egidius’. Tijdens het vragenuurtje maakte de op de voorste rij zittende François van Caloen zich behoorlijk boos, omdat iemand over het Gruuthusehandschrift kwam spreken, zonder hierover contact te hebben opgenomen met de eigenaars. Deze wat eigenaardige uitbarsting werd na de vergadering vriendschappelijk bijgelegd en François keerde tevreden terug naar zijn woonplaats Brussel. Met de spreker en stadsarchivaris Noël Geirnaert ging ik het incidentje wegspoelen in de bruine kroeg de Lokkedize.

Niet veel later begon het echte contact. Mevrouw Van Caloen, François’ moeder, was op 3 augustus 2001 overleden, en het testament van haar in 1995 overleden echtgenoot Ernest trad nu volledig in werking. François legde me uit dat zijn erfdeel bij precipuut het indrukwekkende, maar niet zo zorgvuldig onderhouden zestiende-eeuwse kasteel en domein Ten Berghe omvatte, dat voor de familie behouden zou moeten blijven. Daarnaast hadden zijn ouders hem ook erfgenaam gemaakt van hun bezit aan archieven en documenten, waaronder het Gruuthusehandschrift en de handschriften van Nicolaas Despars. Hierbij was blijkbaar be-

paald dat, aangezien het kasteel voor de eigenaar een servituut betekende, dergelijke roerende goederen ter compensatie desnoods te gelde konden worden gemaakt.

François wilde zelf niet permanent in het kasteel gaan wonen, maar er wel een passende bestemming voor hebben zodat het kon worden opgeknapt en toch familiebezit zou blijven. Hij vroeg mij om advies, waarna ik een aantal mogelijkheden op schrift stelde. Ik bemiddelde vervolgens voor een bezichtiging door burgemeester Patrick Moenaert en provinciebestuurder Dirk de Fauw, maar er bleek geen perspectief voor aankoop van het kasteel door stad of provincie. Het Gruuthusehandschrift kwam toen ook even ter sprake, maar geen van beide bewindslieden liet een woord van belangstelling vallen. Uiteindelijk voerde François een van mijn andere aanbevelingen uit. Het kasteel werd verpacht en kreeg een hotelfunctie. De uitbaters, de heer en mevrouw Hendrickx, verfraaiden het kasteel bovendien met smaak en behoud van sfeer, objecten en historie.

Topstuk

Het Gruuthusehandschrift was een tweede probleem voor François. Hij was zich ervan bewust dat het niet langer mogelijk was dit manuscript in privéhanden te bewaren. Het was niet iets wat je zomaar in je woning tussen andere boeken kon laten staan, daarvoor was het te bekend en te waardevol. Zijn vader, de goedheid zelve, was daar heel wat losser mee omgegaan. Toen het handschrift in 1990 in bruikleen werd gevraagd voor een tentoonstelling in de Brugse stadsbibliotheek, was de conservator die het ging ophalen verrast dat er nauwelijks plichtplegingen waren en hij zich zelfs niet hoefde te legitimeren.

François stelde zich voorzichtiger op en had het manuscript in een Brusselse bankkluis gedeponeerd. Hij vond ook niet dat men van hem kon verwachten dat hij het zou schenken aan de overheid. Enerzijds hadden zijn ouders het aan hem toegewezen met de bedoeling dat het een compensatie zou zijn voor de last van de onroerende erfenis en anderzijds vond hij dat hij door een schenking zijn kinderen van een erfdeel zou beroven. Verkopen was dus het onvermijdelijke vooruitzicht, maar aan wie en tegen welke prijs?

François van Caloen was een bijzonder man. In zijn jonge jaren was hij vrijwilliger geweest in het Belgische Koreabataljon. Nadien werd hij planter in Kongo en nog later projectontwikkelaar in Spanje. Hij was nogal anti-establishment en was enkele jaren gemeenteraadslid geweest voor het Front National in Elsene. Hij stond erg argwanend tegenover de Vlaamse gewestregering, meer bepaald sinds hij had gehoord dat de zogenaamde ‘topstukken’ niet meer zouden mogen worden geëxporteerd. Hij vreesde dat het Gruuthusehandschrift, als hij nog lang wachtte of als er te veel ruchtbaarheid rond zou ontstaan, ook niet-exporteerbaar zou worden.

Het Gruuthusehandschrift interesseerde me om meer dan een reden. ‘Egidius waer bestu bleven’ is een ‘poème fétiche’ uit mijn jeugdjaren. Ik kende het uit mijn hoofd. Het hing ingekaderd aan de wand in mijn woning. De geschiedenis ervan en de publicatie van het handschrift door professor Heeroma, met de identificatie van de auteur van het Egidiuslied als Jan Moritoen, had ik met grote belangstelling gevolgd. Des te meer ook omdat mijn vrienden Robert Braet en Jacques Blomme rond die tijd een volkshogeschool oprichtten die ze de naam ‘Moritoen’ gaven, waar ik nog altijd lid van de algemene vergadering ben. De belangstelling was recent nog opgeflakkerd naar aanleiding van een studie die ik schreef over het toernooigezelschap De Witte Beer. Daarin kon ik niet alleen enkele zaken rechtzetten over de persoon van Lodewijk van Gruuthuse, maar vooral ook over bepaalde teksten in het handschrift en over verkeerde interpretaties die Heeroma en sommige van zijn opvolgers daaraan hadden gegeven.

Die belangstelling ging nog verder. Met stadsarchivaris Noël Geirnaert was ik me gaan afvragen of de familie Gruuthuse wel ooit eigenaar was geweest van deze gebundelde verzameling manuscripten. Een anonieme zeventiende-eeuwse tekenaar had op een van de bladzijden wat onbeholpen het wapen van de Gruuthuses aangebracht, maar zou nader onderzoek niet kunnen uitwijzen dat het eigenlijk de naam Despars zou moeten dragen? Immers, de vijftiende- en zestiende-eeuwse bewoners van kasteel Ten Berghe waren de Despars, en een van hen was de bekende burgemeester, historicus en kroniekschrijver Nicolaas Despars. Zou het zo onmogelijk zijn dat het handschrift in zijn bibliotheek had gezeten, en vandaar achtereenvolgens terecht was gekomen bij de Marivoordes, bij de De Croesers en de Van Caloens, de opeenvolgende erfgenamen en bewoners van Ten Berghe? Een interessante denkpiste die trouwens nog altijd niet is verlaten.

Meerwaarde

De discussies die François en ik toen voerden gingen natuurlijk niet in de eerste plaats over die interessante historische aspecten. Wat mij betreft leek het me vooral een plicht hem ervan te overtuigen dat hij niet zomaar aan de meestbiedende Amerikaan of Japanner mocht verkopen, maar een openbare instelling moest vinden die dit uitzonderlijke erfstuk van de Nederlandse cultuur en literatuur op passende wijze in ere kon houden.

Hijzelf was zijn licht gaan opsteken bij een kameraad uit het Koreabataljon, graaf Michel Didisheim, voormalig voorzitter van de Koning Boudewijnstichting. Die gaf hem weinig of geen hoop om langs die weg iets te regelen. Hij ging ook zijn oor te luisteren leggen bij de Koninklijke Bibliotheek Albertina in Brussel, maar ook daar ontving blijkbaar niemand hem met de nodige belangstelling of de verzekering dat er serieus te praten viel. Dat is ook gebleken na de aankondiging van de verkoop, toen iemand van de ‘Albertina’ toegaf dat hun aanbod tamelijk ver beneden de 1 miljoen euro lag en de instelling in een persnota bevestigde dat ze er niet aan dacht mee te werken ‘aan een systematische, kunstmatige en financiële overwaardering van het cultureel erfgoed’. Dit bood natuurlijk geen basis voor discussie. Ook de Brugse stadsbibliothecaris Ludo Vandamme bevestigde me dit toen. Hij had vernomen dat er al in 2001 of 2002 contact was geweest, waarbij François van Caloen zijn financiële eisen herhaaldelijk had bijgesteld, tot hij een bedrag van 100 miljoen bef vooropstelde. De Belgische kb had dit onaanvaardbaar gevonden. Sindsdien waren er geen contacten meer geweest, wat wil zeggen dat ook de kb geen verder initiatief meer nam. Ze had duidelijk ook de stadsbibliotheek van Brugge niet ingelicht, hoewel men daar verzekerde dat tussen beide instellingen een goede samenwerking bestaat.

Dit alles wist ik niet toen François van Caloen bij mij terechtkwam voor raad en bijstand, maar achteraf begrijp ik hierdoor nog beter waarom hij dacht dat een veiling bij Christie’s of Sotheby’s de beste route was. Die lachte hem nogal toe: anonieme verkoop – geen pottenkijkers – maximale publiciteit en dus wellicht nog een heel wat hogere prijs dan hij zich aanvankelijk had voorgesteld. Omdat daar ook nog een negatief bericht van de kb bij kwam, begrijp ik zijn gedachtegang des te beter.

Hij volgde ondertussen met aandacht de verkoop van min of meer vergelijkbare stukken (ook al is het Gruuthusehandschrift natuurlijk uniek) en berichtte me dan over wat hij vernam. Zo noteerde hij de veiling van enkele bladzijden manuscript van Beethoven voor 3 miljoen euro. Het deed hem dromen.

Toen ik hem ervan wilde overtuigen om aan een openbare instelling te verkopen, dacht ik natuurlijk in de eerste plaats aan de stad Brugge. Hoe graag zou ik dit handschrift onder de Halletoren behouden hebben gezien. Een dergelijk uniek stuk, daterend uit de tijd van Jan van Eyck en Filips de Goede, hier tot stand gekomen: het zou ideaal zijn geweest het er ook te kunnen houden. In de tijd waarin Mi-

chel van Maele, Fernand Traen en ikzelf bestuurders waren, zou de gevraagde som, die in de buurt van 2 of 3 miljoen euro lag, zonder twijfel direct zijn toegezegd. We zouden er zeker voor hebben gezorgd dat de aankoopsom maar gedeeltelijk uit de stadskas diende te komen en voor een flink, zo niet het grootste deel uit een gewesttoelage en sponsoring zou zijn bekostigd. Als het eropaan kwam oude adellijke families te charmeren, was burgemeester Michel van Maele trouwens een uitblinker. Hij kocht goedkoper van hen dan om het even wie. Soms schonken ze de gronden die bestemd waren voor openbaar nut en hij vleide ze dan met een straatnaam of iets dergelijks.

We zouden vooral hebben beseft dat de aanwezigheid van dit manuscript op onze bodem, ook al werd het in een kluis bewaard en zou het er maar zelden uit tevoorschijn komen, de aantrekkingskracht en reputatie van onze stad meerwaarde verleende. Maar die tijd is niet meer en na een paar informatieve gesprekken wist ik helaas dat de krachtige wil niet aanwezig zou zijn die nodig was om een dergelijke aankoop te realiseren.

Passiviteit

François van Caloen was ondertussen van mening dat zijn opgemerkte aanwezigheid bij de voordracht van Oosterman, het gesprek met Moenaert en De Fauw en de geluiden die hij in Brussel en ik in Brugge verspreidde over de op handen zijnde verkoop, voldoende moesten zijn. Of ik nog méér moest doen tegenover de stad? Maar neen, ze weten toch wat hen te doen staat, antwoordde hij me. Als het stadsbestuur een begin van belangstelling had getoond, was er kans op discussie ontstaan. Het bleef echter ijzig stil aan die kant. François was niet tegen verkoop aan Brugge, hoewel hij daarbij toch vragen stelde. De stad zou immers onvermijdelijk

de hogere overheid inschakelen en dat wekte weer zijn vrees over die ‘topstukken’-kwestie die hem wellicht zou verhinderen te verkopen of onder de marktprijs zou drijven.

Ik vrees dat de Vlaamse politieke wereld zich onvoldoende rekenschap geeft van de ravage die het topstukkendecreet heeft aangericht. Het principe, namelijk te verhinderen dat belangrijke kunstwerken in het wilde weg naar het buitenland worden verkocht, valt niet te betwisten. Dit werd echter op uiterst onhandige wijze aangepakt en veel kunstvoorwerpen die nochtans nooit onder dit decreet zouden vallen, hebben Vlaanderen geruisloos verlaten. De eigenaars werden onvoldoende voorgelicht en kregen de daver op het lijf. Ook aan de kant van monumentenzorg rommelde het. Enkele medewerkers van monumenten- en landschappenbeheer begonnen, door een overdreven interpretatie van de Conventie van Granada, in kloosters en kastelen inventarissen op te maken van voorwerpen die mede werden beschermd, tot de geringste details en het onnozelste stoeltje toe. Eigenaars die er geen bezwaar tegen hadden dat hun kasteelgoed zou worden beschermd, konden er helemaal niet om lachen dat dat ook voor hun inboedel zou gelden. Stilletjes verhuizen naar Brussel of Wallonië begon dan ook gewoon te worden.

Gelukkig is die overdreven ijver van een kleine minderheid binnen de monumentenzorg niet meer aan de orde en mogen we hopen dat er ook rond de ‘topstukken’ nu meer duidelijkheid bestaat. Een kwaad herstellen is soms echter moeilijker dan het veroorzaken. Dat mensen als François van Caloen alleen maar gesterkt werden in hun argwaan en hun onwil jegens overheden, is duidelijk.

Gedane zaken nemen geen keer en de Brugse spijt achteraf is terecht, maar niet méér dan dat. Kan iemand met de hand op het hart verzekeren dat het huidige bestuur zich zou hebben ingespannen om het manuscript te kopen voor de onvermijdelijke, gerechtvaardigd hoge prijs? De passiviteit die al die jaren duidelijk was, toont integendeel aan dat eventuele inspanningen nutteloos zouden zijn geweest. Ook in andere gevallen, zelfs recente (in 2001 de veiling van een handschrift met miniaturen uit de bibliotheek van Lodewijk van Gruuthuse), is gebleken dat de stad Brugge niet de hoogste bieder wilde of kon zijn. Als ik in de kranten Brugse geluiden verneem in de zin van ‘aan ons werd het handschrift nooit aangeboden’, dan moet ik de vraag stellen: ‘Wanneer hebt u uw belangstelling aan de verkoper laten blijken?’

Den Haag

François van Caloen had zijn eerste stappen gezet in de richting van de ‘Albertina’. Hij stond dus zeker niet vijandig tegenover verkoop in eigen land. Als de Belgisch-Vlaamse instanties, meer bepaald de Koninklijke Bibliotheek, geen mogelijkheden boden, wat bleef er dan nog over? Aan Belgische universiteiten hoefde men niet te denken; daar zouden voor zo’n aankoop nooit fondsen beschikbaar zijn. Nederlandse universiteiten misschien, zoals Leiden, Utrecht of Nijmegen, waar Frits van

Oostrom, Johan Oosterman en andere kenners van het Gruuthusehandschrift huisden? Zelfs daar zou men de gewenste som niet op tafel kunnen leggen, gezien de krappe universitaire budgetten overal in Europa.

Mij leek eigenlijk maar één openbare instelling serieus in aanmerking te komen, namelijk de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Ik kende die bibliotheek door de publicaties die ze samen met Waanders Uitgevers realiseerde en die in mijn boekenkast terechtkwamen, zoals het boek Verzamelaars en verzamelingen (1998). Dat gaf blijk van actieve belangstelling voor privéverzamelingen en het verkrijgen of verwerven ervan, als die de nationale boekenschat konden verrijken.

Ik maakte er dus werk van om François voor de kb in Den Haag warm te maken en weldra sloot hij zich bij mijn redenering aan. Nu moest ik er nog voor zorgen dat hij op de juiste manier zou worden aangesproken, want ook al was hij niet op eer en glorie uit, hij vond het toch normaal om op passende wijze en met enige egards te worden bejegend. Onder meer het gebrek hieraan verhinderde verdere contacten met de stad Brugge. Wellicht was dit ook bij de ‘Albertina’ het geval, hoewel ik dat natuurlijk niet weet. Hij was een man die persoonlijk door een burgemeester of een minister, minstens door een hoofdconservator, moest worden uitgenodigd, wilde men aantonen dat men het ernstig meende.

Ik kende niemand persoonlijk bij de kb, maar wel iemand in Den Haag die raad wist, mijn jeugdvriend Stijn Verbeeck. Het geluk was met me, want hij kende dr. Anne S. Korteweg, conservator oude handschriften van de kb, goed. Hij introduceerde me bij haar. Ons eerste telefoongesprek was interessant, hoewel ze enigszins terughoudend was. Natuurlijk zijn we geïnteresseerd, vertelde zij, maar ze zag toch ook een paar spoken oprijzen. Ze dacht (ten onrechte) dat in België, net als in Nederland, alles wat meer dan honderd jaar oud is en zich minstens vijftig jaar in Belgisch bezit bevindt, het land niet uit zou mogen alvorens het binnenslands was aangeboden. Daarom meende ze dat in elk geval de Brusselse kb ook geïnteresseerd zou zijn. (Hetgeen inderdaad het geval was, maar dan voor een ‘weggeefprijs’.) Maar er verder over praten wilde ze zeker. Op 7 maart 2003 mailde ik aan Stijn dat ik met haar zeer interessante contacten had gehad. Op 9 maart bevestigde ik aan mevrouw Korteweg onze verschillende gesprekken en stuurde haar de coördinaten van de eigenaar, die voor haar toen nog een onbekende was.

Op Nederlandse bodem

Hiermee was dus de eerste stap gezet en was François van Caloen geïntroduceerd. De eer was van beide kanten gered. De kb was door mij aangesproken en had dus niet zelf het initiatief genomen om ‘Vlaams’ erfgoed te ‘ontfutselen’. Bij de aankondiging van de aankoop heeft ze dat ook onderstreept. ‘We zijn niet zelf op jacht gegaan, het werd ons aangeboden,’ verklaarde algemeen directeur dr. W. van Drimmelen. François van Caloen werd vervolgens door de kb benaderd en kon daardoor formeel zeggen dat hij was aangezocht. Men kan dit als onbelangrijk for-

malisme afdoen, maar in de ogen van François en tegen de achtergrond van zijn opvoeding was het dat niet. Ik wens gevraagd te worden. Iedereen tevreden dus en snel werd een afspraak gemaakt in Den Haag.

François trok in het voorjaar van 2003 naar Den Haag, waar hij voortreffelijk werd ontvangen. Men toerde met hem door de kb en had enkele uitzonderlijke preciosa uit de kluis gehaald om hem te tonen in welk goed gezelschap het Gruuthusehandschrift terecht zou komen. In Hotel des Indes werd hem een uitgebreide lunch aangeboden. Er werd over de prijs gesproken en of men toen in de kb schrok of niet, feit is dat men hem verzekerde: Wij kopen dit stuk van u, tegen uw prijs, als u ons de tijd gunt om de nodige gelden in te zamelen. Ik vermoed dat men in de kb toen al een goed idee had van de verkoopwaarde. Later zou blijken dat hun onafhankelijk uitgevoerde taxatie in de buurt lag van de vraagprijs, dus buitenissig waren de verwachtingen van de eigenaar beslist niet.

François kwam opgetogen weer naar België. Details moesten nog worden besproken, maar beiden beschouwden we de zaak als beklonken. Hij trok zelfs opnieuw naar Den Haag en vertrouwde het Gruuthusehandschrift daarbij ter bewaring aan de kb toe. Men zou er alvast de digitalisering van voorbereiden. De aanwezigheid ervan kon ook nuttig zijn doordat men het kon laten zien aan sponsors die men over de brug wilde krijgen.

Voor de ‘petite histoire’ nog dit. Toen François van Caloen het Gruuthusehandschrift naar Den Haag bracht, kwam het niet voor de eerste keer op Neder-

landse bodem. Eind jaren zestig, na de publicatie door Heeroma, was het erheen gestuurd om op een tentoonstelling te figureren. Ernest van Caloen had een uitnodiging ontvangen om aanwezig te zijn bij een bezoek van koningin Juliana aan deze tentoonstelling en haar het handschrift voor te stellen. De uitnodiging veroorzaakte een kleine huiselijke rel. Ernests echtgenote en schoonmoeder waren zich bewust van de waarde van het handschrift maar ook van de goedigheid van de eigenaar en drongen erop aan dat hij de uitnodiging zou weigeren. Ernest, trots dit kostbare bezit bij de Nederlandse koningin te mogen introduceren, dacht er niet aan. Schoonmoeder en echtgenote waren bevreesd dat als de koningin bijzondere belangstelling toonde, hij haar, in een opwelling van gulheid, het kostbare handschrift zou schenken. Hoe dan ook, samen met een vriend vertrok Ernest op een vroege ochtend in zijn kleine auto naar Nederland, met in zijn oren het dreigement van zijn vrouw: ‘Als je het handschrift durft weg te geven, zet je hier geen voet meer binnen.’ Ernest had zijn hele leven elke nacht in zijn kasteel doorgebracht en wilde dat graag zo houden, zodat de bedreiging serieus aansloeg. Toen ’s avonds laat de autolampen in de kasteeldreef opdoemden, stonden vrouw en schoonmoeder hem op het bordes op te wachten met de vraag: ‘En… het handschrift?’ Pas toen hij hen verzekerde dat er niets aan de hand was, mocht hij het kasteel binnen. Denkende dat ook in Nederland adellijke titels werden verleend, zoals dit in België nog de gewoonte is, bleven de dames bij de gedachte dat als Juliana een bevordering tot graaf of burggraaf had voorgesteld, Nederland het handschrift gratis zou hebben verkregen…

Ditmaal kwamen er onvermijdelijk centen aan te pas. In afwachting van de definitieve transactie zette François zijn dagelijkse renteniersleven voort. Hij was naar een aantrekkelijker appartement verhuisd, vertoefde graag in het gezelschap van zijn bridgevrienden, ging vaak zijn maaltijden nuttigen met oude legerkameraden en bleef zijn grote hobby beoefenen, fietsen.

De laatste loodjes

Toen kwam plots het kwade nieuws. Begin juli 2006 had ik een lunchafspraak met François neef Damien. Hij deelde me mee dat François getroffen was door een hersenbloeding en dat de vooruitzichten niet hoopgevend waren. Op 23 juli overleed hij en op vrijdag 28 juli vond de begrafenis plaats in Koolkerke.

Na afloop van de uitvaart werd ik uitgenodigd naar kasteel Ten Berghe, waar de hele familie en veel leden van de Brugse adel tijdens de receptie en broodjesmaaltijd aanwezig waren. Ze konden zich er rekenschap van geven dat François en het echtpaar Hendrickx goed werk hadden geleverd met het opfleuren van het kasteel.

Bij die gelegenheid maakte ik kennis met François’ oudste zoon, Alexandre, die in Waals-Brabant woont en die ik uiteraard aanmoedigde om de bedoelingen van zijn vader met het Gruuthusehandschrift ten uitvoer te brengen. Hij was goed op de hoogte van wat er rond het handschrift was gebeurd, kende me door wat zijn va-

der hem over onze contacten had verteld en gaf me de uitstekende indruk dat hij, als er toezeggingen waren gedaan, hierop niet zou terugkomen. Hij zou natuurlijk moeten rekenen op de medewerking van zijn zus en van zijn twee broers, en die was misschien niet vanzelfsprekend. De ene broer woont in Hongkong, de andere in de vs.

Toen ik mevrouw Korteweg over François’ plotse overlijden informeerde, sprak ze haar verdriet en deelneming uit. Ze voegde er een wat bezorgde opmerking aan toe. ‘Wij hebben na veel moeite de vraagprijs bij elkaar gebracht en het zou in alle opzichten een calamiteit zijn als de aankoop niet zou doorgaan. Ik hoop er het beste van,’ zo schreef ze. Ik deelde haar hoop en was dan ook nogal verrast toen ze me in oktober informeerde dat de kb een dame van Christie’s over de vloer had gekregen die in opdracht van de erfgenamen ‘a fair estimate’ van het handschrift kwam maken. De kb vroeg zich uiteraard af of de erfgenamen overwogen om de koopovereenkomst met François niet te honoreren en het handschrift ter veiling te brengen. Het was waarschijnlijk hun recht dit eventueel te doen (ik kende de termen van de verkoopovereenkomst met François niet voldoende om erover te oordelen) en als er uitzicht was op een aanzienlijker opbrengst, zouden ze dit wellicht overwegen. Ik vermoed dat ze alle elementen tegen elkaar hebben afgewogen, met inbegrip van de hoge kosten en commissie die een veiling zouden bezwaren, en dat ze uiteindelijk besloten dat ze beter af waren met een discretere verkoopovereenkomst die tegelijk de intenties van hun overleden vader eerbiedigde. De wens om het woord van de vader te honoreren speelde hierbij inderdaad een rol.

De afloop is dus goed geweest. Op Valentijnsdag 2007 kon de kb met een persbericht de aankoop aankondigen, mede dankzij verschillende daaraan bijdragende instellingen.

Bom

Achteraf bleek dat de aankondiging een paar weken vroeger had plaatsgevonden dan gepland en hiervoor was een reden. In Brugge geven we momenteel met Waanders Uitgevers de reeks ‘Het Brugge van toen en nu’ uit. Half januari verscheen de aflevering Het literaire Brugge, geschreven door Fernand Bonneure. Het Gruuthusehandschrift werd daarin door hem vermeld als ‘uniek handschrift, het enige van die tijd, dat nog bewaard wordt in Brugs privébezit’. Er moest natuurlijk een illustratie bij en aangezien er nergens een goede te vinden was, richtte Waanders zich, op mijn aanwijzing, tot de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. De verkoop was op dat ogenblik (september 2006) nog niet bezegeld, zodat mevrouw Korteweg om toestemming van de eigenaars vroeg, die ik prompt kreeg van Alexandre van Caloen. Terecht, maar zonder zich rekenschap te geven van de implicaties, vermeldde de eindredactie in het bijschrift als herkomst van de foto: (Koninklijke Bibliotheek Den Haag). In Brugge las de wakkere stadsarchivaris Noël Geirnaert dit, en concludeerde dat de verkoop een feit was. Hij sprak erover tijdens

een bijeenkomst van archivarissen, waar hij meer vernam over de afgesprongen contacten met de ‘Albertina’. Een van de aanwezigen speelde het bericht door aan journaliste Greet Op de Beeck, die het naar buiten bracht. Eigenlijk wilde men het in Den Haag pas op 1 maart wereldkundig maken, maar dit werd dus ijlings vervroegd. Het was duidelijk groot nieuws, in sommige middens sloeg het in als een bom.

Hier en daar, ook in Brugge, klonken stemmen die ontgoocheling uitdrukten over het feit dat het manuscript niet in Vlaanderen, meer bepaald in Brugge bleef. In het Vlaams parlement werd cultuurminister Anciaux erover geïnterpelleerd. Niemand kan echter betwijfelen dat dit kostbare stuk in de kb in Den Haag een passend, waardig en veilig onderkomen heeft gevonden. Het manuscript blijft binnen de Nederlandse culturele ruimte. Men kan dus niet echt zeggen dat het ‘naar het buitenland’ vertrokken is. Het feit dat het volledige handschrift al sinds 1 maart op internet beschikbaar is, is een bewijs te meer dat het niet alleen in een zorgvuldige maar ook in een dynamische omgeving is terechtgekomen.*

Uit deze verkoop is de les te trekken dat het eropaan komt in België, meer bepaald in Vlaanderen, alerter te zijn. Ronkende verklaringen over het erfgoed helpen niet. Er zullen zich ongetwijfeld nog meer gevallen gaan voordoen zoals dat van het Gruuthusehandschrift. Zal men de les ter harte nemen? Zal men actiever op zoek gaan naar wat men belangrijk vindt om in overheidshanden te zien belanden? Een strategie hieromtrent uitstippelen? De nodige middelen vrijmaken? De passende stappen zetten om de particuliere eigenaars gunstig te stemmen? Men heeft op dat punt nog heel wat werk voor de boeg.

Ook in de stad Brugge zou men moeten nadenken, zowel op politiek als op ambtelijk niveau, of men wel alles doet wat wenselijk is om zich in staat te stellen zaken te verwerven (of geschonken te krijgen) die een verrijking van het stedelijke patrimonium betekenen. Als ik, zonder aan sommige inspanningen te willen voorbijgaan, denk dat dit thans heel wat minder aanmoediging en middelen krijgt dan in de eerste helft van de jaren zeventig het geval was, ben ik dan een ‘laudator temporis acti’?

Het is intussen een spannende episode geweest, waar ik de beste herinneringen aan overhoud. De namen van François van Caloen, zijn voorouders en zijn erfgenamen mogen terecht blijvend in de Nederlandse cultuurgeschiedenis bewaard en geëerd worden. De familie heeft eeuwenlang en met zorg over een van de belangrijke stukken van ons gemeenschappelijk erfgoed gewaakt en heeft het nu aan een geschikte conservator overgedragen. Ik kon aan die overdracht op bescheiden wijze meewerken. Opdracht volbracht, zou ik zeggen.

Frans van Lier
Mon oncle de la France
Henk Breuker en Zuid-Frankrijk: schrijver tussen twee talen

frans van lier (1935) is journalist en beeldend kunstenaar.

Theo Thijssen had hem kunnen verzinnen: een Amsterdamse jongen uit de Kinkerbuurt, een dromer met niet meer opleiding dan de mulo, die in de oorlog in Zuid-Frankrijk verzeilt en daar het middelpunt wordt van een literaire cercle, verhalen en romans in het Frans publiceert en er een literair tijdschift opricht met niet de minste auteurs als medewerkers. ‘Étrange écrivain, mais écrivain sans doute, ce Hollandais à l’accent du Midi’ (Merkwaardige schrijver, maar ongetwijfeld een schrijver, deze Hollander met Zuid-Frans accent), schreef Le Midi Libre bij zijn dood in 1999.

‘Klankkast van een ontwakend innerlijk’

Hij heette Henk Breuker, geboren in 1918, en zijn eerste proeve van poëtisch talent gaf hij op een uithangbord aan de Herengracht. Als joch van zeventien had hij een baantje gekregen in een Amsterdams wijnkeldertje waar de Hongaar Sandor Vadas wijn verkocht per fles en per glas. Henk spoelde flessen, veegde de vloer aan, bezorgde bestellingen op de transportfiets en mijmerde tussen de fusten en flessenrekken over Amsterdam, de grachten en de bomen en over een onbereikbaar vriendinnetje voor wie hij romantische verzen schreef. Uit de woordjes Frans die er bij Vadas af en toe langskwamen boetseerde de bezielde kelderknecht op een dag een slagzin voor zijn patron die er meteen een uithangbord van maakte. En bij de meeste oudere Amsterdammers slaat bij die regel de nostalgie genadeloos toe: ‘Le bon mariage: le vin et le fromage’.

Moeder Rosa Breuker, die zich afsloofde in werkhuizen nadat haar man was afgekeurd als tramconducteur, had het kelderbaantje voor haar zoon gevonden ‘waar hij tot schrijver rijpte als de wijn in de ton’, zoals de criticus Wam de Moor later over hem schreef. Het was de kelder zelf die de jonge Henk al een gedicht ingaf.

Wat die kelder met hem deed beschreef hij ook in zijn verhaal ‘Geboorte van een dichter’: ‘Het was er stil. Die stilte wond je denken op en liet het weer aflopen in de klankkast van een ontwakend innerlijk.’

Tot de bezoekers van de kokette cave naar Parijs’ voorbeeld behoorden, eind jaren dertig, schrijvers als Johan Winkler, Ed Hoornik, Louis Lehmann, Max Dendermonde en Jef Last. En bij hun glas Balaton of Tokayer drong ook wel eens wat uit ‘de klankkast van het ontwakend innerlijk’ tot hen door. Het was Jef Last (‘ami de André Gide’ zou er later in de Franse krantenartikelen over Breuker aan worden toegevoegd) die zorgde voor een contact met Fred von Eugen van de Amsterdamsche Boek- en Courantmaatschappij, eigendom van de Arbeiderspers, uitgever van de populaire abc-romans.

En daar verschijnt warempel in 1942 de eerste roman van de dan 24-jarige flessenspoeler: Kinderen spelen toneel. Het is de romantisering van zijn belevenissen als lid van de toneelgroep ‘Willen is kunnen’ van de katholieke St. Joseph Gezellenvereniging, waarmee Henk in de patronaatshuizen optrad met zijn vrienden, onder wie de latere radioverslaggever Leo Pagano. Maar, aldus het verhaal, de jonge hoofdfiguur loopt met zijn hemelbestormende ambities vast op de onwrikbare codes van de ‘ouwe lui achter hun groene tafel’ en ook een prille liefde sneuvelt in het daarop volgende conflict.

La résistance

Breukers romandebuut is nog bij menige antiquaar te vinden, zo leert een kleine internetronde – verstoft curiosum in de Nederlandse letteren. Volle bladspiegel met kleine letters op vezelig papier. Neef Johan Breuker laat me zijn exemplaar zien dat hij pakt van de plank met alles wat hij over zijn oom Henk heeft kunnen vinden: manuscripten, alle romans en gedichtenbundels, correspondentie, krantenknipsels, foto’s en alle exemplaren van Les cahiers de la Licorne, het Zuid-Franse literaire tijdschrift uit de jaren vijftig-zestig, opgericht door de voormalige kelderknecht. Die hele plank gaat, volgens afspraak, naar het Letterkundig Museum in Den Haag, zodra Johan het niet meer nodig heeft voor de levensschets die hij heeft geschreven over zijn bijzondere oom.

Johan Breuker, 69 jaar nu, een tengere man met heldere ogen achter zijn rechthoekige brillenglazen, is beeldend kunstenaar die in houtskool verdroomde ta-

bleaus maakt van tuinen en begraafplaatsen. In zijn atelier in de polder aan de zuidrand van Haarlem vertelt hij hoe zijn leven vervlochten raakte met dat van zijn oom.

‘Als kind was ik al dol op mijn oom. Ieder jaar kwam hij uit Frankrijk naar Nederland en ik vergaapte me aan zijn Franse stijl en ik gierde van het lachen om de zwierige accolades die hij aan mijn moeder en tantes uitdeelde. Want dat had je niet in de Kinkerbuurt van de jaren vijftig. Ik had nooit veel meer gezien dan de camping van Bakkum. Maar mijn oom Henk woonde in Montpellier en nam me later mee door de Languedoc. Ik wist niet wat ik meemaakte, dat landschap, die zon, dat leven.’

Plus nog eens het hele avontuur van Henks leven tot dat moment. In 1941 wordt een verzetsgroep, waar hij bij hoort, opgerold. Uit angst voor verdere gevolgen meldt hij zich vrijwillig voor de Arbeitseinsatz, wat overigens menige wenkbrauw deed fronsen. Van Berlijn wordt hij doorgestuurd naar een dwangarbeiderskamp bij Bordeaux om er te werken aan de Atlantikwall. Maar met twee lotgenoten weet hij te ontvluchten: ’s nachts kruipen zij onder het prikkeldraad door. Een Belgische kameraad die banden heeft met de Franse ondergrondse helpt hen aan een ontvluchtingsroute. Het plan is om via Spanje naar Engeland te gaan maar daar komt niets van terecht. Via omzwervingen door de Cevennen waarbij ze

met klussen en liedjes zingen aan de kost komen en met de hulp van de Franse résistance bereiken zij 23 augustus 1943 Montpellier. Bij het passeren van de demarcatielijn dachten zij helemaal veilig te zijn in het vrije Frankrijk, niet wetende dat de Duitsers intussen ook het Frankrijk van Pétain hadden geannexeerd.

De maquis brengt hen onder bij een aannemer in Montpellier, die Henk best als timmerman kan gebruiken en die bovendien een heel aantrekkelijke dochter heeft. Toch volgt nog een periode als druivenplukker, dagloner bij een kolenboer en bijrijder van een vrachtwagenchauffeur vóór hij – inmiddels voorzien van een verblijfsvergunning – in 1945 terugkeert bij de aannemer. Om in de zonnige julimaand te trouwen met diens dochter Mimi.

Zijn nieuwe schoonvader geeft de stevige Hollander direct maar de leiding over een kleine houtwerkplaats in Figuerolles aan de rand van Montpellier. Het is een buurt van zigeuners en marskramers aan de rand van glooiende wijngaarden. Henk spreekt dan nog vrijwel geen woord Frans maar hij laat zijn handen wapperen en krijgt de bescheiden werf behoorlijk aan het werk. Intussen blijft hij schrijven, verhalen, gedichten, novellen, in het Nederlands en gaandeweg met vallen en opstaan in het Frans.

Joseph Delteil

Hoe de schaars geschoolde Amsterdammer van de werklui Frans leerde en dus een merkwaardig taaltje ontwikkelde vol patois uit de Hérault en hoe hij zich als Frans bouwvakker – zij het met een cursus Frans aan de universiteit van Montpellier – mirabile dictu een weg wist te vechten naar literair aanzien is neef Johan de afgelopen jaren nauwkeuriger aan de weet gekomen door lange gesprekken met weduwe Mimi, dochter Dominique en met de Franse schrijvers met wie Henk nauw bevriend was geraakt.

‘Op een dag,’ vertelt Johan Breuker, ‘komt een Frans-Amerikaanse vrouw in Figuerolles hout halen voor een klus bij haar thuis. Zij heette Caroline Dudley, zij heeft ooit de Revue Nègre met Josephine Baker in Parijs geïntroduceerd. Maar zij was ook de echtgenote van de schrijver Joseph Delteil. “Is het waar dat u ook gedichten schrijft?” vroeg ze aan Henk, omdat haar man zoiets ter ore was gekomen. Henk heeft haar een van zijn eerste Franse gedichten meegegeven en twee weken later verscheen Delteil zelf op de werf om die wonderlijke bouwvakker eens te bekijken.’

Delteil (1894-1978) was in 1937 van Parijs naar zijn geboortestreek de Hérault teruggegaan, waar hij zich vestigde nabij Montpellier in een mas (grote boerderij) met een kapitale wijngaard. Daar ontving hij zijn vrienden, Henry Miller, Marc Chagall, Blaise Cendrars, Céline, Pierre Mac Orlan, Charles Trenet, Robert Delaunay. In de jaren twintig had hij tot de Parijse groep surrealisten behoord met André Breton en Louis Aragon, later leerde men hem kennen als eigenzinnig katholiek romancier met op zijn naam ook een schandaal verwekkend werk over Jeanne

d’Arc dat de basis werd voor de beroemde film van Carl Dreyer.

Delteil stelde Breuker voor aan zijn vriend Frédéric-Jacques Temple, behalve gerespecteerd schrijver ook redacteur bij de Zuid-Franse redactie van de radiozender France-Culture. Temple (1921) bracht Breuker in een van zijn uitzendingen en beiden werden vrienden, goeie vrienden zelfs; Temple had er plezier in zijn ‘ontdekking’ te introduceren bij zijn bekenden, tot wie ook Jean Cocteau en Lawrence Durrell behoorden.

Met steun van Delteil richtten Henk Breuker, Jacques Temple en de dichter-romancier François Cariès in een winkelpand in de oude binnenstad van Montpellier in 1951 een uitgeverijtje op dat zij La Licorne noemden naar een standbeeld van een eenhoorn op een nabijgelegen plein. In een garage hadden ze een oude drukpers gevonden, die ze oplapten om er zelf eenvoudige uitgaafjes op te drukken. Aan de etalage zat een vitrine waaruit iedere voorbijganger een vers geschreven gedicht kon opvissen om even te lezen. Daarmee won het nieuwe letterenwinkeltje direct het diplome d’honneur in de plaatselijke etalagewedstrijd. Jean Joubert behoorde tot de

auteurs, evenals Jean-Paul Guibbert, Francis Catel, Christian Dédet en zeker ook Henk Breuker zel.

Achterberg in het Frans

Een gedurfd akkefietje van de houtje-touwtje-uitgeverij was direct al in 1952 de uitgave van de door Breuker c.s. in het Frans vertaalde dichtbundel Stof van Gerrit Achterberg, een bijna onuitvoerbaar karwei omdat de Franse vrienden alleen van Breuker moesten aannemen wat de Nederlandse woorden betekenden en bedoelden. Hoe door alle materie – steen, hout, metaal – de gestalte van de geliefde vrouw straalt, bleef in Matière overeind, maar het dikwijls dwingende rijm van het origineel werd rigoureus overboord gezet in de noodgedwongen nogal letterlijke vertaling. In de Nederlandse pers werd de vertaling over het algemeen met waardering beschreven, al kon C.J. Kelk in De Groene ‘nauwelijks geloven dat de Franse lezer hetzelfde uit deze verzen haalt als wij uit de oorspronkelijke’ door de ‘blijkbaar toch onmisbare binding van het rijm’ dat ‘schreeuwend’ ontbreekt.

De communauté litéraire rondom het uitgeefwinkeltje lanceerde een paar jaar later een eigen tijdschrift, Les cahiers de la Licorne, met Breuker als hoofdredacteur.

Het klinkt bizar: een volksjongen uit de Kinkerbuurt die in 1951, nog geen tien jaar na zich in Frankrijk te hebben genesteld, een Franse uitgeverij opricht met bijbehorend tijdschrift, waarin zelfs auteurs als Peter Handke, Jean Cocteau, René Pons en Roger Kowalski publiceerden. Maar misschien, zo denkt ook Johan, moet men oom Henk, naast zijn literaire inbreng ook als behendige organisator zien, die de faciliteiten schiep voor de literaire strapatsen van de auteurs uit de regio en hun vrienden en relaties.

Avec force et finesse

Intussen was Henk zijn bakermat niet vergeten. Via contacten met hem nog bekende schrijvers en uitgevers – Adriaan Morriën, Emmy van Lokhorst, Wim Hazeu, uitgeverij Bruna – trachtte hij zijn Nederlandstalige werk uitgegeven te krijgen maar tot echt enthousiasme kwam het niet in de vaderlandse literaire wereld, ook al vanwege zijn vrijwillige vertrek naar Duitsland destijds. Bruna maakte niettemin in 1958 een klein boekje van zijn oorlogsverhaal Quatorze Juillet en in het kwartaalblad De tweede ronde (motto: ‘Literatuur en toch leesbaar’) verschenen in 1992 drie korte verhalen van Breuker. Het zijn amusante, speels-surrealistische verhalen uit het lokkende zuiden.

In die tijd, lange jaren geleden, was heel Zuid-Frankrijk nog één onafzienbare wijngaard. Als grootvader het daarover had, werd zijn baard een druiventros, zijn oren twee wingerdbladen en zijn verschrompelde ouwemannenhals de wijnstok, zo zagen wij zijn lippen nat worden van de opstijgende sappen.

Of een bizar houthakkersverhaal over een kapitale plataan die op het kerkplein moet worden omgezaagd en die bij het vallen, dankzij de hand van de van zijn kruis afgeklommen Jezus, een onverklaarde draai maakt zodat hij net niet op de kerk valt.

Christus was zijn kruis weer opgekropen. Hij was weer gips. Maar een stilte, krachtiger dan het Alleluja van Händel, verruimde het gewelf. Het was zes uur. De zon tuimelde van de toren. Een golf rood stroomde door de ramen en zette, op deze merkwaardige avond van Goede Vrijdag, het priesterkoor onder bloed.

Vijftig jaar eerder, in 1942, had Louis Lehmann nog over Kinderen spelen toneel aan Max Dendermonde geschreven: ‘Over de barbaar Breuker: wat een prachtig proza, wat een ellendige onbeheerstheid en wat een bekotsenswaardige mentaliteit van saffiaantjes paffende en meidenfluitende polderjongens. Doodjammer dat Br. niet

een beetje geciviliseerd kan worden, dan werd hij waarschijnlijk iets heel bijzonders.’

Van barbaar naar bijzonder – voor zover Henk Breuker inderdaad ‘iets bijzonders’ is geworden, vond dat meer weerklank in zijn tweede vaderland dan in het eerste. Maar in zijn Franse leven groeide Breuker dan ook uit tot een gerijpter auteur dan de dromer in de jongenskiel.

Zo was in 1976 het blad Témoignage Chrétein – christelijk weekblad met wortels in het verzet dat nog steeds bestaat – behoorlijk te spreken over Breukers roman La peste grise, een verhaal uit het Amsterdamse verzet: ‘Un petit roman presque parfait par un écrivain Hollandais qui vit en France depuis 1943 et s’exprime dans notre langue avec force et finesse.’ (Een bijna perfecte kleine roman van een Hollandse schrijver die sinds 1943 in Frankrijk woont en zich in onze taal krachtig en verfijnd uitdrukt.)

Jacques Temple had de roman, verschenen bij Oswald in Parijs, voorzien van een hartelijk voorwoord. En ook Le Midi Libre was onder de indruk: ‘Het verhaal is absoluut van een dramatische intensiteit dat des te beklemmender is door de uiterste economie van middelen waarmee de auteur een buitengewone kracht bereikt.’

In 1988 pakte Breuker opnieuw uit met een obsederend Amsterdams oorlogsthema in Monsieur Dril ou les nuits d’Amsterdam, een sinister verhaal over het lijk van meneer Dril dat is verstopt op de zolderkamer van de schrijver Grootveld, die groeide uit de jonge Bertus Tweeman. Is het wel meneer Dril, de boekhouder van de uitgeverij van Grootveld? Die verwarrende hallucinaties roepen ‘de wonderlijke sfeer van Truman Capote op, wanhopig en spookachtig als Kafka’, schrijft, opnieuw, Le Midi Libre, die vervolgens onbekrompen loftuit: ‘Ieder woord is gefreesd, gedraaid, gepolijst als een zeldzaam werkstuk. Henk de voormalige timmerman, de bouwvakker, geeft de Franse roman een magistrale les. De taal hervindt hier haar oorspronkelijke noblesse.’

Wat de vraag ingeeft: produceerde Breuker, die de Franse taal onder de dakgebinten en bij het spijkeren van schapenstallen had opgepikt, al zijn verzen, verhalen en novellen geheel op eigen kracht? Neef Johan schudt twijfelend het hoofd. Volgens hem hebben zijn literaire vrienden hem voor menige ramp behoed door zijn teksten voor hem op z’n minst te corrigeren.

Depressie

Breuker was in ieder geval een markante figuur geworden in de Aveyron. Zijn verweerde kop met wapperend halflang grijs haar en donker gerande bril pasten wonderwel bij zijn beide gedaanten: evenzeer de gelooide handwerksman als de vorsende schrijver. Tot 1971 bestierde hij zeer succesvol het bouwbedrijf van zijn schoonvader maar toen ten slotte de schrijverij, de Cahiers en het literaire leven de overhand kregen ging het wringen in zijn dubbelbestaan. Bovendien was hij zich gaan ontplooien als getalenteerd fotograaf Hij deed afstand van de bouw en tege-

lijk daarmee liep ook het huwelijk met Mimi op de klippen. Hij scheidde van haar in 1973 en die dubbele breuk pakte hem fors aan: hij raakte in een depressie en op een avond werd hij in Montpellier overspannen op straat gevonden.

Een broer van zijn vriend Temple was psychiater en die signaleerde als achtergrond van de instorting meer dan één scheur door het leven van de schrijver/bouwvakker, die om te beginnen, geworteld in de Midi, toch zijn Amsterdamse

herkomst en de (oorlogs)herinneringen aan dat leven niet had kunnen afsluiten. Daar kwam bij dat hij als welgestelde houthandelaar zich ‘bourgeois’ voelde wat hij, volgens deze Jean-Pierre Temple, als verraad aan zijn volkse afkomst beschouwde. Niet voor niets had hij in zijn roman Monsieur Dril de naam Tweeman gekozen voor de schrijver, die hij zelf was. De schrijver bovendien die in Frankrijk een beetje maar in Nederland nauwelijks bekendheid had gekregen.

Zijn miskenning had ooit al eens doorgeklonken in een Nederlands sonnet, dat hij opdroeg aan de ‘Hoogheid’ van zijn ontbrekend publiek: ‘Voor U, o Heer, want klein is mijn gehoor/ zo klein, waar iedereen zich van mij wendde/ dat ik slechts speel voor Hoogheid “Onbekende”.’ Hij nam het op in zijn bundeltje Rekeldichten: Nederlandse sonnetten die in 1965 verschenen bij La Licorne in een oplage van tweehonderd exemplaren. Daarin stond trouwens ook een blijmoediger gedicht dat de houtbewerking glorifieerde: ‘Een beitel: snedig spel door geurend hout,/ door gele gloed soms als de krullen snellen/ en glad en gaaf de allerdunste vellen/ ineen doen rollen tot een levend goud…’

‘Toen hij stervende was in 1999 heb ik hem in het ziekenhuis opgezocht,’ vertelt Johan. ‘Na een beroerte was hij volkomen verlamd en kon hij ook niet meer spreken. Ik stond op het balkon van zijn ziekenkamer met het uitzicht op de wijngaarden in dat welige, zonnige landschap en achter me lag mon oncle de la France die me de liefde voor de Midi had bijgebracht. Ik zag het allemaal terug: hoe hij me als jongen had meegenomen langs de chantiers waar hij aan het werk was en hoe we met de werklui en andere arbeiders dan gingen lunchen in een restaurannetje waar ze ook nog wijn dronken! Maar ook hoe hij me had meegenomen naar signeersessies, boekpresentaties en zelfs etentjes met zijn literaire vrienden.’

Op dat moment besluit hij een biografie te schrijven van de man die woekerde met zijn talent. Bij de dood van Henk Breuker beschreef Jacques Temple hem als ‘een man tussen twee culturen’, wiens leven er een ‘van afmatting, inspanningen en beproevingen’ was geweest. Le Midi Libre noemde hem ‘een markante figuur in het literaire milieu van deze streek.’

Johan keerde terug naar Haarlem en liet zijn Zuid-Franse ‘erfenis’ bezinken terwijl zijn eigen werk hem weer absorbeerde. Zijn leven lang heeft hij getekend en geschilderd; hij gaf daarin ook les, eerst op een school in Haarlem en later, tot 2003, aan de Hogeschool der Kunsten in Utrecht. Intussen schilderde en tekende hij vooral tuinen, geïnspireerd door de theatrale schoonheid van tuinen in Frankrijk en Italië: ‘cipressen, buxushagen in alle vormen, stenen beelden, heel die dramatische opbouw in stilte – de afspiegeling van het paradijs.’

Heviger nog greep hem de magie aan van begraafplaatsen. Een Victoriaans kerkhof in Sheffield staat in de zachtste tonen van zwart en grijs als een droom vol geheimzinnigheid op een groot doek in het atelier. Aan de wand hangen tientallen schetsen van andere dodendomeinen.

Romantische kasteeltuinen van Toscane hadden oom Henk even naar de ach-

tergrond gedreven, maar ‘in 2008 vroeg Henks dochter Dominique, die in het theater werkt, of ik niet eens wat van onze familiegeschiedenis wilde opschrijven – daar zou zij dan een voorstelling van maken. Dat was het duwtje dat ik nodig had. Ik ben naar Frankrijk gegaan en heb heel veel met Mimi gepraat, die me gaf wat ze aan materiaal van Henk had: correspondentie, manuscripten, foto’s en meer. En verder heeft Jacques Temple me van alles verteld over de Licorne en de Cahiers.’

Het Letterkundig Museum zal met open armen het door Johan bijeengebrachte materiaal ontvangen, zegt conservator Dick Welsink door de telefoon. ‘Ik heb nooit iets van Breuker gelezen maar ik kende zijn naam van de Achterberg-vertaling. Toen ik van zijn neef een cd kreeg met een zorgvuldige inventarisatie van alles wat hij had verzameld vond ik dat bijzonder interessant. We zouden wel gek zijn als we dat niet dankbaar in ontvangst zouden nemen.’

De biografie door Johan is uiteraard evenzeer welkom. Die, nu bijna gereed, zal als bibliofiele uitgave in kleine oplage verschijnen bij De Althaea Pers in Den Haag.