Archief: DBNL

Wiel Kusters
‘Geeft elkander Uw gezicht’
Pierre Kemp en Harry G.M. Prick in enkele van hun brieven

De dichter en essayist wiel kusters (1947) is hoogleraar algemene letterkunde aan de Universiteit Maastricht. Op zijn naam staan verschillende publicaties over Pierre Kemp, o.a. samen met Harry G.M. Prick ‘Bladeren en lezen in groot verstaan’. Pierre Kemp in de wereld van het boek (1995). Hij werkt aan een biografie van Kemp.

Sinds zijn brief van 26 januari 1958 aan Pierre Kemp (1886-1967) en diens antwoord daarop van 28 januari stond Harry G.M. Prick, toenmaals woonachtig aan de Maastrichterlaan 217 te Vaals, in schriftelijk contact met de door hem bewonderde dichter. Prick ontving in totaal 306 brieven en briefjes, waarvan de laatste op 29 december 1966.

Harry Prick bezocht Pierre Kemp voor de eerste maal in diens huis aan de Turennestraat 21 in Maastricht op 29 december 1958, tussen half elf en half twaalf, en ontving bij die gelegenheid een van de fameuze kleine blocnotes, waarin Kemp dichterlijke observaties en invallen noteerde tijdens zijn treinreizen naar en van Eygelshoven, waar hij tot 1 januari 1945 werkzaam was als beambte op het loonbureau van de steenkolenmijn Laura.

In Pricks exemplaar van de gedichtenbundel Vijf families en één poederblauw (1958) schreef Pierre Kemp: ‘Dat/ Lily Maessen/ en/ Harry Prick/ boven deze bladzijden/ veel zangerige uurtjes/ mogen beleven./ Maastricht, Na Onnozele Kinderen, 1958,/ Pierre Kemp’. Lily Maessen was het Maastrichtse meisje dat Harry Prick in juli van dat jaar had leren kennen en met wie hij spoedig hoopte te trouwen. De ‘zangerige uurtjes’ uit de opdracht waren een toespeling op Kemps gedicht ‘Die middag en die sieraden’, waarin Prick als het ware zijn eigen verliefdheid herkende.

Tijdens het genoemde bezoek heeft Kemp kennelijk ook de mogelijkheid geopperd, een kleine reeks gedichten, een ‘suite’, te schrijven voor Harry Prick en Lily Maessen. Dat werd het boekje Ballet de Coeur, verschenen in september 1959 bij Ernest van Aelst te Maastricht in een oplage van 40 exemplaren bij gelegenheid van hun huwelijk.1

In eerdere brieven had Prick ter sprake gebracht dat hij voor zijn liefste een gedicht wilde schrijven, ‘een fantasie […] rond haar toilettafel’, maar dat het dichten niet zo wilde vlotten. ‘Een grote rol spelen natuurlijk de namen van de parfums en van de crèmes en van de soorten nagellak. In het gedicht worden er veel meer opge-

somd dan in werkelijkheid op haar toilettafel staan. Mocht U bekend zijn met de titel van een of ander Frans werkje over parfums en dergelijke, dan houd ik mij voor mededeling daarvan aanbevolen.’ (brief d.d. 10 december 1958). In antwoord daarop (d.d. 12 december 1958) noemde Kemp het boek van Paul Jellinek: Die psychologischen Grundlagen der Parfümerie. Untersuchungen über die Wirkungen von Gerüchen auf das Gefükbleben (1951) en voegde daaraan toe: ‘Als U bij lezing niet voorzichtig is, loopt U kans zelf een parfum te worden, en te vervliegen, ergens in de nabijheid van een regenboogkleurig wolkje.’ Aan Jellineks boek zou Kemp in 1959 het motto ontlenen van de sterk erotisch geïnspireerde gedichtenbundel Garden 36, 22, 36 inches: ‘Wo Haar steht, ist Freude’ (Bäurisches Sprichwort).

Op 31 december 1958 schreef Prick aan Kemp:

Hooggeachte Heer Kemp,

Als ik mij goed herinner is het Maurice Maeterlinck geweest die de mening was toegedaan, dat men de kans om een vereerde dichter of schrijver te ontmoeten, onbenut moest laten. Een persoonlijke ontmoeting zou ons denkbeeld omtrent de zo hoog gestelde alleen maar kunnen verstoren. Ik ben te weinig met het leven van Maeterlinck vertrouwd om te weten of hij hier werkelijk uit ervaring spreekt, maar ik heb wel kunnen vaststellen dat deze opvatting van de dichter der Serres chaudes geen bevestiging kreeg in het samenzijn dat ik maandagmorgen met U mocht beleven en dat mij mijn leven lang als een feestelijk evenement zal blijven heugen. En mocht mijn geheugen in de, hoop ik, heel verre toekomst afnemen, dan zal het weerzien van de opdracht in Vijf families en één poederblauw, als ook van dat andere, voor mij wel kostelijkste, geschenk: het aantekenboekje van zomer 1940, mij opnieuw die maandagmorgen bij U in de herinnering roepen.

Toen U zich van dat boekje bediende, moest ik Uw poëzie nog ontdekken. Dat gebeurde in de zomer van 1941, in mijn zestiende levensjaar. Ik las in die zomer jaargang na jaargang van De Gemeenschap en ontmoette toen vanzelf Uw gedichten. Ik was er echter totaal onkundig van dat een jaar eerder Uw Transitieven en immobielen verschenen waren, anders had ik mijn toen nog zeer schaarse zakgeld zeker met vreugde aan die bundel gespendeerd. In 1945 kreeg ik de smaak voorgoed te pakken en in 1946, of iets later, was het dan zo ver dat ik Standard book of classic blacks kon kopen, en sindsdien ben ik U blijven ‘bijhouden’.

[…]

Natuurlijk ben ik uiterst ingenomen met Uw zo charmante voorstel betreffende de eventuele uitgave van een Suite. Naar verdere bizonderheden hieromtrent zie ik vanzelfsprekend met grote belangstelling uit. Ik heb er Lily nog niets over verteld, want mocht dit voorstel gerealiseerd kunnen worden, dan zal ’t een grote verrassing voor haar zijn. Wel heb ik met haar gesproken over het typen van een bepaalde tekst of van bepaalde teksten. Het zal haar een eer zijn

dit voor U te doen. U hoeft mij slechts te laten weten dat het óver te typen werk gereed ligt, en ik zal het even komen ophalen. In ’t algemeen breng ik elke woensdagavond door in Maastricht. Ik arriveer dan om even vóor half acht op het stationsplein en zou dus om half acht even bij U kunnen binnenwippen om de tekst af te halen. Lily heeft veel plezier beleefd van het overtypen van Uw bundels uit 1934, 1938 en 1940. Zij tikt in ’t algemeen graag, en louter voor haar genoegen, gedichten over.

Nog iets met betrekking tot Lily: mijn vele praten over een toilettafel en over parfums zou misschien de indruk kunnen wekken dat Lily een groot deel van haar tijd voor de spiegel doorbrengt, manipulerend met crèmes en parfums. Dit is in werkelijkheid gelukkig niet het geval. Als een zeer vrouwelijke vrouw maakt zij zich natuurlijk graag mooi, echter niet met verwaarlozing van de kook- en bakkunst, waarin zij zeer bedreven is, en evenmin met veronachtzaming van stoffer en blik en andere huishoudelijke machinerieën.

[…]

Zeer hopend niet teveel van Uw ogen gevergd te hebben, blijf ik, met hartelijke groet, met herhaalde goede wensen voor 1959 en in oprechte hoogachting, Uw

Harry G.M. Prick

 

Het typewerk dat Lily voor Pierre Kemp, en in feite niet minder voor haar zo in Kemp geïnteresseerde verloofde en latere echtgenoot ging verrichten, had aanvankelijk voor een belangrijk deel betrekking op het onvoltooid en grotendeels ongepubliceerd gebleven lange gedicht ‘De Tocht’, door Kemp ooit genoemd de ‘ontbrekende schakel’ tussen zijn zogenoemde eerste debuut (1914) en zijn tweede debuut (1934).

Op 2 januari 1959 antwoordde Kemp:

Hooggeachte Heer Harry Prick,

Verontschuldigt U mij vooreerst, als ik niet overal precies meer op de lijntjes schrijf, of onregelmatigheden in mijn schrift niet weg kan corrigeren! Het is leesglas-werk.

Maeterlinck is nooit een beminnelijk mens geweest, naar het schijnt. En als hij zijn zin niet kreeg, wilde hij daar wel om duelleren, als in het geval met Debussy die aan Mary Garden voor de Mélisande-rol de voorkeur gaf boven Georgette Leblanc.

Ik mag niet te lang zijn in mijn antwoord, daarom met tegenzin iets korter. De Tocht ligt hier onvoltooid voor met 2102 versregels. Zou dit ineens niet te veel zijn voor de goede wil van Lilly?! (Het spreekt vanzelf, dat alle papier- en andere materiaalkosten direct voor mijn rekening komen.) Zou men het haar niet kunnen doseren, per ‘zang’ bijvoorbeeld? Ik ben gisteren gekomen tot en met

versregel 129. Ik kan ook een paar ‘zangen’ bij elkaar laten komen. Misschien kan ik U hierover iets meer vertellen tegen Woensdag van de volgende week of nog een week later, indien ik zo ver kom.

Aan de Suite denk ik ook: bij wijze van verpozing op de Tocht, begin ik wel te snuffelen.

Ik wens U veel heren-genoegen aan de lectuur van Jellinek. Maar nu moet ik eindigen, want ik zal ook nog eens zoeken naar kleinere Kempiana, die een litterair speurder van Uw formaat toch ook interesjes zullen bieden.

Onder de tonen van een Valse-séduction aan de radio met herhaalde extra-goede wensen voor 1959 en hopend nog de ‘revisie’ van Tocht te kunnen voltooien

met hartelijke groet en dito hoogachting gaarne Uw

Pierre Kemp

Op 3 januari 1959 schreef Harry Prick onder meer:

[3-1-1959]

Ik dank U nog zeer voor de vanmorgen ontvangen brief waarvan de onregelmatigheden in het schrift mij volstrekt niet hinderden, zodat Uw verontschuldiging mij verlegen maakte. Het overtypen van ‘De Tocht’ hoeft geen papierkosten met zich mee te brengen. U weet, meen ik, dat heel de literaire nalatenschap van Lodewijk van Deyssel onder mijn berusting is: buiten de manuscripten en de dagboeken circa 60.000 brieven. Hierin bevindt zich ook ongebruikt type-papier, door Van Deyssel gekocht in…. 1905: Excelsiorpapier. Op de doos staat o.a. te lezen ‘The Excelsior Papers are used in all H.M. Government Offices’. Mij dunkt dat dit papier dus wel waardig is om er ‘De Tocht’ op onder te brengen. […]

Morgen zal ik dit alles met Lily bespreken. Misschien kan het gedicht in drie partijen gedoseerd worden, bijv. 600, 1000, en dan de rest. Lily is buitengewoon vingervlug en handig op dit terrein, maar natuurlijk kunt U gerust na 500 regels gereviseerd te hebben, die regels uit handen geven om die alvast te laten typen.

[…]

Zodra de zomer daar is, zal ik Lily eens Pacific in zijn geheel voorlezen. Dit gedicht leent zich uitstekend tot voorlezing in de buitenlucht en dan liefst liggend in het gras en in de onmiddellijke nabuurschap van enkele canadassen. Zo’n plekje hoop ik te ontdekken in de buurt van Château Neercanne.

 

Pricks brief kreeg een vervolg op 15 januari 1959:

[15-1-1959]

Het ‘Ballet de Coeur’ heeft mij warm doen worden, en vanuit die gloed had ik U graag vandaag meer uitvoerig geschreven. Helaas ben ik zo overbezet, dat ik daartoe niet vóor zaterdag gelegenheid zal hebben. Maandag kunt U dus een brief tegemoet zien.

Morgenavond schrijf ik ‘Ballet de Coeur’ op Oud-Hollands voor Lily over, om het haar dan zondagmiddag voor te lezen.

Voor het geval er iets met mij mocht gebeuren: het manuscript van ‘De Tocht’ bevindt zich voorlopig inde bovenste lade van mijn bureau.

Ontvangt U zeer hartelijke groeten, ook namens Lily, van Uw dankbare Harry G.M. Prick

 

In ‘Les deux statuettes’, het vijfde van de negen gedichten tellende suite Ballet de Coeur, had Pierre Kemp volgens Harry Prick, op 17 januari 1959, ‘langs telepatische weg – naar ’t schijnt – een regel […] geschreven die letterlijk terug te vinden is in een van mijn brieven aan Lily: “het gaat niet meer zonder elkaars gezicht.”’ En met het derde, ‘La voix sous le soleil’, was hij zo

[17-1-1959]

ingenomen omdat zich daarin nagenoeg alle facetten of aspecten van Uw poëzie laten onderkennen. Ik zou zelfs willen zeggen, gesteld dat iemand anders ’t geschreven had, dat het ‘plus Kemp que Kemp’ is. Het behoort stellig tot het allerbeste, ooit door U aan het papier toevertrouwd, het is een ware synthese van Uw poëzie, zoiets als het gedicht ‘Late telgen’ van A. Roland Holst, op grond van welk gedicht aan Holst de P.C. Hooft-prijs werd verleend!

[…]

Morgenvroeg schrijf ik nog even aan Dr. Jaap Meijer, de Joodse Haarlemse literatuurhistoricus, die zo vaak met de heer Meulenhoff uit dineren of souperen gaat. Meulenhoff is de man van de poëzie-reeks De Ceder. […] Aan mijn oude vriend G.H. ‘s-Gravesande schreef ik om inlichtingen over drukkers die zich bezig houden met bibliofiele uitgaven in beperkte oplage. Mochten wij er in slagen het ‘Ballet de Coeur’ gedrukt te krijgen, dan zal er ook Uwerzijds wel geen bezwaar tegen bestaan om naderhand, dus na de boekuitgave, te handelen gelijk gebeurde met Droom in het Jekerdal, n.l. de Suite nog eens af te drukken in Roeping.

Op 18 januari 1959 vervolgde Pierre Kemp de correspondentie.

Zeer Geachte Heer Harry Prick,

Zoveel mogelijk volg ik Uw kaart van 15 dezer. Het ‘Ballet de Coeur’ moet U, als het U bevalt en U de goedkeuring van Uw Coeur-partner hebt verkregen, bewaren tot een geëigende gelegenheid. Wel moet U mij een tip geven voor een U beiden aangename opdracht. Wat ik U vertelde, er een klein, fijn drukwerkje van te maken heeft geen haast, dit jaar niet en een volgend ook niet, tenzij de geëigende gelegenheid zich zou voordoen in een van beide jaren. Van Uw indicatie betr. ‘De Tocht’ heb ik goede nota genomen. Laat mij hopen ook, voor U en de Uwen, dat Uw vrees niet voor de eerste vijftig jaar bewaarheid worde.

Wat ‘Tocht’ zelf betreft, ik meen U ook verzocht te hebben ‘eene’ of ‘eenen’ te laten vervangen door ‘een’ en ‘dezen’ [sic] door ‘van deze’ en d.g. De oude dichtgedachten moeten m.i. aangehouden worden, maar leesbaar moet het lijken door woordbeelden van moderner aspect.

 

Op 14 januari 1959 heeft Prick samen met zijn verloofde een bezoek gebracht aan de dichter in Maastricht, waarbij zij het handschrift van ‘Ballet de Coeur’ en dat van ‘De Tocht’ hebben meegekregen. Kemp heeft, aldus Harry Prick op 20 januari 1959, het hart van Lily gewonnen door zijn gedichten, maar zijn ‘lijfelijke verschijning heeft haar stormenderhand ingepalmd, getuige o.a. de uitdrukking van haar hoop dat ik, eens Uw tegenwoordige leeftijd bereikt hebbend, op ’t punt van innemendheid met U zou kunnen wedijveren.’ Over Ballet de Coeur merkt Prick op:

[20-1-1959]

Wat haar wel verdriet, is dat zij er verder met niemand over kan praten. Het ‘Ballet de Coeur’ heeft, zo als te voorzien was, geen van haar huisgenoten tot zelfs maar de schets van een danspasje van enthousiasme weten te bewegen, en bij de meisjes met wie zij samenwerkt op de Proosdij te Meerssen is het haar evenzo vergaan. C’est la vie. Ik had het haar voorspeld, maar – zo als ’t elke poëzieminnaar overkomt – er blijft toch altijd een hopen op meeleven tegen beter weten in. Lily heeft min of meer rondgelopen met Uw gedichten als een kip die zoekt naar een plekje om haar ei kwijt te kunnen raken. Ik zal haar troosten met het oplage-getal van de Maastrichtse Suite [voor Fernand Lodewick] en van Droom in het Jekerdal. Hoe verdrietig ook, anderzijds is het misschien toch wel goed dat deze ervaring haar ten deel gevallen is. Zij weet nu helderder dan ooit hoeveel de a-musischen ontberen, maar ook welke onuitputtelijke schatten er zijn weggelegd voor wie de genade deelachtig werd van door de Muze gekust te worden.

[…]

Ik ga nu de ‘Franse les in een korenveld’ herlezen om ze aanstaande zondag goed aan Lily te kunnen voorlezen.

Pierre Kemp antwoordde op 25 januari 1959:

Hooggeachte Heer Harry Prick,

[…] Indertijd, toen Karel Reijnders met Margrit trouwde in Montreux of daar ergens in Zwitserland, heb ik hun een gedichtje geschreven, waarin de regel voorkwam:

‘geef elkander Uw gezicht.’…

ook dat heeft daar een goed effect voortgebracht. Met gezichten jongleren is een van mijn liefste bezigheden, naar het schijnt.

Nu moet U me wel één groot plezier doen en dat is, de arme dichter niet met bloemen te plagen. U kunt hem nog menig plezier doen met hem behulpzaam te zijn bij zijn paperassen, ik denk b.v. aan ‘Tocht’ e.d. Dus U komt niet in het krijt bij mij, maar ik bij U. Wilt U mij dit beloven, nl. niet eens uit de band te springen en dus geen bloemen te sturen!?!

Met de ‘Tocht’ heeft het overigens geen haast. Ik heb U de realisatie van een belangrijke schakel in mijn dichtwerk onder Uw hoede gesteld. Beter blijk van waardering en gerustheid in Uw competentie kan ik U moeilijk geven. Laat Lilly maar betijen met de verhuizing. (Zij vergeve mij, dat ik, in gedachten, niet altijd Lily schrijf).

Ik hoop, dat U veel genoegen moogt beleven aan het boek van Jellinek. Als ik er met mijn ogen niet zo slecht voorstond, zou ik er zelf nog een keer te meer genoegen aan hebben, waar ik nu al zo benieuwd ben naar Uw poëem met zulke parfumistische inslag.

Al wat U voor mijn poëzie doet, is mij zeer welkom, alleen moet ik met alles even wachten tot na de boekenweek eind Febr. begin Maart.

Bibliofiele uitgaven zijn altijd schadeposten en moeten altijd gesubsidieerd worden. Het antwoord van G.H. v. Gravesande zal mij benieuwen, want indertijd hebben bevorderaars van mijn poëzie zich veel moeite gedaan bij de Bibliophilen-vereniging ‘De Roos’ om drie grote gedichten, o.a. ‘de Namiddag [van een stille katholiek]’ typografisch-mooi uit te geven; maar dat moest op de kosten afstuiten en misschien ook omdat de 3 gedichten te lang waren.

[…]

Het is niet mijn bedoeling geweest, dat het ‘Ballet de Coeur’ andere personen dan Lily en U danspasjes (geestelijke althans) te laten voortbrengen. Het zijn vooreerst gevaarlijke tekstjes, die alleen door juist-in-minnende-toe-

stand-zich-bevindende kunnen worden gesavoureerd. Buitenstaanders, vooral collegaatjes, vinden deze dingen toch nooit zo bijzonder, wijl zij niet iets dergelijks kunnen naar voren brengen om op te zeggen; met een kleine jaloezie dus er bij inbegrepen. Medeleven of medebegrip is van die kant steeds zeer onwaarschijnlijk. Troost U haar dus met al de machten, die tot Uw beschikking staan.

Groeperingen van mijn gedichten tot leesballetten is voor mij niet nieuw. Reeds langer heb ik er Fernand Lodewick over gesproken. Het is met de balletten met mij zo: ik houd van de ballet-muziek, de ballet décors de théâtre en de costumes, maar ik geef niets om het gehuppel op de scène met de balletbeentjes of-benen.

[…]

Herhaling: er is werkelijk niets, waarmede U mij een plezier kunt doen, dan juist met b.v. de verzorging van de ‘Tocht’. Nogmaals, dus, geen bloemen: ik heb de bloemen lief, dat bewijst heel mijn dichterschap, maar zij behoeven voor mij niet afgesneden en bekostigd te worden. Het schone, wat van mens tot mens uitgaat, als heeft het geen zichtbare kleur, is mij dierbaarder dan de tere of modernere tinten van de bloemen.

Leest U Lily maar eens (of vaker) zo expressief mogelijk mijn ‘Franse Les’ voor; het is vooral een geschikte lectuur bij koud weer.

Maar nu moet ik staken, ook voor mijn arme ogen. Geeft elkander nu ook Uw gezicht, met alle precauties, maar overigens onvervaard en neemt maar aan, dat (en hoe) ik zou glimlachen, als ik het zag.

Weest met Lily samen héél hartelijk gegroet tot weder-contact van Pierre Kemp

 

Behalve met het maken van een typoscript van ‘De Tocht’ hebben Harry en Lily Prick Pierre Kemp tal van diensten bewezen rond de publicatie van gedichten in tijdschriften en bij het samenstellen van enkele van Kemps latere bundels. In juli 1960 werd Harry secretaris van de met instemming van de dichter opgerichte Pierre Kemp Stichting, die zich ten doel stelde ‘de litteraire nalatenschap van Pierre Kemp in de ruimste zin te bewaren en bijeen te houden’. Van zijn publicaties over Kemp moet zeker het even respectvol als geestig geschreven Levensbericht voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (1973) worden genoemd, waarvan de vijfde, ingrijpend herziene en bijgewerkte versie verscheen in Wiel Kusters en Harry G.M. Prick: ‘Bladeren en lezen in groot verstaan’. Pierre Kemp in de wereld van het boek (Maastricht 1995).

Dichter en huisknecht, Rooms leven

In de jaren vijftig en zestig werd iedere onderzoeker die zich bezighield met de dichter P.C. Boutens achtervolgd door mevrouw C.C.V. van Lier-Schmidt Ernsthausen (1894-1978), die in ellenlange brieven en telefoongesprekken, met intriges en praatjes háár Boutensbeeld ingang wilde doen vinden, een Boutens die uiteindelijk terugkeerde tot het christendom en die min of meer ontdaan was van zijn homoseksualiteit. Volgens haar was tijdens Boutens’ uitvaart een christelijke bundel gedichten – Christus te Scheveningen – van de werktafel van de dichter verdwenen. Michel van der Plas publiceerde in Elseviers Weekblad van 26 november en 10 december 1960 artikelen over de hinderlijke onderzoekster. Over het voorwerk deed hij verslag aan Harry Prick, die al heel wat met haar te stellen had gehad.1 Kitty de Josselin de Jong en Henriette L. de Beaufort waren bevriend met Boutens; Cor van Duyvenbode was Boutens’ vriend en huisknecht; de kapitaalkrachtige en goedgeefse Frans Mijnssen maakte samen met Boutens deel uit van diverse besturen.

Aerdenhout, 12 nov. 1960

Beste Harry,

Het is me gisteren het dagje geweest! Ik zal niet proberen je alles te vertellen, moet bovendien zelf eerst nog veel notities uitwerken, maar zal je, behalve een samenvatting van mijn bewegingen, enkele gegevens verstrekken van scandaleus karakter die je, naar ik vertrouw, belang inboezemen.

Ik heb dan gisterenochtend van 10 tot 12 met de dames De Josselin de Jong en de Beaufort gesproken, van kwart voor twaalf tot twee uur met C. van Duyvenbode (in zijn huis), nogmaals met hem van kwart voor drie tot half vier en tenslotte te Amsterdam, over de telefoon, van kwart voor vijf tot half zeven met mevrouw van Lier te Scheveningen; het laatste gesprek heb ik (zonder dat de gesprekspartner dat wist) op de geluidsband vastgelegd, om het later te kunnen uittikken. Wat was mijn gevolgtrekking? Dat een los artikel over C. van Duyvenbode op dit ogenblik en in een weekblad niet plaatsbaar is; maar ook: dat ik nu een los artikel zou kunnen en willen schrijven over het onderwerp: Was Christus in Scheveningen? Een literair mysterie onopgehelderd. Daarbij zou C. van Duyvenbode terloops ingevoerd kunnen worden.

Voor het laatste artikel ontbreken mij nog

1	het verhaal van mevrouw van Lier’s mystieke ervaring – de zilverpoets-ervaring;2 hiervoor zou ik een transcriptie van jouw minuten behoeven;
2	de bevestiging van G.H. ’s Gravesande dat zijn beroemde uitspraak aangaande het Christus-ms. de betekenis had die jij eraan hechtte;3
3	een gesprek met V.E. van Vriesland, die, altijd volgens mevrouw van Lier, meer zou weten;4
4	mededelingen van de heer Heldring te Oosterbeek.5

In mijn bezit bevinden zich nu ter fotocopiëring:

5	de foto die P.C. Boutens van C. van Duyvenbode heeft laten nemen op de dag dat de eerste de laatste meegenomen had van het strand naar het Westeinde, en nadat Cor door P.C. was ‘aangekleed’.
6	een foto vertonende P.C.B. en C.v.D. in het begin der jaren dertig, staande voor de limousine van de heer Joh. Enschedé op de Boutenskade te Heemstede.
7	het doktersadvies d.d. 12/2/43, volgens hetwelk P.C.B. naar het ziekenhuis Zuidwal vervoerd moest worden, voorzien van een aantekening in potlood-handschrift door C.v.B.: ‘laatste rit in levende lijven.’
8	een door P.C.B. geschilderde olieverf van de jonge Oscar Wilde.6

Door middel van mijn secretaresse heb ik je laten vragen of ik de correspondentie van mevr. van Lier aan jou zou kunnen zien; deels om te controleren wat zij mij

mededeelde (zij beschuldigde C.v.D. van zeer veel; het zou mij iets waard zijn haar onbetrouwbaarheid te kunnen bewijzen, indien zij ooit kwaad tegen mij wil), deels om te zien of daar meer in staat.

Nog zou ik je willen vragen me uitvoerig de feiten mee te delen aangaande Mevr. van Lier’s ‘verschijning’. Zij wilde daar niet over spreken, maar gaf mij ten andere geen verklaring voor haar bijzondere belangstelling voor het gedicht ‘Christus in Scheveningen’. (Ingesloten overigens iets wat Hans Edinga en ik hebben geschreven en drie weken geleden ter verhoging van het mysterie anoniem uit Scheveningen naar haar hadden willen zenden. Goddank hebben wij ons te rechter tijd bezonnen.) Ook wou ik nog graag feiten aangaande de voorstellen, jou door mevr. van Lier gedaan, met betrekking tot eventuele kennismaking met de Middelburgse familieleden. Tenslotte wou ik nog graag jouw advies, of jij een artikel ‘Was Christus in Scheveningen?’ nuttig – sensationeel – oirbaar of wat ook acht. Ik zou het dolgraag schrijven voordat wie dan ook het doet.

Nu enkele gegevens, ongeordend. Ik maak me sterk dat je ze al kent.

·	Eenmaal trof C.v.D. (‘ik deed bij toeval de deur open’) P.C.B. aan met een spartelnaakte Jo Landheer.7
·	C.v.D. kreeg bij het eerste bezoek aan het Westeinde no 31 (‘net een kerk, meneer’) een bloedneus (‘zo zenuwachtig was ik.’)
·	‘Ik heb steeds gedacht: ik doe het maar voor de kunst.’
·	In 1918, toen geheel Nederland in de verwachting verkeerde dat de geallieer-

	den het land zouden aanvallen en alle verloven ingetrokken, kreeg C. van D. een maand verlof om P.C.B. te verhuizen van Westeinde 19 naar de Laan Copes.
·	C. van D. bezit van Boutens aan werken: Beatrijs (32e druk) en Bezonnen verzen. Ze staan naast ‘Monica’s beproeving’.8
·	P.C.B. had een ‘belastingpak’, wanneer een inspecteur der belastingen hem bezocht.
·	‘Ik ging hem iedere middag om 3 uur in de Zuidwal bezoeken. Hij is ook om precies 3 uur gestorven.’
·	‘P.C.B. kon het wel zeven keer per dag, meneer. Net zo goed met mij als met mevrouw Mijnssen.’
·	‘Hein Boeken op bezoek: Maar Boutens, wat bedoel je toch met “het grensver plein?”9 Ik (C.v.D.): Daar komt u ook terecht. P.C.B.: “Cor, jij bent zo stom nog niet.”
·	“Als P.C.B. bezoek wilde ontvangen dat hij voor mij niet wilde weten liet hij mij bij kennissen timmerkarweitjes verrichten.”
·	“Donderdag was steeds onze feestdag.”

Ik kreeg sterk de indruk dat Boutens zich niet ontzag te chanteren, wanneer hij van rijke homofielen een jaargeld los kon zien te krijgen. Verschillende jonkers schonken hem fl.1000,- ’s jaars.

Het lijkt mij geboden dat ik, voor ik mijn artikel “Was Christus in Scheveningen?” schrijf, jou nog spreek. Ik zal je daar binnenkort nog over schrijven. Doe me intussen het genoegen en stuur me wat ik vroeg. Ik zal voor integrale terugzending zorgdragen.

Bij voorbaat dank, Harry, voor je hulp. Ik was gisterenavond wat ziek van het te vele; nu gaat het weer.

Alles verder goed?

Hartelijke groeten, je

Michel

p.s. Ja, die Gracht had er nog in gemoeten. Maar ik hield me aan jouw amendementen. Hoe is het overigens mogelijk dat Stols er een dergelijke band om heeft gedaan!10

 

In het verslag van zijn gesprek met Van Duyvenbode dat Van der Plas voor zichzelf opschreef, meldde hij nog dat Van Duyvenbode een 18-jarige grenadier was, toen Boutens hem in 1908 op het strand oppikte. Thuis “deed Boutens zijn wil” met Van Duyvenbode, die daarna niet meer is weggegaan. Zolang Van Duyvenbode nog in dienst was, stond Boutens hem op te wachten bij de kazerne; daarover moest hij heel wat horen van zijn kameraden. Van Duyvenbode trouwde en werd vader van acht kinderen. Boutens vond dat erg, maar kennelijk deed het aan hun verhouding niet af. Op donderdagavond kwamen Boutens’ vrienden (Van Deyssel, Frans

Mijnssen, Jan Toorop, Joh. Enschedé, Willem van Konijnenburg) eten en drinken. Na afloop dronken de heren cognac, maar Van Duyvenbode moest likeur drinken. ’s Nachts ging Van Duyvenbode dan niet naar huis en bleef hij bij Boutens. Van Duyvenbode verklaarde ook: ‘Ik kom in al zijn gedichten voor. Allemaal. Beatrijs, dat ben ik eigenlijk ook. Als hij iets geschreven had droeg hij het me altijd voor.’ Toen de vrouw van Frans Mijnssen dood ging, liet ze Van Duyvenbode komen en gaf hem voor Boutens een kistje met 500 gouden tientjes mee: ‘Hij had ook een oogje op de zoon van Mijnssen. Eén middag kwam om 2 uur mevrouw en om 5 uur de jonge heer Mijnssen.’

Rooms leven

In 1963 werkte Michel van der Plas aan wat een succesrijk boek zou worden: Uit het rijke Roomsche levert. Een documentaire over de jaren 1925-1935. Harry Prick was een van degenen die in de inleiding van het boek bedankt werden voor hun medewerking.

Zondag 10 maart 1963

Beste Harry,

Zonder dat ik de hoop durf koesteren dat je me rechtstreeks zoudt kunnen helpen (men kan niet alles verzamelen) waag ik het toch met het volgende bij je aan te komen in de stellige verwachting dat je mij naar een, of liever de aangewezen man kunt doorsturen.

Ik ben al een paar maanden bezig mijn vrije avonden te vullen met het samenstellen van een boek, ‘Uit het Rijke Roomsche Leven’ dat een documentatie wil geven van de tussen 1927-1934 algemeen in de doorsnee Roomse gezinnen geldende opvattingen over velerlei zaken van geloof en zeden, enerzijds om mijn eigen milieu-van-afkomst te onderzoeken (de genoemde periode omspant mijn eerste zeven levensjaren), anderzijds om commentatoren van ons geestesleven nu materiaal te verschaffen waaruit zij kunnen aantonen hoeveel er hoe snel en grondig veranderd is. En of dat steeds ten goede was valt te betwijfelen. Het wordt geen rancune-boek, eerder een weemoedige of hoogstens onzeker glimlachende verzameling van authentieke teksten en citaten. Ik meen de voornaamste dag-, week- en maandbladen (r.k.) uit die tijd nu doorgenomen te hebben (tot en met jeugd- en missieblaadjes), alsmede de boeken (van bellettrie tot Frater Rombouts’ Opvoedkundige Reeks). De onderwerpen zijn:

kerkelijke openbare figuren
Geestelijk leven en devoties
Clerus en vorming
Heiligen
Jeugd en jeugdbeweging
Huwelijk en huisgezin
Geloofsverkondiging
Roomsche politiek en politici
Roomsch Nederland en Rome
Liederen
Onderwijs en opvoeding
Meisje en vrouw

Voor eer en deugd
Kunst, letteren en film
Advertenties
Geld voor de Roomsche Zaak
Sport, spel, vermaak
Varia

Nu meen ik, wat het Limburgse land betreft te weinig te kunnen aanhalen. Zeker, ik weet dat Nolens uit Venlo kwam en Poels zegenrijk bestond. Maar ik vond totnutoe nergens het blad ‘Limburg aan Christus’ noch ‘Roomsche Wereldpost’, zou me kunnen voorstellen dat streekblaadjes en parochieklokken aardig materiaal opleveren, enz. Het gaat in dit geval om gedrukte stukken, niet om hearsay. Er moet goed bewijsmateriaal zijn van de grote invloed van de clerus op het gewone leven van de Roomse leek, van zijn aanzien. Ik zoek pittoreske dingen als de statuten van een r.k. geitenfokkersvereniging, bewijzen van standsverschil. Ik weet dat r.a.p.i.d. (naam van een door Jezuïeten opgerichte voetbalclub te Maastricht) betekent Roomsche Adel Prijkt In Daden, maar zou me meer even fijne namen kunnen voorstellen. Wat schuilt er achter rkons? Of dem? Kan ik de uitgaven van de Gebr. van Aalst te Maastricht (o.a. een Gezinsboek) ergens bestuderen? Zijn er reglementen en wasvoorschriften van internaten te bekomen? Ik heb preken van de De Greeves, Laudy (Bij de oplossing van de Romeinse kwestie), Feron (lijkrede van Van Rossum), maar zijn er even beroemde geweest, die nochtans nooit in het maandblad De Gewijde Rede hebben gestaan?

Ken je toevallig een privé-verzamelaar met dozen vol knipsels van Roomsche Adelbrieven, Roomsche Rijkdombewijzen, Rooms is Troef-fiches, Roomsche Blijdschap-aberraties, Vader Bisschop-dithyramben, Parochieklok-vergissingen, compromitterende foto’s, plaatjes, prentjes, versjes? In het Haarlemse vond ik bij toeval zulk een onwaardeerbare verzamelaar. Was er soms een Limburgse pendant van André de Thaye, Guido de Fontgalland en Annie de Guigné? Waren er speciaal Limburgse lees-methodes voor de Lagere Scholen andere dan de Jan-Mies-en-Wim en Anna-Huib- en Marie-deeltjes? Bestond er naast Roomsche Jeugd, Kleuter-blaadje, Engelbewaarder en Onze Courant nog een Limburgs jeugdweekblad? De Jezuïeten in Maastricht moeten een vorm van jeugdbeweging hebben gekend die nóg weer anders was dan Kruisvaart, e.k., Graal, k.j.m.v., Kruis verbond, Jonge Werkman. Zijn daar stukken van te krijgen? Bevat Romen’s Aankondiger iets citeerbaars? (heb natuurlijk Hendrichs, Gielen, van Heugten intussen geraadpleegd). Stamt wellicht uit Limburg de (onvindbare) advertentie van ‘H.H. Geestelijke, Lekker smullen, de H. Vastentijd breekt weer aan, Proeft onze Paling’?

Ik wou dat ik je de totnutoe verzamelde 200 pagina’s citaten kon laten zien om je te enthousiasmeren. Je herleeft je jeugd, van slotavond ener H. Missie tot het Zondagsblad van de Maasbode, van het Prentenboek der Eerste Biecht tot het Jongen wilt gij pater worden. Wat een idealisme in die tijd! Wat een defensief én een offensief tegelijk, triomftijd der organisatie én van het demonstreren op straat, vlaggen, missieliefde, lankmoedigheid, lange zwarte kousen bij het voetballen, het Houd Rechts-strijdlied uit 1929, de avonturen van Bomans Sr, de stadionduizenden

van Mia van der Kallen, de Droom van Nolens, de brochure van Doodkorte: ‘Ouders, houdt uw kinderen weg van den Voetbalmatch’, het maandblad ‘Mannenadel en Vrouweneer’ door enige Paters Redemptoristen, Hellenen in het Maasbode-Rijk der Vrouwen, H. Hermans’ ‘Heldendicht der Roomsche Daad’ enz. enz.

En het heimwee, hier en daar onontkoombaar: die zekerheid, die edelmoedigheid van de Edelwachter; de Sobriëtas-moed; al die Openlijke Dank-advertenties; de altaartjes en kazuifeltjes (maar waar is er een advertentie van te vinden? Ze kwamen uit België zegt men).

Kun je me helpen, verwijzen naar, knipsels zenden, – wát kun je voor me doen? Ik wacht maar af.

Gaat het goed met jullie? We zien elkaar nooit meer! Dat concilie eerst, nu weer zoveel ander werk, in september weer het concilie. – Bedroevend als men zijn vrienden nooit meer ziet.

Veel groeten, je Michel

Het antisemitisme van Menno ter Braak

Harry Prick besprak in Roeping van maart 1960 (p. 644-649) Jaap Meijers studie Willem Anthony Paap 1856-1923, Zeventiger onder de Tachtigers, Het levensverhaal van een vergetene (1959). J. Kamerbeek jr., toen nog leraar in Deventer, reageerde daarop. Jeanne Collette (1896) was een onversneden antisemitische sleutelroman over de bankier en filantroop A.C. Wertheim. Vincent Haman (1898), een sleutelroman van Paap over de Tachtigers, was door Ter Braak in 1936 voorzien van een zeer prijzend voorwoord.

Deventer, 7/4/60.

Zeer geachte Heer Prick,

Uw equitabele kritiek op het boek van Meijer heeft me goed gedaan. U hebt voor en tegen zorgvuldig afgewogen en laat het boek volledig recht wedervaren. Op de koop toe geeft U een aantal bijzonder nuttige aanvullingen.

Op één van die aanvullingen heb ik nu weer een amendement, dat mij nogal hoog zit. U schrijft met betrekking tot ‘Jeanne Collette’: ‘Wij moeten… wel aannemen dat Ter Braak, spijts zijn bewering van het tegendeel, dit boek niet gelezen, hoogstens vluchtig doorgebladerd heeft, omdat anders de hoogst merkwaardige figuur zou ontstaan’ enz. U staat hier voor een dilemma:

T.B. kent J.C. niet

T.B. prijst J.C. ‘en connaissance de cause’ en U kiest het eerste lemma, omdat het tweede U al te absurd voorkomt. Is het echter wel zo absurd? Onlangs herlas ik Ter Braaks Inleiding op ‘Vincent Haman’, en vond daar het volgende (p. 13):

‘In 1896 zag Paap’s eerste roman, Jeanne Collette, het licht: een sleutelroman over den bankier Wertheim, naar de publieke opinie ontdekte, een aanklacht tegen den “dollarbaron, voor wiens bij hausse en baisse geschacherd geld vorsten en priesters en volkeren buigen”; zooals Paap in een rijkelijk pamflettistisch voorwoord meedeelt’.

Ik zal nu dat hele voorwoord overschrijven (in de veronderstelling dat U het niet bij de hand heeft):

‘Hij zit op zijn troon; hij ligt vadsig met het dikke lijf op zijn troon, de jodenbaron. De korte beenen onder het kwabberig lijf over elkaar, ligt hij in zijn troon, de dollarbaron en blaast den rook van een havanna vorsten en priesters in ’t gelaat, die

deemoedig buigen, buigend vleien om wat dollars, aanbiedend woekerrente en vorstengunst. De jodenbaron geeft geen asem vandaag, geeft geen stinkenden asem vandaag, of de hooge bedelaars moeten geven tien procent en moeten hem maken “brinz”. Met rouw omsluieren zij ’t gemoed, en, lachende het gelaat, geven zij tien procent en maken hem prins.

Hoog uit boven het luid geroep in het oud Europa, geroep van honger en van dood; hoog uit boven het De Profundis dat ruischt in ’t stervensuur der eeuw, schalmeit de kreet: de jood, de jood! Want wat de negentiende eeuw, de dollareeuw, voor vuilst heeft gebaard, het is, ’t zij jood geboren dan of jood van ziel, de dollarbaron, voor wiens bij hausse en baisse geschacherd geld vorsten en priesters en volkeren buigen’.

Blijkens de aanhaling heeft T.B. dit voorwoord in elk geval gelezen, maar dan is ‘rijkelijk pamflettistisch’ een rijkelijk eufemistische omschrijving voor ‘anti-semitisch’. Of eigenlijk is dit mijnerzijds weer een eufemisme voor: Ter Braak heeft het antisemitisme van Paap opzettelijk verdonkeremaand, waarschijnlijk omdat het niet in zijn kraam te pas kwam – omdat hij een auteur met zùlke antecedenten niet kon gebruiken in zijn anti-tachtigse campagne. De mogelijkheid die U, zeer scherpzinnig, als een ‘hoogst merkwaardige figuur’ oppert, om haar te verwerpen, is dus de werkelijkheid geweest!

Deze kleine ontdekking mag ik maar zeer ten dele op mijn conto schrijven. Het gaat hier om een soort familie-traditie. Toen Ter Braak in 1936 zijn lezing over Vincent Haman hield in de Rotterdamse Bijenkorf, bevond zich onder de toehoorders een oom van mij, een uiterst intelligent en belezen man, toen al vrij bejaard (ik geloof dat hij van 1870 was). Bij de discussie die op de lezing volgde, heeft mijn oom T.B. een netelige vraag gesteld over het anti-semitisme van ‘Jeanne Collette’, waarop hij een volkomen ontwijkend antwoord kreeg. Ik zou er wat voor geven, om daar bij te zijn geweest: M.t.B., de man die nooit dupe wilde zijn, in een hoekje gedrongen door een anonymus (voor hem), een jongere tijdgenoot van de tachtigers, een fin-de-siècle-geest op de manier van de Weense Peter Altenberg, die waarschijnlijk onder een effen uiterlijk een duivels genoegen verborg over de verlegenheid van zijn tegenstander!

Mijn oom is in 1940 gestorven, een zoon van hem bewaart aan het incident slechts een flauwe herinnering. Ik zie dus geen kans dit verbleekte snapshot verder

op te frissen. Maar er heerst een volmaakte overeenstemming tussen de mondelinge traditie en de reticentie van Ter Braak’s inleiding.

Et zijn verschillende redenen waarom ik deze kwestie niet denk te publiceren – waarvan de meest ‘nobele’ is dat T.B. zich niet meer kan verdedigen en een meer laag-bij-de-grondse dat ik Mevrouw Ter Braak persoonlijk enigszins ken. Maat als ik Dr. Meijer eens ontmoet, dan zal ik hem deze toch wel pikante bijzonderheid niet onthouden.

Met vriendelijke groet,

Uw

J. Kamerbeek Jr.

 

In een brief van 24 mei 1960 kwam Kamerbeek nog even op de zaak terug:

‘In de kwestie Paap-Ter Braak ben ik U nog een kleine correctie schuldig: T.B. hield zijn lezing niet in de Bijenkorf, maar bij de firma D. Bolle (waarmee ik U overigens, naar alle waarschijnlijkheid, geen nieuws vertel).

Meijer stuurde mij de kritiek van Gomperts in Parool op mijn verzoek ter inzage. Het is merkwaardig dat G. het anti-semitisme van “Jeanne Collette” in zekere zin vergoelijkt. Toch wil het mij nog niet recht duidelijk worden welke sentimenten deze kritiek hebben geïnspireerd.’

In zijn bespreking van Meijers Paap-studie verdedigde Gomperts Ter Braak tegen Meijers beschuldigingen als zou Ter Braak Paaps overige werken, buiten Vincent Haman, niet kennen. Merkwaardig is overigens weer dat Gomperts later een studie zou wijden aan het (intellectuele) antisemitisme bij Ter Braak (postuum gepubliceerd als Een kern van waarheid, 2000) maar niet meer terugkwam op Ter Braaks ‘verduistering’ van Paaps antisemitisme.

Neem afstand
Fragmenten uit de brieven van Henriette Mooy

Henriette Mooy (1890-1974) was dichteres, maar ook de schrijfster van de autobiografische trilogie Maalstroom. Net als Annie Salomons was zij bevriend met vele bekender gebleven collega-schrijvers. Haar herinneringen legde ze neer in twee deeltjes Gisteren leeft (1965 en 1967). Zij leerde Van Deyssel in 1919 kennen en bezocht hem van tijd tot tijd. Ze waardeerde in hem ‘zijn diepe gemoedsstilten en zijn geestigheid’: ‘Thijm was zo knetterend geestig dat ik het vaak plotseling uitbrulde, telkens opnieuw in de hevigste lachsalvo’s opgolvend aan welke hij zelf ook meedeed, telkens gekke dingen op de vorige gekke dingen stapelend’. Harry Prick leerde ze kennen op 21 mei 1952, toe de Haarlemse kunstenaarssociëteit Teisterbant haar overleden erevoorzitter Van Deyssel herdacht. Mooy vond het, zoals ze achteraf aan Harry Prick schreef, een onbevredigende bijeenkomst. De rede van Emmy van Lokhorst bevatte stuitende leugens en was banaal en brutaal. Anton van Duinkerken ging te keer als ‘een lege donderbus’. De manier echter waarop Harry Prick had voorgedragen uit het werk van de overleden meester had iets van ‘een frissche mooie Aprilmorgen’. Hier volgen enkele fragmenten uit de vele brieven die ze met Prick wisselde.

[30 oktober 1952, nadat Harry Prick haar gevraagd had ‘hoe U er, met dàt hart, in de bezettingsjaren in geslaagd bent botsingen met Thijm te vermijden. Heeft hij ooit de bundel verzetsgedichten1 onder ogen gekregen?’]

Jazeker, die was in het pakje meen ik, dat het vers v. Noordewier ook bevatte. Neen, niets van gezegd; hij wist wel dat ik ‘vuur en vlam’ was, en ik heb hem maar heel weinig gesproken. Dat pakje met verzen waarvan ik nu spreek heb ik hem op verzoek en aanporren van een vriend (bij wiens vader hij vroeger gelogeerd had) toegestuurd. Hij nodigde mij toen uit hem te komen bezoeken. (Van Eedenstraat) Op het adres Dreef 4 ben ik 1 of 2 maal geweest; het was, meen ik in ’41 of iets eerder, en toen ik zag dat hij een radio had, zei ik (opzettelijk) ‘o gelukkig, dan kunt U de Koningin horen. Hebt U haar van de week niet gehoord? ’t Was prachtig.’ ‘Nee…’ zei hij licht, en hij ging er verder niet op in. Ik was met een deel van mijn ‘Portretten’ bij hem. Ik meen dat hij, van die ik hem toen liet zien, Erasmus tot de beste vond behoren. Ook Mazaryk. Toen zei hij opeens: ‘Hebt U Hitler er niet bij?’ ‘Die ellende-

ling’ zei ik, ‘nee, ’t zou niet in mij op komen.’ Hij liet toen blijken dat hij het iemand vond door wiens grootheid hij aanspraak had in mijn verzameling te komen. En ik nog eens, met een lage stem, helemaal verstomd van hart, omdat Thijm letterlijk niets van je begreep, en voor groot aanzag wat alleen maar smerig was, ik zei, met iets van afwerend gefluister – ‘nee-e… die grote patser!’ ‘O,’ zei hij gevat, en met een leuke geste van de hand, die met de wijsvinger ’t gezegde even bevestigend accentueerde, ‘dus toch groot!’ en we lachten, omdat hij mij schaakmat zette. Hij had zo veel chàrme.

Zo, heeft hij toch aandrang gevoeld zich te excuseren of, althans, enige verantwoording te doen. Och… alleen dan wellicht uit practische overwegingen; gevoeld van onrecht, snerpend onrecht, ten hemel schreiende gruwel, heeft hij niets.

Zijn ‘politieke gezindheid,’ die hàd hij helemaal niet, of ’t moest zijn nsb-gezind, Zwartfrontgezind. ‘Toegewijde trouw,’ om te gieren, ‘aan het Huis v. Oranje’ – het Huis! dat werd je niet gevraagd, Wilhelmina, daar moest je niets van hebben, totáál geen trouw. ‘Zwakke steeën,’ nou! –

Het feit dat hij zich (‘dit moeten wij niet uit het oog verliezen’ neen, vooral niet!!!) door Haighton2 liet adviseren is alleen maar een schande te méér, waar er zó veel rechtschapen, edelgezinde en schrandere mensen gereed stonden hem in te lichten zo veel hij maar wou. Neen, van de dappere en rechtuite wendde hij zich af, wendden ook de bewoonsters v/d Regentesselaan3 zich af en gingen met een brutale draaitol als Knuvelder4 in zee! In hoeverre die vrouwen, die de dingen wèl recht aanvoelden, niet anders gekund hebben, – daarover wil ik geen oordeel uitspreken. – Het zou mij een ontzaglijk genoegen doen wanneer ik Jacqueline Reijneke van Stuwe nog eens kon spreken, maar ik geloof dat zij ziek is (en daarom juist); en niemand ontvangt. –

Nu, ik geloof, beste Harry, als wij alles wisten, dat het volstrekt geen ‘mysterie’ zou blijven hoe ‘dit sujet’ zich in de red. v/d N.G. heeft kunnen werken. Ik heb hem eens of tweemaal gezien, hij had een rond boevenhoofd, kortgeknipt, neen, gemillimeterd grauw haar, en ellendige witte dunne vingers met nare nagels, iets griezeligs. Thijm kon unfair gedrag niets schelen, en ik denk dat Mevr. Kloos een gedienstige mannelijke hulp erg goed gebruiken kon. –

[26 augustus 1953]

Van verschillende kanten is mij gevraagd herinneringen aan Thijm eens vast te leggen; – ook van uitgeverszijde. Ik voel dat ik dit niet doen kan, zo lang ik denk dat er ergens in een kist kwetsende, vernederende, krenkende dingen over mij genoteerd liggen, al wéét ik, dat ze van iemand komen, die, ook in de omgang, – en in weerwil van alle kentekenen van een uitzonderlijk groot artist -, soms gevaarlijk krankzinnig was.

Je kunt het mij gerust geheel open zeggen; als het zo is, is mijn besluit genomen, en heb ik geen herinnering te publiceren. Niet uit kleinzieligheid, maar men moet, in vriendschap, geheel te goeder trouw en open zijn (voor zo ver het die vriendschap betreft) – en dat was Thijm niet. Door verschillende oorzaken, waarvan soms door fijngevoeligheid, en dan te excuseren…

[8 februari 1954]

Ik kan het oordeel van Thijm over zijn eigen werkje ‘Blank en Geel’ in het geheel niet delen. Het kan m.i. niet in de schaduw staan van het boek ‘Eline Vere’ met zijn honderden facetten, volmaakte, onvergetelijke tekening der hoofd- en bijfiguren. Ik vergeet met dat te zeggen niet, dat de (enige) overeenkomst tussen beide werken het fatale is, maar dat de ‘psychische houding’ in het een die van ‘Eline Vere’ en ‘Extaze’ zou overtreffen, moet door den heer Thijm neergeschreven zijn, toen hij niet goed van wégen wist!

Ik heb ‘ogen als tafelborden’ opgezet, toen ik las dat jij die onzinnige mening deelt! Nee Harry, neem afstand.

[24 mei 1954]

Van het door Thijm laten bewonderen van Cato5? Neen, dat heb ik je niet verteld; wèl, en ik zal het even herhalen, dat de schilderes Thérèse Schwartze, met haar zuster, de beeldhouwster Georgine Schwartze, dineerden bij Josph Alb. Thijm; en dat Karel mede aanzat, en hij het dienstmeisje belde, die zijn geliefde was, en zei tot haar: ‘reik me die lepel even’, een lepel binnen zijn bereik. En het meisje dat zij zagen was beeldschoon en lieflijk. Hij belde niet om haar te tonen, neen, hij verlangde naar haar.

De dood van Oom Karel

Lodewijk van Deyssel woonde de laatste decennia van zijn leven hoofdzakelijk op kamers bij Sophie Mulder, die hij enkele keren tevergeefs ten huwelijk vroeg. In een brief deed zij de Vaalser oomzegger verslag van Van Deyssels overlijden op 26 januari 1952.

Haarlem, 14 Maart 1952

Beste Harry,

Door het groote verdriet en mijn ziekzijn, kwam ik er niet eerder toe, je terug te schrijven, op je lieve brief van 28 Januari.

En nu kom ik je heel hartelijk danken voor alles, wat je over Dr. Alberdingk Thijm (onze Oom Karel) schreef.

De groote vereering en vriendschap voor onze lieve oude vriend, die daar uitspreekt, heeft mij veel tranen gekost, maar óók veel goed gedaan.

Ik heb vele brieven en bezoeken van de vrienden van Oom Karel (die zoo langzamerhand ook mijn vrienden waren geworden) ontvangen. Maar dat alles geeft mij mijn lieve vriend niet terug. ’t Is nu een heel andere wereld voor mij geworden. ’t Is alsof het huis uitgestorven is, zóó stil is het zonder hem.

Zijn stoel leeg te zien, en zijn prachtige stem niet meer te hooren, is onbegrijpelijk voor mij. En nu is het morgen al weer 7 weken geleden dat hij is heen gegaan.

Ik wil je nu zoo goed mogelijk gaan vertellen, hoe alles geloopen is.

Laat ik je eerst vertellen, dat Oom Karel, eigenlijk geen ziekbed heeft gehad, goddank mogen wij wel zeggen, want dat zou voor hem heel erg zijn geweest. Pijn kan ik wel zeggen, kende hij niet en was daar ook beducht voor.

Wat dat betreft, is hij zeer begenadigt geweest, al die jaren, dat ik hem ken, is hij maar een of twee keer lichtelijk ongesteld geweest, wel werd hij de laatste jaren gauw moe, als het bezoek té lang geduurd had, was hij oververmoeid daarna. En dan maakte ik mij dikwijls bezorgd.

De Zondag vóór zijn overlijden hadden wij nog een kostelijke Zondagmiddag, de beeldhouwer Mary Andriessen, die door de regering was aangezocht om een monument te maken van het moederland en Curaçao en daar 2 maanden verbleef,

vertelde ons van alles over de bevolking -ende gewoonten daar, over de bosnegers en de negerkindertjes enz. enz. Allemaal interessante verhalen, waar Oom Karel erg van genoot. Er was ook nog een jonge student bij en terwijl wij daar zoo samen waren, dacht ik nog, wat ziet Oom Karel er jong uit. ’t Bruine fonkelende oog, wat je zoo byzonder kon aankijken, straalde bij deze ongewone verhalen van Andriesse, want alles wat méér dan het gewone was, interesseerde hem geweldig.

Maar de volgende morgen toen ik in zijn zitkamer kwam, zag ik Oom Karel, erg vermoeid inelkaar zitten, en zoo bleef hij den geheelen dag. Ik maakte mij nogal ongerust, maar wist, als ik té veel notitie van hem nam, hem dat niet welkom was, dus deed ik het maar ongemerkt, was veel bij hem.

Maar eten deed hij niet, de volgende dag, Dinsdag dus, was hij weer aangekleed, een heele opluchting was dat voor me, maar eten deed hij niet, wat ik ook probeerde.

Woensdags ook niet eten, maar klagen deed hij niet, oppervlakkig gezien, leek het of er niets aan de hand was, maar dat niet eten beviel me niet – begon met sterke bouillon wat hij erg lekker vond.

Donderdags kreeg ik griep, maar bleef toch maar op, omdat ik bij Oom Karel wilde blijven. Maar toen Oom Karel begon te hoesten, vond ik het toen beter dat hij naar bed ging en haalde er ’s avonds de dokter bij, die het voor een lichte bronchitis aanzag. U behoeft U niet ongerust te maken, geeft U hem maar veel warm drinken, ik kom Zaterdag terug.

Donderdagnacht dacht ik dat ik wat hoorde en ging naar zijn slaapkamer, hij was er even uit geweest, zei nog tegen mij, wat vind ik dat aardig van je, om ’s nachts nog naar me te komen kijken.

Dit, Harry, zijn de laatste woorden geweest, die ik van hem heb gehoord.

Dat was dus Donderdagnacht. De Vrijdag daarop bleef ik te bed, daar ik een flinke griep had – van de dokter niet uit mijn bed mocht.

Gelukkig kwam er een lieve vriendin van ons beiden, die hem een beetje gezelschap hield en ’s avonds had hij nog een heel gesprek met een van mijn huisgenootjes.

Maar niemand heeft dit plotseling heengaan, zien aankomen, zelfs de dokter niet.

Goddank heb ik 2 erge lieve meisjes, die hem met veel toewijding hielpen. Zaterdagmiddag kwam de dokter, die het heelemaal niet donker inzag, anders had hij het toch zeker wel tegen mij gezegd. Na zessen ’s avonds waren de meisjes geregeld bij hem, tegen één van hen heeft hij gezegd (vertelde zij mij later) Willy, na mijn dood zal ik je handje nog grijpen, naar aanleiding, dat zij zijn bed en kussens wat opmaakte. Dat was ongeveer 7 uur en toen zij, steeds in de buurt bleven, omdat ze toch ongerust werden, is Oom Karel waar zij bij waren, heel rustig ingeslapen.

Het is allemaal zoo gaauw gegaan, ik geloof en hoop, dat hij daar zelf niets van geweten heeft.

O, Harry, wat was dat voor mij een onwezelijke boodschap, zoo plotseling van mij weg te gaan, zonder dat ik daar bij was. Dit heeft mij vreeselijk aangegrepen, deze schok was té hevig voor me, vandaar ook dat ik je niet eerder heb kunnen terug schrijven, ik ben lang niet zoo goed geweest, mijn zenuw gestel was heelemaal in de war.

Maar ik moet wel weer mijn best doen, anders gaat het heelemaal mis.

Wij hebben goede en gelukkige jaren samen gehad ook wel moeilijke jaren, maar hij heeft mij veel moois laten zien en de woorden dat hij mij voorlas, met zijn prachtige stem, zullen voor mij, altijd onvergeetelijk blijven.

Wij waren zoo veel samen, nu ik goede hulp had, kon ik mij den geheelen dag aan hem wijden. Daarom is het nu zoo vreeselijk stil zonder hem.

Je hebt het natuurlijk niet aardig gevonden, zoo heelemaal niets van mij te hooren, maar geloof mij, ik kón het niet. Ook dat je geen aankondiging ontvangen hebt, zul je zeker vreemd gevonden hebben. Maar dat is allemaal de schuld van de familie, die de begrafenis in alle stilte wilde [laten] plaatshebben en waar vele vrienden van Oom Karel en vele kunstenaars niets van begrepen hebben.

Ik zou nog vele uren met je kunnen praten, maar kom je nu vragen of het mogelijk is dat je eens hier komt, het zij een week-end of langer, tenminste als je moeder weer heelemaal béter is.

Ook met ’t oog op het vele werk van Oom Karel wat nog uitgegeven moet worden wilde ik je over spreken, daar hij joúw naam noemt om dat te doen.

Oom Karel heeft mij alles nagelaten, wat de zoons niet prettig vinden, geloof ik.

Ook daar zou ik je over willen spreken. Wil je mij eens terug schrijven of je eens hier kunt komen?

Ik begrijp dat de reis voor jonge menschen té kostbaar is, mag ik je deze reis dan vergoeden? Zoo iets doe ik ook wel voor mijn eigen kinderen.

Nu Harry, ik heb je een beetje op mijn eigen wijze, eenvoudig alles uitgelegd, maar zou het erg prettig vinden alles nog eens mondeling met je te bespreken.

Ik hoop dat je moeder toen wel opgeknapt is, mijn beste wensch voor haar.

Met hartelijke groeten

Je S.C. Mulder

Wee de weduwen
Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe

In 1947 publiceerde Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe een hagiografie over haar in 1937 overleden echtgenoot Willem Kloos. Jan Greshoff besprak het boek in de Nieuwe Courant, het dagblad dat vroeger en later (en in de volksmond nooit anders dan) Het Vaderland heette. Hij vond het een onsamenhangend, misleidend en Kloos onwaardig geschrift, waarin ongeveer alles werd weggelaten wat Kloos van belang maakte, namelijk de van dronkenschap en conflicten doordrenkte eerste jaren van De Nieuwe Gids, toen hij het werk schreef dat hem groot maakte als dichter en als criticus. Greshoff vond het boek een ‘onmenselijke karikatuur’ van Kloos: ‘Allen die bewonderen wat hij aan bewonderenswaardigs voortbracht, die hem liefhebben om zijn hartstocht en zijn zwakheid, en allen die opgezette leeuwen verfoeien, behoren zich heftig te verzetten tegen deze veroudedamesing van Kloos’ bestaan. Wee de weduwen die de vereerde doden naar hun eigen beeld herscheppen!’ Maar Kloos-bewonderaar Harry Prick, toen 22 jaar oud, stak de weduwe een hart onder de riem, hetgeen ze zeer waardeerde:

‘s-Gravenhage, Regentesselaan 176, 6 Februari 1949.

Zeer geachte Heer,

Gaarne wil ik U innig danken voor Uw belangstellend schrijven, waaruit zoo duidelijk Uw oprechtheid en sympathie tot mij sprak. Uwe mededeeling, dat Greshoff zich niet ontzien heeft, mij en mijn boek óók nog te bekladden in Vlaamsche Gids en Z. Afrikaansch tijdschrift (zooals hij het deed in de Haagsche Nieuwe Courant) heeft mij diep bedroefd. Natuurlijk kunnen de meeningen verschillen, en kan men het oneens zijn met mijn opvatting, hoe ik het boek schrijven moest, – maar, waar ik mijzelf zóó streng en volstrekt op den achtergrond heb gehouden heb ik het toch zeker niet verdiend zóó bloedig gehoond en beleedigd te worden… Het heeft algemeene verontwaardiging gewekt, ja! maar men blijft het toch aan Greshoff toestaan, zijn wrok aan een weerlooze vrouw te koelen…

Zijn wrok. Ja! want indertijd is hij ter verantwoording geroepen, omdat hij mijn werk erkend heeft, hoogelijk te bewonderen, want ‘het heeft maatschappelijke beteekenis, het is een daad. Zij schrijft boeken van letterkundige waardij, – een ras-echte schrijfster’, enz. enz. om daarop mij als de laatste der laatsten te verklaren

en volstrekt niets waard. In het Weekblad De Kunst werd hij op zijn dubbelhartigheid gewezen en men was benieuwd, hoe Gr. zich uit dit zeer ernstig perikel redden zou.

Hij heeft er zich niet uit gered. Hij is blijven zwijgen. Totdat hij nu zijn kans schoon heeft gezien, om laaghartig en onwaardig mij aan te vallen, en mij te treffen in mijn dierbaarste werk…

Hoezeer verheugt het mij, dat U zooveel waardeering hebt voor mijn man’s latere werk, dat men niet leest en toch veroordeelt. Kent U het mooie boek van Max Kijzer: Kloos, zijn Binnengedachten?…

Maar hoofdeloos praat de een den ander na…

Mijn eigen gedenkschriften, – in mijn tweede boek, dat ik noemde: De Waarheid, komt ook veel over mijzelve voor… zal dàt mij ooit worden vergeven?…?

Als U werkelijk (ik hoop het!) over van Deyssel gaat schrijven, kan ik U een bizonderheid vertellen, die vrijwel niemand weet. Thijm’s allereerste werk schreef hij onder den naam Duercant, en dit werk, èn het werk van zijn familielid Duercant, is [sic] beide in mijn bezit in onze bibliotheek.

Mijn gevoelden dank zend ik U nogmaals toe, en een vriendelijke handdruk reikt U toe, Uw hoogachtende

Jeanne Kloos

 

Jeanne Kloos beschikte over een olifantsgeheugen, want ze verwees naar het weekblad De Kunst van 11 juli 1925. Over de verschillende oordelen die Greshoff over haar velde, verhandelde zij ook in haar boek De waarheid (1950), p. 183 e.v. Met spijt constateerde ze daar dat Greshoff na zijn recensie ongestraft bleef: ‘Hoewel de gevangenissen vol zijn van minder schuldige wezens dan Greshoff die met voorbedachten rade een zedelijke moord wilde begaan…’ Zie voor Van Deyssels publicaties onder het pseudoniem A. Duyrcant het register in het eerste deel van Pricks Van Deyssel-biografie (onder het lemma pseudoniemen).

Elisabeth Leijnse
Het geheugen is de schatkamer van het geluk
Harry Prick logeert bij Lodewijk van Deyssel in Haarlem

elisabeth leijnse (1961) is hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde te Namen. Zij promoveerde in 1992 op een onderzoek naar de Nederlandse receptie van Maurice Maeterlinck (Symbolisme en nieuwe mystiek in Nederland voor 1900). Ze werkt momenteel aan een biografie van de zusters Cécile en Elisabeth de Jong van Beek en Donk.

Lodewijk van Deyssels allereerste briefje aan Harry Prick luidde:

Waarde Vriend,
Een brief, zooals den uwen, te ontvangen, geeft aan den ontvanger een oogenblik van geluk. Ik dank er U dus voor. K.J.L. Alberdingk Thijm, (Lodewijk van Deyssel).

Het was een korte reactie op de ongetwijfeld lange, maar helaas op dit moment onvindbare, brief die Harry Prick de literator had doen toekomen in oktober 1942. Prick had juist de leeftijd van 17 jaar bereikt, Van Deyssel was 78. Ondanks het leeftijdsverschil van 61 jaar ontwikkelde zich een decennium lang tussen de twee mannen een vriendschapsverhouding die geenszins asymmetrisch was. Was ze dat wel, dan alleen aan het eind van de oorlog ten gevolge van bijzondere omstandigheden. Wat Van Deyssel toen aan geestelijk voedsel gaf, kreeg hij van zijn jonge vriend prompt terug in de vorm van een voedselpakket – een transsubstantiatie die voortvloeide uit het feit dat Pricks woonplaats Vaals bijna een jaar vroeger was bevrijd dan Haarlem. Weldra werden de voedselpakketten uit het Zuiden voorafgegaan door zeer concrete verlanglijstjes vanuit het Noorden. In een briefje van 27 juni 1945 hield Van Deyssel zich bijvoorbeeld aanbevolen voor:

havermout, chocolade, melkpoeder, ook voor gedroogde groenten of groente in blik, ook, zoo mogelijk, koek of de beroemde vla, vermicelli, Limburgsche kaas en Weerter lucifers en gaarne ook Belgischen shag of Obourg-tabak, het liefst echter sigaren.

En nooit liet de Limburgse vriend verstek gaan in het sturen van de gevraagde goederen, alsook van sappige appelen, enveloppes of Belgische ‘vlamstokjes’.

De gelijkwaardige verhouding tussen de twee mannen was oppervlakkig gezien het gevolg van hun gelijklopende visie op boeken. Van Deyssel vond het ‘prettig’, zo schreef hij in een brief van 27 november 1943, ‘iemand gevonden te hebben met wiens meening over mijn eigen werk ik het tot nu toe steeds eéns ben. Naar mijn idee heb je dus bepaald een goeden kijk op literatuur.’ Maar meer fundamenteel kwam die literaire samenhorigheid voort uit een gelijklopende observatiewijze, een vermogen om de kwaliteit van het moment zo te savoureren dat het geluk voortdurend binnen handbereik lag. De vriendschap tussen Lodewijk van Deyssel en Harry Prick stond, eenvoudig gezegd, in het teken van het geluk. Naar aanleiding van het verschijnen van de herdruk van Een liefde beschreef Prick zijn geluksvermogen als volgt (de brief dateert van 10 juli 1947):

Ik ervaar het ontmoeten van Uw naam op een uitgestald boek altijd weer opnieuw als een heel bijzondere sensatie en ik heb danook gister-middag alle boekwinkels afgelopen om dit opwindende gevoel van geluk zo lang mogelijk te kunnen genieten. […] Men voegt mij wel eens half-schertsend, half-verwijtend, toe dat ik de geringste gebeurtenisjes in mijn phantasie omzet tot événementen van de hoogste rang en van ’t hoogste gewicht. Maar toch kan ik dat niet nalaten, want dit is juist zo iets geweldig plezierigs om iets heerlijks en gelukkigmakends te ontdekken in díe dingen, waarin iemand anders niets belangrijks vermag te zien.

Zowel voor Van Deyssel als voor Prick kende het geluk drie fasen: het voor-geluk, het geluk en het na-geluk. Het voor-geluk bestond uit de rituele voorbereiding op het geluk, het na-geluk duurde het hele leven in de vorm van herinnering. Hoe deze curve verliep, kan worden gedemonstreerd aan de hand van de correspondentie die zich ontspon rond een ‘événement’ dat zonder twijfel in het leven van beide vrienden een hoogtepunt vertegenwoordigde: hun eerste ontmoeting met elkaar. Op 8 april 1944 vroeg Van Deyssel voor het eerst aan zijn vriend:

Kom je ook niet eens naar Haarlem? Stuur mij eens een portret. Anders weet ik eventuëel niet wie bij trein of tram naar mij toekomt. Hart. gr. K.J.L. Alb. Th.

Prick voldeed, zoals steeds, aan het postverzoek. Zijn foto bezorgde Van Deyssel een geluksmoment, dat alleen maar de aankondiging was van wat nog komen moest. Hij schreef zijn ‘Waarde Vriend’ op 3 mei 1944:

In de plaats van de uitvoerige beschouwing over dit onderwerp [zijnde Pricks portret], kan ik op ’t oogenblik alleen zenden, het bericht, dat ik bij het openen van de post hedenochtend een bizonder aangenaam oogenblik beleefde. Ten gevolge eener auto-psychologische manoeuvre was dit oogenblik dúbbel aangenaam. En drié-dubbel om dat het te gelijk de voldoening bracht over het bewijs der juistheid van het inzicht, waarop deze manoeuvre berust. Ik heb mij (dát is de bedoelde ‘manoeuvre’) namelijk aangewend in geval van onzekerheid omtrent iets, dat zich moet voordoen, op het érgste voorbereid te zijn. Vandaar, dat bij de ontmoeting van de zending uit Vaals een uitnémend oogenblik heden voor mij het begin was van dezen voor het gevoel wel wat ál te frisschen maar van aspect allerliefsten lentedag.

De voorpret van de lijfelijke ontmoeting duurde door de oorlogsomstandigheden nog anderhalf jaar. De datum voor Pricks bezoek aan Haarlem werd uiteindelijk vastgesteld op de dagen van 23 tot 30 oktober 1945. Nu was het ogenblik aangebroken van de concrete voorbereidingen. Van Deyssel stelde een programma samen dat herinneringen oproept aan de heroïsch-individualistische levensperiode waarin de jonge Thijm in het bewustzijn leefde van zijn keizerlijke almacht. Behalve ambitieus was het programma voor de gast uit Vaals ook gevarieerd. Het toonde een verfrissende mengeling van sportieve activiteiten (zoals een ‘Jachtpartij in de duinen’) en kleinschaliger evenementen (zoals een ‘Bezoek aan mijn kleine boekenverzameling hier’):

Programma Dinsdag 23 – Dinsdag 30 Oktober 1945.
Jachtpartij in de duinen.
Biljartpartij in de Vereeniging. (Meyer van Velserend)

Voorstelling in Stads-schouwburg.
Voorstelling in Cinema Palace.
Voorstelling in Luxor.
Concert in Concertgebouw.
Bezoek aan het Boekenrek in groote kamer.
Ten-toon-stelling mijner geschriften en van geschriften daar over.
Ten-toon-stelling Foto’s, albums, en z.v.
Bezoek aan mijn kleine boekenverzameling hier.
Bezoek aan ten-toon-stelling Weerzien te Amsterdam;

Bezoek aan middagvoorstelling Carré te Amsterdam; ten-toon-stellingen in Stedelijk Museum.
Bezoek aan Frans Hals-museum.
Bezoek aan Teyler’s museum.
Bezoek aan Bisschoppelijk Museum.
Bezoek aan Hr. en Mw. v. Waveren.
Bezoek aan Godfried Bomans. Hr. en Mw. van Tussenbroek.
Bezoek aan Oude Slot Heemstede
Bezoek aan Hageveld.
Bezoek aan Kees Verwey.
Bezoek aan Ipenrode.
Bridgepartijtjes.
Bezoek aan kunsthandel Leffelaar, Groote Markt
Bezoek aan kunsthandel Debois, Kruisweg.
Bezoek aan ‘Huis met de Beelden’.
Bezoek aan Stadhuis, met Statenzaal
Bezoek aan Gouvernementsgebouw Dreef, met de historische vertrekken.
Bezoek aan Sint Bavo-Kathedraal, Groote Markt.
Bezoek aan Sint Bavo-Kathedraal, Leidsche Vaart.
Bezoek aan Stadsbibliotheek.
Bezoek aan Gemeente-archief, Jansstraat.
Bezoek aan Restaurants Plein
Bezoek aan Zandvoort met de zee
Bezoek aan manege (Jan Erens)

Als aanvullende activiteiten noemt de lijst nog: ‘scheren, schaken, schermen, zwemmen, fotografeeren’.

Van Deyssel had echter zelf al vele keren empirisch kunnen vaststellen dat de fase van het voor-geluk tegelijk een gevaar insloot – het gevaar waarop hij alludeerde in zijn reactie op Pricks portret. De opwinding over het komende kon zo groot zijn, dat ze een schaduw wierp over de eigenlijke geluksfase, die dan niet meer als de overtreffende trap kon gelden van het voorspel. Om zijn jonge vriend voor het euvel van de anticlimax te behoeden, bereidde hij hem er alvast op voor:

Je moet je van mijn gastheerschap tijdens je verblijf te Haarlem niet te veel voorstellen. Mijn bedoeling was geweest je voor te zetten niet alleen wat het huis in de Van Eedenstraat maar ook wat de stad Haarlem kan bieden, aan schouwburg-, concert-, bioscoop-, bibliotheek-, boekhandel-, antiquariaatsen museum-genoegens. Maar nu wordt, helaas, mijn beweegbaarheid steeds minder. Van 1 Januari af ben ik den vorigen winter in ’t geheel niet buiten de deur gekomen.

Vooral is Van Deyssel bezorgd over de omstandigheid dat Prick kort voor zijn aankomst in Haarlem een bezoek zal hebben gebracht aan de stad Brussel – waardoor er een teleurstellende contrastwerking zou kunnen ontstaan:

Brussel is de stad buiten Nederland, waar ik van alle Buitenlandsche steden het meest geweest ben door allerlei oorzaken. In de eerste plaats wel om dat Brussel voor Noord-Nederlanders vlak-bij en toch geheel het Buitenland was, absoluut iets ánders als Amsterdam of Utrecht. De leer was, dat men niet uit Parijs komend naar Brussel moest gaan, maar dat, van Amsterdam komend, men even veel genoegen beleefde aan Brussel als aan Parijs. […] Eenigszins spijt het mij, dat je verblijf te Brussel niet volgt óp, maar voorafgaat áan, je bezoek aan Haarlem, om dat de verhouding Brussel-Haarlem overeenkomst heeft met de verhouding Parijs-Brussel.

Uit de dagen van het eigenlijke geluksmoment – de week dat Lodewijk van Deyssel en Harry Prick met elkaar optrokken, daarbij niet àlle maar toch wel enkele programmapunten afwerkend van de lijst – is helaas geen brief overgeleverd: het hoogste geluk beleeft men niet met de pen. Van de napret, daarentegen, gonst het in de volgende brieven van de twee correspondenten. Ze begon op het uur dat Harry via Nijmegen huiswaarts spoorde, en vanaf het eerste station al een briefkaart stuurde. Van Deyssel zette zijn na-impressies pas na tien dagen voor het eerst op papier. Hij verwerkte daarin een populair Amerikaans liedje van de negentiende-eeuwse songwriter Stephen Forster, ‘Willie we have missed you’:

Haarlem, 9 November ’45, Van Eedenstraat, 14.

Waarde Henri,

Ik ontving een kaartbrief uit het station Nijmegen en een uitvoeriger brief uit Vaals. Daar de eerste onderteekend was Harry en de tweede Henri, schijnt het, dat je edelmoedig aan je correspondenten de keus laat tusschen de twee namen. Ik kies dan den eersten, om dat je gestalte, zooals ik je meer dan eens langs de huizengevels heb zien gaan, meer de idee van het Engelsche wereldrijk oproept dan die van het door ándere waarden toch een gelijke waarde vertegenwoordigend Frankrijk en om dat op dít oogenblik Engeland, ook door het karakter van zijn levend symbool Churchill, aan het hoofd van de wereld staat. Ook stel ik mij je thuiskomst voor, gevierd door een innerlijk geneurie van je mama, op de woorden:

Ja, het waren erg aardige dagen in Haarlem van Dinsdag tot Dinsdag. Je moet weten, dat het mij nog nooit overkomen was op die wijze aan een Zuiderling de stad te toonen. […] Je bent, waarde vriend, een héél fijn jongetje, zoó zeer, dat ik er mij bezorgd over maak, dat, wanneer je een maal zal beginnen met publiceeren, een rage of een roes om je indrukken over je landgenoten uit te storten, zich van je meester mocht maken, je van geen inhouden zal weten en het gevaar der gevolgen van óver-werken, van óver-spanning, zoû dreigen. Je bent nu nog volkomen gaaf, goed en evenwichtig, maar ik ‘houd mijn hart vast’ bij het idee, dat, wanneer, ‘le plaisir de se voir imprimé’ tot een ‘folle joie de voir ses idées répandues’ zoû stijgen, die prachtige stellige fijnheid of fijne stelligheid mocht worden aangetast. [….]

Ik hoop dat je mededeelingen aan mevrouw je mama, genoegzaam hebben doen doordringen de mate onzer dankbaarheid voor dat prachtstuk van een cake, waarin zoo een hoog opgevoerde bakkunst was uitgedrukt.

 

Voor Harry Prick duurde de napret langer dan voor Van Deyssel, aangezien hij nog zijn hele leven voor zich had: hij werd precies even oud als Van Deyssel was toen hij hem voor het eerst ontmoette. Pricks geheugen was hectaren groot, hetgeen noodzakelijk was om alle geluksherinneringen daar voor altijd in op te kunnen slaan. Dat hij zelf zich zo bewust was van de waarde van het geheugen, als schatkamer van het geluk, blijkt uit de geestelijke fotografie die hij tijdens zijn bezoek aan Haarlem had gemaakt, en die hij Van Deyssel twee maanden later, op 15 december 1945, met de precisie van een magisch realist beschreef:

Uiterst curieus is het, dat ik – naarmate het bezoek aan Haarlem steeds meer en meer tot het verleden gaat behoren – mij met de dag beter en gedétailleerder Uw kamer-intérieur in de herinnering kan voorstellen. Zelfs de bevolking van Uw boekenkasten kan ik mij nu nagenoeg geheel voor de geest roepen. Het lust mij, om eens te contrôleren of mijn herinneringen juist en betrouwbaar zijn. Te dien einde zal ik eens Uw kamer-intérieur beschrijven, of beter nog, inventariseren.
De werk- en tevens slaap-kamer van Lodewijk van Deyssel betrad men gewoonlijk (en na het souper: stééds) door een deur in de salonmuur, tussen de

vleugel-piano en het begin van de erker-muur. Zij was, (ik bedoel de werk-kamer) waarschijnlijk iets minder groot en ruim dan de salon en had ook niet de diepte van dit laatste vertrek. Bovendien was zij doortrokken van een zekere poëzie en een niet te definieëren… geur. De poëzie ontleende men aan het feit dat dít nu ‘de kamer van Lodewijk van Deyssel’ was; de geur echter was afkomstig van de Bellona-surrogaat-sigaren, die de bewoner placht te roken wanneer hij zijn tabak-rantsoenen in rook had doen vervliegen en dan dus, zowel letterlijk als figuurlijk, op ‘zwart zaad’ was aangewezen.
Wanneer men door de salon-deur binnentrad, ontwaarde men aan de linkerhand een staand boekenrek, zonder gordijnen of zonder glas. De bovenste plank van dit boekenrek bevatte, min of meer op elkander geperst, de nagenoeg complete werken van Dr. P.C. Boutens, waaronder zich bevond het eerste deel van de nog niet voltooide uitgave der Verzamelde Werken van Boutens. (Dit deel was een geschenk van den uitgever en vermoedelijk aan Van Deyssel toegedacht, omdat er in was opgenomen de eerste bundel ‘Verzen’ met de bekende, door V.D. geschreven voorrede.) Een gedeelte van de aanwezige bundels van Boutens behoorde niet tot het eigendom van V.D., maar was aan hem in bruikleen afgestaan, (o.a. dank zij de welwillendheid van Dr. Garmt Stuiveling), met de bedoeling als materiaal te dienen voor een door Van Deyssel te

schrijven monographie over Boutens. Verder herinner ik mij een exemplaar van Klug’s ‘Het Katholieke Geloof’, een Navolging van Christus en de Belijdenissen van den H. Augustinus. Deze twee laatste boeken waren waarschijnlijk in de vertaling van zijn 6 dec. 1945 tien jaar geleden heengeganen Vriend Mr. Frans Erens. […]
Nog altijd staande op de salon-deur-drempel zag men dan aan de rechterhand een divanbed met daarachter, ruggelings tegen het hoofdeinde geplaatst, een boekenrek van een kleiner formaat dan het zo even beschrevene. Op dit boekenrek: een foto-toestel, een staand koperen kruisbeeld, een schoenlepel, een klederborstel en nog een klein borsteltje. Terzijde van het divanbed een klein z.g. bijschuif-tafeltje. Boven het divanbed twee tekeningen van Erik Thorn Leeson en een zeer mysterieuze sleutel, waarover men zou kunnen phantaseren dat hij ofwel op een brandkast ofwel op een… wijnkelderdeurslot paste.
In het ruggelings tegen het divanbed geplaatste boekenrek trof men aan: een reeks jaarboeken der Maatschappij voor Ned. Letterkunde, een aantal afleveringen van het tijdschrift ‘De Gids’, een schaak- en dambord, diverse kaartspelen en een serie mappen en albums met photographiën. Achter het boekenrekje een staand, met saai overtrokken kamerscherm, waaraan de bewoner zijn wandelstok placht op te hangen. Deze wandelstok was er een zwarte met zilveren handvat en aan het boveneinde, even voordat het hout in zilver overging, een klein rond plaatje, waarop Alb. Th. Dreef 4. Deze stok werd niet alleen als wandelstok gebruikt, want een der bezoekers van Lodewijk van Deyssel wendde hem, ten eerste, als deurklopper aan (Gij herinnert U nog wel de achterdeur van het Huis van Looy, waar wij geen schel aantroffen!), en, ten tweede, om er ’s avonds de overgordijnen mee dicht te schuiven. Op de grond, vóór het kamerscherm, enige dozen (of een mand?) met daarop een strooien zomerhoed.
Aan de wand tegenover de salon-deur: een secrétaire (eigendom van Mevr. Mulder) met daarop enige boeken (o.a. een over den tekenaar Busch en twee boekjes van Mevr. Titia van Looy-van Gelder over het werk van haar man), een tabaks-pot en in zilveren lijst het portret van een der kleinkinderen van den kamer-bewoner. Boven deze secrétaire het bekende portret van Lodewijk van Deyssel (door Isaac Israëls) met weer daarboven het in hout uitgesneden familiewapen. Links van het schilderij een portret van Willem Kloos. Links van de secrétaire weer een z.g. bijschuif-tafeltje, waarop een album met gramaphoonplaten, waarop o.a. voorkomen voordrachten van Paul Huf uit werk van Lodewijk van Deyssel. Schuinlinks in de hoogte het zijraam van de erker, met daarop enige sigarenkistjes en enige dunne boekjes van Dr. Nolst Trenité.
Rechts van de secrétaire twee ongeverfde, afsluitbare kisten, geplaatst op uitgezette klapstoeltjes. Dan: de kachel, met aan het begin der kachelpijp bevestigd: een brievenweger.

Aan de wand, evenwijdig met het erker-raam: een donkerbruinkleurig kastje, dat door een zijner bezoekers aanvankelijk voor een brandkast werd gehouden. Daarnaast weer een boekenrek met als voorhangsel een (waarschijnlijk) Perzisch tapijt. De bovenste plank bevatte de werken van Van Deyssel, en boeken en bloemlezingen met betrekking tot zijn oeuvre. Verder weer mappen met copy en correspondentie. Op deze kast een menigte van lege Bellona- en lucifer-doosjes, een leeslamp en een lege fles met kaars. Schuin rechts boven dit rek het portret van Fiep Meyer.
In de erker een stapel afleveringen van ‘De Nieuwe Gids’ en een bundel couranten. Verder nog een aantal schilderijen en een grote hutkoffer. In het midden der kamer bevond zich, onder de grote met gele zijde overtrokken lampe-kap, een ronde tafel, waarop: een bundel folio-schrijfpapier, vloeibladen, een stapeltje enveloppen, een (of twee) doosje met visitekaartjes, een roodlederen opbergmap, een inkt-lap, twee briefopensnijders, een massief zilveren inktkoker (geschenk van Mevr. Mulder), een wekkerklokje en de door Mevr. Kloos, na het overlijden van haar man, aan Lodewijk van Deyssel geschonken pen van Willem Kloos. Om deze tafel een lage leunstoel en twee z.g. Larensche stoelen. Over de rugleuning van de grootste dezer Larensche stoelen hing gewoonlijk een dichtgevouwen plaid; soms ook een kamerjas. – Het behangsel en de vloerbekleding kan ik mij niet meer voor de geest roepen.

Van Deyssel, in zijn antwoorden van 25 december 1945 en 10 januari 1946, ontdekte in de mentale foto van zijn Limburgse boezemvriend slechts ‘enkele beminnelijke vergissingen’, alledrie met betrekking tot de zwarte wandelstok:

Ten eerste, heeft deze stok niet een zilveren (of zilverkleurigen) ‘handvat’, maar is dat handvat een boogvormige voortzetting van den stok zelf. Ten tweede, wordt deze stok nooit door een bezoeker gebruikt om er meê op mijn deur te tikken (zooals wij, in der daad, wèl op Van Looy’s deur deden). Ten derde is deze stok nooit gebruikt om er overgordijnen meê dicht te schuiven. Psychologisch is interessant hoe alleen wat dit onderdeel van den kamerinhoud aangaat het herinneringsbeeld in een phantaisievoorstelling is veranderd.

Bij welke psycholoog men te rade moest om het fantasiebeeld over de zwarte wandelstok te duiden, liet Thijm in het midden.

Kees Fens
Harry G.M. Prick

kees fens (1929) is emeritus hoogleraar Nederlandse letterkunde en literair criticus van de Volkskrant.

Harry Prick ontmoette ik voor het eerst in Nijmegen na de begrafenis van Anton van Duinkerken, eind juli 1968. Ik was in het gezelschap van Michel van der Plas, die Prick al langer kende. Wij zaten in een hoek van de ontvangstruimte; de zevenentachtigjarige bijna blinde Pieter van der Meer de Walcheren, in benedictijner habijt en met een koket kalotje op, had zich bij ons aangesloten. Hij vertelde mij dat hij zich de vier jaargangen van het tijdschrift Merlyn geheel had laten voorlezen, wat mij verbijsterde. Ik dacht even met medelijden aan de voorlezer. Het gesprek was opgeruimd, hoewel Van der Plas en Prick toch beiden een bewonderde vriend en leermeester verloren hadden. Het gesprek ging aanvankelijk over Van Duinkerken, die op de dag van zijn begrafenis al legendarisch bleek. Later verwijdde het gesprek zich. Prick was tweeënveertig jaar, ik negenendertig, maar ik beschouwde hem zoals in alle komende jaren, als veel ouder dan mijzelf. De toen al meteen blijkende bijna vaderlijke, rustige en vooral vriendelijke toon van zijn stem moet ermee te maken hebben gehad. Hij luisterde bovendien glimlachend naar wat de anderen zeiden, met een innemende vorm van bescheidenheid en wijsheid van jaren. Ik heb mij vaak afgevraagd of hij ooit jong is geweest. Puer senex, de mooie paradox, leek voor hem bedacht. Vier jaar eerder was hij met de publicatie van zijn bundel Lodewijk van Deyssel/Dertien close-ups voor mij van een excentriek een geleerde geworden, een wat eenzijdige, maar zijn veelzijdigheid had hij toen nog niet laten ontdekken.

Zijn weidse ontplooiing van kenner tot beheerder van het heelal van Tachtig zou zich in de komende jaren voltrekken. Hij kwam toen uit zichzelf te voorschijn. De bescheiden zwijger van de eerste ontmoeting zou ik gaan leren kennen als een in haast geschreven volzinnen onvermoeibaar sprekende causeur, met het grootste en volste geheugen dat ik na dat van Van Duinkerken heb gekend. Raakte hij in volle vorm dan legde hij zijn twee handen op elkaar op zijn linkerwang en leek in een staat van gelukzaligheid te raken, zo sterk dat wanneer er aan tafel een nieuw gerecht werd opgediend, hij zichtbaar tot de werkelijkheid terugkeerde. Hij werd weer aards, at met voorbeeldige graagte en genoot het meest van de rode wijn. Hij heeft het leven met vele genietingen beleefd. Zijn zuidelijke taal en zichtbare ge-

noegen maakten, ik spreek uit ervaring, alle eten lekkerder, de omgeving mooier en het leven dragelijker. Hij verzoende even de aarde met de hemel. Ik heb weinig mensen zichtbaar zo gelukkig gezien. Ook op het Letterkundig Museum, van 1969 tot 1988 zijn werkkring. Hij ontving je er haast stralend. Zijn onmiskenbaar uiterst nieuwsgierige geest moet zich tussen al die brieven en documenten zeer gelukkig hebben gevoeld.

Zijn grootste retorische gaven spreidde hij uit – dat woord mag wel gebruikt worden, want zijn taal klonk door een hele zaal – bij zijn spreken in het openbaar, hetgeen hij naarmate hij ouder werd met steeds groter en ten slotte een iets te groot genoegen ging doen. Zelfs zijn ernstigste toespraak werd door zijn taal en mooie trage voordracht een feestrede. Maar er werd ook college gegeven; soms waren zijn speeches aaneenrijgingen van zeer wetenswaardige details: hij riep nooit een trap in zijn geheel op, maar altijd trede voor trede, roe voor roe soms bijna. Ik heb Harry Prick nooit uit eigen werk horen voorlezen. Het had mijn gedachte kunnen bevestigen dat zijn gesproken en geschreven taal steeds meer op elkaar zijn gaan lijken. Na het bericht van zijn overlijden heb ik een uurtje in het tweede deel van zijn Van Deysselbiografie zitten lezen: ik hoorde hem spreken, luid, langzaam, niet geheel vrij van zelfbehagen. Ik hoorde hem en ik zag hem: de armen in volle lengte langs de lessenaar, licht gebogen, maar steeds fier de zaal in kijkend. Bij wat nadrukkelijke zinnen rechtte hij en lachte hij breed, als een overwinnaar. De laatste jaren van zijn leven was hij als spreker en als schrijver legendarisch. Hij werd grijzer en grijzer, een figuur uit het verleden die Van Deyssel en andere verre dichters en schrijvers nog had gekend. Hij was ten slotte zelf tachtiger geworden. Ik vond hem in zijn bij na patriarchale gestalte aandoenlijk. Het vaderlijke was grootvaderlijk geworden. Het trof mij dat hij over de jeugdige Van Deyssel sprak als ‘die jongen’. De biograaf was de vader van zijn eenenzestig jaar oudere hoofdfiguur geworden.

Understatement was Harry Prick in schrijven en spreken vreemd. Maar hij kende wel een ingehouden vorm bij beide. De zachte krachten in hem wonnen het van de retorische. Misschien heeft hij nooit een mooier stuk geschreven dan zijn inleiding bij Vervlogen jaren van Frans Erens. In die stille figuur en in de stille Limburgse wereld waaruit hij ook zelf kwam, kon hij zich spiegelen. Wellicht verkoos hij het magere en kleine hoofdje van Erens, en de geest die dat uiterlijk deed vermoeden, boven de Caesarkop van Lodewijk van Deyssel. (Er is een mooi portret van de zeer oude Erens in gesprek met een zich stoer voordoende Van Deyssel, bij hen zit de schrijver P.H. van Moerkerken. Op diens wat nederige plaats had natuurlijk Harry Prick moeten zitten.)

Het meeste contact heb ik met Prick gehad in de jaren dat hij aan zijn proefschrift werkte en de lange tijd dat hij met de biografie bezig was. Ik belde hem nu en dan – hij meldde zich altijd met ‘Met Prick in Delft’, later met ‘Met Prick in Maastricht’, ik geloof dat hij zich de laatste jaren minder topografisch aandiende – en

kreeg dan een uiterst voorzichtig verslag van de vorderingen. (Altijd moest hij eerst even de ‘muziek afzetten’; hij deed veel tijd over alle cantates van Bach die hij systematisch op nummer achter elkaar afspeelde; Harry Prick had ook een bijna dwangneurotische precisie, zie ook de duizenden noten die hij heeft geschreven.) Ondanks alle harde werken werd de promotie zelf een mislukking. Ik zat achter in de oude aula van de Nijmeegse Universiteit, naast Enno Endt, die in steeds diepere schaamte vooroverboog. Op nogal wat vragen antwoordde Prick met de zin ‘Dat weet ik niet’, waarna er van een rij Leidse claqueurs, meegebracht door de in postbodepak gestoken paranimf Boudewijn Büch, luid gelach opging. Het was kenmerkend dat Prick ook zijn onwetendheid breed glimlachend uitsprak. De plechtigheid werd een raadselachtige vertoning, die nochtans – hier openbaarde zich het geheim van de wetenschap – in een overigens vrij zacht uitgesproken ‘cum laude’ eindigde. Vanaf dat moment mocht Harry zijn promotor bij de voornaam noemen.

Bij het tweede deel van de biografie (als al zijn werk verricht met een indrukwekkende opgewektheid die jongensachtige kanten had) had ik uitgerekend wanneer Van Deyssel voor de tweede keer zou sterven. Veel telefoontjes bedoeld als felicitatie en condoleance tegelijk, waren vergeefs. Karel Thijm wilde maar niet scheiden van Harry Prick. Eindelijk dan waren Van Deyssels leven en Pricks levenswerk voltooid. Als ik de twee delen zie staan, word ik steeds van eerbied bevangen. Ik moet ook altijd even lachen, want Harry Prick had zelf het grootste plezier in de presentatie van de tienduizenden details, die het leven van Van Deyssel vormden.

Hij was een beoefenaar van de vrolijke wetenschap, ook als uitdaging aan de hoogst-ernstigen.

Zijn laatste briefje aan mij was een reactie op een stukje dat ik over Julien Green had geschreven. Ik wist dat hij een grote Greenkenner was, vooral van diens dagboeken. Het briefje bewees zijn kennis opnieuw. Hoe graag had ik hem even gesproken over het onlangs postuum verschenen laatste deel van de dagboeken. Green was bijna honderd, toen hij de laatste woorden ervan schreef. Wat een volle geest nog altijd, dacht ik na lezing. En toen dacht ik: het hoofd van Harry Prick was op zijn tachtigste nog van een gelijke overvolheid. Dat zou ik hem graag hebben gezegd. Hij zou wijs en voldaan hebben geglimlacht. Hij werd graag geprezen.

[2007/2]

[Voorwoord]

Op 13 September 2006 overleed in Maastricht de literatuurhistoricus Harry G.M. Prick. In de afgelopen halve eeuw publiceerde hij vele tekstedities, boeken en artikelen, hoofdzakelijk over de Tachtigers, maar ook over auteurs als Pierre Kemp en Boudewijn Büch. Bij uitgeverij Vantilt verschijnt in mei 2007 een bundel opstellen van Prick met de titel Spelevaren. Van August von Platen tot Gerrit Komrij, waarin een lijst van zijn vele publicaties is opgenomen.

De Parelduiker, waaraan hij ook zijn bijdragen leverde, eert Harry Prick met deze bijzondere aflevering, waarin een kleine bloemlezing uit de aan hem gerichte brieven uit zijn archief is opgenomen. De diversiteit van de briefschrijvers en de inhoud van de brieven geven een mooie indruk van de ruime belangstelling van deze vurige minnaar van de literatuur. De selectie wordt voorafgegaan door een profiel van Prick door Kees Fens.

 

Nop Maas

(samensteller van dit nummer)

[2007/2]

[Voorwoord]

Op 13 September 2006 overleed in Maastricht de literatuurhistoricus Harry G.M. Prick. In de afgelopen halve eeuw publiceerde hij vele tekstedities, boeken en artikelen, hoofdzakelijk over de Tachtigers, maar ook over auteurs als Pierre Kemp en Boudewijn Büch. Bij uitgeverij Vantilt verschijnt in mei 2007 een bundel opstellen van Prick met de titel Spelevaren. Van August von Platen tot Gerrit Komrij, waarin een lijst van zijn vele publicaties is opgenomen.

De Parelduiker, waaraan hij ook zijn bijdragen leverde, eert Harry Prick met deze bijzondere aflevering, waarin een kleine bloemlezing uit de aan hem gerichte brieven uit zijn archief is opgenomen. De diversiteit van de briefschrijvers en de inhoud van de brieven geven een mooie indruk van de ruime belangstelling van deze vurige minnaar van de literatuur. De selectie wordt voorafgegaan door een profiel van Prick door Kees Fens.

 

Nop Maas

(samensteller van dit nummer)