Archief: DBNL

[2007/3]

Arno van der Valk
Gemeenzaamheid is uitgesloten
Jef Last als assistent-bedrijfsleider van de Enka-fabriek

arno van der valk (1970) publiceerde eerder in De Parelduiker over W.F. Hermans, Gerard Reve en M. Nijhoff. Deze maand verschijnt bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen De pen in het zand. Een literaire zwerftocht over De Hoge Veluwe.

De biografie van de socialistische en communistische schrijver, dichter en journalist Jef Last (1898-1972) moet lezen als een roman.1 Iedere beknopte karakterisering doet hem tekort, dus wie zo’n vol en rumoerig leven bestudeert, kan om te beginnen maar beter een aspect ervan uitdiepen. Bijzonder is de betrekking die de geëngageerde Last vervulde als assistent-bedrijfsleider bij de Nederlandse Kunstzijdefabriek (Enka) in Ede. Aan de ene kant stonden er de arbeiders tot wie hij zich aangetrokken voelde. Aan de andere kant stond de bedrijfsleiding waarvan hij deel uitmaakte. Reden voor een onderzoek, juist nu na de sluiting van de Enka-fabriek in 2002 een groot deel van het Edese bedrijfsarchief ternauwernood van de papierversnipperaar is gered door ontslagen medewerkers met historisch besef.

Arbeider

In 1918 was Last min of meer op goed geluk in Leiden begonnen aan een studie Chinees, die de studenten primair opleidde tot rijksambtenaar voor Nederlands-Indië. Hij combineerde zijn opleiding met een enthousiast lidmaatschap van zowel het Leidse studentencorps als de jeugdorganisatie van de sdap, de Arbeiders Jeugd Centrale (ajc). Aan dit dualisme maakte hij in 1919 abrupt een einde door tussen de Katwijkse vissers te gaan wonen en zijn studie vlak voor de afronding te staken: ‘Ik voelde, dat ik veel meer bij de Katwijksche visschers, de Limburgsche mijnwerkers en de Brabantsche boeren hoorde, dan bij mijn medestudenten, die zich met zoveel ijver voor een goed betaalde burgerlijke betrekking voorbereidden. […] ik schaamde mij voor een existentie die me voorgoed van mijn makkers in het volk zou isoleren.’2

De jaren van 1919 tot 1922 bracht Last met enige onderbrekingen door op zee: op Katwijkse haringloggers, als dienstplichtige bij de marine en als matroos op de wilde vaart. Door de grote werkloosheid in de scheepvaart werd hij uiteindelijk gedwongen een baan aan wal te zoeken. Via zijn oom van moederskant, Kees (C.F.M.)

Verstijnen, kwam hij op 10 maart 1922 als assistent-bedrijfsleider in dienst bij de kort daarvoor gestarte Nederlandse Kunstzijdefabriek (Enka) te Ede.3

Vijf zaligheden

Hoewel Last begin maart in dienst kwam van de Enka, werd hij pas eind mei ingeschreven bij de burgerlijke stand in Ede. Waar hij in de tussentijd woonde, is onbekend. Gezien de lange werkdagen logeerde hij waarschijnlijk op loopafstand van de fabriek in de villa Reehorst, die door de Enka werd gebruikt als hotelruimte voor vakmensen uit het gehele land. Evenmin is bekend hoe hij vaste woonruimte vond, maar het zal hem in elk geval moeite hebben gekost zijn Rotterdamse verloofde Ida ter Haar (1893-1982) los te weken uit haar thuishaven. Volgens Last stond ze niettemin paf toen hij haar het boerderijtje aan de Algemeer in Bennekom liet zien. ‘Het stond aan de bosrand, en de [Enka]fabriek was nergens te zien, zelfs niet te ruiken. Iedere morgen fietste ik erheen langs een smal bospaadje. De uitzichten die het pad op verschillende plaatsen boden, noemde ik “de vijf zaligheden”.’4 Uit eigen ervaring weet ik dat de Enka-fabriek door het gebruik van zwavelhoudende stoffen in het fabricageproces tot ver in de jaren tachtig van de vorige eeuw de stank van rotte eieren verspreidde. Die plaag kreeg het echtpaar Last aan de Algemeer alleen bij noordenwind te verduren.

Het boerderijtje, dat ze ’t Holletje noemden, mocht dan idyllisch zijn gelegen, het had geen stromend water en elektriciteit, de woonruimte bestond uit een voorkamertje waar je met de deur in huis viel, een soort vergrote alkoof diende als slaapkamer en de deel onder het rieten dak als bibliotheek en keuken. ‘Ons huis was een onbewoonbaar verklaarde woning, kortgeleden door een weduwevrouwtje verlaten, die het mij voor een gulden in de maand verhuurde.’

Tot hun grote geluk werd negen maanden na hun trouwdag (11 januari 1923) op 30 oktober 1923 hun dochter Femke – vernoemd naar een van de hoofdpersonen uit Multatuli’s Woutertje Pieterse – in het johannieterziekenhuisje van Bennekom geboren. ’t Holletje aan de Algemeer was de zoete inval. De leden van de net opgerichte afdeling Ede-Wageningen van de Arbeiders Jeugd Centrale werden er hartelijk ontvangen. Aan die bezoeken had bijvoorbeeld het jongste sdap-gemeenteraadslid Stan Poppe (1899-1991) prettige herinneringen.5

Last en de ajc Ede-Wageningen roerden zich al snel. Wat een schril contrast moet er op de zondagen zijn geweest tussen de fleurige, muzikale ajc-optochten door de natuur en de in diep zwart geklede boeren en boerinnen die ter kerke gingen. Volgens Last zetten ze in de winter een romantische expeditie op touw met honden en sleeën door de sneeuw naar een hongerende schildersfamilie in een woonwagen bij Doorwerth. Ook organiseerde hij naar eigen zeggen in de Enkavilla op buitenplaats Reehorst met behulp van Piet Begeer van kunstenaarsvereniging De Branding uit Rotterdam een van de eerste tentoonstellingen in Gelderland van de toenmalige modernen, zoals Begeer zelf (1890-1975), Herman Bieling

(1887-1564), Ger Ladage (1878-1532), Theo van Doesburg (1883-1931) en de Duitser Kurt Schwitters (1887-1948). Het lijdt geen twijfel dat Last in zijn Bennekomse jaren contact had met Bieling, omdat deze toen een atelier in Bennekom had, maar voor de tentoonstelling heb ik geen bewijs kunnen vinden.

Over Lasts ajc-activiteiten bestaat geen twijfel. ’s Avonds wandelden de ajc‘ers op de maat van hun liederen vanuit het door de Enka-directie voor de arbeiders gebouwde tuindorp in Ede richting Oosterbeek. Ze passeerden dan de Enka-fabriek, waarbij ‘Wij zijn de jonge garde van ’t proletariaat’ nog luider werd gezongen. Volgens Stan Poppe vertelden de arbeiders uit de avondploeg de volgende dag dat ze het hadden gehoord en hadden meegezongen. Tientallen jaren later zei Jef Last tegen Poppe: ‘Ede! Dat was onze beste, de idealistische periode!’6

Hoewel ze in Bennekom een leven leidden waarvan Last zich later ‘ook met de grootste inspanning geen enkele ernstige mistoon’ kon herinneren, en hij geloofde ‘dat er in de wijde omtrek geen gelukkiger gezin te vinden was’, knaagde er iets aan hem. Hij verlangde terug naar de kameraadschap van de zee en was bang ‘dat we ergens in die zich zo keurig om ons heen sluitende maatschappij, als een mossel vast zouden groeien’. Nader inzicht in zijn functie bij de kunstzijdefabriek maakt duidelijk wat hem nog meer dwarszat.

Novelle

‘Ik heb een werk willen geven, dat helemaal gebaseerd was op de realiteit en wel zoodanig, dat de arbeiders, die het lazen, er nut van zouden hebben bij het voeren van den vakvereenigingsstrijd en bij het doorzien van de verhoudingen, die bij het grootbedrijf bestaan,’ schreef Last over zijn novelle Liefde in de portieken (1932).7 Daarin beschrijft hij via een dagboek de belevenissen van een jonge werkmeester (opzichter) in een kunstzijdefabriek. De hoofdpersoon identificeert zich volledig met de belangen van het bedrijf, maar heeft een buitenechtelijke relatie met het klassenbewuste en revolutionaire fabrieksmeisje Martha. Hun liefde, die zich letterlijk afspeelt in portieken, loopt stuk als er een staking uitbreekt. Ondanks een zekere twijfel over zijn positie kiest de werkmeester de kant van zijn werkgever. Zij kiest vanzelfsprekend die van de stakers. En ondanks de liefde die ze voor hem voelt, maakt zij een einde aan de relatie. De staking wordt gebroken; Martha krijgt ontslag en de werkmeester twee extra weeklonen voor bewezen diensten. Uiteindelijk pleegt de meester zelfmoord met blauwzuur, omdat hij het in hem woedende conflict niet kan verwerken. Zijn dagboek wordt op een lessenaar in de fabriek gevonden. In de laatste alinea van de novelle komt een verteller ermee op de proppen: ‘In het belang van de arbeidersklasse meen ik het recht te hebben thans, nu jaren na dit voorval zijn verlopen, de feiten te publiceren.’

Hoewel het verhaal zich in Rotterdam afspeelt, herkent men zonder moeite de Enka-fabriek in Ede. Het productieproces en bedrijfsruimten worden gedetailleerd beschreven, zoals de kenmerkende torens op de hoeken en de fabriekshallen met de zogenaamde sheddaken (zaagtanddaken). Die zorgden met ramen in de opstaande zijden voor een goede lichtinval. Juist vanwege die karakteristieke zaagtanddaken blijft een deel van het complex nu de slopershamer bespaard. De ‘mismaakte, kleine directeur’ met zijn horrelvoet verbeeldt niemand minder dan de kleine, manke dr. J.C. Hartogs (1879-1932), de oprichter-directeur van de fabriek. Ook de arbeidsomstandigheden en de werkzaamheden van de ik-figuur zijn naar Lasts eigen ervaring opgetekend.

In technisch opzicht was de kunstzijdefabriek in Ede een ultramodern bedrijf

dat explosief groeide. Toen Last in 1922 werd aangesteld, spon de fabriek met ongeveer 1100 arbeiders vier ton garen per week. Een jaar later werd er met 1750 arbeiders 17 ton garen gesponnen en zo groeide de Enka in enkele jaren uit tot een van de grootste industrieën van Nederland met 5200 arbeiders.

Voor veel mensen uit het boerendorp Ede en omgeving was de overgang naar fabriekswerk zeer ingrijpend. De boerderij met zijn natuurlijke ritme maakte plaats voor een denderend productiebedrijf met duizenden mensen en een zeer dwingend 24-uurs arbeidsproces. Er werkten honderden meisjes, zoals Martha in de novelle, in de haspelafdeling, waar de strengen met garens werden gesorteerd en klaargemaakt voor verzending. Veel van deze meisjes waren slechts 14 of 15 jaar oud en maakten werkweken van 54 uur, inclusief de zaterdag, exclusief de pauzes.

Taylorisatie

Net als de hoofdfiguur in Liefde in de portieken had Last de boeken van de Amerikaanse werktuigbouwkundige Frederick W. Taylor (1856-1915) over bedrijfsleiding op zijn bureau liggen: ‘Ik moest een studie maken van de toen nog nieuwe Taylorisatie en die zoveel mogelijk in ons bedrijf toepassen.’ Taylor interpreteerde het lanterfanten van arbeiders als uiting van de aangeboren neiging van de mens om het zich gemakkelijk te maken; alle arbeiders besteden in zijn optiek dan ook een deel van hun tijd om uit te vinden hoe traag zij kunnen werken zonder dat de werkgever gaat twijfelen aan hun werktempo. Taylor trok hieruit de conclusie dat arbeiders kunnen voorkomen dat hun arbeidskracht volledig wordt geëxploiteerd, zolang ze

greep op de feitelijke arbeidsprocessen hebben. Daarom moest Last ervoor zorgen dat de werk processen werden gerationaliseerd. De bedrijfsleiding moest de feitelijke controle hebben over iedere stap in het arbeidsproces, inclusief de manier waarop de arbeid werd uitgevoerd.

Zo versnelt de hoofdpersoon in de novelle de arbeidstijd van de spinners door het wassen van de spindoppen te specialiseren en de handels van de spinmachines te verplaatsen, waardoor een spinner het dubbele aantal kantjes kan bedienen. Hij moet zodoende ook het dubbele aantal spinpunten in de gaten houden. Voor dergelijke ideeën krijgt de werkmeester gratificaties van de directie. In werkelijkheid stelde de Veenendaalse spinner Van Maanen Jef Last een constructiewijziging voor waarmee de spinner de machine bij een storing met één handeling kon stilzetten, waardoor er minder productie verloren ging en de spinner niet bij de machine weg hoefde. De opdracht tot uitvoering werd in een met potlood geschreven notitie van Last opgedragen aan meester Wagenaar.8 Het spreekt voor zich dat arbeiders als Van Maanen promotie maakten, terwijl de zwaksten werden ontslagen. Samengevat: de invoering van deze zogenaamde rationalisaties onder verantwoordelijkheid van Last had geen ander doel dan het nemen van productieverhogende c.q. arbeidsbesparende maatregelen, met ontslagen als direct gevolg.

Ook werd zowel in de novelle als in werkelijkheid de niet-productieve tijd op vernederende wijze bekort. Last beschrijft in Liefde in de portieken en in zijn memoires dat inspectrices noteerden hoelang de toiletgang van de meisjes duurde. Aan de tekenkamer vroeg men een wc te construeren die na enkele minuten kantelde, waardoor ze er niet meer op konden blijven zitten.

Over het beloningssysteem schreef Last meerdere malen: ‘Positieve punten voor een streng zijde zonder – en negatieve voor een streng met – vlekken. De waarde van die punten varieerde, omdat ze altijd op gelijkblijvende loonsom voor de hele afdeling gedeeld werden. De beste meisjes verdienden dus letterlijk ten koste van de zwaksten. Bovendien stonden de punten op hun kaarten en naar verloop van tijd werden telkens de slechtsten ontslagen.’ Omdat deze meisjes het werk meer als een tijdelijke bijverdienste zagen om hun uitzet te verdienen, waren ze volgens Last niet te organiseren in een vakbond. Voor de mannen daarentegen moest de leidinggevende oppassen: ‘Je moet voortdurend op je hoede zijn: zij zijn de arbeiders en wij zijn meesters. Gemeenzaamheid is uitgesloten. Alles werkte slechts door boetes en premies,’ noteerde Last in Liefde in de portieken (p. 137) over hen. Zo moesten de arbeiders in werkelijkheid bijvoorbeeld een cent boete betalen als ze naar de wc wilden. Ze dreigden succesvol met staken toen het puntensysteem, dat voor de meisjes gold, ook in de spinnerij ingevoerd leek te worden.

Pikzwart

Ook buiten de fabriek was de macht van de directie voelbaar. Vanaf 1919 had de Enka – tot ergernis van de sdap met een oneigenlijk beroep op de financierings-

mogelijkheden van de Woningwet – via woningbouwvereniging Vooruit op loopafstand van de fabriek een tuindorp voor haar arbeiders gebouwd. Het Ministerie van Arbeid stak er nog net een stokje voor dat de Enka de woningbouwvereniging kon verplichten de huur op te zeggen van huurders die door de onderneming waren ontslagen.9 Last schreef over de huurders van Vooruit in zijn memoires: ‘Ze verdomden het, wanneer ze ontslagen werden, de mooie woningen van het tuindorp dat de fabriek enkel voor hen had laten bouwen, te ontruimen, en kregen, ondanks hun listig opgestelde huurcontracten nog gelijk ook van de rechter.’

Liefde in de portieken bevat voorts diverse voorbeelden van de gezondheidsproblemen waarmee de Enka-arbeiders kampten door zwavelzuur-, chloor- en ammoniakdampen. Ze worden ziek, impotent of krijgen een ongeluk. De arbeidsinspectie wordt om de tuin geleid en er wordt nauwelijks geld besteed aan veiligheidsmaatregelen. Lasts relaas over de fabriek komt overtuigend over, doordat hij het gedetailleerd en met kennis van zaken door de meester in diens dagboek laat noteren. Zo beschrijft hij in de novelle hoe een kwartje in een beurs al na een week pikzwart is geworden. Destijds zag het eerdergenoemde sdap-raadslid Stan Poppe, belastingambtenaar in Ede, aan de zwart geoxideerde zilveren guldens die hij uit het loonzakje van de fabrieksarbeiders aan zijn kantoorloket kreeg toegeschoven, hoe slecht het met hun gezondheidstoestand gesteld moest zijn.10

Onzuiver

Jef Last was een goede assistent-bedrijfsleider. Hij maximaliseerde niet alleen de winst met de taylorisatie, waarvoor hij van de directie loonsverhoging kreeg, hij

droeg ook bij aan het vinden van nieuwe afzetmarkten. Toen in 1928 een handelsdelegatie uit China zich op de hoogte kwam stellen van de kwaliteit en prijs van de Edese kunstzijde, fungeerde Last als tolk. Het contract met China werd destijds beschouwd als een hoogstandje van de afdeling verkoop, dat tot 1938 bijdroeg aan de productie van de fabriek. Ironisch genoeg was het uiteindelijk juist de Chinese concurrentie, met zijn lage lonen en navenant slechte arbeidsomstandigheden, die de Edese kunstvezeldivisie van akzo-Nobel in de jaren negentig de das om deed.

Uit zijn werk spreekt dat Last de misstanden in de fabriek aan den lijve ondervond en tegelijk ‘de onaangename opdrachten van de bedrijfsleider uitgevoerd’ heeft. Hij zal geleden hebben onder de spreekwoordelijke strengheid van directeur Hartogs én zich hebben afgevraagd of zijn boetetotaal niet te veel afweek van de totalen van de andere leidinggevenden. Dat is dan nog los van de nu niet meer tot in detail te controleren misstanden, zoals het om de tuin leiden van de verzekeringsmaatschappijen en de arbeidsinspectie en de ongelukken door de vele kinderziektes en gevaarlijke stoffen in het productieproces.11 Niet voor niets wilde zijn vrouw Ida met de Enka en haar leidinggevenden niets uit te staan hebben.

Toch zette Last zich tot volle tevredenheid van de directie in en ‘ook over zijn gedrag waren wij steeds tevreden, zoodat wij hem ten allen tijde kunnen aanbevelen’.12 Anderzijds zat zijn positie bij de Enka hem bepaald niet lekker: ‘In dien tijd heb ik niets geschreven en kòn ik niets schrijven, omdat ik met mezelf overhoop lag. Ik wilde mijn werk als bedrijfsleider goed doen, maar voelde, dat het mijn verhouding tot de arbeiders onzuiver maakte.’13 Eenzelfde plichtsbesef als de hoofdfi-

guur in Liefde in de portieken koestert, bezorgde hem precies zoals die hoofdfiguur een innerlijk conflict; dezelfde dualiteit die hem deed besluiten de Leidse universiteit te verruilen voor een Katwijkse haringlogger.

Last voelde zich ongelukkig met zijn positie tegenover de arbeiders in plaats van tussen hen. Hoe maakte hij de spagaat, de jongemannen op te jagen die hij ’s avonds bij de Arbeiders Jeugd Centrale als gelijke ontmoette? Zijn positie als assistent-bedrijfsleider viel niet te combineren met de actieve rol die hij ’s avonds in het socialistische jeugdwerk vervulde. Of zoals hij het zelf verwoordde: ‘Dat ik zelfs misschien een derde loonsverhoging zou krijgen, als ik een nieuw opjaagsysteem uitvond voor die zelfde twijnjongens, met wie we zondags als goede ajc-ers zingend naar Quadenoord vertrokken.’14

Last zag in het proletariaat het toonbeeld van de antiburgerlijke, waarachtig levende mens. Uit deze gemeenschap zou een nieuwe wereld opgebouwd moeten worden. Eenwording met de arbeiders was een van de belangrijkste drijfveren van zijn socialistische overtuiging. Hij hield het uiteindelijk nog geen twee jaar uit bij de Enka-fabriek en nam op 23 februari 1924 ontslag.15 Na zijn burgerlijke jaren als assistent-bedrijfsleider bij de Enka verliet Last Bennekom. Hij verdween met de noorderzon, naar Amerika.16

Ideologische fouten

In 1932, vlak voor Lasts eerste reis naar de Sovjet-Unie, verscheen over zijn ervaringen in Ede Liefde in de portieken.17 In het eerste nummer van het mede door Last opge-

richte maandblad Links Richten werd het boek niet ongunstig besproken door Maurits Dekker (1896-1962). Een bezwaar was volgens de recensent wel dat het proletariaat en zijn strijd vrijwel alleen worden bezien door de ogen van een burger en dat de klassenbewuste arbeidster Martha bij Last bijna niet aan het woord komt. Volgens de recensent was dat niet toevallig: ‘Dit type heeft hij doorleefd, honderden, duizenden van deze menschen heeft hij gezien, waargenomen en begrepen. Hij kent deze menschen zoo goed, omdat hij, zelf het product van een burgerlijke samenleving, nog zoo veel eigenschappen met hen gemeen heeft.’ Last had Martha beter naar de communistische arbeidster kunnen tekenen, ‘zooals hij deze thans in de Sovjet-Unie leert kennen’.

In de Sovjet-Unie kreeg Last inderdaad het plan om Liefde in de portieken voor een Russische uitgave ‘om te werken in ’t positieve’.18 Hoe hij zijn precommunistische novelle daadwerkelijk inhoudelijk aanpaste, viel te lezen in De Rode Ster, de zondagsbijlage van het communistische dagblad De Tribune van 22 april 1933.19 In een bijbehorende ingezonden brief d.d. 14 april schreef hij dat de ontwikkeling van zijn politieke denken als communist hem de ideologische fouten in zijn vroegere literaire werk steeds scherper had doen inzien. De werkmeester pleegt in het nieuwe slot geen zelfmoord, maar wordt ontslagen door de fabrieksdirectie. Zijn vrouw laat hem in de steek, waarna hij zich aansluit bij de arbeidersstrijd en Martha opnieuw ontmoet. Last stelde zijn schrijverschap met het nieuwe slot zozeer in dienst van zijn communistische idealen en de arbeidersstrijd, dat het in elkaar geflanst lijkt. Zo heet de vrouw van de meester plots Elsa in plaats van Anna en is de hoofdfiguur in de laatste zes kolommen van het nieuwe slot een veel sterkere persoonlijkheid dan in de voorafgaande hoofdstukken.

Als het nodig zou zijn geweest, zou hij de novelle nogmaals hebben omgewerkt, zoals Last zijn leven lang bereid was de consequenties uit zijn opvattingen te trekken. Toen de strijd tegen het fascisme was ontbrand, merkte hij naar aanleiding van Liefde in de portieken op: ‘als ik dat boek nog eens schrijven moest zou ik hem Nationaal-socialist hebben laten worden.’20

 

Met dank aan Hans Bremer, Dorine en Marjolijn van Doorn en Mark Marschalk.

Twee karakters

De vriendschappelijke relatie tussen Jeroen Brouwers en Harry Prick was niet alleen gebaseerd op een gezamenlijke belangstelling voor ‘het zingende hart in onze letterkunde’, de dichteres Hélène Swarth (over wie Brouwers in het najaarsnummer van 1986 van Optima een opstel had gepubliceerd), maar ook op bijvoorbeeld hun beider passie voor het schrijven van brieven. Harry Prick maakte het register op Jeroen Brouwers’ tweedelige brievenboek Kroniek van een karakter. Over de samenstelling van dit werk en de reacties erop handelen deze twee brieven:

Exel, 26.XI.86

Beste Harry, dank voor je hartelijke, vrolijke brief van 23. Maar natúúrlijk bedoel ik niet dat jullie een prentenboek over mij zouden moeten uitgeven. Ik ben het tegendeel van ‘van mijn eigen waarde overtuigd’. Ik bedoelde te suggereren dat ik jou persóónlijk nu en dan een foto zou sturen, waaromtrent ik ‘commentaar’ zou schrijven. Dat zou mij aan het geschiedschrijven zetten, en jou zou het (misschien) amuseren. Ik heb al veel verbrand, versnipperd, weggegooid (en mijn vrouw is er zoeen, die nooit mijn hand tegenhoudt als ze mij bij de brandende houtblokken in de open haard of met de plastic vuilniszak naast mij ‘bezig’ ziet mijn archief ‘bij te werken’; zij huldigt zélf het idee dat mét het lijk alles omtrent het lijk dient te worden opgeruimd). Maar sommige dingen, foto’s, brieven, ‘officiële documenten’, leg ik altijd maar weer apart. Het te Batavia in ik geloof 1937 aan mijn vader toegekende diploma Boekhouden. Het door mijn vader zielig bijgehouden dagboekje tijdens zijn Jappenkampperiode ergens in de buurt van Tokyo. Een brief van mijn moeder aan mijn vader (deels geciteerd in Bezonken rood) nadat, in 1945, de onzekerheid van beiden was opgeheven omtrent de vraag ‘of de ander nog wel zou léven’. En zo. Ik koester omtrent mijn ouders niet één ‘goede’ herinnering. Maar alle documenten omtrent hen laat ik onverlet. Omtrent mijn eigen verleden koester ik ook geen goede herinneringen: alles, álles is mislukt. Enfin. Nou ja. Aangezien je mij toch verkeerd begrijpt, begin ik er maar niet aan. En: dacht je, dat het mij iets zou kunnen schelen of bezeren als MEN, gesteld: ik máák een ego-prentenboek b.v.t.g.v. mijn vijftigste verjaardag, zou zeggen: dat hebben Hermanswolkersmulischrevecremer ook al gedaan? Juist omdát zulken dat al hebben gedaan, presen-

teer ik óók mijn fotoalbum: wanneer ziet MEN in dat er een traditie is begonnen? Zo ook, geleerde Harry, dierbare broer, wedden?: als dadelijk mijn ± 500 bladzijden per deel tellende twee delen ‘briefwisseling’ verschijnt, zal MEN het hebben over ‘het voorbeeld van Reve’. Wat een geluk dat de velevele mensen, met wie ik tussen 1976 en 1986 heb gecorrespondeerd, mijn brieven niet hebben weggegooid. Zo heeft het mij tenminste nog in staat gesteld die brieven te vervalsen naar het mij beliefde: de lul-in-de-toekomst die er een ‘studie’ van gaat maken, hoe Brouwers die 2 brievenboeken heeft ‘gemanipuleerd’ en de vorm ervan heeft ‘geregisseerd’, zal daar een levenswerk aan hebben. Ik zal maar zeggen: fragmenten uit brieven aan jou heb ik doodgewoon (het zijn toch mijn teksten!) overgeplant in brieven aan anderen. In brieven aan jou zou je fragmenten kunnen tegenkomen bij het lezen waarvan je zegt: Hè? In tal van brieven heb ik fragmenten uit mijn dagboekjes tussengevoegd. In tal van brieven heb ik ‘de teneur’ veranderd. Allerlei commentaar op medeschrijvers heb ik geschrapt (voor zover die mij niet in het openbaar, in geschrifte, hebben gegriefd) en ànder commentaar heb ik toegevoegd. Er is dan ook geen sprake van dat ik ‘brievenboeken’ (‘breviaria’, ‘epistolaria’) zou publiceren: ik publiceer een door mij aan de hand van brieven samengestelde kroniek van mijn leven gedurende de jaren 1976-1986. Als kroniek een meeslepend werk, al zeg ik het zelf. Maar volstrekt en voor 100% ànders dan Reve briefwisselingen publiceert. Maar wedden?: MEN zal het verschil niet zien.

Ik heb gisteren en vandaag mijn Optima-essay aangevuld met nieuwe verworvenheden kwa feiten en herzien aan de hand van jouw brief ddo 5.XI. inzake het ‘dof gewauwel’ van Van Deyssel en Verwey: ik bedoelde zulks in hunne dichtwerken, niet in de ‘krasheid’ van hun ouwemannenkarakter. Ik heb het doffe gewauwel geschrapt: om jou een pleizier te doen. Waar Ina B[oudier] B[akker] niet méér gegeseld moest worden, heb ik haar meer gegeseld. In het nette, want ten slotte is zij al doodt: zij zou er geen lust meer bij gevoelen als ik haar broekske van de kont zou schuiven om haar vleesch met mijn zelfvervaardigde dunne geknoopte zweepje te pijnigen. (Ik zou zulks nog wel, misschien, bij Tessa Lodeloodelonalineum…?)

Mocht ik je al schrijven over het polemiekenboek dat weldra bij Weverbergh’s H. verschijnt? Het plan daartoe is in huis Louwhoek ontstaan, te mijnent dus, in de ‘vijverkamer’. Ik schreef als bijdrage een verschrikkelijke paskwil tegen K van het Reve. Het ‘Brouwersboek’ bij Prom verschijnt in januari. Die Hazeu: dat is niks. Nijsen komt hier op 5 december. Ros komt hier ‘in de week van 8 december’. ‘Een praatje van de puber J.B.’, verdomd, ik ga zoeken! Maar er staat mij niet een zulkdanig puberpraatje voor de geest.

Alle hartelijks, dierbare Harrij,

j.

 

Nu heeft weer een zoon van Herwig Leus zichzelf (drie keer mis en toch raak) door zijn kop geschoten. Tweeëntwintig jaar. Mijn geliefde Anne W., die ik niet kan vergeten, was drieëntwintig jaar toen ze zich ophong. Het wordt tijd dat wij de signalen gaan begrijpen…

Exel, 13.VI.1987

Beste Harry, je brief van gisteren, die ik daarstraks in mijn bad kwam te lezen, gehuld in bubbels en schuim, verbaasde mij, bedroefde mij en verbaasde mij opnieuw.

Kwa de eerste verbazing. Je kwam mij tegen, schrijf je, in de Haagse Post van dees week, en je kocht dit hoogstaande weekblad ‘met geen ander oogmerk aldus aan Lily te kunnen tonen hoe mijn havezathe er van buiten uitziet na de jongste verbouwing’. Tenzij je in de war was, en Lily die olietanker op pagina 19 als mijn havezathe hebt voorgesteld, blijft het mij duister wát je haar hebt laten zien terwijl je sprak: ‘Kijk, hier woontie nou…’ (Hoe vind je, op pagina 26, dat bloesjesjasje van H. Warren nevens het vechthempd van W. Oltmans?) Mijn havezathe, stukje ervan, zou je wel gezien kunnen hebben in Knack, 17de jaargang, nummer 18, de dato 6-12 mei 1987, isbn 0772-3210.

Kwa bedroefdigheid. Hoe kán je nu in Ernst menen dat ik ‘zeker niet “ongelukkig” zal zijn’ met dat én mallotige én demagogische kutkoleertige rótstuk van die Heu- zeg maar Mieschmacher in de Volkskrant van gisteren betreffende Deel I van mijn brievenboek. Ik was er in zoverre wél ‘ongelukkig’ mee dat ik, gaande mijn

lectuur ervan, heb zitten kokhalzen van drift. Zo is het, mag u gerust weten. Gôh! Dat die Hooiplukker zich thans niet meer hoeft te verdiepen in de ‘morele’ vraag omtrent Brouwers: deugt ie of deugt ie niet?… Dat ie godverdenondemiljaar den gloeienden hoed diezelfde ‘morele’ vraag maar eens omtrent zichzélf stelt. Dat stuk van hem bárst van de verdachtmakingen en tendentieuze insinuaties, – waarna hij ook nog de magere moed opbrengt zich een andere vraag te stellen, nl: oftie het officiële literaire werk van Brouwers thans ‘met andere ogen’ zou gaan lezen? Hooidomper in de hema: ‘Juffrouw, ik zou graag een half pondje andere ogen van u willen hebben, want de ogen waar ik het mijn hele leven al mee heb gedaan, blijken zo scheel te zijn als die van een krab.’

Alle recensies van dit ‘brievenboek’ ademen dezelfde gemakzucht uit, te vergelijken met de algemene lamlulderigheid t.a.v. de ‘receptie’ van mijn H. Swarthbiografie (Fens en Janet Luis van Het Parool uitgezonderd). Niemand heeft het gehad over ‘de aard’ van de brieven zélf, de compositie ervan enzovoort, noch over de bouw van het boek, – noch over wat het geheel vertegenwoordigt als artistieke prestatie. Uitzondering: alweer die Janet Luis, – en ook Koos Hageraats in zijn stuk voor Maatstaf. Die Rijnders in nrc ha, – dat dié z’n stuk over mijn Kroniek door iedereen zo ‘góed’ wordt gevonden, zó goed dat de uitgevers er een trompetterig citaat uit heeft gebruikt voor de advertentie, dezer dagen in alle landelijke bladen, sorry dat ik mij weer zo opwind, maar daar begrijp ik dus geen zak van. Ik bezweer je dat die Rijnders mijn boek niet heeft gelezen, tenzij hapsnap, hier een brokje, daar een stukje en ginds een kruimel. Zijn door iedereen, behalve door mij, zo ‘goed’ gevonden recensie is gebaseerd op, ja zelfs deels geplagieerd van de recensie van Carel Peeters in vn.

Nogmaals: vergelijk dat eens met de lappen loei-enthousiaste besprekingen en beschouwingen van c.q. over de daarjuist verschenen brieven van De Schoolmeester.

Ik ‘niet “ongelukkig”’ met sommig geschrijf in de kranten over mijn boek? Ik ben er, integendeel, doodongelukkig onder. Het verbittert en verontwaardigt mij. Ik voel mij, met iedere boek dat ik publiceer, in toenemende mate vereenzaamd.

Kwa de tweede verbazing. Hoezo ‘verbaasde jou bij mij de geringe aandacht, ja ditmaal het volledig afwezig zijn daarvan, voor bij voorbeeld de haardracht, het overhemd en het schoeisel’ van Pedro Rademacher? Je spreekt mij met deze woorden toe als ware ik de moderedactrice van Margriet. ‘Hare Majesteit was gekleed in een (uiteraard blauwe) robe van jute, stijlvol in harmonie met de aarden bloempot op haar harses en het Spakenburger bloemmotief waarmee haar klompen waren beschilderd…’ Wat zóu ik mij nou interesseren voor: haardracht, overhemd en schoeisel mijner bezoekers waar er ándere dingen zijn die mij aan hem frapperen, in het geval Pedro Rademacher: diens intelligentie en ernst, zijn inspirerende jeugdige elan, zijn protesten tegen de krakkemigheid van de opleiding tot journalist op de Academie voor Journalistiek waar hij studeert, en dergelijke dingen meer.

Kijk eens hier, aan zo’n duffe, ijdele mafketel als H. Warren is er niks anders dat opvalt dan het meiderige hes dat hij draagt en dat deze ouwbollige grijsaard de aanblik verleent van een alleen geslachtelijk nog niet omgebouwde transsexueel die er echter nu alreeds uitziet als opoe in het jurkje van haar vijftienjarige kleindochter.

Gisteren ontmoette ik Pedro Rademacher opnieuw, thans eveneens weer in gezelschap van zijn kornuit Rini Dobbelaar; beiden waren in gezelschap van hunne al even jeugdigfrisse vriendinnetjes die ik wél vanuit mijn ooghoek van top tot teen en van achter en voren heb begluurd, – vieze ouwe man met modderige wensdroompjes die ik ben. Ach, was ik nog één keer jong en hadde ik een afschroefbare pik, die dus in staat van vermoeidheid kon worden vervangen door een verse. Dat komt, ik was in Tilburg, en daar waren hun ook. Hand geschud en even mede gebabbeld, zonder op hun haardracht, overhemd en schoeisel te letten. Jaap G[oedegebuure] hield aldaar, aanvang ‘16.15 uur precies’ zo stond op de uitnodiging, maar het was wel mooi 16.19 uur dat men aanvong, wat ik weet doordat ik op me klokkie keek, hield aldaar zeg ik zijn Rede bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de Taal- en Literatuurwetenschap, in het bijzonder in de Theorie en Geschiedenis van de Literatuur in hun betekenis voor de overdracht van literaire teksten aan de Katholieke Universiteit Brabant. Die Rede handelde, zo vernam ik later, over Romantische tradities in literatuur en literatuurwetenschap. Martin Ros was er namelijk ook, en deelde na afloop boekjes uit met daarin die rede van Jaap. Had ik dat geweten! Zou ik die rede op mijn gemak hebben gelezen in stede van haar, worstelend met aanstormende slaap, pal onder de katheder van Jaap gezeten, te hebben beluisterd, – want jezuskristus wat deedtie het saai. Ik heb die rede dan ook eigenlijk niet ‘beluisterd’, ik heb hem alleen maar gehóórd. Om niet van mijn stoel te sodemieteren van verveling heb ik geteld uit hoeveel baksteenlagen de hoogste muur van de aula van de Katholieke Universiteit Brabant is opgetrokken. Dat was de muur achter het podium en Jaap z’n rug. Welnu, ik dacht uit honderdzesentachtig baksteenlagen. De hele zaak nog eens tellen, om mijn eerste bevinding te tjekken, durfde ik niet, want aangezien ik helemaal op de voorste rij zetelde, ‘bij de familie’, daartoe uitgenodigd door Jaap z’n lieve vrouw, en onderhavige muur zéér hoog was, zat ik dus de steilte ervan, mijn blik naar steeds hoger baksteenlagen verplaatsend, zo’n beetje gans achterover, ten slotte bijna op mijn rug liggend, te peilen, mijn achterhoofd zowat tegen de voorbroek van een meneer op de tweede rij. Er was bij deze plechtigheid weinig letterkundig kunstgespuis. Eén kriticus: Carel Peeters. Eén kriticus-dichter v.v.: Tom van Deel. Eén dichter-directeur: Anton Korteweg. Eén dichter-leraar: Wiel Kusters. Behalve Martin R. nog een uitgever: Wouter van Oorschot. Twee schrijvers: Oek Zomerjurk en ik. De rest was van dat lammenadige wetenschapskrapuul met aanhangend dito vrouwenspul, en daar weer de rest van bestond uit studentjes en studentinnetjes die weldra tot diezelfde kaste zullen behoren. Ik dronk twee glaasjes sjuuderans en

een groot glas water; overwegend hield ik mij op aan de buitenzijde van het gekrioel. Ik was daar als vriendschapsblijk jegens Jaap. Ik bewonder hem en houd ook veel van hem, maar hij is zo Balóed Serieus, altijd, en zo geleerd dat ik het er benauwd van krijg.

Och ja, gráág, Harry, – doe mij de lol / bewijs mij de dienst door mij, als het je niet teveel moeite kost, fotokopieën te bezorgen van de dubbelzelfmoord van Jan en Ali en van de voorgenomen en gewenste idem van de weduwe Erkeland en haar oude moeder. Niet natuurlijk van de hele romans, maar alleen van de hoofdstukken of passages waarin er gedubbelzelfmoord wordt.

Dank voor alles inzake Leffelaar wat je me schreef. Ik zal via een ander pad eens proberen nóg meer te weten te komen, daarna – indien interessant genoeg bevonden – vraag ik je onbeschaamd om fotokopieën van die handvol besprekingen van L’s boeken.

Alle goeds, hartelijk,

j.

Patrick M.A. Buch
De meest geleerde Nederlander

patrick m.a. buch (1956) is een jongere broer van Boudewijn Büch (1948-2002) en werkzaam als communicatie-adviseur te Leiden.

In de zomer van 1976 help ik mijn broer Boudewijn om op de zolder van zijn huis in de Bakker Korffstraat 12a te Leiden twee slaapkamers en een douchecel te bouwen, zodat zijn toenmalige vriendin Bernadette Gallis en haar dochter Engele bij hem kunnen intrekken. De eerste twee weken doen we het werk samen, maar gaandeweg verzint Boudewijn uitvluchten. Dan moet hij naar de uitgever, dan weer fietsen met Engele in het Heempark en ten slotte moet hij elke dag naar de psychiater. Als ik ’s morgens op mijn fiets in Leiden aankom, staat hij al klaar om te vertrekken. Terwijl hij de trap afloopt roept hij steevast: ‘Dag mijn lieve jongen en als je even geen zin hebt, je weet het, in de grijze koffer op zolder zitten sexboekjes die jij als enige mag inkijken’.

Daar, in het huis van mijn broer, maak ik die zomer, om precies te zijn op maandag 17 juni, min of meer bij toeval kennis met Harry G.M. Prick. Het is niet meer dan een korte ontmoeting.

De tweede ontmoeting vindt ruim drie jaar later plaats en dit keer heeft mijn broer het initiatief genomen. Ik heb Boudewijn gevraagd of hij mij wil helpen bij mijn scriptie Nederlands, waarvoor ik Antoon Coolen als onderwerp heb gekozen. Al snel blijkt dat hij vrijwel niets over Coolen weet. ‘Ik zal je bij de meest geleerde Nederlander introduceren, die je alles over Coolen zal vertellen,’ is zijn reactie. Later kom ik erachter dat ook Prick weinig over Coolen kan vertellen. Hij vindt hem volstrekt oninteressant.

Die woensdagmiddag 17 oktober 1979 in het Letterkundig Museum is Boudewijn voortdurend aan het woord. Er wordt met geen woord gerept over de ware aanleiding van onze ontmoeting. Op zeker moment zegt hij: ‘Zo mijn jongen dat was het dan, ik breng je even een stukje op weg naar het station en dan kom ik zo terug, “Har”, en gaan we samen naar Delft’, de woonplaats van Prick. Even later loop ik met hem over het Lange Voorhout. Hij voert een act op, doet steeds Harry’s stem na. Schuin tegenover de Amerikaanse ambassade zegt hij: ‘Nu weet je de weg wel; ik ga snel terug naar Har’.

Ondanks het feit dat Antoon Coolen niet ter sprake kwam, was de ontmoeting met Prick dermate hartelijk dat ik de vrijheid neem om buiten mijn broer om een vervolgafspraak te maken. In de laatste maanden van 1979 volgen nog drie maandagmiddagafspraken. Later besef ik dat Prick mijn bezoeken benutte om mij uit te horen over dingen die Boudewijn hem heeft verteld, maar waar hij zo z’n twijfels over heeft.1

In die tijd vraagt Boudewijn mij of ik een zuiltje wil maken in Empirestijl waarop hij de buste van Goethe kan zetten. In december 1979 is het zuiltje klaar en komt hij het ophalen in Wassenaar.2 Hij vertelt Harry uitgebreid over de nieuwe aanwinst, en hij is er zo nieuwsgierig naar geworden dat ik Harry toezeg er ook een voor hem te zullen maken. Dat tweede zuiltje, dat ik op donderdagmiddag 3 april 1980 aflever op het Letterkundig Museum, zal voor Boudewijn aanleiding zijn de vriendschap met Harry te verbreken.

Op 10 april 1980 doe ik Harry schriftelijk verslag van mijn bezoek aan Boudewijns nieuwe woning op de Keizersgracht no. 642-644 in Amsterdam: ‘Natuurlijk heb ik nog even het zuiltje aangeroerd en Boud zei “zo gaat het nou altijd met Harry. Wat ik heb, moet Harry óók hebben.”’ Ik informeer in dezelfde brief naar het zuiltje dat ik voor hém heb gemaakt: ‘Wat ik mij wanhopig afvroeg: ben je met het zuiltje heelhuids thuisgekomen? Later dacht ik, dat ik misschien toch beter mee naar Delft had kunnen gaan’. Daags daarna antwoordt Harry:

Beste Patrick,
Hartelijk dank voor jouw brief waarin ik overigens ten zeerste miste de vastlegging van jouw indrukken bij de eerste aanschouwing van Boudewijns nieuwe behuizing. Wat het zuiltje betreft: in mei zal ik jou een middag Delft-zuidwaarts noden, zodat je je dan met eigen ogen kunt overtuigen deszelfs schoonheid en van deszelfs volkomen ongeschondenheid. Het vervoer heeft geen enkel probleem opgeleverd. Bovendien kwam tussen station en mijn woning, Lily mij halverwege tegemoet, deels om mij behulpzaam te zijn deels om een in de loop van de dag aangewonnen regenjas te showen.
[jouw hartsbroeder was op 27 maart j.l. voor het laatst in Delft. Ik neem aan dat hij zich op korte termijn voor een bezoek zal melden.]

Wat Harry en ik op dat moment niet kunnen vermoeden is dat Boudewijn Prick nooit meer zal bezoeken. Zijn laatste bezoek dateert van 27 maart 1980. Op 16 april 1980 laat Boudewijn hem telefonisch weten: ‘Zolang het zuiltje bij jullie staat, zal ik jullie huis boycotten.’

 

Tijdens onze ontmoetingen ondervraagt Prick mij steeds vaker over onze familie. Zo veronderstelt hij dat het toch wel een lekker gevoel moet zijn voor mij om nooit te hoeven werken, na het ontvangen van enige miljoenen uit de nalatenschap van

mijn in 1975 overleden vader. Het kost mij grote moeite Prick te overtuigen dat geen van de kinderen miljoenen heeft geërfd, maar ieder slechts fl. 763,48. Ook het vermeende hoogleraarschap van mijn oudste broer, de heldendaden van mijn vader bij de raf, om maar niet te spreken van de marsliederen die wij als kinderen onder leiding van mijn vader’s morgens zouden hebben gezongen, moet ik ontkennen.

Na enige maanden begint mijn appreciatie voor Boudewijns gefabuleerde verhalen plaats te maken voor behoorlijk wat irritatie. Ook het dreigen met zelfmoord speelt daarin een rol. Op 30 mei 1980 schrijf ik Harry een brief waarin ik inga op diens voortdurende vrees dat Boudewijn een eind aan zijn leven zal maken. Met enige regelmaat dreigt hij Harry hiermee bij het afscheid op station Delft-Zuid.

Met de brief van 24 juni 1980 neemt de vriendschap een bijzondere wending. Vanaf dat moment wordt zijn aanhef ‘Beste Pat’ gewijzigd in ‘Lieve Pat’. Op 3 augustus ben ik bij hem te gast in Delft. Bij die gelegenheid schenkt hij mij het zilveren vulpotlood van Lodewijk van Deyssel en het zakhorloge dat hijzelf ter gelegenheid van zijn Eerste Heilige Communie cadeau heeft gekregen.3

Vijf dagen later treffen Harry en ik elkaar op het Letterkundig Museum. Het gesprek komt op zeker moment weer op Boudewijn en ik besluit op te stappen. Diezelfde avond nog schrijf ik Harry:

Ik hoop werkelijk niet dat je maar een moment denkt dat ik kwaad was toen ik zo plots zei dat ik wegging. Het enige dat ik getracht heb aan jou duidelijk te

maken is dat de kwestie B. gewoon voor eens en voor altijd afgelopen moet zijn…. Wat mij echter, en dit zal je begrijpen, dwars zit is dat wij al sinds lange tijd over niets anders meer dan B. kunnen praten.

Mijn brieven aan Harry worden in de tweede helft van 1980 beheerst door mijn niet beantwoorde liefde voor een jongen van mijn oude school. Om het verdriet te kunnen verwerken besluit ik om intrek te nemen in de Abdij van Oosterhout. Daar schrijf ik Harry op 11 februari 1981:

De kamer die ik hier heb heeft vrijwel alles weg van een sombere, sobere logeerkamer in een oud dorpshotel. ’s Morgens om 7 uur word ik gewekt en is er om 7.30 de ochtenddienst in de kapel. Dit heeft de eerste keer zo’n enorme indruk op mij gemaakt, dat ik vrijwel alle diensten bijwoon. Voorts kan ik je mededelen dat ik hoop vanmiddag kennis te maken met een monnik die een ver familielid is van Lodewijk van Deyssel.

Het gespreksonderwerp Boudewijn is uitgegroeid tot een breekpunt tussen Harry en mij. Op 28 maart komt het tot een uitbarsting en op 1 april laat ik hem weten het contact te willen verbreken. Mijn heftige emotionele reactie heeft ook andere oorzaken: het al genoemde rouwproces als gevolg van de onbeantwoorde liefde, maar ook de uitslag van een medisch onderzoek dat uitwijst dat ik acute reuma heb. Op 11 april schrijft Harry me niet in wrok om te kijken:

[…] laat dus de afstand die je zelf op 1 april hebt afgeroepen blijven zoals die sindsdien is. Dit impliceert mijnerzijds intussen niet dat ik voortaan voor jou ontoegankelijk zou zijn geworden.

Het contact daarna tussen Harry en mij is vriendelijk, maar minder intensief. Hij bezoekt mij enige malen in Delft. De briefwisseling verloopt nogal grillig. Harry blijft mij met een zekere regelmaat brieven sturen, die door mij door tijdgebrek en uit gemakzucht meestal telefonisch worden beantwoord. Harry’s pensionering in 1988 en zijn verhuizing naar Maastricht in 1990 zijn er de belangrijkste oorzaken van dat wij elkaar minder frequent zien. Van mijn kant ‘beperken’ de contacten zich tot soms lange telefoongesprekken, hetgeen niet betekent dat onze vriendschap, die zo’n zevenentwintig jaar heeft geduurd, minder intens was.

Marmot op gouden kussen

Gerrit Komrij en Harry Prick kenden elkaar uit de redactie van Maatstaf; ze waren bevriend en bewonderden elkaars werk. Onderstaande brief werd geschreven vlak nadat Komrij met zijn vriend Charles Hofman naar Portugal was verhuisd. De première die genoemd wordt, is die van het toneelstuk De redders dat Komrij voor Het Zuidelijk Toneel schreef. Paul is de dichter en Komrij-exegeet Paul van Capelleveen. Frans Kellendonk schreef in die periode het essay ‘De veren van de zwaan’, waarin hij zich negatief uitliet over de Shakespeare-vertalingen van Komrij.

Alvites, 25 januari 1985

Lieve Harry en Lily,

Zo’n begenadigd briefschrijver als Harry zal ik wel nooit worden, maar toch – hoe onvolkomen en kort ook – wilde ik even iets van me laten horen, anders ontstaat door het te lange uitstel van een en ander als noodzakelijk, onvermijdelijk gevolg van dit-hele-nieuwe-leven-op-poten-zetten, deze verhuizing niet-alleen-van-land-maar-ook-van-leven, dit wortelen in een onverhoopt maar altijd bevroed paradijs, anders ontstaat door het te lange uitstel, wou ik zeggen, maar een gevoel van afstel, laat-maar-waaien, door louter wanhoop. Kort dus. Dank voor de boekjes, Het Goede der Aarde met name, die in voortreffelijke staat arriveerden. Dank voor de brieven. Dank voor de wensen.

In Nederland, aan het begin van dit jaar, moesten we elkaar noodgedwongen mislopen. Het waren gruwelijke weken – de 2 zure artikelen in de krant n.a.v. de première, de kletskoek van Van Dis, het logeren in een ontmanteld en gedesorganiseerd huis dat eens het jouwe was – er ging geen uur voorbij of we dachten bij onszelf – baden bijna – o, zaten we maar hier. Waren we maar in ons huis in Alvites. (Paul zal je misschien ook iets over de uiterlijke aspecten ervan verteld hebben, hij heeft de fotootjes gezien.) Voor ons was het huis al een ziel geworden.

Hier zijn we tegen alles bestand, zelfs als met de nrc het kindje Kellendonk binnenkomt. Heb je dat gelezen? Wat een gebrek aan élegance. Wat een gebrek aan gevoel voor poëzie en theater. Ze hebben hem op de universiteit heel aardig geleerd de bladzijden van een woordenboek om te slaan, maar het laatste greintje theatraal en poëtisch inzicht hebben ze hem tegelijkertijd uit zijn gepaneerde vis-

sekop getimmerd. Wat een insinuaties en suggesties. Dergelijke poverheid smelt hier in het huis al op de drempel, als Becel op een verhit aanwetstaal.

Ik hoop dat je mij je gevoelens over De Redders t.z.t. nog eens laat weten, je impressies als het ware. Want er blijven, ondanks alles, meningen die je op prijs stelt. Enfin, ik hoop voorlopig niet weer in Nederland te komen. De Kade, eens onze trots, zo woest en ledig, ook al omdat Menno – Ch’s jongste broer, die het bewoont – het persoonlijk zo moeilijk heeft – van de weeromstuit renden we van café naar bordeel, als verdwaasd tweespan – wat een vrede weer hier, in deze bucolische omgeving, te zijn. Ik zou jullie graag stukje voor beetje willen omschrijven hoe we er hier bij genesteld zitten – marmotten op een gouden kussen – maar ik mag toch wel hopen jullie ooit hier eens te zien? Als ik over P. in het algemeen en A. in het bijzonder schrijf in de nrc dan is daar geen woord gelogen bij, maar ik moet een boel verzwijgen, dat begrijp je.

Tot hier voor nu. Morgenvroeg moet ik naar Lissabon*, voor een avond op de ambassade t.g.v. ene Dr. Luìs Crespo Fabião, lector Nederl. aan de Univ. van Lisb. Kusjes van Charles en mij voor jullie.

Gerrit Komrij

Visies op P.C. Boutens

In Maatstaf van oktober 1980 publiceerde Harry Prick een interpretatie van het gedicht ‘Inslapen in Weimar’ van P.C. Boutens. Het opstel is herdrukt in Pricks bundle Spelevaren. Van August von Platen tot Gerrit Komrij. Op Pricks analyse werd – op heel verschillende manier – gereageerd door de oude dichter en vertaler E.B. de Bruyn, die in zijn jeugd Boutens nog gekend had, en door de Groningse hoogleraar moderne letterkunde W. Blok.

Malaga, 27 november 1980

Zeer Geachte Heer Prick,

Met meer dan gewone belangstelling las ik uw analyse van Inslapen in Weimar. Ik ken dit gedicht sinds 1925 en heb in die dagen de dichter enige malen bezocht en enkele jaren later opnieuw. Wellicht kunnen de volgende mededelingen u belang inboezemen. Om zo kort mogelijk te blijven zet ik ze maar zakelijk achter elkaar.

In 1925 begreep ik reeds dat Boutens de avond van het bezoek aan Goethes graf een (volks)jongen ‘gehad had’, zoals het jargon luidt, en dit waarschijnlijk wat banale avontuur verguldde door het in te passen in zijn hoge ideëele [sic] bouwsels van ‘de liefde die niet sterft’.

Al spoedig meende ik het onwezenlijke schoonschijnende karakter van die idealiteit te doorgronden: zij had de plaats ingenomen van ‘de goden die de vaderen aanbaden’ (Amor Vindex). En in Inslapen in W. waren ook die vaderen door andere vervangen. De leemte die het verlaten van een overgeërfde religie achterlaat wordt vaak door niet minder esoterische openbaringen gevuld. Naast ontzag voor die concepties had ik toch ook het besef van hun geringe levensvatbaarheid in het ruwe klimaat van de realiteit.

Dat zulke hoge idealen gepaard konden gaan met sexuele activiteiten ja excessen was mij uit de godsdienstwetenschap bekend, ik wist iets van Wederdopers, Tempeliers, Katharen, mysteriëndiensten en zekere gnostieken.

Vergeleken bij Boutens’ sublieme maar wankele ficties vond ik later de houding van een Jacob de Haan verkieslijk, want in zijn verscheuring tussen begeerte en berouw (ook al uitgedrukt in zijn meestal hortend ritme) leek hij mij veel eerlijker. Een Merode trachtte geloof en zonde, lust en vroomheid poëtisch te overkoe-

pelen en betaalde de prijs daarvoor. Van Hattum kende geen ‘grens van Liefde en Lust’, geen ‘onheelbre breuk in aardes heilig hart’ en schreef toch enkele verzen die m.i. de beste van Boutens evenaren. De aangehaalde woorden stammen uit Droom (Carmina), dat ik een gekunsteld vers vind, een allegorie met de gewone vakbekwaamheid geschreven pour le besoin de la cause.

Als er al een kloof, een grens bestaat dan ligt die minder tussen de hoge oeranische en de lagere pandemische Eros dan tussen begeerte en voldoening. Heel onlangs duidde ik dat nuchter aan in enkele verzen gericht aan een jeugdig dichter, aldus:

En met deze illustraties:

In 1925 zei Boutens mij dat ik ‘een goed tweederangs dichter’ kon worden. Ik vond dat toen bijna een belediging! Hij nam me mee naar De Witte, waar hij het bezinksel uit zijn wijnglas uitgoot op het tapijt, wat mij vreemd voorkwam van iemand die zo’n deftig huis bewoonde. Na het eten zat hij in een soort trance verzen te declameren over ‘lieflijke Attis’ tot vermaak of ergernis van andere leden. Ik meende overigens te weten dat hij nogal eerzuchtig en wat hebberig was. Toen ik, in geestelijke nood, in 1928 bij hem aanklopte om hulp bij mijn studie, vroeg hij daarvoor een som die ik onmogelijk kon betalen: ik interesseerde hem toen niet meer maat voor goed geld zou hij het gedaan hebben.

Over mijn kennismaking met Boutens had ik gesproken bij een aangetrouwde oom in Den Haag, ex-minister. Een eigen oom van me, verfranst aestheet en groot reiziger, die daar veel kwam en van wie ik destijds al wist dat hij crypto-homofiel was, heeft toen mijn familie gewaarschuwd: Boutens was wel ‘het slechtste adres waar je een jongmens naartoe kon sturen’.

P.N. van Eyck had waarschijnlijk geen ongelijk toen hij Boutens van sécheresse du coeur beschuldigde. Men zou moeten weten of daar – en zo ja wat voor – persoonlijke ontmoetingen aan waren voorafgegaan.

Zelf heb ik veel later mijn ervaring beschreven in het ingesloten Aan een Dode Dichter, dat enige jaren geleden zonder resultaat bij Maatstaf werd ingezonden. Bij de bewerking in 1972 werden de spelling en het typografisch schema gewijzigd en

het slotvers van elke groep werd iets verkort. Veel in dit gedicht weerkaatst nog de maatschappelijke atmosfeer van 1925.

Voor de rusteloze onderzoeker die u bent sluit ik nog een dwaas oud sonnet in dat door een achttienjarige aan De Groene werd aangeboden, die het natuurlijk weigerde. Had de auteur het aan Couperus zelf gezonden, dan had hij wellicht een aardig briefje teruggekregen waarmee hij overgelukkig zou zijn geweest.

Dat is alles wat ik u wilde meedelen. Wie oud wordt in een omgeving zonder adekwate relaties voelt soms de behoefte zich nog wat te doen gelden. Ik hoop dat u mij dat niet kwalijk neemt.

Met beleefde groeten

hoogachtend

E. de Bruyn

 

De Bruyn (die zijn verzen publiceerde onder het pseudoniem Karel E. van Reym) bezong in het bijgevoegde gedicht ‘Aan een dode dichter’ de ervaringen met Boutens die hij in de brief aan Prick beschreef. De slotstrofen luidden zo: ‘Al werd u vergeven: na de oorlog vond / ik uw hand versteven en verstild uw mond. / ‘k zag uw huis ontheiligd door het dienderspak / dat het volk beveiligt, zeedlijk houdt en mak. / (Van hun felle striemen het verheerlijkt spoor / gloeit in uw sublieme strofen “In Verhoor”) / ‘k Zag het pad ontluisterd, uw “verlangde tuin”, / waar gij als het duisterd’ gingt langs bos en duin, / gingt met mijmrende ogen, prevelende mond, / of Andries de Hoghe bij u stond. // ‘k Weet de wrange smaken van ons beider lot, / niemand kan genaken tot ons hart dan God. / Schrijnende contrasten tussen vlees en geest / martlen onze kaste als een weerloos beest. / Wreed benepen zeden van een meerderheid / snoeren ons de leden met hun haat en nijd, / dringen ons te vallen in het grofste slijk / om triomf te schallen op ons lijk. // Want wie knapen liefheeft en zijn deel verlangt / leeft zoals een dief leeft, endt zoals die hangt. / Ook als zijn vervoering tot de sterren stijgt / blijft zijn lichaam verre, kromt zich, krimpt en hijgt, / en zijn mond wordt bitter en zijn woord wordt bits, / smeedt uit stergeschitter weerlichtflits. // – Doch wat blijf ik zwetsen? Korter dan uw rijm / kan ons niemand schetsen: “sterreflikkervlijm”.’ In het aan Couperus op zijn 60^ste verjaardag opgedragen sonnet ‘Bassianus’ heet het onder andere: ‘De jonge danser die in maanlicht sliep / of scheemrig danste in zilverschijn, alleen / die min ik en de meester die hem schiep.’

W. Blok benaderde Boutens’ gedicht niet biografisch:

Groningen, 17-12-’80

Beste Harry,

Een dezer dagen ontving ik het Maatstaf-nummer van oktober, waarin jouw artikel over Inslapen in Weimar. Je had het mij al aangekondigd, en ik vermoedde toen dat dat was om mij een antwoord te ontlokken. Bij lezing van je artikel werd dit ver-

moeden bevestigd. Sta mij toe dat ik mijn antwoord uitsluitend postaal overbreng; van replieken, duplieken etc. in tijdschriften houd ik niet erg.

Laat mij beginnen met je te feliciteren met je analyse, waarin je – maar dat wist ik al vooruit – een grote kennis van Boutens’ oeuvre en al het drum-und-dran paart aan een even grote gevoeligheid voor je onderwerp. Ik heb echt genoten van je fijnzinnige analyse!

Toch ga je mij een stapje te ver, en wel in de passage waarin je mij een beetje uitdaagt (p. 76). Het gaat daar om de woorden een kind uit hare menigt. Bij de interpretatie hiervan staan jij en ik tegenover elkaar, omdat wij ieder een andere opvatting hebben van wat interpreteren is, of beter: wat daarbij toelaatbaar is. Ik begrijp dat jij bij dit kind denkt aan een reële ontmoeting met een jongen, die hem, Boutens, toen in zijn ‘aardse’ liefdesverlangen bevredigd heeft (‘den vollen beker schonk’). Ik zeg niet dat dit niet waar is; ik zeg alleen, maar met nadruk, dat ik hiertoe niet besluiten kan. De weg van het gedicht terug naar de biografische gegevens bevat daarvoor te veel voetangelen en klemmen. Ik houd mij aan het gedicht. En het gaat mij uiteindelijk ook om het gedicht, en niet om de biografie. Alleen als een biografisch gegeven een anders onduidelijke plek in het gedicht verhelderen kan, maak ik er gebruik van, of ter correctie; maar dan steeds op het niveau van het gedicht (c.q. het oeuvre), niet op dat van de biografie. Dat biografische gegeven moet ik bovendien eerst búiten het gedicht om bevestigd hebben gekregen.

Op het niveau van het gedicht spreekt Boutens over essentialia, hij levert m.i. nooit een anecdotische weergave van zijn wederwaardigheden. Ook al zijn soms reële gebeurtenissen (c.q. dingen) uit zijn leven aanleiding tot gedichten, het gaat hem dan in het gedicht niet om die aanleiding zelf, maar om de diepere betekenis die in die aanleiding voor hem gestalte heeft gekregen. (Vandaar dat ik kan zeggen: ‘het gaat in deze liefdesverhouding principieel niét om de liefde voor een ander mens, etc.’). Bij het terugredeneren van het gedicht naar het actuele leven, van de essentialia naar de aanleidingen, is het niet doenlijk uit alle mógelijke aanleidingen de juiste te kiezen, als je die aanleiding zelf niet al precies kent.

Zo vraag ik me bij jouw interpretatie af:

1. Waarom zou kind in r. 39 een geheel ándere betekenis hebben dan in r. 21? In r. 21 gaat het om een ‘genologische’ verhouding (vaderen – de dichter – zonen/kinderen).

nb – in r. 41 verschijnt dat vaadren wéér!

Ik denk óók aan het (de) kind(ren) uit Lente-Maan (bijv. p. 528): verbonden met de notie ‘ongerept’.

2. Dit ‘kind’ is er een uit de menigte van het ‘arme leven’, ja, is dit ‘arme leven’ zelf – ‘arm’ in materiële zin, maar het kind is kennelijk rijk in geestelijk opzicht: het schenkt ‘den vollen beker’. Waarom zou deze persoon – als we dan een persoon uit de biografie moeten hebben – mede gelet op punt 1, niet bijv. Graefe, zijn 7 jaar jongere gastheer kunnen zijn? Maar dit ter zijde.

3. Dat die ‘volle beker’ op geestelijke zaken wijst, volgt dat niet uit het bijbels taalgebruik (denk bijv. aan Psalm 23:5)? Binnen het gedicht moeten we het toch wel zó opvatten?

4. Deze volle beker lijkt mij niet (zoals jij zegt) ‘méér’ te zijn ‘dan enkel kus en handdruk’ etc. (r. 22-24). De kindren uit r. 21 zijn de door de ik geworven zonen (r. 17-18), die zijn ‘gouden eenzaamheid’ delen: een eenzaamheid van liefde die niet sterft (zónder komma tussen ‘liefde’ en ‘die’!). Waarom dan tóch ‘eenzaamheid’? Omdat het contact niet verder gaat, kán of mág gaan, dan via een glimlach. Die glimlach is vanuit de daagse mens gezien, weinig. Vanuit de dichter gezien: het meeste dat mogelijk is, het hoogtepunt. (Cf. vele plaatsen bij B. s.v. ‘glimlach’, bijv. A. de H. Strofe xix). De intensiteit van het oogcontact-met-glimlach, de duur ervan misschien ook, maakt dat er nu niet slechts sprake is van één teug, maar van een volle beker.

5. Deze ontmoeting vindt plaats in de avond, na een lege dag. Maar die avond wordt plotseling een dag genoemd, op het tweede betekenis-niveau uit mijn NTg-artikel, in r. 45, omdat de uitverkorenen zich bevinden in liefdes licht, mét de doden.

Alles bij elkaar m.i. reden genoeg om in de analyse van wat in het gedicht wordt gezegd, aan meer geestelijke liefde te denken. Dat is het essentiële voor B., en daarover schrijft hij. Van speculaties omtrent biografische aanleidingen zou ik mij liever onthouden, bij gebrek aan gegevens.

Neem mij niet kwalijk dat ik mijn reactie een beetje warrig weergeef. Er ligt veel te veel werk op mij te wachten, maar ik vond je artikel te belangrijk voor jou én mij, om niet wat van mij te laten horen. Ik wou je nog wel bedanken voor je seintje dat je artikel in Maatstaf zou verschijnen; ik heb geen abonnement.

Met de beste wensen voor de kerst en het nieuwe jaar, je

Wout.

ps Over Graefe weet ik nu het nodige, zelfs het sterfjaar.

Genereuze uitgever

Johan Polak verwierf Harry Pricks duurzame dankbaarheid door de kosten van zijn proefschrift geheel voor zijn rekening te nemen. Prick verdedigde dit werk (De Adriaantjes. Een onderzoek naar de wording en achtergronden van Van Deyssels Kind-leven) op 9 december 1977, de verjaardag van zijn echtgenote, aan wie hij het proefschrift ook opdroeg. Paranymfen waren Fred van Leeuwen en Boudewijn Büch.

Amsterdam, 4 januari 1978

Beste Harry, lieve vriend,

Heel veel dank voor je alleraardigste brief van 3 januari. Ik ben blij te horen dat je weer tot rust bent gekomen. Het zijn toch wel heel inspannende weken voor je geweest, en zelfs iemand met jouw werkkracht kan de boog niet altijd gespannen houden. De lichte depersonalisatieverschijnselen, die je in je brief beschrijft, wijzen er op dat je toch bijna te ver bent gegaan, en nu, om mij eens heel technisch uit te drukken, wat gas moet terugnemen. Bronzwaer was heus in den aanvang een beetje boos. Dat begreep ik duidelijk uit een brief die hij me schreef. Maar hij heeft een zo grote achting voor je en hij waardeert je boek in die mate, dat hij zijn boosheid meteen weer kon vergeten. Van professor Hummelen ben ik werkelijk geschrokken: dat moet je maar gebeuren op je promotie. Een dergelijk lang verhaal aanhoren van een lintwormachtige stijl en dan de draad kwijtraken. Hier was jouw antwoord: ‘U hebt gelijk’ – als ik het me wel herinner – afdoende. Je had zijn gehele vertoog meteen op nul afgeschreven. Al met al een zeer boeiende en geslaagde plechtigheid. Een bijkomstige vreugde was mijn ontmoeting met alle getrouwen en in het bijzonder met Boudewijn Büch, die ik nooit eerder had gezien, behalve als klant in de boekhandel, en wiens werkelijk fascinerende ogen mij ook nu nog blijven achtervolgen. Ik hoop werkelijk vurig hem eens rustig weer te zien. Je begrijpt dat we allen uitzien naar de besprekingen. Die van Boudewijn in Vrij Nederland was aardig, maar helaas wel erg kort. Er staan nu drie boeken naast elkaar, die ik boven al graag aai en streel: De Adriaantjes, Couperus bij Van Deyssel en Vorm of vent, al ben ik niet zo idolaat van Oversteegen, terwijl Karel en jij mij wel heel na aan het hart liggen. Ik ben werkelijk dankbaar dat wij een zo mooi en bewonderenswaardig boek in een goed kleed hebben mogen steken. Ik hoop dat we tot in lengte van dagen nog

op allerlei gebieden kunnen samenwerken, en ik verwacht ook veel van de hulp van jou, van Boudewijn en van Peter van Zonneveld bij het gereedmaken van enige boeken van de betreurde J. Kamerbeek jr., die ik kort voor zijn dood nog met hem had gekontrakteerd. Alle goeds voor Lily en jou! Veel hartelijke groeten, Je Johan

 

In zijn volgende brief kwam Polak nog eens terug op Boudewijn Büch, maar schreef hij vooral over uitgaven van J.H. Leopold. De in het Letterkundig Museum werkzame A.P. Verburg had jaren lang een aantal manuscripten van Leopold onder zich gehad.

Amsterdam, 14 februari 1978

Beste Harry,

Heel veel dank voor je brief van 27 januari, die ik schandelijk laat beantwoord. Maar ik kreeg hem pas gisteren in handen, want ik ben veertien dagen in het buitenland geweest. Dat jij B[ert] B[akker] mijn ongelukkig persoon voor het maken van een Leopold-bloemlezing had voorgesteld, wist ik helemaal niet. Bertje is nu niet bepaald, met al zijn goede kwaliteiten ook, de man om een ander, althans een deel van de ‘eer’ of zo, te gunnen. Ik weet het door klachten van anderen, maar ik ben erg op hem gesteld, ook al ter nagedachtenis aan zijn betreurde oom, van wie ik veel heb gehouden toen ik zelf wat ouder en verstandiger werd. Ik moet je er nog iets bij opbiechten: toen bb me vroeg zei ik weinigen te kennen die dat zouden kunnen. Ik heb toen, uiterst verwaand, mijzelf gepousseerd, bevreesd als ik was

voor een bloemlezing à la Warren of à la Morriën (bedisselaars noem ik dezulken, ze hebben beiden hun krachten op Boutens beproefd en deze ‘verbeterd’, je weet het wel, Morriën met 128 fouten en het bedenken van een niet bestaande bundel ‘in den vreemde’, Warren met een idiote inleiding en met het weglaten van de derde strofe van Liefde’s Uur. Nu is Boutens sterk genoeg om zoiets te overleven, maar om een onverlaat los te laten op de tere ritmen van jhl leek me toch wat teveel van het goede. Kortom: niet alleen jij hebt mij gesuggereerd, dat mag tenslotte, maar veel erger, ik heb mezelf gesuggereerd… Nu weet je alles, als enige gelukkig! We verlangen allen ontzettend naar de editie Sötemann, die de beslist obsolete editie Van Eyck dringend moet komen vervangen. Ja, ik was een en twintig en heb aan die editie van 1951-1952 zelf meegewerkt. Je weet wat Van Oorschot heeft gedaan, maar laten we geen oude koeien uit de sloot halen. Ik moet zeggen dat mijn absolute wil om te overleven voortkwam uit mijn wens jouw promotie mee te maken en Leopold. Natuurlijk waren er nog meer motieven, maar deze beide speelden sterk mee. Ben jij de sleutelbewaarder van jhl? Mag ik, als ik bij je ben, eens een enkel ding zien? Vervelend dat nog altijd allerlei ontbreekt door toedoen van Verburg. Gode zij dank is alles wat er nu is, in handen van de veiligste en beste man, i.c. jij! De nieuwe Leopold-editie gaat in twee delen, gepubliceerd en ongepubliceerd. Dat was al een weer heel oude wens van me, stammende uit de vijftiger jaren. Deze tweedeling is bij Van Eyck eigenlijk geheel vervaagd. Van Guus Sötemann zullen we

trouwens ook zijn boekje over Bloem herdrukken, vermeerderd met twee andere artikelen (uit bztôhh en Jan van Krimpen en jcb). Querido heeft zijn boek nota bene verramsjt… Ja, Bronzwaer mag ik ook heel graag, wij hebben toen de Tijd-artikelen uitgegeven als Athenaeum-paperback ‘Vormen van imitatie’. Het boekje is totaal onverkocht gebleven, maar ik vind het nog altijd prachtig. Hij is een fijne man met een fijne smaak. Zijn inaugurele rede vond ik onzin, om eerlijk te zijn. Rilke komt ook uitgebreider terug. Er is veel reactie op geweest, werkelijk tal van brieven. De bedoeling is een bundel van 25 vertaalde gedichten.

 

dit hoort een ‘vervolgblad’ te zijn, maar die bezit ik niet meer, vergeef me!

 

Boudewijn Büch vind ik geweldig boeiend en gelijkelijk sympathiek, al heb ik hem maar eenmaal gezien en daarvoor eenmaal aan de telefoon gesproken. Het gekke is, dat hij me zei, me vaak in de boekhandel ontmoet te hebben op het Spui en dat ik me daar totaal niets van herinner. Maar moeilijkheden met mijn geheugen de eerste jaren, zijn me voor de operatie al aangezegd. Het valt trouwens mee… Over zijn gedichten wil ik eens met je spreken, zijn nieuwe bundel heb ik nog niet gezien. Zeker is hij hoog begaafd en die ogen zijn eenvoudigweg schitterend! Doe hem vast mijn groeten en zeg hem dat ik jullie beiden vergezeld van Van Zonneveld erg graag binnenkort wil ontmoeten op de uitgeverij of in Den Haag, al naar het jullie uitkomt. Kun jij een paar data, graag in de ochtend, voorstellen, waarop jullie gedrieën kunnen komen of mij ontvangen? We spreken dan uitvoerig over de heruitgaven van de betreurde J. Kamerbeek jr. Ik hoor dat het signeren op 18-11 niet doorgaat en dat het niet bij ons zou gebeuren maar bij de Academische op het Spui? Ga je dit nog even na, zodat je geen tijd verknoeit met voor niets te komen? Ik heb de ‘Schrijfcassette’ al half gelezen en vind het een voortreffelijk boek geworden. Juist de aantekeningen bij Boutens boeien me zo. Kun jij een keer een fotocopie voor me maken van Van Deyssels herdenkingsartikel uit 1943 in De Nieuwe Gids. Ik zag het nimmer. Het stuk van Peter van Eeten in De Haagse Post heb ik nog niet gezien, wel dat van hem in de nrc – ha, hetwelk ik onbenullig en slecht vond. Hij had zich er, zoals hij graag doet, met een Jantje van Leiden afgemaakt… Kees Verwey heb ik maar eenmaal ootmoedig een hand gegeven. Hij is een soort Van D. zonder diens genialiteit, hoewel hij prachtig schildert en hier te lande vrijwel miskend is. Ik bezit een bloemenaquarel van hem, erg mooi.

Excuseer de tikfouten, ik ben geen groot tikker, en ontvang mede voor Lily en mede namens Rik vele hartelijke groeten en dank,

ps vergeet niet te informeren over zaterdag 18-11. Mogelijk ben ik volkomen abuis…

geheel je Johan

[deze ondertekening hoort binnen het ps, maar in dat soort kleine dingen vergis ik me erg veel tot nu toe. Je wilt het door de vingers zien]

Peter van Zonneveld
Literair-historisch fietsen

peter van zonneveld (1948) doceert Neerlandistiek aan de Universiteit van Leiden. Hij is gespecialiseerd in de negentiende-eeuwse en de Indische letterkunde.

Ergens in het begin van de jaren tachtig stond ik in een telefooncel op de boulevard in Nice, met een beperkt aantal munten. In een Nederlandse krant had ik gelezen dat de administrateur van het Letterkundig Museum er met een paar ton vandoor was gegaan, en vreesde dat mijn editie van het Dagboek van de student Nicolaas Beets, dat door het museum zou worden uitgegeven, nu problematisch zou worden. Ik belde de conservator van het Museum, Harry G.M. Prick en vroeg hem of hij me kort kon uitleggen wat er aan de hand was, en wat de consequenties waren. Mijn welbespraakte vriend kennende, had ik beter kunnen weten. Harry begon een breed opgezette schets van wat zich daar in Den Haag allemaal had afgespeeld, vol kleurrijke details. Na korte tijd hoorde ik alleen nog maar ‘tuut, tuut, tuut’. Ik was een paar francs armer en geen cent wijzer.

Enige jaren tevoren, op een zomerse vrijdagmiddag, bracht Boudewijn Büch mij in contact met de toegewijde conservator van het museum aan de Juffrouw Idastraat in Den Haag. Die middag begon mijn vriendschap met Harry G.M. Prick, die bij tijden door mijn achteloosheid wat verwaterde, maar die steeds intact is gebleven.

Soms nam ik mij voor om hem nu ook eens uitgebreid te schrijven. In januari 1978 verbleef ik, aanvankelijk alleen, later met mijn vriendin, in een bescheiden huisje te Noordwijkerhout. Daar schreef ik de brief die hierachter volgt. Ik werkte toen aan de transcriptie van het dagboek van Beets, dat in 1983 ondanks de diefstal bij het Letterkundig Museum zou verschijnen; Harry begeleidde mij daarbij. Het valt mij nu op dat ik het vooral over mijn eigen belevenissen en preoccupaties had – maar dat deed Harry in zijn brieven ook. We waren oprecht in elkaars wel en wee geïnteresseerd, ondanks het verschil in leeftijd. Harry was toen 52; ik 29.

En nu, precies twee keer zo oud, denk ik terug aan die keren dat ik hem in Den Haag of Delft of Maastricht heb opgezocht, of elders ontmoette, en hoor ik weer die karakteristieke, wat krakende stem met dat zuidelijk accent, die ik ook in zijn brieven en zelfs in zijn boeken terugvind – want hij schreef zoals hij sprak, in vloeiende,

niet zonder wellustige zelfvoldaanheid gecomponeerde volzinnen. Harry G.M. Prick was niet alleen een grootmeester in geciseleerd proza, een kampioen in de constructie van de voetnoot, maar ook een enthousiaste, welsprekende en dierbare vriend.

Noordwijkerhout, 5 Januari 1978

Beste Harry,

De avond valt over de binnenduinrand, de Godin is te Amsterdam, ik kijk uit over de verlaten geestgronden, naast me een citroentje met suiker, want buiten is het bitter koud. Zojuist keerde ik terug van een winters fietstochtje in de omgeving, die voor mij om allerlei redenen historische plaatsen bezit. Allereerst is daar de trekvaart Haarlem-Leiden, en je zult niet driemaal behoeven te raden met wie ik die associeer. Vanuit de trein sla ik haar vaak gade, en nu fiets ik erlangs, zuidwaarts, naar Piet Gijzenbrug, ook meermalen door Beets vermeld, met een gelijknamige uitspanning waar ik met mijn goede broeder Hans neerstreek na de begrafenis van mijn gesuïcideerde oom, deze zomer, waar wij ons opgewekt overgaven aan bitterlol, en ik hevig gecharmeerd was van de jonge, struise waardin (begrafenissen wekken een hevige geslachtsdrift op: ik herinner mij voorjaar 1966, toen ik, juist terug van de ter aarde bestelling van een schoolvriend, nog in het zwart gekleed, mij zo hevig in mijn eerste liefde verloor, dat, tegen haar aan gedrukt, het wonder aan mij geschiedde). Maar terug naar de bollenstreek. Op weg naar Sassenheim (‘Saxenheim’ zegt Schönfeld, ‘Sassem’ zeggen de inwoners zelf) werd mijn oog aangenaam getroffen door mijn eigen naam, in enorme letters op een bollenschuur geplaatst, echter zonder mijn gewaardeerd voorvoegsel. Nu naderde ik slot Teijlingen, dat men slechts onder begeleiding van een gids en na een boottochtje over de slotgracht betreden kan. Deze was echter toegevroren. Na enig aandringen kreeg ik de boerse dame die hier toezicht hield zover dat ze mij wilde overzetten; zij vatte met blote handen de roeispanen, en daar gingen we, nagestaard door een jammerende kinderschaar, die hun potentiële ijspret schade zagen gedaan. Aan de overzijde gekomen wandelde ik rond tussen de puinhopen, die eens de wulpsche (als we Bilderdijk mogen geloven) Jacoba van Beieren tot verblijfplaats strekten, en die nu aan restauratie onderhevig zijn. Heerlijk vond ik het. Terug aan de overkant begaf ik mij langs tertiaire wegen – ik heb nu het binnenste van de bollenstreek gezien – waarbij men niet zelden op schuren de naam ‘De Vroomen’ aantreft, in de richting van Lisse. Op een steenworp van de bebouwde kom bevindt zich daar de eertijdse ruïne, maar nu in oude glorie herstelde burchttoren D’ever, die ik weet niet in welk 19^e-eeuws studentenverhaal (Klikspaan? Verhuell?) de plaats van handeling vormt voor een spookgeschiedenis. Een oude dame verleende mij welwillend toestemming om hier rond te wandelen, en ik herdacht de bezoeken aan Teijlingen en D’ever toen ik half zo oud was als ik nu ben, in gezelschap van mijn neefje Harry die later nicht is geworden. In mijn allervroegste jeugd moet mijn vader mij langs de-

ze plaatsen gevoerd hebben – ik kan hem om dergelijke activiteiten niet genoeg waarderen. Een reiger, zeer oud zo te zien, zag mij peinzend aan. Ik omzeilde nu Lisse via door loofwoud omzoomde sluipwegen, ging langs een fraai buiten welks naam ontleend is geworden door de ertegenover gelegen smakeloze attractie voor uitlandigen in het voorjaar, fietste aan een prachtige zeventiende-eeuwse, met klimop begroeide boerenwoning voorbij, en passeerde het in onbruik geraakte station Lisse, dat er uit ziet als een kerk van rond de eeuwwisseling, en waar nu mensen wonen. Eénmaal heeft de trein, die mij tweemaal in de week naar Leiden voert, hier tot mijn grote vreugde plotseling stilgehouden, om een functionaris van de Spoorwegen te laten uitstappen (in de 19^e eeuw stopte de trein hier altijd, net als bij Piet Gijzenbrug, maar toen duurde het traject Amsterdam-Leiden ook driemaal zo lang als nu, precies anderhalf uur).

Weer zuidwaarts langs de trekvaart, voorbij aan het bloembollenbedrijf van H. van Alphen, een naam die mij immer herinnert aan de 18^e-eeuwse dichter en aan een – op dit moment vermaledijde – vriend. Een reiger stapte parmantig door een stoppelveld. Na drie kilometer tegen de koude poolwind in (hoewel uit zuidwestelijke richting) afgeslagen naar Noordwijkerhout, het dorp door – waar ik de reeds vermelde citroenjenever kocht, merk Hartevelt-Leiden (hoe kan het anders) – terug naar de duinrand. Ter hoogte van de psychiatrische inrichting Sint Bavo zag ik de geheimzinnige invalide weer, die ik reeds eenmaal op een duinpad trof, wederom met een knaloranje regenpak aan in een met de hand voort te bewegen wagen-

tje. Hij ziet eruit als een tuinkabouter, gedrongen, met een lange grijze baard, en toen ik hem groette liet een vlak boven ons vliegende reiger een angstaanjagende schreeuw horen. Zo keerde ik terug in het buitenverblijf. Ik weet ook niet wat je met al deze informatie moet, maar ik deel het je maar mee omdat ik er behoefte aan heb. De duisternis is nu geheel gevallen, ik dronk inmiddels vijf citroentjes met suiker, de poezen slapen voor de kachel, ik schrijf dit bij kaarslicht en waardeer je als een vriend.

8 Januari

Op de valreep voor ons vertrek nog enige mededelingen. Het bezoek aan Den Haag is ons wél bevallen; de Godin was nogal te spreken over het Letterkundig Museum. De Slegte leverde mij slechts Een zakdoek in de oceaan van mijn collega Harry Scholten op; ik schonk de Godin Eva, van Carry van Bruggen; zelf schafte zij zich de Kroniek van Paul van Ostaijen aan, door de hoogleraar-in-spé (?). Borrel bij het Gouden Hooft, diner bij Garoeda: verrukkelijk. Te Leiden bleek Alexis nog niet thuis; ik kortte de tijd met de Gorter-Roland Holst catalogus en VN met dat prachtige stuk over Mulisch-Blokker-Hofland. Eerst te twaalf [uur] kwam Alexis, en we namen enige hoofdstukjes van zijn dissertatie kritisch door, tot half vier.

Met Beets ben ik aardig opgeschoten; ik hoop het af te hebben op de maandag van ons samentreffen. Afgewisseld met lezingen in Nicholas Nickleby en The Plant Hunters1 (dat een stuk in de NRC zal opleveren, aansluitend bij de varencultus). Voorts talloze wandelingen en fietstochten, zoals gisteren: Noordwijk, Katwijk (met prachtige krabben aangespoeld op het strand) door de duinen naar Wassenaar, waar vele herinneringen aan B. zich aandienden, onze nachtelijke wandelingen naar zee, en de talloze verhalen over zijn jeugd.

Via de Maaldrift naar Het Haagsche Schouw (van de Batavische Arcadia, van de Pestilentie te Katwijk, van Snikken en Grimlachjes), en daar de begraafplaats Rhijnhof bezocht, waar ik ooit begraven hoop te worden. Een winterkoninkje hipte door het groen. Binnendoor naar Rijnsburg, langs het schepenkerkhof van Maarten Biesheuvel, over dat weggetje waar in het najaar windsingels van zonnebloemen staan. Het Spinozahuis, al in mijn schooljaren met liefde bezocht, en later ook met B., ééns in gezelschap van Karlijn – wanneer zou de roman nu afzijn, en eindelijk zij in dit huisje? Na hartversterkingen in een eenvoudige uitspanning naar Voorhout, het geboortehuis van Boerhaave, over wie ik in dit Linnaeus-jaar ook nog een boekje hoop open te doen. Huiswaarts langs Piet Gijzenbrug, waar nog juist de schim van Beets etc. Voor Boudje ontdekte ik in het Dagboek een prachtige opiumplaats aangaande Bilderdijk, opgetekend uit de mond van de oude Jan van Walré: ‘Ik voor mij zou durven beweren dat het overmatig gebruik van opium, waaraan hij zich gewend had, dikwijls veel heeft toegebracht tot het caustique [als ik goed lees] van zijn stijl. Ik heb hem niet éens, maar meermalen in een zekeren soort van delirium gezien, dat ik aan niets anders toeschreef. Hij verbeeldde zich dan, in den omtrek

der Groote Kerk, waar zijn huis op uitzag, lichten, schimmen, en allerlei wonderlijkheden te zien.’ (manuscript p. 99). Nou, mooier zou ik het zelf toch niet voor hem kunnen verzinnen; ik zal hem de plaats meteen doen toekomen, mogelijk tot opwekking van onze Bilderdijkse studiën. (Bij Garoeda zag ik iemand die sprekend leek op de portretten die ik van zijn vader gezien heb, op ongeveer veertigjarige leeftijd.) Ik zal hem in elk geval spoedig bezoeken (wanneer ik hem regelmatig zie, is er niets aan de hand, heb ik bedacht, maar als ik een tijdje niet tot zijn woning weet door te dringen, dan gaat het op de een of andere manier mis, dan worden allerlei zaken verkeerd uitgelegd, en zo negatief mogelijk geïnterpreteerd, en iemand als Sjaak is – hoeveel hij ook voor Boudje doet – niet de aangewezen figuur om de dingen in hun verband te blijven zien, en beide benen op de grond te houden etc.). Mogelijk zal het dit jaar wat anders worden.

Beste Harry, dit moet het zijn. Van harte gegroet, ook Lily, en tot spoedig!

Peter

Telegram van G.A. van Oorschot

Op 1 december 1976 bracht een aantal bewonderaars van Pierre Kemp op de 90^ste geboortedag van de dichter hulde aan diens nagedachtenis door bij zijn graf gedichten voor te lezen, en aansluitend in het Maastrichtse Aldenhofpark een bordje met het opschrift ‘Kempland’ te planten. Kemp-uitgever Geert van Oorschot kwam niet opdagen, maar stuurde wel een telegram aan Harry Prick:

Ruzie over Perk en Kloos

Een aantal jaren waren Jaap Meijer en Harry Prick, die beiden veel van hun tijd vulden met het bestuderen van de literatuurgeschiedenis, met elkaar bevriend. Prick en zijn bruid keken verbaasd op van het feit dat Meijer in 1959 onuitgenodigd op hun bruiloft verscheen, pontificaal op het altaar plaatsnam om alles goed te kunnen zien en, nadat er een couvert bijgeplaatst was, aan tafel op hoge toon informeerde welk voedsel koosjer was.

In 1960 stuurde Meijer als trotse vader een door zijn 16-jarige zoon Ischa gemaakte vertaling van Horatius (Carmina 11, 14, 1) naar Prick en vroeg: ‘Wat denk je er van? Ik vind haar zonder meer: redelijk. Is dit iets voor Roeping?’

Eheu fugaces, Postume, Postume…

Prick publiceerde een afgewogen recensie van Meijers boek over W.A. Paap; er was zelfs even sprake van dat Meijer zelf een reactie op de negatieve recensies zou

schrijven, die dan onder Pricks naam gepubliceerd zou moeten worden. Maar botsingen konden niet uitblijven. Er kwam verwijdering, toen Prick zich afkeurend uitliet over Meijers plan om reisverslagen over Israël te publiceren zonder dat hij dit land bezocht had. En in 1973-1974 liep de relatie definitief spaak naar aanleiding van een polemiek tussen de twee in De Nieuwe Taalgids over Jacques Perk en Willem Kloos.

Heemstede, 20/4/1974

Beste Harry,

naar L[etterkundig]M[useum] zond ik het officieel bedankje; naar jouw persoonlijk adres nog dit: Het gaat in discussies als de onderhavige om de waarheid – en die is aan mijn zijde. Ik zal gelegenheid hebben het totale Perk-beeld (ook poëtisch) om te keren, tot en met de figuur van Mathilde. Perks centrale liefde gold een andere (in de letterkundige historie nog niet als zodanig te boek staande) vrouw. Mijn onderzoekingen analyseren zijn verhouding tot Kloos – en omgekeerd (vooral na Jac-

ques’ dood). Het materiaal is verzameld, mijn werkkracht ken je. De conceptie van het geheel ligt er al: Jacques Perk, de palimpsest van een idylle.

Eén ding stel ik echter nadrukkelijk: Als ik zeg dat Kloos zijn vrind heeft gechanteerd (en dat heeft hij) – als ik formuleer dat dezelfde Kloos manuscripten achterover heeft gedrukt (en dat heeft hij) – dan doet dat niets af aan mijn ongeremde bewondering voor een figuur als Kloos. Hij deed het uit liefde! Als je dat niet aanvoelt mis je het recht je met zulke facetten bezig te houden.

[w.g. onleesbaar]

 

Harry Prick schreef hem op 25 april terug. In die brief uitte Prick zijn ongenoegen en teleurstelling over het feit dat Meijer zich niets gelegen liet liggen aan Pricks uitvoerig geformuleerde kritiek, maar integendeel doorging met het doen van beweringen die hij weerlegd had: ‘Ik houd dan ook mijn hart vast voor je volgende publikatie over Jacques Perk. Je zult ongetwijfeld, zoals zo vaak reeds, wel enkele goede vondsten hebben gedaan. Maar ik voorzie nu al, op grond van een intussen al behoorlijk langdurige ervaring in dezen, dat je te zeer je intuïtie een woord zult laten meespreken telkens wanneer er geen documenten voorhanden zijn. En zo vrees ik ook jouw verre van benijdenswaardig gemak om uit documenten precies datgene te lezen wat in jouw betoog van pas komt, en daarentegen jouw ogen te sluiten voor die zinsneden, die jouw betoog zouden kunnen ontkrachten of op losse schroeven zetten. Ik vind het heel erg jammer dat je te vaak op deze manier te werk gaat en ik vind het onwijs bovendien dat je aldus je eigen ruiten ingooit.’ Meijer antwoordde:

Heemstede, 28 april 1974

Beste Harry,

Onvermoeid bezig met het ingooien van mijn eigen ruiten, vind ik gelegenheid je te danken voor je aanmatigend schrijven van 25 dezer. Kardinaal Alfrink aan de rebbe van Onstwedde. Ik bied je onverplicht verontschuldigingen aan voor het onvruchtbare speurwerk, waarmee niet ik, maar jij jezelf belastte.

Dat werk moet omvangrijk zijn geweest, gelijk de redacteur van de Taalgids zal hebben kunnen vaststellen. Zijn betrokkenheid bij dit alles zal trouwens achter de schermen misschien nog meer inzet van je hebben gevergd. Mijn vermoedens (en meer) in dezen vertrouw ik t.z.t. wel aan het papier toe. Gedocumenteerd en al, mèt de correspondentie. Ik kom dan terug op deze mij boeiende kwestie, op de rol van Sötemann en op de onbehoorlijke wijze waarop deze (zonder mij daarin te kennen) ten behoeve van jou (waarom eigenlijk?) de discussie heropende om deze na jouw laatste regel terstond weer te sluiten. Veel onfatsoenlijker zoiets dan het aan het licht brengen van evidente Kloos-vervalsingen in het domein van de heer Moll. En jij tegen mij alweer triomferen over zo’n hooggeleerde redactie, die het blijkbaar toch maar eens is met jouw geflodder. Zie je dan niet in, dat je het misdrijf als bewijs aanvoert.

Ik begrijp Sötemann en Borgers en jou drommels goed. En toch doe ik wat ik doe. En ik doe het met overtuiging. Want het bijzondere verkrijgt waardevolle, algemene dimensies. Zij raken problemen als vrijheid van uiting in wetenschap; preventieve censuur; Macchiavellistische methoden à la Sötemann; Haman-geest; letterkundige commissariaten, samengebundeld in handen van een paar machers, die het geestelijke leven verschralen en dubieuze standaarden handhaven.

Op het spoor daarvan acht ik deze vervalsingsaffaire exemplarisch voor een mentaliteit die ik niet accepteer. Ik heb mijn stuk met enthousiasme geschreven; het werd opgenomen in alle waardering. Omdat Sötemann toen nog (zie zijn vernietigende aankondiging) afwijzend stond (en terecht) tegenover jullie geknoei. En dan plotseling mij – uit opportunisme van wel droevige aard – als een baksteen laten vallen! Wat dacht je wat?

Nog even over je Kloos-up. Wel toevallig, dat je die brief van Mevrouw Smit Kleine moest vinden! Mocht je gelegenheid hebben aan de drie versies nog de doorslaggevende vierde/vijfde toe te voegen, doe je jezelf een pleizier. In een artikel van mijn hand zul je anders jouw uiteenzettingen ontmoeten in een pijnlijke kontekst. En dat wil ik je gaarne besparen.

Het lijkt me om meerdere redenen prudent mijn stuk niet naar de Taalgids te sturen. Zouden ze het niet weigeren? Misschien vragen ze – weer weifelend over opname – jou om advies. En onbedoeld zou jij gewaar worden waar je in de Juffrouw Idastraat mijn vondsten zou moeten vinden.

Matthëus 5:10 en 11 (Oude Vertaling).

Als altijd,

je Jaap Meijer

Copie verzonden aan Prof. Sötemann.

 

A.L. Sötemann was redacteur van De Nieuwe Taalgids; W. Moll was de Haagse gemeentearchivaris die de ‘Letterkundige Verzameling’ stichtte waar later het Letterkundig Museum in de Juffrouw Idastraat uit voortkwam; Gerrit Borgers was de hoofdconservator van het museum. De bijbeltekst waarnaar Meijer verwees luidt: ‘10. Zalig zijn zij die vervolgd worden om der gerechtigheid wil, want hunner is het koninkrijk der hemelen. 11. Zalig zijt gij als u de mensen smaden en vervolgen en liegende alle kwaad tegen u spreken om mijnentwil.’ Harry Prick antwoordde op 1 mei een beetje vermoeid, dat hij niet op alle vermoedens kon ingaan die Meijer nu weer beslopen hadden. Wel wilde hij ten aanzien van de Kloos-ups nog één misverstand uit de weg ruimen. Het was niet Pricks bedoeling steeds een historisch-kritische presentatie van een brief te geven.

Prick was niet de enige die moeite had met Jaap Meijer. De Haarlemse literatuurvorser W. de Graaf – die zelf overigens eveneens zeer moeilijk in de omgang was – schreef aan Prick over Meijers in eigen beheer gepubliceerde Perk-studies:

Haarlem, 11 februari 1976

Zeer geachte heer Prick,

als persoonlijke omstandigheden, gevoegd bij het hels koude weer van de afgelopen dagen, geen spaak in het wiel hadden gestoken, zou mijn schriftelijke dank voor de overdrukken uit ‘De Nieuwe Taalgids’ 1973/1974 u allang onder ogen gekomen zijn.

Wat het onmiddellijk schrijven van deze brief verhinderd heeft? Vorige week vrijdag – bij een temperatuur van min 8 graden – liep onze hond weg. Tot diep in de nacht en vervolgens de gehele zaterdag en zondag ben ik aan het zoeken geweest. Deze speurtocht heeft me niet onze hond, maar wel een flinke griep opgeleverd – een ongemak overigens dat me minder aangrijpt dan het lot van onze corgi. Ik hoop van ganser harte dat zij ergens onderdak heeft gevonden en met veel warmte en genegenheid omringd wordt. Dit met zekerheid te weten zou me al erg gelukkig stemmen. Ik hóóp, maar ik vrees tegelijk.

Met de woorden ‘hoop’ en ‘vrees’ ben ik meteen bij het onderwerp van deze brief beland: de zeergeleerde Jaap Meijer en zijn Perk-studies, ‘waar’ – aldus Meijer – ‘zé van zullen opkijken!’ Wat hóóp ik voor deze door de literatuur bevlogen Don Quichotte, die niet een lans maar een viltstift gebruikt om zijn (hoofdzakelijk imaginaire) vijanden te bestrijden?

Ik hóóp dat uit deze dóór en dóór ijdele snoever ooit nog eens een redelijk denkend en normaal voelend mens tevoorschijn zal treden; een man, die minder behept is met rancunes, naijver, hoogmoed en eigendunk, en die minder geïmponeerd wordt door zichzelf en zijn (schijn-)vondsten. Die – kortom – wat harmonieuzer weet te reageren op het lot dat geen hoogleraar van hem maakte, maar een eenvoudige leraar geschiedenis-met-literaire-aspiraties, die hij trouwens maar zeer ten dele waar weet te maken. (Zie: Saul van Messel: alle gedichten.)

Ik hóóp dat het daar ooit nog eens van komt, maar ik vrees tegelijkertijd dat hij – door onpeilbaar duistere frustraties en verknipte gevoelens gedreven – steeds meer zal afglijden naar het peil waarop hij nauwelijks meer serieus te nemen valt. Zijn Perk-studies leveren voor de laatste veronderstelling een overvloed aan bouwstoffen op.

 

Dat u elke reactie op zijn aan Perk en Kloos gewijde schrijfsels als ‘volstrekt zinloos’ bestempelt, begrijp ik volkomen. Uw beide artikelen in ‘De Nieuwe Taalgids’ en het niet of nauwelijks ter zake dienende antwoord van Meijer op het eerste van de twee, bewijzen dat in afdoende mate. Maar is een gecontinueerde zwijgzaamheid met betrekking tot de nadien verschenen en nog te verschijnen delen Perk-studies op de lange duur en in wetenschappelijk opzicht wel haalbaar?

Wordt daardoor niet de schijn gewekt dat het allemaal volkomen juist en loepzuiver is wat Meijer met onbetwistbare vlijt en een zeer welige fantasie bij elkaar schrijft? Een vraag met vele vraagtekens erachter.

Ik ben mij er volledig van bewust dat er een zekere mate van tegenspraak schuilt in wat ik nú schrijf en wat ik op 27 januari tegen u zei. De vraag waar mijn koerswijziging aan te wijten is, lijkt mij niet van zin ontbloot.

De oplossing is eenvoudig: dezer dagen voltooide ik de lectuur van deel 3 van de Perk-studies.

Los van het feit dat er iets schizofreens schuilt in het willen splitsen van ‘persoon’ en ‘auteur’, (hoe onvolmaakt is toch de mens!) heeft de lectuur van Meijer’s derde breinbrouwsel me toch wel heel erg aan het denken gezet over zijn persóónlijke integriteit.

Dat Meijer in dit derde deel (méér nog dan in de voorgaande delen) bazelt en doordraaft is tot daar aan toe. Dat hij soms tegen het lasterlijke aanleunt is al aanmerkelijk minder te waarderen. Maar dat hij de nauwgezetheid en integriteit van andere onderzoekers verdacht maakt, is ronduit smerig. Dit klemt te meer omdat hij nergens met kracht van bewijzen aantoont wáár zij faalden.

Maar het is bovenal de sfeer van achterklap, insinuatie en nauwelijks verholen jalousie de métier die mijn mening omtrent de ‘persoon’ Meijer een koerswijziging van minstens 45 graden heeft doen ondergaan.

Ik meen er goed aan te doen u niet in het ongewisse te laten omtrent mijn gewijzigde inzichten.

Het mededogen dat ik met Jaap Meijer had en waarover ik met u sprak, heeft (vooral na deel 3 van de Perk-studies) een gevoelige knak gekregen.

Mijn pleidooi van 27 januari vóór Meijer spitste zich toe op het menselijke aspect; het wetenschappelijke is daardoor wat al te zeer in de verdrukking geraakt.

Nu Meijer zelf echter deze twee elementen op uiterst kwalijke wijze aan elkaar verbindt, (deel 3 van de Perk-studies liegt daar bepaald niet om) zie ik weinig redenen meer om zijn persoon tegen desnoods weinig zachtzinnige kritiek van anderen in bescherming te nemen.

Meijer moet tenslotte dan maar hebben waar hij zo overduidelijk om vraagt. En dat is véél: in het ongunstigste geval een nauwkeurig toegebrachte en wetenschappelijk geladen knock out, waar Meijer moeizaam of helemaal niet meer van overeind krabbelt. Dit inzicht heeft me de inspiratie geschonken om vóór hem te pleiten. Maar niemand pleit meer tégen hem dan hijzelf.

Toch jammer van een man met onmiskenbare begaafdheden.

Ik dank u nogmaals voor uw ‘met vriendelijke groet’ geschonken overdrukken.

Graag tot ziens.

Met vriendelijke groet,

W. de Graaf

Bomans en Van Deyssel

In Elseviers Weekblad van 22 oktober tot 26 november 1966 publiceerde Godfried Bomans in vier afleveringen zijn herinneringen aan Lodewijk van Deyssel. In een ingezonden stuk aan het weekblad bracht Prick enkele correcties aan op wat Bomans in de eerste twee afleveringen geschreven had. Onder andere wees hij erop dat Van Deyssel nooit naar Overveen gegaan zou zijn om een sigaar te kopen, zoals Bomans verondersteld had, aangezien hij dat steeds bij Guus Hollenberg op de Wagenweg deed. Daarbij citeerde Prick een ongepubliceerde notitie van Van Deyssel over het ‘hoofdzakelijk element in Bomans’ geestesleven: ‘het oer-komische, het tenslotte àlles belachelijk, te belachen, achtende, en dit tot uitdrukking brengend ook door zijn optreden als tooneelspeler in de levenswerkelijkheid.’

Bloemendaal, 9 november 1966.

Zeer geachte heer Prick,

Uw stuk kreeg ik eerst gisteren ter redactievergadering, die ik slechts incidenteel bijwoon, onder ogen. Voor Uw correctie ben ik U dankbaar. Op mijn vraag, waarom het niet geplaatst was, wees men mij op een passage, waarin U, met de bedoeling deze wereldkundig te maken, een ongunstige opinie van Thijm releveert ten aanzien van mijn persoon, hier nog zèlf aan toevoegend: ‘Wat de gevolgen kunnen zijn voor iemand, dien men letterlijk nooit au sérieux kan nemen, liet Thijm nu maar buiten overweging’. De redactie achtte deze werkwijze ongepast en ik moet die opinie delen. Ik voeg hieraan toe, dat ik dit van U ook niet verwacht had. Ik doel hier natuurlijk niet op Thijms uitspraak zèlf, die ik toevallig in mijn stuk van jongstleden zaterdag nogal uitvoerig belicht heb, zonder dat deze mij in die woorden bekend was. Het gaat me om Uw intentie en die kan ik niet goedkeuren.

Om elk misverstand te voorkomen: het is ook niet mijn bedoeling om de reductie van mijn persoon tot een loutere clown te bestrijden (de vier tot dusver verschenen stukken weerspreken die simplificatie voldoende), het gaat me om de geoorloofdheid van de methode, om uit de particuliere aantekeningen van de beschreven persoon zelf een opmerking te lichten, die, door U zelf nog verder aangevuld, de integriteit van het karakter en de betrouwbaarheid van Godfried Bomans’ mededelingen dubieus stelt. Omtrent dit laatste zij het mij vergund U te at-

tenderen op een verschil in opvatting tussen U en mij inzake de ‘waarheid’.

In mijn visie doet het er volstrekt niet toe, of Thijm nu die sigaar wilde kopen of niet, daar deze slechts genoemd wordt als tegenstelling tot het zich ‘westwaarts voortbewegen’ en het in zich juiste feit dat hij die kocht bij den heer Hollenberg, is in dit verband irrelevant. Nu vind ik Uw opvatting óók juist, maar verwacht eenzelfde tolerantie bij U voor die andere visie. Het is dit, wat ik in Uw correcties vaak mis. Staat U mij toe om Uw stuk nog een tijd te houden om dit te benutten bij de bundeling in boekvorm van de ongeveer acht stukken, die ik daarin onderbreng? Of prefereert U dat ik het overtyp en het U direkt retourneer? Tenslotte: ik hoop, dat deze brief ertoe moge bijdragen om in het ongunstige beeld, dat U zich van mij gevormd heeft en dat mij door verschillende van Uw uitlatingen bekend is, enige nuances aan te brengen, ik meen dat de door U toegepaste vereenvoudiging niet geheel recht doet aan de wat gecompliceerde verschijning, die zich noemt

met de meeste hoogachting,

Godfried Bomans.

Op 12 november schreef Prick aan Bomans dat het geenszins zijn bedoeling was geweest zijn integriteit aan te tasten, maar dat hij het nu eenmaal niet kon laten de feiten waarover hij beschikte te confronteren met wat er aan anekdotes over Van Deyssel verteld werd. Negatief had Prick zich ten opzichte van derden over Bomans slechts uitgelaten in zoverre deze in gebreke was gebleven een toegezegde bespreking te leveren van de door Prick bezorgde editie van Het leven van Frank Rozelaar en andere geschriften van Van Deyssel. Aan het eind van zijn brief stelde Prick voor om aan de bundeling van Bomans’ herinneringen aan Van Deyssel een bloemlezing uit de ongepubliceerde geschriften van Van Deyssel toe te voegen, bestaande uit fragmenten waarin hij de gebeurlijkheden van een dag beschreef, van het opstaan tot het slapengaan en dromen.

15 november 1966

Zeer geachte heer Prick,

Wanneer het iemand overkomt dat hij gelijk krijgt voelt de aldus begunstigde opeens een soort schaamte, die dacht ik hieruit voorkomt dat de edelmoedigheid, die aan de andere zijde hiervoor nodig is, tot een hogere orde van prestatie behoort dan die van zijn kant het gelijk krijgen heeft bewerkt. Intussen blijven er genoeg punten over waar U (terecht, naar mij blijkt) op Uw stuk staat om mij weer adem te geven. Ik ben enorm blij met Uw brief. Veel is mij nu duidelijk. Wat betreft het niet bespreken van de Gedenkschriften breng ik een mogelijkheid naar voren, waaraan U niet gedacht hebt. Het is de vreemde krankzinnigheid, die door dit boek waait. Mij althans heeft dit uit piëteit van een bespreking weerhouden en ik weet nog twee voorbeelden. Meen niet, dat het boek mij niet mateloos boeit: ik neem het steeds weer op. Het heeft mij voortdurend gehinderd, dat ik dit betrekkelijke hoge bedrag niet kon honoreren, maar nu U deze vorm van samenwerking voorstelt, ben ik daar op eens van af. Ik zal het nu hard nodig hebben en er aan moeten refereren, hetgeen de verkoop ten goede komt. Elsevier wil mijn beschouwingen graag bundelen en ik van mijn kant voel wel iets voor een grotere uitgave, waarin de Grand Old Man zelve aan het woord is. De moeilijkheid is: ben ik er nog naast die negentig getypte bladzijden? Zijn ze superieur, dan heb ik daar vrede mee.* Dit dient bekeken. Een tweede moeilijkheid is van financiële aard: ik moet tenslotte van mijn boeken leven. Ook dit moet besproken. Maar in principe zeg ik niet nee. Wat U in het vooruitzicht stelt is eenvoudig schitterend, d.w.z. het schittert van verwachting en het is de ‘proef op de som’ van wat ik geschreven heb. Wij moeten het boek echter speels houden, óók in onze annotatie: een zware tobbende wijn die door onze handen gaat mousseren. We moeten trouwens ‘verkopen’. Om alleen de kenners te bereiken, daar voel ik weinig voor. Ook op het punt van illustraties heb ik zeer vaste gedachten, waardoor het een enig boek kan worden: duur, maar een doos vol verrassingen. Bij deze opmerkingen moet ik het vandaag laten. Ik dank U wel zeer hartelijk voor Uw brief, die de eigenlijke reden is waarom ik onze samenwerking voor mogelijk houd.

Uw

Godfried Bomans.

 

Tot een bundeling van Bomans’ herinneringen aan Van Deyssel in een afzonderlijk boek is het niet gekomen.