[pagina 75]

Jaap van der Bent
De baat ging voor de kunst uit
Remco Campert als vertaler

Jaap van der Bent (1948) was tot zijn pensioen in 2013 universitair docent Amerikaanse letterkunde aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij schrijft over Amerikaanse en Nederlandse literatuur en werkt aan een biografie van Louis Lehmann.

Natuurlijk moet men schrijvers nooit verwarren met de personages over wie zij schrijven. In het werk van Remco Campert mogen nogal eens hoofdpersonen voorkomen die, zelfs als het geen ‘ellendige nietsnutten’ zijn, meer tijd in het café dan aan hun schrijftafel lijken door te brengen, hijzelf was vaak een harde en gedisciplineerde werker. In een begin 2015 gepubliceerde column schreef hij dat in de jaren vijftig zijn dag vaak eindigde met een bezoek aan het Leidseplein ‘om de experimentele vrienden te ontmoeten,’ maar ‘’s [n]achts vertaalde ik, ’s middags schreef ik poëzie.’Ga naar eindnoot1 Over die poëzie is veel geschreven, over Camperts vertalingen nauwelijks. Maar weinig mensen weten dat hij in de loop der tijd zo’n vijfendertig toneelstukken vertaalde; alleen voor De Nederlandse Comedie vertaalde hij er tussen 1956 en 1970 al vijftien. En dat is nog lang niet alles. Voor verschillende uitgevers vertaalde hij vanaf 1956 vier romans, drie boeken voor jongere lezers,Ga naar eindnoot2 poëzie en nog flink wat los werk. Het is de moeite waard om eens te kijken hoe hij dat deed. Was er enige verwantschap met de door hem vertaalde schrijvers, zoals het geval was bij de vertaling die zijn vriend Rudy Kousbroek maakte van Exercices de style van Raymond Queneau? Of vertaalde Campert vooral voor het geld?

Dat laatste speelde zeker een rol bij zijn eerste vertaling, die van de misdaadroman A kiss before dying van de Amerikaanse schrijver Ira Levin, in 1956 bij De Bezige Bij verschenen in een reeks spannende romans met de fraaie naam ‘Schrik in Plastic’ – de boeken hadden inderdaad een plastic omslag met daarop een opvallende afbeelding, in het geval van Kus mij en sterf een angstig kijkende blondine die van een dak wordt gegooid. Volgens Campert vroeg De Bezige Bij, sinds 1952 min of meer zijn vaste uitgever, hem het intussen klassiek geworden boek van Levin te vertalen. De directeur van de uitgeverij, Geert Lubberhuizen, stak destijds niet alleen Campert maar meer van zijn af en toe in financiële nood verkerende auteurs de helpende hand toe – met daarin een voor De Bezige Bij te vertalen boek. Of die auteurs daar al-

[pagina 76]

tijd geschikt voor waren is een vraag die ook opkomt bij iemand die Kus mij en sterf wat beter bekijkt.

Wat in Camperts vertaling meteen opvalt, is hoe slecht die is geredigeerd. De witregels waar Levin vaak gebruik van maakt, worden herhaaldelijk genegeerd, en zelfs de alinea-indeling is af en toe anders dan die in het origineel. Waarschijnlijk valt dat Campert overigens niet meteen te verwijten, maar had men bij De Bezige Bij beter moeten opletten. Wat men hem wel kan aanrekenen, is dat hij vaak dicht bij het Engels blijft, maar op een verkeerde manier. Zo maakt hij met enige regelmaat een bij vertalers uit het Engels vaak voorkomende beginnersfout door de in het Engels dikwijls gebruikte ‘ing-vorm’ (walking, talking, enz.) te vervangen door tegenwoordige deelwoorden. Dat levert Nederlands op dat niet erg natuurlijk klinkt en dat men niet gauw zal aantreffen in Camperts eigen werk. Op de eerste bladzij gaat het meteen mis en wordt ‘her cheek pressed against his bare breast, her tears and her breath burning hot,’Ga naar eindnoot3 ‘haar wang tegen zijn naakte borst gedrukt, haar adem warm brandend.’Ga naar eindnoot4 (Waar zijn de tranen trouwens gebleven?) Even later ligt de vrouw die van het dak gegooid zal worden nog steeds in de armen van haar moordenaar, ‘haar mond bewegend op zijn borst’Ga naar eindnoot5 – een niet zo fraaie vertaling van ‘speaking against his chest.’Ga naar eindnoot6 Ook verderop in het boek, en op andere manieren, blijkt herhaaldelijk dat Campert het Engels onvoldoende loslaat. ‘Reluctantly, she turned to go’Ga naar eindnoot7 wordt (blijft, zou men bijna zeggen) ‘Onwillig wendde zij zich af om

[pagina 77]

te gaan’.Ga naar eindnoot8 Allesbehalve fraai is ook wat hij maakt van ‘It would be impetuous to go straight to the centre of things’Ga naar eindnoot9: ‘Het zou te wild zijn om meteen in de kern van de zaak te plonzen.’Ga naar eindnoot10

Vreemd genoeg lijkt Campert ook niet zo goed uit de voeten te kunnen met het typisch Amerikaanse karakter van Levins boek. Dat is des te opmerkelijker omdat hij herhaaldelijk heeft laten blijken dat hij veel op had met de Amerikaanse cultuur; bovendien hadden vooral de populaire aspecten van die cultuur, en het daarmee samenhangende taalgebruik, na de Tweede Wereldoorlog veel invloed op Europese jongeren, ook op Campert. Toch weet hij met Amerikaanse begrippen en zegswijzen niet altijd goed raad. Nu is het ook niet meteen duidelijk hoe men het in A kiss before dying nogal eens voorkomende ‘dorm[itory]’ het beste vertaalt, maar ‘slaaphuis’ lijkt niet de beste keuze.Ga naar eindnoot11 Hetzelfde geldt voor het destijds nog typisch Amerikaanse begrip ‘trailer camp’Ga naar eindnoot12; dat wordt bij Campert een ‘kampeerwagenkamp’,Ga naar eindnoot13 en dat dekt evenmin helemaal de oorspronkelijke lading. Mis gaat het ook als er misdadigers in het spel komen en naar verhalen over The Saint wordt verwezen. Over die laatste, Simon Templar, wordt gezegd dat hij ‘was always running into beautiful women’Ga naar eindnoot14 ; volgens Campert ‘botste’ hij gewoon tegen die vrouwen ‘op’Ga naar eindnoot15, in plaats van ze tegen het lijf te lopen. En een ‘heavy in a dark suit’Ga naar eindnoot16 is in Camperts vertaling niet meer dan ‘een zware man in een donker pak’Ga naar eindnoot17, geen zware jongen. Voor wie, zoals Campert, veel Amerikaanse films heeft gezien, zouden begrippen als ‘heavy’ and ‘bump into’ toch gesneden koek moeten zijn, zou je denken.

Humor

Hoewel Camperts eerste vertaling dus niet veel goeds voorspelt, brengt hij het er veel beter vanaf in twee boekjes die hij kort na Kus mij en sterf voor De Bezige Bij vertaalde. Naast een reeks spannende boeken, had De Bezige Bij destijds ook een reeks ‘Humor Pockets’, volgens de uitgeverij ‘een begrip voor hen, die van opgewekte en opwekkende lectuur houden’. In tegenstelling tot wat de naam van de reeks suggereert, waren dit kleine, gebonden boekjes met een hard, geplastificeerd omslag, maar ze pasten inderdaad in een iets ruimere zak. Verschillende deeltjes in de reeks waren oorspronkelijk verschenen bij het Zwitserse Diogenes Verlag. Campert vertaalde twee van de grappige, of in elk geval grappig bedoelde, boekjes: Horoskope für blutige Anfänger van Bruno Knobel, dat de horoscoop op de hak neemt, en Der gute Ton van de Zwitserse humorist Loriot, een parodie op het etiquetteboek. Campert vertaalde dus uit het Duits, een taal die je niet meteen met hem associeert. Bovendien kan men zich afvragen waarom men bij De Bezige Bij voor de vertaling van deze vaak wat flauwe boekjes juist aan hém dacht.

Een mogelijk antwoord op die vraag is dat Campert in de eerste helft van de jaren vijftig niet alleen naam maakte als dichter, maar ook als schrijver van korte verhalen en min of meer humoristische stukken en stukjes. De meeste daarvan werden

[pagina 78]

gebundeld in Eendjes voeren (1953), Alle dagen feest (1955) en Het paard van ome Loeks (1962). Maar toen de eerste twee deeltjes werden samengevoegd in een boek dat ook Alle dagen feest (1963) heette, liet Campert vooral uit Eendjes voeren een aantal stukjes weg, mogelijk omdat hij ze achteraf toch niet leuk genoeg vond.Ga naar eindnoot18 Dat zijn nu juist stukjes waarvan de toon en de aanpak erg lijken op die van Knobel en Loriot. Het is dan ook niet zo gek dat De Bezige Bij de vertaling van de twee Zwitserse boekjes aan Campert toevertrouwde. Men gaf hem zelfs de vrije hand, en die nam Campert zo gretig aan dat op het omslag van Veel geluk met de sterren, zoals Knobels boekje in vertaling heet, Campert genoemd wordt als mede-auteur. Voorin Zo hoort het eigenlijk is het anders geformuleerd en staat dat Loriot ‘uitermate beschaafd en hoffelijk [is] bijgestaan’ door Remco Campert.

Die zette vooral Knobel behoorlijk naar zijn hand. Zo voegt hij aan Knobels hoofdstukjes over de sterrenbeelden meestal een ‘Noot van de vertaler’ toe die vaak leuker is dan wat Knobel zelf over de invloed van de sterren heeft te melden. Knobels kijk op de Stier begint bijvoorbeeld als volgt: ‘Blijf op uw stuk staan, anders vindt men u wankelmoedig. Als u zich niet te veel inhoudt, zult u goed vooruitkomen, want de stier is een krachtig trekdier.’Ga naar eindnoot19 Over die kracht merkt Campert als vertaler op: ‘Lang niet alle Stiertypes beschikken over de “brute kracht” waarmee de schrijver van dit werkje hen wil bedenken. Persoonlijk tel ik meerdere Stiertypes onder mijn kennissen, die allesbehalve krachtig zijn. Zij liggen hele dagen slapjes te bed, waar zij sigaretjes roken en vunze boekjes lezen,’Ga naar eindnoot20 en zo gaat dat nog even door. Ook leek het Campert blijkbaar beter om de lijstjes met typische vertegenwoordigers van de sterrenbeelden waarmee Knobel elk hoofdstukje afsluit wat meer af te stemmen op de Nederlandse lezer. In het geval van de Stier gaat Campert ervan uit dat men in Nederland wel weet wie Shirley Temple, Venus van Milo, Karl Marx en Lenin zijn, maar denkt hij – waarschijnlijk terecht – dat bij de gebruiker van Veel geluk met de sterren geen belletjes gaan rinkelen bij Ludwig Uhland, Johann Peter Hebel en Ernst Wiechert. Anders dan het boekje van Knobel bestaat Der Gute Ton grotendeels uit Loriots eigen tekeningen waarin hij de perikelen van de moderne omgangsvormen grappig in beeld brengt. De korte teksten daaronder zijn door Campert, net als Horoskope für blutige Anfänger, prima vertaald. Als bewerker grijpt hij bij Loriot vooral zijn kans in het voorwoord. Dat is niet alleen langer dan dat van Loriot in het origineel, maar ook grappiger en eigenlijk meer van Campert dan van Loriot, ook al staat diens naam eronder.

Toneel

Kort na het verschijnen van zijn vertaling van A kiss before dying werd Campert gevraagd om voor De Nederlandse Comedie een toneelstuk van de Engelse schrijver Peter Ustinov te vertalen. Met de directeur van De Nederlandse Comedie, Guus Oster, stond Campert op goede voet. Zoals hij zelf opmerkte, was door zijn moeder, de actrice Joekie Broedelet, ‘iedereen in de toneelwereld een oom of een tante van

[pagina 79]

me: oom Guus, oom Fons, tante Mimi.’Ga naar eindnoot21 Vooral ‘Oom Guus’ zou Campert in de loop van de tijd flink wat toneelvertalingen toeschuiven, nadat hij met zijn vertaling van Ustinovs stuk, Romanoff en Julia, had bewezen als toneelvertaler goed uit de voeten te kunnen. En niet alleen als vertaler uit het Engels. Toen de opvoering van Romanoff en Julia, dat deels draaide om de tegenstelling tussen het communisme en het kapitalisme, wegens de Russische inval in Hongarije werd uitgesteld, vroeg Oster Campert om binnen veertien dagen L’Oeuf van Felicien Marceau te vertalen. Toen ook dat goed was afgelopen, zat Campert bij De Nederlandse Comedie gebakken en kreeg hij al gauw een goede naam als toneelvertaler. Wat daarbij zeker zal hebben geholpen, is dat op 28 februari 1958 zijn vertaling van George Bernard Shaws komische eenakter How he lied to her husband, Hoe hij loog tegen haar echtgenoot, bij de opening van de boekenweek van dat jaar in de Amsterdamse Stadsschouwburg werd opgevoerd.Ga naar eindnoot22

Hoewel Campert af en toe uit het Engels bleef vertalen, werd hij toch vooral gevraagd voor vertalingen uit het Frans, en niet alleen door De Nederlandse Comedie. Van veel van die vertalingen zijn de teksten te vinden in het Theater Instituut Nederland, maar een aantal verscheen ook in boekvorm. Zo publiceerde De Bezige Bij in 1960 Camperts vertaling van Rhinocéros, een grillig en absurd stuk van de Frans- Roemeense schrijver Eugène Ionesco, dat in 1960, in Frankrijk en daarbuiten, veel furore maakte. Camperts vertaling van het stuk, dat in Nederland met succes op de planken werd gebracht door De Nederlandse Comedie, is een goede illustratie van zijn sterke kanten als toneelvertaler. Natuurlijk laat hij, zoals elke vertaler, wel eens een steek vallen; zo wordt een regelmatige polsslag in het origineel (‘Votre pouls bat a une rhythme tout à fait régulier’Ga naar eindnoot23) in de vertaling opeens ‘onregelmatig’.Ga naar eindnoot24 Maar over het geheel genomen zet hij het Frans op een creatieve manier naar zijn hand, zonder de oorspronkelijke betekenis geweld aan te doen. Ook voor lastige en allesbehalve dagelijkse uitdrukkingen vindt hij vrijwel steeds passende Nederlandse equivalenten en – heel belangrijk in een toneeltekst – het Nederlands ‘bekt’ ook steeds goed. Bij het lezen van De rinoceros begrijpt men al gauw waarom Nederlandse gezelschappen voor hun vertalingen vaak een beroep op Campert deden.

Bij de Nederlandse titel van het stuk kan men trouwens wel een kanttekening plaatsen. Hoewel Ionesco zelf even aarzelde tussen een titel met en een zonder lidwoord, hield hij het toch al snel op Rhinocéros zonder meer. Waarom Campert, of De Nederlandse Comedie, voor De rinoceros koos, is onduidelijk – en aanvechtbaar. In het stuk dringt een snel groeiend aantal rinocerossen een Frans provinciestadje binnen; al gauw wordt duidelijk dat zij een geestestoestand vertegenwoordigen waaraan steeds meer bewoners van het stadje ten prooi vallen. Zij veranderen in zekere zin allemaal in rinocerossen, behalve de hoofdpersoon in het stuk, de kantoorbeambte Bérenger, en dat is nu juist het personage waar men aan denkt bij de titel, De rinoceros. Terecht besloot men dan ook bij de heropvoering van het stuk in

[pagina 80]

1985, door de Haagse Comedie, om het lidwoord te laten vervallen. Minder terecht was dat men aan de oorspronkelijk versie ging sleutelen, zoals in de toneelwereld wel vaker gebeurt. Er is flink in Camperts vertaling geschrapt, zodat de dialogen in het stuk heel wat minder grappig zijn geworden. En die polsslag bleef onregelmatig.

Drie jaar na De rinoceros – hij had intussen toch al gauw een stuk of tien andere stukken vertaald – publiceerde De Bezige Bij Camperts vertaling van Victor ou les enfants au pouvoir van Roger Vitrac. In dat al wat oudere stuk is het belangrijkste personage de net negen jaar geworden maar vroegwijze Victor, die meestal door een volwassene wordt gespeeld; in Nederland nam in 1963 Guus Oster zelf de rol voor zijn rekening. Tot verbijstering van de andere personages drijft de grof gebekte Victor de spot met zo ongeveer alles wat de Franse burgerij heilig is. Dat leidde in 1926 bij de eerste, door de Franse dichter en acteur Antonin Artaud geënsceneerde opvoering in Parijs tot de nodige opschudding, maar zelfs in Nederland kwam het stuk, kort na de première, in de Tweede Kamer ter sprake. PvdA-voorzitter Anne Vondeling had er in elk geval weinig mee op, net als met het niet zo lang daarvoor aangetreden nieuwe kabinet, onder leiding van premier Marijnen – Víctor Marijnen.Ga naar eindnoot25

De vertaling van Victor ou les enfants au pouvoir heeft aan Campert vast hogere eisen gesteld dan die van Rhinocéros. Vitracs stuk is weliswaar veel korter dan dat van Ionesco, het begint al meteen met een woordspeling die sommige vertalers achter hun oren zou doen krabben. ‘…Et le fruit de votre entaille est béni,’ zegt Victor tegen het dienstmeisje Lili, dat hij al gauw tot wanhoop zal drijven. Ze antwoordt: ‘D’abord, c’est le fruit de vos entrailles, qu’il faut dire.’Ga naar eindnoot26 Campert maakt van die woordenwisseling: ‘…En gezegend is de vrucht van uw bloot’ (Victor) – ‘Zo is het niet; de vrucht van uw schoot, moet je zeggen’ (Lili).Ga naar eindnoot27 Camperts oplossing van dit vertaalprobleem lijkt zo vanzelfsprekend, maar je moet er toch maar opkomen. Ook met de andere woordspelingen in het stuk weet Campert wel raad, net als met de liedjes en rijmpjes die Vitrac af en toe inlast.

Vitracs zwarte humor heeft het nodige gemeen met die van Ionesco – in de jaren zestig beschouwd als de belangrijkste vertegenwoordiger van het ‘Théâtre de l’absurde.’ Omdat Campert nog een ander stuk van Ionesco vertaalde, La soif et la faim, en vóór Rhinocéros van een andere Franse absurdist, Arthur Adamov, al het stuk Ping pong had vertaald, zou men kunnen denken dat hij een voorkeur had voor stukken uit die absurdistische hoek. En misschien was dat ook wel zo, maar doorgaans vertaalde hij gewoon wat hem gevraagd werd te vertalen, van boulevardcomedies met genoeg zeggende Nederlandse titels als Mijnheer gaat op jacht en Het kan vreemd…gaan, tot de dialogen in de musical Irma la Douce. (Hans Andreus vertaalde de daarin gezongen liedjes.) Uit alles blijkt dat Campert vooral vertaalde voor brood op de plank.

[pagina 81]

Drie Franse romans

Dat Campert soms niet eens veel op had met wat hij vertaalde, blijkt overduidelijk uit een gesprek dat de journaliste Bibeb in 1964 met hem had. Zij krijgen het over de op dat moment in de mode zijnde ‘nouveaux romanciers’ (‘Ik kan er niet doorkomen,’ zegt Campert meteen), waarna Bibeb Marguerite Duras ter sprake brengt, die door sommigen ‘belangwekkend’ wordt gevonden. ‘Dat vind ik helemaal niet,’ is Camperts reactie: ‘Ik heb Moderato cantabile vertaald. ’t Is mij te slap, te weinig. ’n Larmoyante geschiedenis, die quasiobjectief wordt verteld en daardoor des te larmoyanter wordt. Nee, ’t Is mij allemaal te bedacht.’Ga naar eindnoot28 Ondanks zijn afkeer van Duras’ roman, is er op Camperts vertaling van Moderato cantabile weinig aan te merken. Een enkele keer begaat hij nog hetzelfde soort onhandigheid dat zijn eerste vertaling uit het Engels kenmerkte, bijvoorbeeld als hij ‘Une femme, assise à trois mètres de là, soupira,’Ga naar eindnoot29 vertaalt met: ‘Een vrouw, drie meter verder gezeten, zuchtte.’Ga naar eindnoot30 (Waarom niet gewoon ‘die drie meter verderop zat’?) Maar over het geheel genomen komt Campert, net als in zijn vertalingen van Franse toneelstukken, steeds met mooie Nederlandse equivalenten van vaak lastig Frans voor de dag.

Nog lastiger was het Frans in de debuutroman van de later beroemd en berucht geworden Philippe Sollers, Une curieuse solitude, die Campert twee jaar eerder vertaalde. Het onderwerp van dat boek, door Campert vertaald als De eenzaamheid van het geluk, mag dan voor de hand liggen (een jonge man wordt verliefd op het dienstmeisje van zijn ouders, verliest haar maar vindt zichzelf), Sollers taalgebruik is dat allerminst. Hij hanteert lange, meanderende zinnen vol gedachtensprongen die zelfs Franse lezers vaak niet meteen duidelijk zullen zijn. Het is dan ook niet zo gek dat Campert zich vooral deze vertaling als ‘hondsmoeilijk’ herinnert.Ga naar eindnoot31 Maar ook ditmaal lukte het hem het Frans op een overtuigende manier naar zijn hand te zetten en het origineel in alle opzichten recht te doen.

Dat laatste spreekt niet vanzelf. Het is waar dat Campert aan het begin van de jaren vijftig een paar keer in Parijs verbleef, maar toen hij rond 1950 Sartres roman Walging in het origineel probeerde te lezen, gaf hij het halverwege op. Zoals hij later schreef, strekte zijn kennis van het Frans gewoonweg niet ver genoeg: ‘Het steeds maar raadplegen van het woordenboek ging me op de duur vervelen.’Ga naar eindnoot32 Dat woordenboek zal hij bij zijn vertalingen van Duras en Sollers zeker nodig hebben gehad, maar dat het met zijn kennis van het Frans intussen wel goed zat, blijkt ook uit zijn vertaling van Les merveilleux nuages van Françoise Sagan. Toch is van Camperts drie vertalingen van Franse romans De wonderlijke wolken de minst geslaagde. Niet alleen slaat hij de plank af en toe mis (‘compatissante’Ga naar eindnoot33 betekent meelevend en niet ‘meewarig’Ga naar eindnoot34), maar hij lijkt vooral wat minder op dreef in het formuleren van mooie Nederlandse zinnen. Zou hij het in zijn eigen werk echt hebben over ‘de wenselijkheid van een reusachtige biefstuk’Ga naar eindnoot35 of over iemand die nooit uit zijn ‘jeugd’ is ‘gegroeid’Ga naar eindnoot36?

Bij Sagan, van wie Campert ook drie toneelstukken vertaalde, kan men zich

[pagina 82]

Boeken door Remco Campert vertaald

Ira Levin, Kus mij en sterf. Omslagillustratie Pim van Boxtel; typografie Karel Beunis.

Bruno Knobel, Veel geluk met de sterren. Omslagontwerp onbekend.

Loriot, Zo hoort het eigenlijk. Omslag onmiskenbaar van Loriot zelf.

Eugène Inonesco, De rinoceros. Omslag Karel Beunis.

Eugène Inonesco, De rinoceros/ De kale zangeres/ Jacques of de onderwerping. Omslag en typografie Karel Beunis. Mogelijk zijn beide omslagen van zowel Beunis als van Jaap Jungcurt (pseud. J. Cursto) welke laatste niet altijd genoemd werd.

Roger Vitrac, Victor of de kinderen aan de macht. Omslagontwerp onbekend.

Marguerite Duras, Moderato cantabile. Omslag Hans Barvelink. Philippe Sollers, De eenzaamheid van het geluk. Omslag Wijnand Wansink.

Françoise Sagan, De wonderlijke wolken. Omslagontwerp onbekend.

Françoise Sagan, Kasteel in Zweden. Omslagtekening van May Neama (1917-2007), een in Wenen geboren kunstenares die vanaf de jaren dertig in Antwerpen woonde en werkte.

Leonard Cohen, Gedichten. Omslag Leendert Stofbergen.

Michael Hofmann, Nachten in het ijzeren hotel. Omslagontwerp onbekend.

[pagina 83]

trouwens afvragen of hij zich met deze auteur nu eens wél kon identificeren, of haar werk althans enigszins waarderen. Sagans uitgebalanceerde manier van schrijven en haar levenshouding, waarin romantiek getemperd wordt door nuchterheid, hebben best wel wat gemeen met die van Campert. Ook lijkt het net iets meer dan toeval dat de intieme relatie tussen een broer en een zus in het door Campert in 1960 als Kasteel in Zweden vertaalde toneelstuk Château en Suède van Sagan wel wat wegheeft van de naar incest zwemende relatie tussen Trix en haar broer Lex in Liefdes schijnbewegingen. Aan de andere kant hebben zelfs Camperts tientallen toneelvertalingen er nooit toe geleid dat hij zelf eens een toneelstuk van enige lengte schreef, al heeft hij dat wel geprobeerd. De conclusie lijkt dan ook gerechtvaardigd dat Campert zich vrijwel nooit met de door hem vertaalde schrijvers verwant heeft gevoeld, en ook niet door ze is beïnvloed.

Poëzie

Ook met de door hem vertaalde dichters heeft Campert op het eerste gezicht weinig gemeen. De foto achterop Gedichten van Leonard Cohen vertaald door Remco Campert (1970) zou men als een goede illustratie van dat gebrek aan overeenkomst kunnen beschouwen. Op de foto kijken Campert en Cohen elkaar wel erg nadrukkelijk niet aan. Toeval misschien, maar al beschouwde Campert Cohen als ‘een prachtige zanger’, toen ze elkaar ontmoetten vond hij hem ook ‘nogal pretentieus’.Ga naar eindnoot37 Het gedicht dat hij aan die ontmoeting wijdde, ‘Cohen, Hilton’, eindigt met een regel die ook niet veel waardering voor Cohen uitdrukt: ‘romantische armoe troef’.Ga naar eindnoot38 Dat neemt niet weg dat hij Cohens gedichten zorgvuldig en treffend vertaalde. Jammer van die ene misser in een gedicht dat eindigt met de vraag, ‘waarom maken ze Viet Nam / niet waard om voor te vechten’.Ga naar eindnoot39 In het origineel suggereert Cohen dat Vietnam heel wat aantrekkelijker zou zijn als je er ‘a twelve year oriental girl’Ga naar eindnoot40 zou kunnen kopen; het lijkt onwaarschijnlijk dat hij daarmee de ‘12-jarige arabische’ op het oog heeft die Campert ervan maakte.

Over het geheel genomen zullen Cohens tamelijk ongecompliceerde gedichten Campert weinig hoofdbrekens hebben gekost. Dat was vast anders bij zijn vertaling van Michael Hoffmans debuutbundel Nights in the Iron Hotel (1983). Samen met Adrienne van Heteren maakte Campert van die bundel een fraaie vertaling, Nachten in het ijzeren hotel (1986), nadat hij Hoffman in 1984 had ontmoet tijdens Poetry International. Het klikte toen tussen hem en de Duits-Engelse Hoffman, maar opnieuw valt op dat Campert werk vertaalt dat met zijn eigen poëzie maar weinig te maken lijkt te hebben. Terwijl men bij Cohens losse toon en stijl nog wel aan Campert kan denken, lukt dat nauwelijks bij de lange regels van Hoffmans verhalende gedichten, vol verwijzingen naar de geschiedenis van film, theater en literatuur – onderwerpen die in Camperts eigen poëzie veel minder nadrukkelijk aanwezig zijn.

Ook voor de gedichten die Campert vertaalde voor de Dode Dichters Almanak, het

[pagina 84]

korte en soms ultrakorte poëzieprogramma waarmee de vpro jarenlang de zondagavonduitzendingen afsloot, lijkt hij op het eerste gezicht niet altijd de meest voor de hand liggende vertaler. De samensteller van het programma, Hans Keller, koos niet alleen de uit te zenden gedichten van kort of langer geleden overleden dichters uit, hij zocht ook voor elk gedicht in een vreemde taal een geschikte vertaler. Daarbij liet hij zich voor een groot deel leiden door zijn intuïtie.Ga naar eindnoot41 Die werkte in elk geval feilloos toen hij zijn vriend Campert als eerste voor de Dode Dichters Almanak te vertalen gedicht ‘Was es ist’ van de Oostenrijkse dichter Erich Fried voorlegde. Campert maakte van het gedicht een mooie Nederlandse versie die intussen zo populair is geworden dat er nogal eens uit wordt geciteerd – zowel bij huwelijken als bij begrafenissen. Een van de redenen waarom Keller bij Fried aan Campert dacht, was dat Campert ook Fried ontmoet had tijdens Poetry International. Dat gold eveneens voor de Ier Seamus Heaney, van wie Keller een aantal gedichten door Campert liet vertalen, net als werk van de Brits-Amerikaanse dichter Thom Gunn, en van Amerikanen als Anthony Hecht, Robert Creeley en James Schuyler. En terwijl men met een beetje goede wil in het eenvoudige taalgebruik van de laatste twee wel overeenkomsten met Campert ziet, is dat bij de meer academische Gunn

[pagina 85]

en Hecht veel minder het geval. Maar Kellers intuïtie liet hem niet in de steek; Campert kwam elke keer weer met een mooie vertaling voor de dag, die naadloos paste bij de televisiebeelden van de voorlezende dichters.

Camperts samenwerking met Hans Keller leidde ook tot een van de weinige vertalingen waarvan men kan zeggen dat zij hem op het lijf was geschreven. Ergens tijdens de tweede helft van de jaren zeventig had Rudy Kousbroek, op dat moment druk bezig met de vertaling van Exercices de Style, Campert gewezen op het eveneens door Raymond Queneau geschreven gedicht ‘Hôtel Hilton’. Dat 116 regels tellende gedicht uit de bundel Courir les rues (1967) beschrijft een wandeling door het vlakbij de Eiffeltoren gelegen 15^e arrondissement; andere gedichten in de bundel beschrijven andere buurten, maar zitten net als ‘Hôtel Hilton’ vol opmerkingen over straten, namen en gebouwen die men niet gauw zal aantreffen in de doorsneegids voor de stad Parijs. In dit geval was het nu eens Campert zelf die Keller vertelde dat hij zin had om het gedicht te vertalen. Daarbij dacht hij wel soms de hulp te moeten inroepen van de al jaren in Parijs wonende Kousbroek, die hij zelf op dat moment af en toe hielp bij de ingewikkelde vernederlandsing van Exercices de Style. Al gauw ontstond het idee voor een film, waarin Campert en Kousbroek de tien jaar eerder door Queneau afgelegde route volgen, daarbij niet alleen de straten maar ook stap voor stap het gedicht doorlopend. Dat gedicht is in de uiteindelijk in 1978 gemaakte film Hôtel Hilton – Hilton Hotel zowel in het origineel als in vertaling te horen, en te lezen in het boekje bij de dvd-uitgave Campert en Keller in films. Daarin benadrukt Keller terecht dat de eenvoud van Queneaus op het eerste gezicht tamelijk opsommerige gedicht bedrieglijk is, en dat het ‘schittert van de binnenrijmen en de geheimzinnige ontknopingen’.Ga naar eindnoot42 Het is niet duidelijk of Keller met die ‘geheimzinnige ontknopingen’ ook de door Queneau af en toe gebruikte eindrijmen op het oog heeft. In elk geval maakte Campert van ‘Hôtel Hilton’ een tekstgetrouwe maar toch speelse, volgens Keller ‘glimlachende’Ga naar eindnoot43 vertaling. Die bewijst eens te meer dat Campert vaak een goede, soms zelfs een voortreffelijke, vertaler was.