Archieven: DBNL

[pagina 160]

[De laatste pagina]

Anton de Goede (1956) is programmamaker bij de vpro-radio.

Anton de Goede
Ivan Sitniakowsky
‘Ik wilde nooit met iets anders dan met literatuur te maken hebben’

Ivan Wadiemovitch Sitniakowsky (20 januari 1944-26 juli 2014) citeerde graag gedichten die kennelijk in zijn hoofd verankerd lagen. Dat deed hij in een eigenaardig hoog tempo, zoals religieuzen een gebed kunnen prevelen. Ze werken als bezweringsformules, zei hij in een vpro-interview in 2004 ter verklaring. Een van die gedichten was ‘Zee’ van Jan Emmens, dat hij zeer aangrijpend vond: ‘Gehate moeder, nu ik tot u terugkeer, tot / uw wroegend verwijt, uw duister protest, / uw onverstaanbare orakeltaal, / zie ik mijzelf weer als een onvoltooid, / onbruikbaar scheepje: op de kust / houd ik nog stand, een teken / voor wie zich niet bijtijds heeft neergelegd / bij de beperkingen van zijn bestaan, / voor wie ontwerp bleef dat niet vruchtbaar werd.’ Nee, hij had die gedichten nooit uit zijn hoofd geleerd. ‘Op een gegeven moment zitten ze er. Het is zoals Emmens zelf zegt,’ meende Ivan, ‘zo’n gedicht werkt als een reling waaraan je je vasthoudt bij zeeziekte.’

Ivan drukte zich vaak uit in persklare regels, de uitgangs-ennen nadrukkelijk uitgesproken. Wat de vraag oproept waarom hij zo weinig gepubliceerd heeft buiten de recensies en interviews die vanaf 1971 meer dan dertig jaar lang in De Telegraaf stonden, nadat nrcHandelsblad geen ruimte op de kunstredactie meer voor hem had, toen de kunstredacties van Algemeen Handelsblad en nrc werden samengevoegd en hij dankzij Jacques Gans bij De Telegraaf wél welkom was om over literatuur te schrijven. ‘Ik wilde nooit met iets anders dan met literatuur te maken hebben’. Een onmodieuze overstap die hem nog lang heeft achtervolgd.

 

Kort na het overlijden van Ivan deze zomer noemde Pieter Waterdrinker (zelf Telegraaf-medewerker) hem op Facebook ‘een erudiete man die hij een paar keer had ontmoet’. Hij typeerde hem raak: ‘Er zat iets diep bij hem weggestopt, leek me. Zijn verschijning ontroerde mij. Hij droeg een smoezelige regenjas, afgedragen schoenen met dikke spekzolen en had een beetje plakkerig haar. Hij zag er uit als een bètaleerling op mijn middelbare school. Maar dan veertig jaar ouder. Ik wist van zijn levenslange bewondering voor W.F. Hermans, zijn verdere

[pagina 161]

Werdegang kendle it niet. Ik zag een goed, onhandig, jongensachtig, volgens mij nooit helemaal volwassen geworden mens. […] Wat me schokte was een tweet van uitgever Tilly Hermans die gewag maakte van het feit dat Sitniakowsky door osm (ik heb me laten vertellen dat dat “ons soort mensen” betekent) werd geminacht. Ik begreep dat niet en dacht: ik vraag haar via dat snelle medium waarom zo’n prachtmens als hij nou werd geminacht? Haar antwoord kwam snel: “Hij schreef voor De Telegraaf.”’

Dat hij voor De Telegraaf werkte leverde Ivan, zeker in de jaren zeventig, scheldpartijen op als ‘jouw krant heeft mijn moeder vermoord’ – die moeder was in Auschwitz omgekomen -, en hij memoreerde (in zijn herinneringen, gepubliceerd in De Parelduiker 2006/5) dat Louis Lehmann hem op een bijeenkomst van De Bezige Bij in zijn gezicht stompte nadat hij zijn naam had genoemd en daar als verklaring ‘De Telegraaf’ aan had toegevoegd. Het moreel geweten van links Nederland, de Volkskrant– en vpro-journalist Jan Blokker, beet hem tot twee keer toe: ‘Schrijven voor De Telegraaf, dat doe je niet. Dat is not done.’

Werken voor De Telegraaf paste in zekere zin wel bij Ivan omdat hij van nature eigenwijs was. Lees: voor veel leden uit de culturele elite te eigenzinnig. ‘Ik werkte er meestal met heel veel genoegen. Je had een groot publiek.’

Speelde zijn Telegraaf-achtergrond mee bij de reacties op zijn persoon uit de schrijverswereld? Jeroen Brouwers noemde hem neerbuigend Sitniakoffie en Jan Wolkers meende dat hij ‘bij de nrc door de plee was getrokken om via het riool bij De Telegraaf weer naar boven te komen’. Gerard Reve maakte hem meer dan eens uit voor ‘Poolse bleekscheet’. Dat klonk grappig, maar sloeg nergens op want Ivans achtergrond was niet Pools.

Wie was Ivan, die zichzelf omschreef als ‘introvert en wat verlegen’, die in de Nederlandse boekenwereld door velen werd herkend, maar niet ge-kend? Ivan Sitniakowsky, die in talloos veel voetnoten in de naoorlogse Nederlandse literatuur zal blijven opduiken, die overigens wel waardering kreeg van de uitgevers Johan Polak en Theo Sontrop, en de auteurs Maarten Biesheuvel, Rudy Kousbroek, Henk Hofland en, zeker, Willem Frederik Hermans.

Hij was eigenlijk te links voor De Telegraaf, waar hij zich weinig gelegen liet liggen aan de daar heersende agenda. Zo interviewde hij voor zijn krant ook de Zuid-Afrikaanse schrijver André Brink. Daags na plaatsing van het interview ver-

[pagina 162]

weet zijn hoofdredacteur hem: ‘Jij maakt propaganda voor het anc.’ Dat literatuur geen prioriteit had voor zijn krant maakte dat Ivan toch betrekkelijk vrij werd gelaten bij de keuze van zijn stukken zodat hij schrijvers besprak die je niet onmiddellijk zou verwachten in de kolommen van ‘de krant van wakker Nederland’: Ethel Portnoy, Karel van het Reve, Cioran, Frans Coenen, Julian Barnes.

In zijn carrière schreef hij zo’n vijftienhonderd stukken. Die bewaarde hij in kartonnen verhuisdozen. Af en toe pakte hij zo’n doos, graaide erin en herlas een artikel. Soms kon je hem dan goedkeurend horen mompelen: ‘toch goed gedaan!’, ‘heeft de tand des tijds doorstaan’, ‘nog altijd actueel’. Toenmalige geliefde Martje Breedt Bruin omschreef zijn stijl als ‘parlando-achtig’ en benadrukte terecht dat Ivan grote woorden en metaforen vermeed.

 

Ivan Wadiemovitch’ naam kwam uit Rusland, eigenlijk luidde zijn achternaam Sitnyakowsky, maar in publicaties vergat hij voor het gemak de tweede Griekse y. Zijn vader kwam in 1925 uit Rusland, dat wil zeggen uit wat toen Turkestan heette, dat als hoofdstad had Tasjkent, de hoofdstad van het huidige Oezbekistan. ‘Hij voegde zich op zijn negende bij zijn moeder, mijn grootmoeder was eerder al met haar tweede echtgenoot in Nederland aangekomen nadat ze haar zoon had geparkeerd bij haar eigen moeder,’ vertelde hij mij in 2004. ‘Veel Russische immigranten hebben zo’n trauma opgelopen van de Russische revolutie dat ze hun kinderen nieuwe nationaliteiten, nieuwe identiteiten wilden geven. Dat gold ook voor mijn vader die als jongen dingen heeft meegemaakt waar hij nooit over heeft willen praten. Hij heeft mijn moeder verteld dat hij de hongersnood heeft meegemaakt, dat hij boombast heeft gegeten, dat hij als een lastig element werd gezien door een gezelschap met wie hij op reis was en dat er een poging is gedaan om hem bij het oversteken van een rivier te verdrinken.’

Ivan vertelde dat zijn vader van een warme persoonlijkheid veranderd was in een zwijgzame en in zichzelf gekeerde man ‘die weinig vertrouwelijkheden uitwisselde’. Ik suggereerde dat hij daarin misschien wel op zijn vader leek. ‘Nee,’ zei Ivan, ‘als je al mijn stukken naast elkaar legt, komt daaruit iemand naar voren die zich wel degelijk bloot geeft.’ Waarop ik zei dat hij, gelet op de schrijvers die hij besprak, zoals Cioran, Hermans en Coenen, toch onmogelijk het zonnetje in huis genoemd kon worden. Waarop hij antwoordde: ‘Je hoeft niet het zonnetje in huis te zijn om toch open kaart te spelen op een niet sentimentele manier.’

Wat was het mooi geweest als Ivan nog eens had geschreven over zijn jeugdjaren en zijn voorouders. Hij had plannen. Halverwege de jaren negentig reisde hij naar Oezbekistan, publiceerde een reisverhaal in zijn krant, met daarin een alinea over zijn grootouders. ‘Het leidde tot slechts één reactie: van een collega die het bestaan van de hoogleraar die over mijn familie vertelde in twijfel trok. Ik dacht toen, het is maar goed dat het bij een alinea is gebleven. Ik weet niet of mijn leven interessant is. Hoewel, bij mijn moeder haar voorouders kom je uit in Frankrijk, ik ben half Russisch en voor een achtste Frans.’

Raadselachtig blijft waarom de opmerking van die collega hem zo ontmoedigde. Een paar keer bezocht ik Ivan met een microfoon om hem te laten vertellen wat hij

[pagina 163]

niet op papier kreeg. De laatste jaren zat hij in verschillende verpleegtehuizen, waar men niet eerder bewoners heeft moeten huisvesten met zoveel boeken, schilderijen, paperassen en eeuwenoude Chinese spiegels. We hebben veel gelachen, maar helaas was Ivans concentratie weg. Ongetwijfeld de invloed van ‘mijn vriend’ Parkinson, die hem vanaf 1991 plaagde. De ziekte die ook zijn held Karel van het Reve geveld had. Op verzoek van Ivan, die vooraf de details rond zijn overlijden had besproken, prijkte op 30 juli in de overlijdensadvertentie in nrc Handelsblad een troostrijk citaat van Van het Reve: ‘Waar de dood is, ben ik niet, waar ik ben, is de dood niet.’

Vriendin Martje Breedt Bruin zag op Zorgvlied, op 4 augustus, de huidige hoofdredacteur van De Telegraaf, Sjuul Paradijs, als eerste het condoleanceregister tekenen, daarbij zeggend: ‘Na Ivan hebben we nooit meer dit niveau benaderd.’ Ivan zou de opmerking gewaardeerd hebben en tegelijk was hem ongetwijfeld een citaat ter relativering te binnen geschoten, want met complimenten wist hij zich slecht raad. Misschien zou Hermans hem hebben ingefluisterd: ‘Nergens wordt zoveel onwaarheid gesproken als op begrafenissen.’ En toch had Sjuul Paradijs het dit keer waarschijnlijk bij het rechte eind.

[pagina 155]

Hans Olink
Berliner Beobachter
Een mens valt uit Duitsland

Dit jaar staan de kranten bol van de verhalen en beschouwingen over de Eerste Wereldoorlog, die een eeuw geleden losbarstte. Niet alleen in Frankrijk, Engeland of Duitsland geven weekbladen themanummers uit, en dagbladen bijzondere bijlagen. Ook in Nederland, de hele oorlog lang neutraal gebleven, is de belangstelling dit jaar groter dan ooit. Het Historisch Nieuwsblad bracht The Great War zelfs dichterbij door artikelen uit de dagbladen van destijds in een extra kranteneditie op te nemen. Zo lezen we dat de Servische premier de aanslag op de troonopvolger aartshertog Franz Ferdinand probeerde te bagatelliseren als een daad van ‘Oostenrijkse bandieten’. En dat de aartshertogin de armen nog om haar man sloeg na de aanslag van Gravilo Prinzip, aldus een ooggetuige. Maar ook dat keizer Franz Josef i nooit had gedacht dat hij in zijn laatste levensjaren nog oorlog zou moeten voeren.

Tijdens het lezen van deze extra editie moest ik denken aan de Duits-Nederlandse-Joodse schrijver Konrad Merz (pseudoniem van Kurt Lehmann – geen familie, red.), die zeer heldere herinneringen had aan de Eerste Wereldoorlog en de daaropvolgende revolutionaire woelingen in Berlijn, zijn geboorteplaats. Ik sprak hem ooit over zijn vlucht voor Hitler naar Nederland. Ik vroeg me toen al af hoe een jonge jongen zulke pregnante herinneringen kon hebben. Als tienjarige stond hij er namelijk met zijn neus bovenop.

 

In 1908 geboren als Kurt Lehmann woonde hij met zijn ouders in de Georgenkirchstraße, niet ver van de Alexanderplatz – volgens hem het centrum van Berlijn. Het militarisme werd hem met de paplepel ingegoten. Zodanig dat de zevenjarige Merz niet eens doorhad dat zijn vader soldaat werd. De opvoeding met tinnen soldaatjes en houten geweren had zijn blik vernauwd. Hij herinnerde zich de Belgische namen van steden die door de Duitse troepen waren ingenomen: Lüttich, Antwerpen, Brüssel. Want dan was het feest in Berlijn en had hij als schoolkind weer een vrije dag.

In 1915 kwam zijn vader, kleermaker van beroep, terug van de oorlog aan het Westfront, meer dood dan levend. Hij simuleerde, zeiden de autoriteiten. Simuleren – het was een van de eerste moeilijke woorden die de jonge Merz leerde. Kort daarna zou zijn vader overlijden.

Omdat zijn moeder hem niet kon onderhouden, doordat de staat haar geen pensioen uitbetaalde wegens de oneervolle dood van haar man, bracht ze haar zoon op

[pagina 156]

zevenjarige leeftijd onder in een Pruisisch weeshuis waar hij acht jaar zou verblijven. Maar ook daar kreeg hij nauwelijks te eten. Hij herinnerde zich alleen koolraap, en nog eens koolraap. De zondagen waren het ergste want dan had hij geen school en was er nog minder te eten. Nog steeds associeerde hij de zondagen met karigheid. Om te overleven stal hij regelmatig brood. ‘Een kind heeft het recht om te gappen als het geen eten heeft, dat is een oerinstinct,’ zou hij later zeggen. In zijn boek Berliner, Amsterdamer und ach, Jude auch, dat hij op negentigjarige leeftijd schreef, probeert hij zich voor te stellen, dat hij nog steeds ‘dezelfde Berliner lummel’ is, ‘die in de honger van de oorlog zijn moeder het brood uit de trommel heeft gegapt’. ‘Waarschijnlijk zal ik ook hier liegen, maar zoals ik mij als oude kerel ken, zal ik tezelfdertijd proberen ook echte waarheden te liegen.’

In die novemberdagen van 1918 had de revolutie haar belangrijkste slagveld langs Unter den Linden. Daar lagen historische tonelen, zoals het keizerlijke slot, het Rijksdaggebouw, de keizerlijke stallen, de Lustgarten, de Humboldt Universiteit waar Konrad Merz, die er op een steenworp vandaan woonde, getuige was van het revolutionaire gewoel.

Honderdduizenden arbeiders uit de voorsteden, van kantoren en fabrieken, schreeuwden om vrijheid, vrede en brood, hun geweren naar beneden gericht. De vlaggen van het keizerrijk werden van de gebouwen gescheurd, rode vlaggen opgehangen. Karl Liebknecht, samen met Rosa Luxemburg oprichter van de Spartacusbond, sprak het volk toe vanaf het balkon van het slot. ‘Das Alte ist nicht mehr’. Duizenden arbeiders liepen naar het Rijksdaggebouw aan het eind van Unter den Linden bij de Brandenburger Tor, waar Philipp Scheidemann, leider van de Sozialdemokratische Partei, zich uitsprak tegen een sovjetrepubliek, vóór een sociaaldemocratische republiek. De Freikorpsen, knokploegen van werkloze beroepsmilitairen, koelden hun woede op alles wat rood was. Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht werden vermoord. Maandenlang was Berlijn onrustig.

Op een dag toen hij met school een excursie maakte was Merz er getuige van hoe een soldaat die geweigerd had te schieten op revolutionairen – door twee collega’s werd afgevoerd. Hij zag soldaten met het geweer over de buik hangend, staan. Die wilden ook niet meer schieten. Op de Alexanderplatz (de naam die later nog geleend zou worden door Alfred Döblin als titel voor zijn gelijknamige roman Berlin Alexanderplatz ) zag hij hoe burgers heel doelbewust officie-

[pagina 157]

ren van hun kokardes en eretekens ontdeden. Maar ook hoe gevangenen uit het Polizeipresidium werden vrijgelaten. Zijn eigen waarneming als kind ontlokte de oude Merz vele jaren later de uitspraak dat ‘Duitsers geen talent voor revolutie hebben’.

Uit de memoires die zich in het Literaturarchiv in Marbach bevinden, doemt meer op uit de jeugd van Merz dan we tot nog toe wisten uit zijn romans. Na de dood van zijn vader bracht zijn moeder hem naar een weeshuis van de Waisenhauserziehungsanstalten aan de Schönhauser Allee, niet ver

[pagina 158]

van de Georgenkirchstraße waar hij de eerste zeven jaar van zijn leven doorbracht. Op het Gedenkblatt valt te lezen dat hij op 22 maart 1915 werd toegelaten en op 23 maart 1923 uitgeschreven.

Hij had gelegenheidsbaantjes als leerling in textielwaren, magazijnmedewerker, verkoper, vertegenwoordiger voor marmerproducten, boekhouder, reiziger in conserven, figurant aan de opera. De oprichting van een avondgymnasium was voor hem een uitkomst. Met een opstel rond het thema ‘Wie is uw lievelingsdichter en waarom?’ (Antwoord: Heinrich Heine) wist hij zich te kwalificeren.

Op basis van dagboekaantekeningen lezen we zijn literaire voorkeur. Hij heeft kritiek op Else Lasker-Schüler na een lezing maar is enthousiast over Hans Fallada’s Kleiner Mann – was nun, later vertaald door de Nederlandse journalist en schrijver Nico Rost. Langzamerhand sloot zich het net. In zijn dagboek van 8 maart 1933 schrijft hij: ‘Das ist ja Deutschland jetzt, die Luft legt sich einem um die Haut wie Stacheldraht. Als wären alle Deutschen Schlachtgehilfen [slagersknechten]! Aber sie sind es nicht!

Hij studeert dan rechten aan de universiteit. In het archief bevindt zich een ‘Ausweiskarte’ van de Friedrich Wilhelm Universität, in 1880 gesticht door de hervormer en linguïst Wilhelm von Humboldt aan Unter den Linden, ook wel ‘Unter den Linden-Uni’ geheten.

Hij verloor zijn papieren. Zijn ‘Arierausweis’ werd hem afgenomen, zijn stipendium ingetrokken. Door de universiteit geschorst en op 24 februari 1933 uitgesloten. En niet minder erg: ‘Wegens reorganisatie van de handelsonderneming’ verliest hij zijn werk als hulpmedewerker van het Börsenbüro waar hij van 1 april 1930 tot 26 juli 1933 werkte – en daarmee zijn materiële bestaansgrond.

Zijn sympathie voor de Berliner Linke maakte zijn leven niet gemakkelijker. Maar hij dacht er in april 1934 nog niet aan Berlijn te verlaten. In zijn dagboek schreef hij: ‘Wenn schon sterben, dann aufrecht.’

Maar aan een Nederlandse vriend meldde hij niet lang daarna dat hij angst had voor arrestatie en met de gedachte speelde te emigreren naar een Britse kolonie. Kort daarop schreef hij aan dezelfde vriend dat hij concrete vluchtplannen in de richting van Nederland had. ‘Es ist kein Zweifel mehr, ich muß gehen’, want hij kon ‘in Duitsland niet meer leven, slechts sterven’. In de zomer verliet hij Duitsland en ging naar Amsterdam, daarna naar Ilpendam. Deze ervaringen vormen de basis voor wat later zijn bekendste boek zal blijken te zijn, Ein Mensch fällt aus Deutschland.

Op 9 juli 1934 is hij uitgeschreven van de lijst Polizeiliche Abmeldung. Waarschijnlijk heeft zijn moeder dat naderhand voor hem gedaan want de wijziging is op 14 juli van dat jaar ondertekend door Norothea Lehmann. Hijzelf constateerde nuchter: ‘Mij heeft Hitler tot het jodendom bekeerd.’

 

Dank zij de hulp van Menno ter Braak, criticus van Het Vaderland, kon Merz in 1936 bij uitgeverij Querido zijn roman Ein Mensch fällt aus Deutschland, gebaseerd op zijn vlucht naar Nederland, uitgeven. Merkwaardig genoeg werd deze exilroman veel beter besproken door Menno ter Braak dan Flucht in den Norden van Klaus Mann, een ‘emigrantenroman waaraan de emigratie voorbijging. Hij verweet Mann het ontbreken van

[pagina 159]

‘concentratiekampen en antisemitisme’. ‘Hoe kon u toch zo’n boek schrijven! […] leeg, saai, zonder innerlijke spanning. Het is literatuur in de slechte zin van het woord.’

Daarentegen oordeelde hij Merz’ boek, dat op voorspraak van Ter Braak zelf was uitgegeven, als het ‘eerste emigrantenboek’, een werk dat ‘uit de emigratie is geboren’. Alle ingrediënten die in zo’n roman thuishoorden kon je erin aantreffen, vlucht en vertwijfeling, illegaliteit en taalproblemen. ‘Het is Merz gelukt om in deze schijnbaar chaotische vorm van notities en brieven […] de directheid van zijn ervaringen vast te houden.’ (De correspondentie tussen Ter Braak en Merz is terug te lezen op de website www.mennoterbraak.nl).

Ook Klaus Mann prees de beginnende schrijver Merz in het Pariser Tageblatt als een van de eerste documentaristen van het exil: ‘Een nieuwe naam – kan men constateren! Een nieuwe schrijver. Hij heet Konrad Merz. In Duitsland is van hem nog niets gepubliceerd. Zijn literaire loopbaan begint in de emigratie. De Duitse literatuurkritiek zal deze nieuwe, jonge naam niet vermelden: haar heer en meester uit het propagandaministerie verbiedt het hem. Daarom wijzen wij des te krachtiger en nadrukkelijker op hem.’

In hetzelfde jaar nog verscheen het boek in de vertaling van Nico Rost onder de titel Duitser aangespoeld, een wat mij betreft minder aantrekkelijke titel dan de oorspronkelijke. ‘Menschen fallen aus Deutschland’ is inmiddels een begrip geworden. Het was de titel van een brief die Nobelprijswinnares Hertha Müller in 2011 meegaf aan haar brief aan bondskanselier Angela Merkel. Ze herinnerde Merkel aan haar ontmoetingen met de bijna vergeten schrijver Konrad Merz: ze had moeten aanschouwen ‘hoe de tranen opkwamen bij de oude man, als hij aan zijn jeugd in Berlijn dacht en aan het verlies van zijn geboortestad’.

In haar brief eiste Hertha Müller een plek op waar herinneringen aan ballingen worden gewaarborgd, aan kunstenaars en intellectuelen die voor de nazi’s uit Duitsland moesten vluchten. Ze moest ook denken aan Nelly Sachs, Thomas Mann en Hermann Hesse, die na de nazicapitulatie niet meer terugkeerden naar de Heimat. Niet onbegrijpelijk – ze behoorde zelf namelijk ook tot die categorie – vestigde ze ook de aandacht op Duitse kunstenaars die na de Tweede Wereldoorlog uit de ddr en andere Oost-Europese dictaturen werden verdreven.

Twee jaar later werd haar verzoek gehonoreerd door het in het leven roepen van een virtueel museum (kuenste-im-exil.de). Wellicht is een dergelijk initiatief ook een idee voor de naar Nederland gevluchte kunstenaars.

[pagina 60]

[De laatste pagina]

Paul Arnoldussen
Jean Schalekamp 1926-2015

Het moet in 1940 zijn geweest dat predikantszoon Jean Schalekamp, na lange twijfel, definitief van zijn zwaar gereformeerde geloof viel. Het was op zondag in de kerk in Sliedrecht en Jean luisterde naar zijn toen al 81-jarige vader. Halverwege de preek verloor vader Schalekamp zijn kunstgebit. Jean, toen nog gewoon Johan: ‘Ik kon mij niet voorstellen dat een bestaande God zijn woordvoerder dermate belachelijk zou maken.’

Het geloof heeft hem erg dwarsgezeten vertelde hij mij jaren geleden. ‘Ik durfde niet te masturberen tijdens onweer. Onweer alleen al was een teken van God en dan gaan masturberen, dat was een opeenstapeling van risico’s.’ En hoezeer hij zich ook aan het calvinisme ontworstelde, Nederland was er volgens hem toch vol van dus hij vertrok, op 13 juli 1949, met de nachttrein naar Parijs. Hij zou er gaan studeren, wat wist hij nog niet, en moeder betaalde. Die vond Parijs wel een erg alarmerende stad, maar dat studeren stemde haar hoopvol.

Jean vond een hotel in de buurt van het Gare du Nord en ging de inmiddels feestende stad in. Na uren lopen realiseerde hij zich dat hij noch de naam van de straat, noch de naam van het hotel wist. Quatorze Juillet was al bijna voorbij toen hij op de hoek van de Boulevard de Rochechouart en de Boulevard Barbes de metro boven de grond zag komen. Die plek herkende hij en van daar uit wist hij zijn hotel terug te vinden. Aan de bar dronk een hoertje een glaasje, moeders geld brandde in zijn zak en het onweerde niet. Jean had een onvergetelijke nacht.

In de oorlog waren er geen ontberingen voor hem geweest, behalve dan zijn rechtlijnige ouders – zijn vader had zijn overgrootvader kunnen zijn, constateerde hij. Bij de bevrijding hielp hij mee met het kaalscheren van een moffenmeid. Die pijnlijke herinnering verdrong hij zodra die opkwam, maar hij deelde hem later wel met zijn lezers. Schalekamp maakte de indruk volstrekt eerlijk te willen zijn.

Hij begon bij het Gorkums Nieuws- en Advertentieblad en werkte voor de Delftse editie van Het Parool. En toen dus Parijs. Van studeren kwam daar niet zo veel, Jean vermaakte zich vooral. En hij deed nu en dan verslag van zijn (lees)ervaringen in de Haagse Post en Literair Paspoort.

In die Parijse jaren, die duurden tot 1954, kwam hij incidenteel nog wel naar Nederland. Daarover had hij een goed ver-

[pagina 61]

haal: ‘Ik kocht een Franse krant, France-Soir, politiek bewust was ik niet erg, en ging daarmee bij [café] Reijnders zitten. Een Franse krant was niet alledaags, daar in het café spraken mensen me aan, in het Frans. En ik antwoordde in het Frans. Na een uur kon ik niet meer terug, het was duidelijk dat ik Fransman was. Ik heb dat twee maanden volgehouden, als ik een grap hoorde moest ik met een uitgestreken gezicht reageren, en pas lachen als die voor me vertaald was. Ik begon weer Nederlands te spreken op een feestje vanwege mijn terugkeer naar Parijs. Ze hebben besloten me toch maar niet in de Amstel te gooien.’

 

Hij ontmoette de schilderes Muriel ten Cate. Ze trouwden in 1955 en kregen een dochter, Asja. Gedrieën trokken ze in 1960 naar Mallorca met het plan met vertalingen en journalistiek een bestaan op te bouwen. Jeans moeder had hem nog gewaarschuwd: ‘Zou je dat wel doen, een land waarmee we tachtig jaar in oorlog zijn geweest.’ En zelf voelde hij zich ook wel wat schuldig, naar het land van Franco, maar hij nam zich voor een onafhankelijke figuur te blijven. Daar slaagde hij in, in zijn stukken voor Vrij Nederland, de Nieuwe Linie, De Groene en het Algemeen Handelsblad, later NRC Handelsblad stelde hij de praktijken van het fascistische regime aan de kaak. Daar kreeg hij geen last mee, naar eigen indruk omdat hij daar te onbelangrijk voor was.

Schalekamp werkte met ijzeren discipline waarmee hij kwam tot tweehonderd vertalingen, van Nobelprijswinnaar Claude Simon tot Marguerite Duras, Voltaire en Alan Sillitoe. Een literaire onderscheiding kreeg hij nooit, maar zo de vertaling in een recensie werd beoordeeld werd die prima of voortreffelijk gevonden. Hij vertaalde ook naar het Spaans, Jona Oberski’s Kinderjaren en De stille kracht van Couperus. Hij stelde een bundel Vlaamse en Nederlandse poëzie samen. Schreef gidsen over de Balearen, die zich onderscheidde van de toen gangbare van dr L. van Egeraat, want, aldus de Leeuwarder Courant, Schalekamp neemt de gebruiker serieus. Hij droeg ruim twintig jaar bij aan het dagblad Diario de Mallorca. Eigen literair werk publiceerde hij in Maatstaf, Hollands Maandblad en Bzzlletin.

In boekvorm debuteerde hij laat, in 1964, met Leidsepleinjeugd dat, misschien niet onverstandig, onder pseudoniem (Michel Dupré) verscheen, en met de verhalenbundel De dolle trams. De reacties daarop waren wisselend. Maud Cossaar noemde de vervreemdende, wat griezelachtige verhalen in De Telegraaf ‘briljant’, Kees Fens was in De Tijd wat minder opgetogen. De verhalen zijn ‘alleen maar vreemd, min of meer vervelende verzinsels, waarvan de kunstmatigheid wordt benadrukt door hun rechtlijnigheid’.

[pagina 62]

In 1968 volgde Bedankt voor alles, een korte roman spelend op Ibiza over de teloorgang van een huwelijk tussen een oude Brit en zijn veel jongere vrouw. Ab Visser vond het geweldig, prachtig, lucide. Alles onder handbereik waarin onder meer de onmacht van de mens zich een goed beeld te vormen van zelfs de meest nabijen aan de orde kwam verscheen in 1969. Het is een thema dat vaak terugkeert in Schalekamps werk.

In De sneeuwvrouw wacht (1985) lezen we, zoals het gereformeerd vrijgemaakte Nederlands Dagblad treffend schreef, ‘in welke gewetensconflicten een man kan komen, als hij het niet zo nauw neemt met het zevende gebod (Gij zult niet echtbreken)’. Recensent Dick Scheepstra, anders dan vermoed kan worden een verre van geborneerde geest, vond het ‘boeiend en indringend’, hij ergerde zich slechts aan de ‘werkelijk grove vloeken’. Het in Amerika spelende boek is sterk autobiografisch. Van 1977 tot 1979 was Schalekamp ‘writer in residence’ aan de University of Minnesota en hij werd verliefd. De huwelijkscrisis die daar op volgde leidde tot een scheiding met Muriel, en desondanks – in Schalekamps woorden – een vijf jaar durende ldt-relatie: living divorced together. Muriel en hij hertrouwden.

Over Amerika rapporteerde hij regelmatig in Maatstaf. Dit onder meer: ‘Er is geloof ik geen volk ter wereld dat aan zoveel angstcomplexen lijdt als het Amerikaanse. Angst voor het socialisme, nog steeds, angst voor besmetting, voor ziek worden, voor intieme contacten met anderen, voor het eigen ik, angst voor emoties, voor echte spontaniteit, voor depressies, voor mislukking, voor anders zijn, en angst voor angst, die dan weer met psychiaters en de nodige psychofarmaceutische middelen bestreden wordt. En voor de rest eten ze maar. Zoveel en zo zoet mogelijk, want dat schijnt ook een goede remedie tegen psychische complexen te zijn. […] Zelfs midden in de winter zie je ze bij dertig graden onder nul door de sneeuw baggeren terwijl ze aan een ijshoorn met slagroom likken.’

Heel goed verkocht werden zijn boeken geen van alle, veel besproken evenmin. In 1983 verscheen zijn documentaire Van een eiland kun je niet vluchten (ook in het Catalaans uitgegeven). Het is een verslag – grotendeels gebaseerd op interviews – van de gebeurte-

[pagina 63]

nissen op Mallorca nadat de fascisten ook daar aan de macht kwamen. Gevochten werd er op het eiland niet, maar duizenden mensen werden gemarteld en vermoord, van een procesgang was geen enkele sprake meer, oude rekeningen werden vereffend. Over de heruitgave schreef Carl Friedman in Trouw: ‘Zijn boek, dat zeldzaam goed geschreven is, kreeg in Spanje veel lof. In Nederland bleef het vrijwel onopgemerkt. In 1999 verscheen een uitgebreide heruitgave met foto’s. Die verdient alsnog een plaats op de bestsellerlijst.’

Met Muriel ging hij in 1997 nog eens de Parijse plekken langs waar hij een kleine vijftig jaar eerder zo genoten had. Het leidde tot Dr. Freud heeft hier gewoond, een Parijse kroniek uit de jaren vijftig, in de serie Privé-Domein van De Arbeiderspers. Veel nostalgie, veel overigens heel aardige anekdotes over die periode. En wel erg veel over zijn seksuele ervaringen destijds. Voor het bed was hij tot veel bereid, zelfs tot een bezoek aan het clubhuis van Nederlandse au-pairs waar ‘nog net geen sjoelbak staat’. En als er geen meisje te vinden is, zijn er altijd nog de hoertjes. Het is denk ik geen opschepperij, noch koketterie, Schalekamp zal weer de eerlijkheid hebben nagestreefd, maar zijn woordkeus was misschien wat minder gelukkig: ‘een enorme paal in mijn broek’ of ‘een romige dij’ of een ‘prachtige diepe geul, een geul der beloften’. In die bedverhalen vertelde hij ook iets te veel over zijn partners, en kregen we wat weinig te horen over zijn eigen geklungel. Het boek prikkelde Arjan Peters in de Volkskrant tot een merkwaardig hardhandige afrekening waar hij 1600 woorden voor nam. Het boek was een ‘prul’, ‘een beschamende exercitie’, de schrijver had ‘weekheid als fundament’ en aan ‘introspectie een broertje dood’.

Zijn laatste in druk verschenen boek is Geen tijd om te sterven (1999). Een boek over zijn dorp in Mallorca, inclusief de intriges. Zijn ervaringen als activist, deels tegen wil en dank, in het dorpscomité dat zich weert tegen een waterbron vervuilende toeristenindustrieel, of in de club tot behoud van het authentieke café in Mallorca. Herinneringen, overpeinzingen, zijn houding tegenover zijn naasten en de dood. Het beste boek dat hij heeft geschreven. Met heel veel introspectie. Over zijn schuldgevoel, deels

[pagina 64]

een restant van dat calvinisme, en als het schuldgevoel een keer ontbreekt heeft hij dáár weer schuldgevoel over. Heeft hij zijn kinderen niet verwaarloosd (na Asja volgden er nog twee)? Zelfonderzoek over zijn manifestatiedrang, veelbetekenend hoeft hij niet te zijn maar onbetekenend al helemaal niet. En vooral de lang niet eenvoudige verhouding tot zijn vaak depressieve echtgenote, van wie hij diep veel houdt maar die hij zo vaak niet kan bereiken. Hij voelde niets bij de dood van zijn ouders. Hoe dat? Twijfels over zijn gevoelsleven, hoe zal dat zijn als er iemand sterft van wie hij echt heel veel houdt? En ondertussen is er toch het genieten, van de natuur, van zijn werk. Hij is, zegt hij, een ‘oude zorgelijke levensgenieter’. Erg leuke kleine observaties ook: ‘Ik ben al zo getraind in de beginselen van de vrouwvriendelijkheid dat ik me schuldig voel als ik een vrouw zie stofzuigen.’ En naar aanleiding van de dikwijls zo brandende zon: ‘Holland is waarschijnlijk het enige land ter wereld waar de zon een verkleinwoord heeft.’ Wat je wel afvraagt bij het lezen van het boek: Wat vinden Muriel en de kinderen ervan?

Schalekamp dementeerde en ging daar volgens zijn omgeving niet eens zo onder gebukt. En dat terwijl dementie een van de kwalen was die hij erg vreesde. Hij stierf op 29 september 2015, als eerste in het gezin, dat was ook wat hij hoopte. Een leven dat de moeite waard moet zijn geweest.

Het merendeel van Schalekamps oorspronkelijk Nederlandse werk is te downloaden op de site http://www.jeanschalekamp.com/jean-zijn-nederlandse-boeken.html

[pagina 55]

[Schoon & Haaks]
Jan Paul Hinrichs

Deze rubriek bespreekt publicaties van privé-drukkers en marginale uitgevers. Recensie-exemplaren kunnen worden gestuurd naar de samensteller, Terweeweg 3-A, 2341 cl Oegstgeest (janpaul@hinrichs.nl).

Max Jacob, Robert Desnos en Nathalie Quintaine

Druksel was van 1998 tot 2006 een Gentse beurs van boekenmakers, bibliofiele drukkers en kleine uitgevers. Sinds de eeuwwisseling geeft Johan Velter onder die imprint ook boekjes in lage oplage uit, meestal met werk van Nederlandse en Vlaamse dichters. Recente uitgaven bevatten poëzie van boegbeelden van de historische avant-garde: de Franse dichters Max Jacob (1876-1944) en Robert Desnos (1900-1945). Ze hadden een vergelijkbaar lot: de joodse Jacob, bekeerd tot het katholicisme, stierf in kamp Drancy voor zijn deportatie naar Auschwitz, terwijl de verzetsman Desnos Buchenwald overleefde, de bevrijding in Theresienstadt meemaakte maar een maand later aan uitputting en tyfus overleed. Dergelijke biografische gegevens ontbreken in deze nawoordloze uitgaven. Max Jacob is vooral bekend via Duco Perkens (E. du Perron), want hij tekende het portret voor diens dichtbundel Filter (1925). Snoek meldt in zijn Du Perron-biografie: ‘Maar Jacobs interesse voor het Indische cherubijntje had natuurlijk ook een homo-erotisch accent.’ Du Perrons roman Een voorbereiding (1927) voert Jacob op als de nicht Clovis Nicodème. Kiki Coumans vertaalde uit Jacobs bundel Le cornet à dés (1917) veertien prozagedichten. Het ‘kubistische’ uit de titel Veertien kubistische gedichten, dat kennelijk als aanbeveling lijkt bedoeld, lees ik er niet altijd aan af. De bundel eindigt triest met ‘Het huis van de dichter’ en de slotregel gericht aan de overledene: ‘En jij, arme ziel, wat verwacht je van je eigen huis behalve het verraad van je vrienden?’

Ook Robert Desnos is geen vreemde in ons land, vooral door het muurgedicht op het Da Vinci College, de spectaculairste creatie onder de Leidse muurgedichten. Hij stamt uit het surrealistische milieu rond Breton waarmee hij later brak. Niettemin blijft hij de kampioen van de ‘écriture automatique’. Desnos dook in de postmoderne sferen van De Revisor en Raster nog wel eens op maar al veel eerder drongen films van Man Ray die op zijn gedichten zijn geïnspireerd tot Filmliga en Ter Braak door. De tweetalige bundel Literatuur en andere gedichten bevat acht door Katelijne De Vuijst vertaalde gedichten van een levenslustig dichter (‘We gaan pissen in de klaver / En spugen in de haver’). De meest dramatische regel staat in ‘De hoog-

[pagina 56]

tijdagen van de dichter’ waarin oorlogsslachtoffer Desnos dicht: ‘We komen allen te laat aan bij ons graf…’ De uitvoering is, zoals de website van Druksel ook aangeeft, net als bij Jacob nogal eenvoudig. De enigszins fragiele, genummerde boekjes hebben blinde omslagen en de tekst lijkt geprint. Maar de inhoud rechtvaardigt deze uitgaven ten volle: ze bieden voor het eerst vertaalde bundels van in ons land al lang bekende dichters voor wie reguliere uitgevers zullen terugschrikken.

Toeval of niet, ook Studio 3005 kondigt een uitgave van Robert Desnos aan in vertaling van genoemde Kiki Coumans, die bij deze pers nu alvast tekent voor een forse bundel oneliners (met een enkele twoliner) van Nathalie Quintaine (1964). Het gaat om haar debuut Remarques (1997), geschreven in een ondefinieerbaar genre: iets tussen aforismen, poëzie, proza en dagboekaantekeningen in. De titel Opmerkingen dekt de lading wel. Het gaat om observaties van schijnbaar onbetekende dingen in de urbane sfeer waarin ik humor soms wel een beetje mis. De kwaliteit wisselt: van flauw en nietszeggend (‘Als ik een krokant beschuitje eet, hoor ik de radio minder goed’), naar tot nadenken stemmend (‘Huizen zijn meestal vernoemd naar vrouwen of winterharde struiken’) en trefzeker (‘Het geluid van de ijskast wordt voortgebracht door de ijskast. Als het uit de muur zou komen, dan zou dat heel ontregelend zijn’). Het boekje, waarin uitgever Marc Vleugels binnenwerk in offset met boekdruk ‘met houten biljetletters’ op het omslag combineert, is in zijn kraakheldere eenvoud een van de fraaiste van de pers. Verder blijft Studio 3005 de hang naar avantgarde trouw met de absurdistische, cabareteske theatertekst idioot van de Oostenrijker Konrad Bayer (1932-1964). Het zal wel toeval zijn dat ook deze Wiener Gruppe-auteur een Leids muurgedicht op zijn naam heeft.

 

Robert Desnos, Literatuur en andere gedichten. Vert. Katelijne De Vuijst. 2015. 25 p. 75 ex. € 15 | Max Jacob, Veertien kubistische gedichten, gekozen uit de ‘Le cornet à dés’ (De dobbelbeker). Vert. Kiki Coumans. 2015. 34 p. 70 ex. € 15. Uitgaven van Druksel (Gentbruggestraat 106, 9040 Gent johan.velter@druksel.be). Nathalie Quintane, Opmerkingen. Vertaling Kiki Coumans. 2015. 56 p. 100 ex. € 24,75 | Konrad Bayer, idioot. Vert. Erik de Smedt. 8 p. 100 ex. € 18,50. Uitgaven van Studio 3005 (Van ’t Hoffstraat 27, 2665 JL Bleiswijk 3005@bart.nl).

Marsmans debuut gereconstrueerd

De debuutbundel Verzen van H. Marsman (1899-1940) verscheen in 1923. Eigenlijk had zijn debuut rond 1921 Ruimteschemer moeten heten: een bundel via houtsneden afgedrukte gedichten. Nol Gregoor (1912-2000) onthulde dit in 1953 in Vrij Nederland. Niels Bokhove bemachtigde in een antiquariaat een mapje met documentatie uit Gregoors nalatenschap en reconstrueert hiermee de bundel alsnog voor de literair-historische reeks De Utrechtse Boekhoudpers, een uitgave van Salon Saffier. Het gaat hier om de ruim verantwoorde uitwerking van twee nooit gerealiseerde plannen rond Marsman: een voor het door twee oud-klasgenoten opgerichte kunstcentrum ‘In die Coornschuere’ in Delft, waarvan alleen de omslag van Dick de Leur nog rest, en een voor het Amsterdamse genootschap ‘De anderen’, waarvoor Jan Havermans houtsneden maakte. Niet van alle gedichten die in de bundel zouden komen, zijn houtsneden bewaard. Sommige gedich-

[pagina 57]

ten zijn voor deze gelegenheid afgedrukt in de schreefloze Futura-kapitaal die bij de gesneden letter van Havermans aansluit. Alle gedichten zijn in de loop der tijd opgenomen in bundels van Marsman. Het boekje leest eerder als een variantenverzameling bij de verzamelde gedichten dan als een aparte bundel. Zo weten we nu dat de prachtige regels ‘maar toen de luiken gleden voor zijn oogen, / draaide de wereld zich een kwartslag om’, uit het gedicht dat in het Verzameld werk ‘Gang’ heet, op een romanheld van Dostojevski slaan. In Ruimteschemer heet dit gedicht althans ‘Raskolnikow’.

 

H. Marsman, Ruimteschemer. Utrecht: Salon Saffier, 2015. 39 p. 75 ex. € 9 (Nachtegaalstraat 55 b, 3581 ad Utrecht info@salonsaffier.nl).

Onbekend verhaal van Nanne Tepper

De Statenhofpers richt zich vooral op Nederlandse literatuur. De psychologie van de constructie is een ongepubliceerd verhaal van cultauteur Nanne Tepper (1962-2012). Het boekje is een drieluik, want het bevat ook een nawoord van bezorger Jack van der Weide en brieven uit 1995 van Tepper aan Atte Jongstra en Kees ’t Hart over het aanbieden van dit verhaal aan de tijdschriften De Revisor en Optima. Beide bladen plaatsten het niet. Uitgever Jaap Schipper liet zijn handpers dit keer met rust en besteedde het drukwerk uit. Bibliofiel is het gebruik van verschillende papiersoorten en de beperkte oplage. Het resultaat bevat juist alle ingrediënten waarmee het marginale circuit zich kan onderscheiden: een mooi boekje, een onbekende tekst, maar ook een uitvoerige verantwoording en aanvullend materiaal. Tappers verhaal is volgens Van der Weide bedoeld als een Atte Jongstra-pastiche maar ik kan niet beoordelen of het in die hoedanigheid geslaagd is. Wel leest het als een leuk verhaal over een beginnend schrijver die een oudere vakbroeder om raad vraagt waarbij deze uit-

[pagina 58]

roept: ‘Bent u neerlandicus? Wilt u dan weggaan? Komt hier een beetje binnenvallen en begint dan prompt met vieze praatjes!’

 

Nanne Tepper, De psychologie van de constructie. Den Haag: Statenhofpers, 2015. 35 p. 100 ex. € 29,50 (Frederik Hendriklaan 6, 2582 bb Den Haag duodecim@telfort.nl).

De Wilde Tomaat: poëzie van Andrew Marvell

Sinds 2013 opereert in Amsterdam uitgeverij De Wilde Tomaat die zo’n drie keer per jaar vertalingen uitbrengt. Aan bod komen vooral negentiende-eeuwse auteurs onder wie Verlaine, Rimbaud, Browning en de Russen Gogol en – niet eerder in welke taal dan ook in boekvorm vertaald – Wilhelm Küchelbecker. De eenvoudig ogende boekjes zijn niet bibliofiel maar met zorg uitgegeven. Uitgever Joan Ter Maten duikt nu dieper in de tijd met een omvangrijke dichtbundel van Andrew Marvell (1621-1678): zijn meest ambitieuze uitgave tot dusver. Marvell, die in Cambridge studeerde en parlementslid was, is een literair-historisch buitenbeentje. In eigen tijd was hij niet algemeen als dichter bekend en ruime aandacht kreeg hij pas tweeënhalve eeuw na zijn dood dankzij een krantenartikel van T.S. Eliot uit 1921. Vooral na de Tweede Wereldoorlog is Marvell trendy geworden. Zijn cultstatus blijkt ook uit boektitels over hem als The Literary Underground in the 1660s en Marvell, Nabokov. Een modernistisch auteur als Nabokov laat Marvell in Bleek vuur door Sybil Shade in het Frans vertalen en door Charles Kinbote in het Zemblaans. Marvell is ten onzent bekend door het anti-Nederlandse gedicht ‘The Character of Holland’, geschreven ten tijde van de Engelse zeeoorlogen. De mare gaat dat Marvell rond 1662 in Nederland als spion opereerde maar vertaler Cornelis W. Schoneveld (1935) oppert, zonder documentair bewijs te overleggen, dat Marvell leraar Engels van de jonge Willem iii was. Je zou zeggen: een betere positie voor spionage is niet denkbaar. Veel rond Marvells leven blijft obscuur en zijn lyrisch oeuvre is klein. Schoneveld vertaalde 23 gedichten, ongeveer viervijfde deel van de lyriek die pas enkele jaren na Marvells dood als boek verscheen. De uitgave is tweetalig en elk gedicht wordt uitvoerig ingeleid. Het politieke scheldgedicht ‘The Character of Holland’, poëtisch het minst interessant, is ‘als uitsmijter’ toegevoegd. Schoneveld, die zich in vertaling formeel strikt aan de versvormen van Marvell houdt, levert interessante poëzie, zoals in het befaamde ‘Aan zijn kuise geliefde’: ‘Maar steeds hoor ik achter mij aan / De tijdskar vliegen in zijn baan; / En ginds ligt voor ons allebei / Een eindeloze woestenij.’ Fraai vertaald is ook ‘De definitie van de liefde’, waarin het liefdeslot is ver-

[pagina 59]

beeld via de draaiing van de aarde in het heelal: ‘Als lijnen kunnen liefdes wel / Elkaar ontmoeten in een hoek; / Bij de onze, zo heus parallel / Maar eindeloos, is ’t raakpunt zoek.’ Deze Marvell-uitgave, vol dubbelzinnige intellectuele lyriek van hoog gehalte, bewijst de waarde van een uitgeverij als De Wilde Tomaat die zich positioneert tussen de bibliofielen voor wie dit project te veel zetwerk vergt en de grote uitgevers die er geen brood in zullen zien. Vanaf nu hoort Marvell er helemaal bij.

 

Andrew Marvell, Gedichten. Vert. Cornelis W. Schoneveld. Amsterdam: De Wilde Tomaat, 2015. 165 p. € 20,00 (Overtoom 387-hs, 1054 jn Amsterdam dewildetomaat@snork.nl)

Vijftig keer Huis Clos (1986-2015)

Bijna dertig jaar geleden mocht ik op een beurs van Drukwerk in de Marge in ’t Gooi uit handen van Joep Schreurs (1952-1999) het eerste deeltje van de Huis Clos-reeks in ontvangst nemen: acht gedichten van Vladislav Chodasevitsj in mijn vertaling. Inmiddels verzorgde compagnon en drijvende kracht van het eerste uur Piet Gerards het vijftigste deel in een reeks die niet meer, zoals toen, bibliofiel is maar wel steevast bijzonder vormgegeven drukwerk biedt (zie De Parelduiker 2015/1 en 2015/3). Op 23 september 2015 werd in Amsterdam in Bijzondere Collecties het vijftigste deeltje gepresenteerd: Boeken van nu: terug naar de toekomst. Bij deze gelegenheid sprak hoogleraar typografie Ralf de Jong, tevens auteur van de jubileumuitgave waarin alle omslagen zijn afgedrukt. Hij noemt de boeken van Huis Clos ‘frivole kleinoden: boeken die zich bescheiden opstellen zonder weg te duiken, boeken die hun plaats in een niche innemen en niet nieuwe terreinen ontsluiten. Huis Clos-uitgaven zijn normaal gesproken geschikt voor de jaszak.’ Dat geldt zeker voor dit kleinood waarin de tekst van de linker naar de rechter pagina doorloopt en voetnoten niet onderaan de pagina maar in kleiner corps in het wit tussen de regels staan. Voeg daarbij het ontbreken van wit in de marges en er ontstaat een vrijwel onleesbaar, bewust ontoegankelijk boekje, waarbij de martelende moderne muziek op de presentatie perfect aansloot. Het omslag en de flappen bevatten tevens een index op alle Huis Clos-uitgaven: niet alleen op auteurs en vertalers maar ook op gebruikte lettertypes, bindwijzen, formaten et cetera. In de lijst van medewerkers van de pers mis ik een naam: medeoprichter Joep Schreurs, tevens de aanstichter van de Daniil Charms-rage in ons land.

 

Ralf de Jong, Boeken van nu: terug naar de toekomst & Index Huis Clos 1-49. Rimburg: Huis Clos, 2015. 32 p. 500 ex. € 5 (Broekhuizenstraat 53 6374 lj Rimburg info@uitgeverijhuis clos.nl)

[pagina 50]

Hans Olink
Berliner Beobachter
Nico Jesse en Franz Tumler

Soms, in een boekhandel of antiquariaat, valt je oog op een boek waarvan je al vóór je het in je handen hebt, weet dat je er de deur mee uit gaat. Dat overkwam mij onlangs weer bij een antiquaar in de Oranienstraße, niet ver van U-Bahnhof Kottbusser Tor. Ik kende het niet, maar het kwam me op een of andere manier bekend voor. Boven op een stapel boeken lag Menschen in Berlin, een fotoboek van Nico Jesse. Ik pakte het op, bladerde het door. Flarden herinneringen kwamen boven, niet aan Nico Jesse, maar aan zijn ex-vrouw Margreet. Mijmerend liep ik de winkel uit, naar een café aan de Moritzplatz.

 

Ik was 23 jaar oud, studeerde sociologie in Utrecht en bewoonde met mijn vriendin Branca een zeer eenvoudige, armoedige woning in de wijk Ondiep. Op een avond kwam er een vriendin langs. Ze kwam te spreken over haar broer en diens vrouw, die in een landhuis in Nieuwersluis aan de Vecht woonden, gratis, de tegenprestatie voor de hand- en spandiensten die ze verrichtten voor de vrouw des huizes. Ze hadden er altijd met plezier gewoond maar omdat hij nu een baan had gekregen in Den Haag hadden ze besloten te verhuizen. Met Margreet Jesse hadden ze afgesproken dat zij zouden proberen opvolgers te vinden.

Zo kwam het dat wij enkele dagen later de oprijlaan opliepen van een indrukwekkende buitenplaats, Over-Holland – tijdens de Gouden Eeuw het zomerverblijf van de burgemeester van Amsterdam. Eeuwenoude eiken en beuken ontnamen je vanaf de straatweg vrijwel het zicht op het huis. Als je goed keek kon je tussen de takken door nog net de vijver met eenden en zwanen ontwaren. Via de oprijlaan liepen we tot het bordes met aan weerszijden rododendrons. Margreet Jesse, een echte dame, opende de monumentale deur en leidde ons naar de keuken, die ik me nog goed kan herinneren omdat we er de nodige tijd zouden doorbrengen. Veel vragen had ze eigenlijk niet. Daar was ze ook niet het type voor, ze wilde haar bepaald niet oninteressante verhalen kwijt. Zo had ze net een groot, zeer geslaagd, diner aangericht ter ere van Israëlische ambassadeurs met Europese standplaatsen, die waren samengekomen om zich te beraden over de situatie na de rampzalige Palestijnse moordpartij op Israëlische sporters tijdens de Olympische Spelen in München. Het was een veiligheidsoperatie geweest die zijn weerga niet kende.

[pagina 51]

Kanonneerboten op de Vecht, scherpschutters op het dak en in het park, agenten van de Mossad, de Israëlische geheime dienst. Maar alles was goed gelopen, meldde ze trots.

Het begon ons te dagen dat ze chique diners en feestelijke bijeenkomsten organiseerde. Van de opbrengst kon ze in haar levensonderhoud voorzien en het huis onderhouden. Dat laatste was ze contractueel verplicht sinds ze met haar man en kinderen hier in de jaren vijftig was komen wonen. De huur was laag (een symbolisch bedrag van één gulden), maar daar stond tegenover dat ze verantwoordelijk waren voor de instandhouding van het huis.

Wij moesten haar daarbij assisteren. Ik zou hout moeten hakken voor de open haarden die ik voorafgaande aan een feest moest aansteken, de eenden en de zwanen in de vijver voeren, de houten vloer van de grote balzaal met enige regelmaat met oxaanolie bewerken, en – geen onbelangrijke taak – ik moest ervoor zorgen dat de drankvoorraad op peil bleef. De kelder was verdeeld in verschillende ruimtes met hun eigen karakter – één met likeuren en eaux de vies, één met bieren en frisdranken, één met gedestilleerd en een met wijnen. Het leek me wel wat. Ik had allang door dat ze graag een goed glas wijn dronk en daarbij enige assistentie op prijs stelde. Branca, die een normale baan had en ’s avonds om zeven uur thuis kwam, kon meteen aanschuiven. De mooiste wijnen kwamen voorbij: Pouilly Fumé, Chateauneuf-du-Pape, en heel verfijnde Rieslings. Branca, zo vertrouwde Margreet haar toe, werd geacht op de feestavonden zelf acte de présence te geven, gekleed in een muisgrijze fluwelen jurk die ooit in een film was gebruikt waarvan de titel me is ontschoten. Ze mocht hem houden.

Maar de grootste beloning vormde natuurlijk de zolder, bestaande uit een grote kamer, woonkeuken, slaapkamer en keuken. Achter een hek van kippengaas was een deel van de zolder afgesloten. Volgens haar bevond zich daarachter het archief van haar ex-man Nico Jesse. Sinds zijn plotselinge vertrek vijftien jaar eerder was hij nooit meer terug geweest, ook niet om zijn spullen op te halen.

De arts-fotograaf was vertrokken nadat zijn succesvolle fotoboek Vrouwen van Parijs was uitgekomen. Maar geheel anders dan je zou verwachten was hij er niet vandoor gegaan met een Parisienne maar met de Duitse journaliste Ute Fischinger die in 1958 bij hen in huis woonde als stagiaire. Veel later las ik dat de eigengereide schrijver Willem Frederik Hermans een jaar eerder als ‘volontaire hulpkracht’ (misschien wel op de zolder waar wij waren neergestreken) in Over-Holland woonde.

De schrijver die in die tijd vermoedelijk

[pagina 52]

schreef aan De donkere kamer van Damocles, liet zich door de fotograaf onderrichten in de kleurenfotografie. In Het Parool van 21 en 28 februari 1976 schreef hij over het landgoed en over Jesse, die een maand eerder was gestorven: ‘Het huis was schitterend ingericht, antiek waar het antiek moest zijn en modern op plaatsen waar praktische doeleinden werden gediend. Zo heb ik daar voor het eerst een keuken met een elektrische vaatwasmachine aanschouwd. De beveiliging van die apparaten was nog niet perfect en als je ze openmaakte zonder de stroom uit te schakelen, wat op een keer gebeurde, vlogen de kopjes en de schotels als een zwerm breekbare meeuwen door de ruimte.

Niet minder vooruitstrevend en kostbaar was, op de zolder, zijn donkere kamer ingericht. Voor het grove werk had hij een assistent in dienst, die wel eens een enkele keer een bad liet overlopen. Met vereende krachten en grote dweilen moesten wij ten strijde trekken tegen het chemische geweld van de vloeistoffen die, van boven naar beneden sijpelend, een venijnige aanval op het antiek in de zin hadden.’ En de drie verdiepingen hoge zaal ‘was van boven tot beneden met een bosgezicht beschilderd en in de andere wand zaten grote ramen die uitzicht boden op de vijver rondom het huis en de zwanen die daar op dreven’.

Hermans moet zijn verblijf in Over-Holland zeer hebben gewaardeerd. Hij maakte een prachtige foto van het huis aan de vijver, die mij van heimwee doet verteren. Ik kijk nog steeds met het grootste plezier terug op deze episode ondanks het feit dat we al na een jaar onze biezen pakten. De werkdruk werd me te groot. Zelfs midden in de nacht, om een uur of drie, vier, werd ik gebeld om met de voorbereidingen van een feest te beginnen, terwijl ik zelf al een nauwsluitende planning had gemaakt. Ik voelde me het slachtoffer van feodale avances.

 

In de tijd dat Nico Jesse aan zijn boek Menschen in Berlin werkte was zijn roem hem al vooruitgesneld. Wie wilde niet voor hem werken? Zijn nieuwe geliefde Ute Fischinger assisteerde hem bij de productie, maar ze schreef ook een inleiding voor zijn boek Sehnsucht nach Paris. (In die tijd schijnen Jesse en zijn vriendin in een caravan aan de Quai Henri Quatre te hebben gewoond.) Voor de inleiding van zijn boek De Franse Rivièra tekende de Utrechtse schrijver Jaap Romijn, in de vorm van een brief aan Jesse. Merkwaardig is dat in Lob der Rivièra (1960), de Duitse versie van De Franse Rivièra (1956) nog

[pagina 53]

als opdracht staat vermeld ‘Für Margreet Jesse’. Een royaal gebaar of een vergissing?

Voor de Duitse versie van Menschen in Rom verzorgde de Duitse exil-schrijver Hermann Kesten en voor de Nederlandse versie Bertus Aafjes de inleiding. Voor Spanje – land en volk tekende Bert Schierbeek. Voor de Nederlandse versie van Mensen in Londen Daan van der Vat, en voor de Duitse vertaling Willy Haas. En Hella Haasse voorzag Het versterkte huis. Kastelen in Nederland van tekst. En dat was dan nog maar een greep uit de vele boeken. Er verschenen zoveel boeken in verschillende talen dat hij op vele schrijvers een beroep moest kunnen doen.

Menschen in Berlin wordt uitgebreid ingeleid door Franz Tumler, een in Tirol geboren Oostenrijkse schrijver die zich in de jaren vijftig in Berlijn vestigde. Hoe Jesse Tumler op het spoor kwam is me niet bekend. Misschien was zijn vriendin Ute wel goed thuis in de Berlijnse schrijversscene. Het is ook niet duidelijk of Nico Jesse op de hoogte was van het feit dat Tumler zich tijdens de oorlog niet helemaal fris had gedragen. Hij werd beschouwd als de ster van de nationaalsocialistische literatuur die Obergruppenführer van de sa was, zo wist de Berliner Tageszeitung op 26 maart 2014 te achterhalen. Met de novelle Der Soldateneid (De soldateneed) en het boek Oesterreich ist ein Land des Deutschen Reiches schaarde hij zich achter de nazi-ideologie. Der Soldateneid werd zelfs door de nazi-ideoloog Alfred Rosenberg aan Adolf Hitler ten geschenke gegeven op diens verjaardag op 20 april 1940. Maar midden jaren vijftig toen hij naar Berlijn verhuisde keerde hij het nationaalsocialisme de rug toe, min of meer geruisloos. Hij liet zijn verleden achter zich en ontwikkelde zich tot een van de eerste avant-gardeschrijvers, op dezelfde hoogte als Günter Grass en Uwe Johnson.

 

Nico Jesse stond bekend om zijn ‘menselijke’ portretten. In veel van zijn foto’s is de mens het ijkpunt, in al zijn verschijningen. Spontane foto’s die ook een doorsnee van de stad geven. In West-Berlijn: studenten voor de Freie Universität, professor Hans Scharoun, een architect van wereldfaam, het kamp Marienfelde, het verzamelpunt van vluchtelingen uit de Sovjet-zone, een oorlogsinvalide voor de Gedächtniskirche op de Kudamm, de grote boulevard van het Westen, met het herbouwde café Kranzler, met Kadewe, het Kaufhaus des Westens in de Tauentzienstraße, een Biergarten aan de Wannsee, in de Eierschale, een jazzclub in het Westen, en relatief veel kopstukken uit theater, cabaret en muziek. In Oost-Berlijn: een jonge vader met kinderwagen tussen de ruïnes, partijleider Chroesjtsjov die op de Stalinallee, een architectonisch voorbeeld voor de Sovjet-zone, studenten in een gehoorzaal van de Humboldt Universität toe-

[pagina 54]

sprak, Sovjetsoldaten op Unter den Linden, S-Bahnconductrices en straatveegsters, arbeidsters in de gloeilampenfabriek Osram, het bekendste café van Berlijn ‘Zur letzten Instanz’, tangodansen in het Haus der Freundschaft, en wederom de nodige regisseurs, actrices en zangers.

Het moet januari zijn geweest, het had nog niet gevroren, toen Tumler, zo schreef hij, over een ruïne aan de Kurfürstendamm liep. Een stuk verder snorde het verkeer om de fossiele Gedächtniskirche, ‘aan wiens stenen wangen gouden mozaïekogen kleven’. Het had gesneeuwd. Slechts op het trottoir was gestrooid met as en afval van cokes. Een oude vrouw bukte zich, liep heen en weer en verzamelde stukken cokes in haar tas. Eind jaren vijftig waren er blijkbaar nog steeds puinhopen die herinnerden aan de oorlog.

Ze toonde hem haar oven. ‘Ja, hier zijn we na 1945 opnieuw begonnen, heel klein, we hebben koolsoep opgewarmd op ons kleine oventje, dat wil ik u graag laten zien. […] Ze zegt: Ach, in deze omgeving van de Kottbusser Tor was ooit de rijkdom van Berlijn, de vele honderden kleine bedrijven. Aan de muur hangen vergeelde foto’s. Ze tonen haar man in zijn jonge jaren met een diepzwarte snor en zijn destijds weelderige vrouw in uitdagende poses voor een strandkorf aan de Oostzee. Daar geldt ineens een andere, ongelooflijk ver terug liggende tijd.’

Franz Tumler doet markante observaties. Volgens hem hadden de Berlijners, maar ook de Duitsers zeven jaar gezwegen. Dat veranderde in 1952 – waarom in dat jaar, vermeldt hij niet. Maar overal, in treinen, in cafés, in dat wat je maatschappij noemt, begonnen de mensen te praten. Een keerpunt. Een discussie mocht niet oppervlakkig zijn, moest van de grond af opgebouwd worden, met vele deelnemers. Dat was wat hij zag, en hoorde. Waar ze volgens hem in ieder geval zwegen was in Oost-Berlijn. De ‘lucht van het Oosten’ legt de gezichten het zwijgen op. ‘Nergens is dat zo sterk te bespeuren als hier in Berlijn, waar oorspronkelijk het levenselement van de mensen de gevatheid is. In het Westen van de stad ontmoet men dat menstype veelvuldig.’

Het verschil tussen mensen in Oost- en West-Berlijn valt zeker te herkennen in de foto’s, hoewel er toen het boek uitkwam nog geen Muur was gebouwd. Die zou pas in augustus 1961 uit de grond worden gestampt.

Franz Tumler ontmoet, in zijn inleiding, een man uit het Westen, die is uit geweest, een beetje doorgedraaid – slapen lukt hem niet. ‘Hij zegt: Als ik hier in Berlijn ben, dat is groots, dan word ik nooit moe. Ik weet niet hoe ik het U zal beschrijven, het zit zo: er ritselt altijd wat in de wanden.’ In Bremen waar hij vandaan kwam ritselde er nooit iets. Laat staan dat de stad zinderde zoals Berlijn.

[pagina 38]

Enno van der Eerden & Bas Senstius
‘Het is allemaal echt zo gegaan’
Een teruggevonden interview met Marcus Heeresma

Enno van der Eerden (1956) is freelance journalist en redacteur bij Stichting 40-45. Hij publiceerde Ascona – Bezield paradijs (2011). Bas Senstius (1957-2015) was publicist, televisieredacteur en auteur van Dit is mijn huis – Verhalen over tien jaar opvang van asielzoekers (1997) en De tafel van Spruit – Een multiculturele safari in Rotterdam (2001).

In september 1988 hadden wij een ontmoeting met schrijver Marcus Heeresma. Aanleiding was De lokettist, zijn derde roman na het spraakmakende Landgenoten en het hilarische Anna, zijn lijvige debuut dat wij zo’n tien jaar eerder met groot genoegen gelezen hadden. Bovendien, zo wisten we uit eerdere interviews, was Heeresma’s levenswandel op zijn zachtst gezegd opmerkelijk. Beiden waren wij in die periode werkzaam bij de Amsterdamse Athenaeum Boekhandel en publiceerden wij regelmatig artikelen en interviews in onder andere Vrij Nederland. Hoofdredacteur Joop van Tijn had verklaard wel belangstelling te hebben voor een vraaggesprek met Marcus Heeresma. Het liep anders.

Alvorens het stuk in te leveren werd het volgens afspraak ter lezing aan Heeresma voorgelegd. Daarop volgde een schriftelijke reactie waarin de auteur ‘ter voorkoming van nog meer verwarring’ rond zijn persoon ‘een páar puntjes, o hele kleintjes maar, hoor, even [wilde] aanstippen’. Dit ‘kattebelletje’, zoals hij het later noemde, bevatte 39 dicht betikte A4-tjes waarin hij in kolderiek proza met veel omhaal van woorden alle gespreksthema’s nog eens van commentaar voorzag. Aan het eind volgde het vriendelijke verzoek of wij een kopie konden verzorgen voor Joop van Tijn en medehoofdredacteur Rinus Ferdinandusse. Een verzoek waaraan we gehoor gaven, aangezien Heeresma in die periode moeilijk ter been was vanwege een ernstig ongeval. Hij was zojuist ontslagen uit een verpleegtehuis waar hij geruime tijd had moeten revalideren.

In de voorafgaande weken had Heeresma de redactie van Vrij Nederland al bestookt met telefoontjes om een en ander aangaande het interview toe te lichten en ook om Ferdinandusse zijn excuses over te brengen naar aanleiding van het luidruchtig verstoren van diens voordracht in Carré eerder dat jaar. Ook had hij de gewoonte ons ’s avonds laat of ’s nachts, duidelijk met een slok op, uit bed te bellen. Of anders wel ons in de boekhandel te overvallen met de vraag of we hem wat geld

[pagina 39]

konden lenen. Zijn entree – leunend op krukken, gipsen poot en niet te missen alcoholwalm – leidde tot gênante situaties en verbouwereerde blikken van klanten.

Van Tijn liet weten dat hij, alvorens tot publicatie van het interview over te gaan, eerst een gesprek met Heeresma wenste te voeren om hem duidelijk te maken dat hij niet gediend was van dergelijk ‘querulantengedrag’. Dat onderhoud heeft nooit plaatsgevonden. Afspraken nakomen was bepaald niet Van Tijns sterkste punt. Het interview verdween vervolgens in een la. Einde verhaal, mislukt project, door de hoofdpersoon zelf vakkundig om zeep geholpen. Het ‘kattebelletje’ kwam nog eens ter sprake in HP/De Tijd toen redacteur Joost Niemöller het in 2000 onder ogen had gekregen tijdens de voorbereiding van een artikel over de al in 1991 overleden schrijver.

Aangezien Heeresma in het gesprek nogal tekeer was gegaan tegen zijn oudere broer Heere, hadden wij deze om een reactie gevraagd. Zijn schriftelijke antwoord was opgenomen in het artikel en om die reden hadden we hem een kopie van het stuk toegestuurd. Deze kopie kwam vorig jaar boven water toen Hein Aalders bezig was met de samenstelling van het brievenboek Bleib gesund! van Heere Heeresma, waarvoor hij toegang had gekregen tot het persoonlijk archief van de auteur. Behalve ons interview trof hij daarin ook correspondentie tussen de twee broers aan.

Herlezing van de neerslag van het gesprek deed ons 27 jaar na dato regelmatig in de lach schieten. Ondanks Heeresma’s tragische levenseinde en de jammerlijke afloop van ons project, behoort het achteraf bezien tot een van de meest hilarische interviews in ons beider carrières.

(Niet lang na inlevering van dit voorwoord overleed Bas Senstius onverwachts aan een hartaanval. – red.)

[pagina 40]

‘Mensen vragen me vaak waarom ik zo’n chaotisch leven leid, maar vervolgens doen ze wel een beroep op mijn tegenwoordigheid van geest.’

‘Toen ik een jaar of 13 was stond ik op een avond voor het Concertgebouw te wachten op lijn 3. Het Concertgebouw ging open en ik zag allemaal mensen lopen, allemaal oude mensen. Ik keek naar ze en vond dat ze geen van allen deugden. Ze waren onwaarachtig, eng… hoe ze ook met elkaar omgingen. Ik heb me, daar voor dat Concertgebouw, voorgenomen om niet ouder te worden. Ik wilde daar niet bij horen, ik pas om de een of andere reden niet in het spitsuur, niet letterlijk en niet figuurlijk. Dat is dan ook niet gebeurd.’

De roman De lokettist die onlangs bij uitgeverij Bert Bakker verscheen, is het vierde boek van de 51-jarige Marcus Heeresma. Eerder publiceerde hij bij De Bezige Bij twee romans, Anna (1977) en Landgenoten (1983), en een poëziebundel, De oceanenzeiler (1978).

Marcus Aurelius Heeresma, zoals zijn volledige naam luidt, schrijft al van jongs af aan en lijkt soms te vergeten dat De lokettist pas zijn vierde publicatie is. Als hij spreekt over zijn werk, dan rekent hij daartoe ook de talrijke (nog) ongepubliceerde romans en verhalen.

Uitgever Bert Bakker heeft een ‘zesjarenplan’ aangekondigd en zal naast een herdruk van Anna een aantal van deze manuscripten publiceren.

Een gesprek in een ongewone omgeving over schrijven en publicatiedrift, bourgondisch leven en de verhouding met zijn broer, ‘al scheld ik hem verrot, er is sprake van lotsverbondenheid die tot liefde leidt.’

 

In een rolstoel komt hij ons tegemoet gereden. Zijn rechter onderbeen is verpakt in het gips. Een kolossale verschijning, daar doet zijn zittende positie niets aan af. Een groot hoofd, een dikke, borstelige snor en half lange, piekerige, grijze haren. Twinkelende oogjes die zich nauw samenknijpen als hij lacht. Op zijn borst hangt een bril aan een koordje.

Het is elf uur in de ochtend in het Amsterdamse verpleeghuis Vreugdehof. Hij heeft ons op dit tijdstip uitgenodigd voor een diner dat door het tehuis aan patiënten en genodigden is aangeboden. ‘De tijden hebben hier een andere betekenis. ’s Avonds negen uur is hier midden in de nacht. Nou ja, niet voor mij natuurlijk.’

Als we aan een van de keurig gedekte tafels zijn gaan zitten, vertelt hij het slachtoffer te zijn geworden van een wraakactie. ‘Op een avond liep ik in de buurt van de Nieuwmarkt en zag ik hoe een meisje werd lastiggevallen door een jongeman. Er stonden allemaal mensen omheen, maar niemand stak een poot uit. Nu houd ik helemaal niet van vechten, maar ik heb die jongen wel tegen de grond geslagen. Een paar dagen later werd ik door hem en een stel van zijn vriendjes opgewacht. Ze sloegen me total loss.’ Eenmaal bij bewustzijn bleek hij in een ziekenhuis te liggen waar twee artsen de hele nacht bezig waren geweest met het opereren van

[pagina 41]

zijn verbrijzelde been. Hij verwacht binnenkort met de eerste fysiotherapeutische oefeningen te kunnen beginnen.

Hij praat opvallend laconiek over het ongeval, alsof hij bij een huishoudelijk klusje zijn pink heeft gekneusd. ‘Wat heb ik te klagen? Ik kan bijna alles nog, schrijven enzo. Moet je om je heen kijken hoe anderen er aan toe zijn.’

Aanwezig zijn ongeveer zeventig mensen, patiënten – van wie het merendeel hoogbejaard – en gasten die zich verspreid hebben over ongeveer tien tafels. De meeste patiënten zijn nauwelijks in staat de maaltijd zelfstandig te gebruiken. Familieleden en verpleegkundigen schieten waar nodig te hulp.

Ter verhoging van de stemming is een strijkje ingehuurd. De attente obers vullen regelmatig de glazen bij. Heeresma roemt het liberale beleid van het verpleeghuis inzake het alcoholgebruik.

Hij is onophoudelijk aan het woord, houdt lange verhandelingen over het gebruik en de voordelen van de rolstoel. De zijne heeft hij in de werkplaats eigenhandig voorzien van een bureaublad, waaraan hij kan schrijven.

Koepelgevangenis

Vragen hoef je hem eigenlijk niet te stellen. Je reikt hem twee of drie woorden aan en in zijn hoofd lijkt een stroom van associaties op gang te komen. Hij haalt eens diep adem en lacht wat, alsof hij zich verheugt op het verhaal dat hij van plan is te vertellen, gaat vervolgens verzitten in zijn rolstoel, draait met langzame bewegingen een shaggie en start een monoloog die meestal aanvangt bij een gebeurtenis die niets te maken heeft met de vraag. Via talloze omwegen, uitweidingen en bijzinnen – alle bijna op zichzelf staande verhalen – weet hij ten slotte terug te keren naar het uitgangspunt. Soms moeten we hem echter een handje helpen door hem even te herinneren aan onze vraag, waarna het ritueel zich herhaalt.

Bijvoorbeeld als wij iets willen weten over Landgenoten waarin hij verslag deed van het beestachtige gedrag waaraan de Hollandse kolonie in Peru zich schuldig maakt. In de kritieken werden zijn beweringen in twijfel getrokken. Als het zijn bedoeling was wantoestanden aan de kaak te stellen, waarom koos hij destijds dan niet voor een journalistieke aanpak?

Wat volgt is een wijdlopig verslag van een treinreis naar Maastricht die zijn einde vindt in de koepelgevangenis in Breda. In Maastricht had hij een afspraak met de toenmalige voorzitter van de pen-club Nederland, Kees Simhoffer, die hij van zijn ervaringen in Zuid-Amerika op de hoogte wilde brengen

 

Alvorens te vertrekken begeeft Heeresma zich op een ochtend naar een café in de buurt van de Zeedijk, de vierkante kilometer waar hij zich wel vaker ophoudt. ‘Als je Amsterdam ziet als de moeder van Europa dan is die buurt de baarmoeder van Amsterdam.’ Daar loopt hij Zwarte Niek tegen het lijf. ‘Een echte onderwereldfiguur. Dus iemand met een blanco strafblad.’ Deze besluit hem te vergezellen en

[pagina 42]

gewapend met een fles wodka bezetten de heren een eersteklas treincoupé.

Een conductrice is zo vriendelijk glaasjes te brengen en drinkt wat mee. ‘Heel gezellig allemaal, ik had haar pet op mijn hoofd, en plotseling kwam de hoofdconducteur binnen, met zo’n smoel waarvan je denkt: die is in de oorlog verkeerd geweest. Hij had er ook de leeftijd voor. Hij mocht ons al meteen niet, en wat dat meisje deed, dat mocht ook niet. Drinken in diensttijd… dat soort gelul.’

In Maastricht blijkt de spoorwegpolitie gewaarschuwd te zijn. ‘We werden in de ketens geslagen, alsof we god weet wat gedaan hadden. Ik neem aan dat jullie wel eens in een ontnuchteringscel hebben gezeten, ach, stelt niks voor. Maar een com-

[pagina 43]

puteruitzwaai [sic] betreffende mij leverde een indrukwekkende stapel verbalen op. Rijden onder invloed, ik schijn van noord tot zuid en van oost tot west aldoor over stoepen te hebben gereden, door rode stoplichten, alles alles. Na negen dagen werd ik overgeplaatst naar de Koepel in Breda.’

Onze vraag lijkt hij te zijn vergeten. Als we hem herhalen mompelt hij, ‘Ach, ik ben niet het type van Roel de razende reporter, meer René de wat weemoedige, rommelige romantische romancier.’

 

Het diner loopt ten einde. Er wordt koffie geserveerd. Patiënten en gasten beginnen zich langzaam aan te verwijderen. Hij stelt voor ons na de koffie zijn kamer te laten zien. In verband met de te verwachten filevorming voor de rolstoellift – we moeten

[pagina 44]

naar de negende verdieping – lijkt het hem raadzaam nog even te blijven zitten.

Hij vertelt dat hij bezig is aan een roman over zijn wederwaardigheden in het verpleeghuis, ‘ik voel me net de Singing Detective’ [de populaire Engelse tv-serie met Michael Gambon in de hoofdrol, gebaseerd op de gelijknamige roman van Dennis Potter – red.]. Schrijven kan hij eigenlijk overal, de omgeving doet er niet toe. Wel moet er aan een andere voorwaarde voldaan worden. Het betreft een raadgeving van zijn huisarts van jaren geleden, waarvan hij veel profijt gehad zegt te hebben. ‘Ben Polak zei, “je staat vrij kwetsbaar in de maatschappij, je zou een maatschappelijk schild om je heen moeten hebben. Zorg nou eerst voor een goede dokter, verder moet je een psychiater hebben – niet voor therapie, dat is allemaal flauwekul, daar geloof ik niet in – maar voor briefhoofden en handtekeningen, en ten slotte een advocaat, dan heb je alle specialismen onder een dak.” Aan dat driemanschap is later nog een bankier toegevoegd. Ik laat hem altijd weten waar ik zit. In Zuid-Amerika, in de bajes, hier, maakt niet uit.’

Zijn kamer van drie bij vier biedt uitzicht over de nieuwbouwwijken van Buitenveldert. Onder het brede raam staat een bed. De vensterbank ligt bezaaid met kranten en tijdschriften. De enige stoel in het vertrek is vrijwel geheel verborgen onder een berg kleren. Er staat een bureautje met een archaïsch model schrijfmachine. Schuin tegenover zijn bed staat een grote kleurentelevisie.

Zwaar bewapend

Marcus Heeresma werd in 1936 in Amsterdam geboren. Hij groeide op in een omgeving die hij zelf eens omschreef als ‘beschermd […] enerzijds, anderzijds vriendelijk anarchistisch met een jiddische touch’. Zijn vader was voorganger bij de Nederlandse Hervormde gemeente en werd, zo vertelt hij, in 1943 door de Duitsers gefusilleerd. [In werkelijkheid stierf Heeresma sr in dat jaar, 43 jaar jong, een natuurlijke dood – red.] ‘Een ruimdenkende man, oecumenisch avant la lettre. Mijn moeder was godsdienstwaanzinnig … kandelaars, davidsster, et cetera.’ In de oorlogsjaren werd hij samen met zijn oudste broer op een veilig adres ondergebracht buiten de stad. Zijn ouders en jongste broer bleven in Amsterdam.

‘Ik was een jongetje dat uit de oorlog kwam. Ik had heel duur speelgoed, we waren verwend, en dat ruilde ik met jongetjes met wie ik geacht werd in het geheel geen omgang te hebben. Ik ruilde mijn locomotiefjes in tegen zware luchtdrukpistolen, dolken, bajonetten, patroonhulzen en zo’n vechtpet. Zwaar bewapend ging ik naar school. Ik wilde me beschermen of zoiets, weerbaar zijn vooral. Enfin, voer voor psychologen. Er was een onderwijzer die me dat wilde afnemen. Ik zei nee, maar hij bleef aandringen. Ik had ook een zelfgemaakte boog met heel scherpe pijlen in een kartonnen koker die ik op mijn rug had hangen. Ik had me geoefend in het messen gooien. Hij kwam naar me toe en ik zei, als je aan me komt ga ik schieten, met wat dan ook. Ik heb toen een mes gegooid, niet raak, maar net naast hem, dat onder in de plint bleef steken. Het hoofd van de school werd gehaald en ik

[pagina 45]

heb toen een luchtdrukpistool getrokken, gespannen, en ben zo achteruit lopend de school uitgegaan en niet meer teruggekomen. Ik voelde me helemaal bevrijd. Toen ik buiten kwam heb ik mijn boog gepakt, een pijl getrokken en het middelste raam aan scherven geschoten. Mijn moeder heeft nog wat schade moeten betalen, want er waren een paar lampen geraakt.’

Veertien jaar was hij, toen hij de hbs vaarwel zei. Zijn moeder verkeerde nog anderhalf jaar in de veronderstelling dat hij iedere dag het huis verliet om naar school te gaan. In werkelijkheid begaf hij zich naar het Indonesische persbureau Antara waar hij als leerling-journalist aan de slag was gegaan.

 

Hoewel de aanleiding voor ons bezoek de verschijning is van zijn derde roman, De lokettist, komt een gesprek daarover niet van de grond. De sfeer is er eenvoudigweg niet naar. ‘Het is allemaal echt zo gegaan,’ wil hij er nog wel over kwijt.

De lokettist opent met een schets van de chaotische behuizing van de licht alcoholische hoofdpersoon Peter Walowytsjek. Op een dag wordt hij door zijn moeder te hulp geroepen om de begrafenis te regelen van zijn oom Piet, bij leven werk-

[pagina 46]

zaam als lokettist bij het ziekenfonds. Hij wordt gedwongen de besloten chaos van zijn woning te verruilen voor die daar buiten.

‘Deze chaos is walgelijk,’ zei Walowytsjek, wat verstrooid. ‘Afstotender dan de mijne, thuis. Die heb ik tenminste in de hand. En is bedoeld als zelfbescherming. En er zit lijn in.’

Eenmaal gearriveerd in het huis van de overledene heeft hij al snel in de gaten dat de familie dreigt te worden opgelicht door een louche begrafenisondernemer. De plot van het boek bestaat uit een ingenieuze list waarmee de hoofdpersoon de begrafenisondernemer om de tuin weet te leiden. Door de kolderieke vertelwijze heeft De lokettist iets weg van een moderne schelmenroman.

Heeresma is met zijn hoofd echter al bij nieuwe projecten waarover hij veel liever praat, zoals de manuscripten die hij bij zijn nieuwe uitgever heeft ingeleverd. Hierin spelen, evenals in Landgenoten, zijn Zuid-Amerikaanse ervaringen een belangrijke rol.

Aan het begin van de jaren tachtig vergezelde Heeresma zijn vrouw Sya op een diplomatieke missie naar Peru. Ze was als tolk verbonden aan de Peruaanse ambassade in Nederland. Kort tevoren had hij haar ontmoet in een Haags jazzcafé, ‘mooi en ook nog geil, met van die hoge schoentjes en zo’n keurig mantelpakje met allemaal plooitjes’.

Het was Heeresma’s vijfde huwelijk. Sya was eerder getrouwd geweest met een Shelldirecteur, van wie ze twee kinderen had. ‘Het wemelt in de wereld van de Shelldirecteuren. Ze hield mij ook nat. Er kwam iedere dag een bestelwagentje van de diplomatieke dienst voor de deur met vinho verde, dat dronk ik toen graag. Alleen die kinderen waren zo vervelend. Ik had een tv’tje voor ze gekocht, dan konden ze op hun eigen kamer blijven.’

In Peru prefereerde hij het verblijf in de volkswijken van Lima boven de kringen waarin zijn echtgenote verkeerde. Het huwelijk hield niet lang stand. Hij trok de aandacht van de geheime politie nadat hij in contact was gekomen met verzetsgroeperingen. Evenals in interviews naar aanleiding van Landgenoten herhaalt hij dat er naar zijn stellige overtuiging connecties bestaan tussen de Nederlandse ambassade in Peru en de geheime dienst.

Avonturier

Heeresma stelt voor weer naar beneden te gaan, naar de lounge, om wat te drinken. De lounge is een hoge zaal die enigszins doet denken aan het gymnastieklokaal van een middelbare school, dat tevens dienst doet als aula. In de hoek staan koffie-, bier- en frisdrankautomaten. Plantenbakken fungeren als afscheidingen tussen de verschillende zitjes. Het is er rustig.

Hij wisselt bij de portier wat papiergeld en rolt even later aan bij de tafel waar wij hebben plaatsgenomen. Op het schrijfblad van zijn rolstoel staat een aantal blikjes bier. Als we het gesprek willen hervatten onderbreekt hij ons. ‘Ik wil niet afgeschilderd worden als avonturier, als een hero-achtige man. Dat ben ik helemaal

[pagina 47]

niet. Ik kom ergens en als ik denk, dat kan toch niet, dan vraag ik me af wat ik eraan kan doen. Mensen vragen me vaak waarom ik zo’n chaotisch leven leid. Maar vervolgens doen ze wel een beroep op mijn tegenwoordigheid van geest.’

Op onze vraag hoe hij met een dergelijke weinig conventionele leefwijze in zijn levensonderhoud weet te voorzien, somt hij een aantal van de talloze betrekkingen op die hij in de loop der jaren heeft vervuld. ‘Ik kan alles verkopen wat los en vast zit. Wat vast zit maak ik los en wat los zit maak ik vast.’

Zo had hij begin jaren zeventig een lucratieve baan in de farmaceutische industrie en bewoonde hij een riante villa in Den Haag bij de Scheveningse Bosjes. ‘Ik ging duur gekleed naar mijn afspraken toe, was in een paar uurtjes klaar en bij het eerste de beste benzinestation kleedde ik me om en trok mijn spijkerpak weer aan.’

Plotseling schiet hem de schrijver Jan Arends te binnen die hij in die tijd leerde kennen en in een moeite door verandert hij van gespreksonderwerp. Gnuivend schuift hij heen en weer in zijn rolstoel, trekt een blikje bier open en grijpt naar zijn pakje shag.

‘Het klikte meteen, hij vroeg wat ik deed en moest daar vreselijk om lachen. Ik zei, je moet eens meegaan als ik ga eten met zo’n klootzak, dan kun je zien hoe dat gaat. Dat heeft hij ook gedaan, dat was lachen.’ Als Heeresma hoort van Arends’ vermaarde huisknechtambities, biedt hij zich onmiddellijk aan als referentie. In ‘zeer verfijnd Wassenaars’ zet hij de dames die hij aan de lijn krijgt uiteen waarom hij en zijn vrouw hun huisknecht van de hand moeten doen. ‘U weet hoe dat gaat, beleggingen… verkeerd uitgevallen. En dan vroegen ze hoe Jan met kinderen omging. Nou, zei ik, wij hebben ook een paar kleintjes… En hoe gaat Jan met paarden om? En dan zei ik, hé, houdt u ook paarden? Ik heb er zelf ook twee lopen op Duindigt. Ze vroegen ook wel eens, meneer Heeresma, ik heb Jan te woord gestaan en tja, kijk, ik heb kleine jongetjes, en nu is het zo… Jan maakt op mij een wat verlaten indruk. En dan zei ik, kijk dat komt zo mevrouw, Jan heeft, laat ik het maar eerlijk zeggen, een aantal verhoudingen met vrouwen gehad die een niet al te gelukkig verloop hadden. En nu had hij gedacht in het huwelijk te treden met zijn laatste verloofde. Ik heb dat van nabij meegemaakt en het was echt een enig stel, eerlijk waar, een enig stel, geknipt voor elkaar. En nu is het meisje komen te overlijden. Dus daarom maakt hij misschien een wat geïsoleerde en desolate indruk. Oh, nee nee, werd er dan gezegd, nu ik dit hoor… ik dacht iets heel anders. Hoe bedoelt u mevrouw? Hij kan echt heel goed met kinderen overweg.’ Heeresma barst in lachen uit en trekt een volgend blikje bier open. ‘Jan kon heel scherp zijn, maar ik heb hem als lief en aardig en hartelijk gekend.’

 

Arends was een van de eersten uit Heeresma’s omgeving die hem aanraadden zelf te gaan publiceren. Toen hij geen gehoor gaf aan deze adviezen besloten zijn toenmalige echtgenote en een vriend het heft in eigen hand te nemen. Ze maakten een afspraak met De Bezige Bij, goten hem vol drank, pakten op goed geluk een van de

[pagina 48]

vele manuscripten uit een kist en leverden hem af in de Amsterdamse Van Miereveldstraat.

Dat manuscript was Anna, een lijvige, satirische roman waarin de lotgevallen van ‘de heer Verburg’, van beroep accordeonspeler, worden beschreven, die ten onder gaat aan het getreiter van zijn tirannieke, vetzuchtige echtgenote Anna. Het tragikomische verhaal eindigt met de opname van de heer Verburg in een psychiatrische inrichting. Heeresma, die zo tussen neus en lippen door heeft verteld dat hij zelf regelmatig enige tijd in Santpoort heeft doorgebracht – ‘gewoon om even bij te komen’ – is vast van plan nog eens een vervolg op Anna te schrijven.

Hendrik

Het is niet te vermijden, een gesprek met Marcus Heeresma betekent ook het aanhoren van een al jarenlang slepende broedertwist met de vier jaar oudere schrijver Heere Heeresma, door Marcus consequent Hendrik genoemd. Hoewel hij beseft dat hij zich in het verleden te vaak over de kwestie heeft uitgelaten, is de relatie met broer Hendrik, ook zonder dat een van ons ernaar informeert, een herhaaldelijk terugkerend onderwerp.

Bijvoorbeeld als wij ons verbazen over de geringe omvang van zijn oeuvre, terwijl hij beweert al van jongs af aan te schrijven. ‘Ach, ik werd nooit zo gedreven door publicatiedrift. Ik verdiende altijd verschrikkelijk veel geld en het was natuurlijk bekend dat de oudste, Hendrik, niets kon. Die jongen stal als de raven en hij lichtte op, ongelooflijk. En zijn moeder zag alles door de vingers, wist niets met hem aan te vangen. Want hij kon niets. Hij heeft het geprobeerd in een leerwinkel, maar dat kon hij niet. Hij is vertegenwoordiger geweest bij Maple Leaf kauwgom en ook dat kon hij niet. Ik zat altijd te schrijven en dat vond hij leuk en dan bewerkte hij wat ik schreef en gaf dat uit onder zijn eigen naam. Ik zorgde voor de aanvoer van materiaal, want waar moest hij zelf het materiaal vandaan halen? Haha, ik liet dat maar zo, ik verdiende poen genoeg.’

Jaren later werd Marcus volgens eigen zeggen verschillende malen door zijn broer benaderd om samen verder te schrijven onder de naam Heeresma Inc. Een naam waaronder aan het eind van de jaren zestig Heere met de jongste broer Faber, die in 1969 bij een auto-ongeluk op Ibiza om het leven kwam, enkele detectives had gepubliceerd.

Van een samenwerking is het nooit gekomen, evenmin is er nog contact tussen de broers. Heeres verhalen over palazzo’s in Italië, lange reizen naar Zuid-Amerika of de briljante journalistieke carrière van zijn zoon doet hij af als grootspraak. ‘Vier leugens in twee woorden, dat is zijn gave.’

Een jaar geleden liepen ze elkaar in Amsterdam tegen het lijf toen ze toevallig hun auto’s achter elkaar parkeerden. ‘Hij stapt uit, met die zonnebril, zoals altijd en ja god… zullen we een kop koffie gaan drinken? Enfin, hij moest zijn verhaal kwijt. Hij was even over, hij was heel nerveus, heel gespannen. Ja, zegt ie, ik moet van

[pagina 49]

moeder jou een beetje in de gaten houden. Haha … ja, die is als een gesel door dat gezin getrokken.’

 

We treffen het, broer Heere blijkt juist in Nederland te zijn en reageert per kerende post op ons verzoek om commentaar.

‘Men zal gezegend zijn met zo’n besmetbak in je familie. Enerzijds is Marcus een tragisch want doodziek mens, voortgedreven door wanen, geteisterd door alcoholisme. Het bracht hem de laatste 25 jaar regelmatig in psychiatrische asielen en detox-cellen. Meerdere malen is voor hem een kz-verklaring [krankzinnigheidsverklaring – red.] afgegeven.

Wat hebben we niet met hem afgetobd [sic]. En wat een ongein is er niet dank zij hem door de familie gestroomd! Maar welke kompassie je ook voor deze stumper kan hebben, ten slotte ontstaat er een verzadigingspunt. Dan grendel je je af voor de gruwelijke strapatzen [sic] van zo’n patiënt. Anders ga je méé. Een voorbeeld hoe ver dat kan gaan: zijn moeder wilde niet hebben dat Marcus wist in welk verzorgingshuis ze enige tijd werd verpleegd. Zo bang was ze voor hem. En zelf acht ik me ontslagen om in te gaan op de zieke kul die hij al sinds jaar en dag over mij ventileert.’

 

Het gedwongen verblijf in Vreugdehof en zijn afhankelijkheid van de rolstoel hebben zijn humeur niet merkbaar aangetast. Hij kan de hele dag schrijven en is vrij in doen en laten. Dank zij de rolstoeltaxi kan hij op gezette tijden het tehuis ontvluchten om zich in het hoofdstedelijke nachtleven te storten. ‘Want dat gaat natuurlijk gewoon door.’

Ook het afgelopen weekend is hij op stap geweest, maar dan binnenshuis. Het is ‘een wat bourgondische nacht’ geworden met ome Henk Pruimboom, een medepatiënt en de enige die in zijn manuscript over het tehuis onder zijn echte naam optreedt. ‘Hij is 89 en heeft een jong ding van 78 aan de haak geslagen. Hij zit ook op de negende. Soms hoor ik ’s nachts gerinkel van glazen en gestommel en dan denk ik, het zit wel goed met die twee. Afgelopen zaterdag overleed er iemand die wij goed kenden. Ik ben toen ’s avonds naar zijn kamer gegaan waar hij een grote kast heeft staan vol met whisky, het enige wat hij heeft meegenomen hier naartoe. Op een gegeven moment, het was midden in de nacht – maar tijd heeft in zo’n situatie geen betekenis meer voor me – wilde ik al die mensen wakker schudden, ze laten lachen en dansen en smeken niet te sterven.’

[pagina 29]

Ron Blom
Heraut van de schone zaak van het socialisme
Frank van der Goes (1859-1939)

Ron Blom (1963) is werkzaam bij het Stadsarchief Amsterdam en publiceerde in 2004 zijn proefschrift Niet voor God en niet voor het Vaderland. Linkse soldaten, matrozen en hun organisaties tijdens de mobilisatie van ’14-’18. Hij schreef een biografie van Frank van der Goes (2012) en ‘Kanalje verenigt u, maar blijft u zelf.’ Jacob Israël de Haan en de socialistische beweging over homoseksualiteit en jodendom (2013).

In de jaren tachtig van de negentiende eeuw bloeide het culturele leven in Amsterdam op. Deze zogenaamde tweede Gouden Eeuw was tevens een periode van een groeiende arbeidersbeweging, die voor jonge intellectuelen als Frank van der Goes (Amsterdam, 13 februari 1859 – Laren, 5 juni 1939) spannend was. Het symboliseerde voor deze ‘dandy’s’ de armoede, de opstandigheid en het geweld. Zonder zich aan te sluiten bij de in hun ogen wat vulgaire arbeidersbeweging, radicaliseerden de jonge denkers en kunstenaars waarbij ze zich af zetten tegen de heersende politieke elite en tradities. Via het letterkundig genootschap Flanor raakte Van der Goes betrokken bij De Nieuwe Gids. In dit orgaan van de Tachtigers ging het pleidooi voor een vernieuwing in de literatuur samen met een radicaal-liberale maatschappijkritiek.

Deze vernieuwing werd vurig bediscussieerd onder het genot van bier en in de nevel van tabaksrook in kroegen en tingeltangels in de omgeving van de Warmoesstraat, die Van der Goes, Willem Treub en literatoren en kunstenaars als Frederik van Eeden, Lodewijk van Deyssel, Jan Veth en George Hendrik Breitner veelvuldig frequenteerden. Dit gemêleerde gezelschap van radicalen en kunstenaars vormde de bohémien-scene van de ‘biernomaden’. Zoals ik in mijn biografie van hem beschrijf ontpopte Frank van der Goes zich als één van de belangrijkste voortrekkers van de letterkundige vernieuwingsbeweging van de Tachtigers en meanderde politiek gezien van de sociaal-liberale Radicalen richting het marxisme.Ga naar eindnoot1 Hij was van mening dat het individualisme van de kunstenaar alleen in een socialistische maatschappij tot volle wasdom kon komen. Bovendien stond hij – en dat is opmerkelijk – als ‘wetenschappelijk socialist’ niet afwijzend tegenover utopieën zoals verbeeld door de Amerikaanse schrijver Edward Bellamy (1850-1898) in zijn Looking Backward en door William Morris (1834-1896) met zijn News from Nowhere. In dit artikel behandel ik zijn grote ontvankelijkheid voor de heilzame werking van de utopie, die ze-

[pagina 30]

ker niet gedeeld werd door de kopstukken van de internationale socialistische beweging. Hij toonde zich zeer betrokken als vriend van de vrouwenbeweging en het ‘artistieke proletariaat’. Bovendien was hij zijn tijd ver vooruit waar het gaat om zijn belangstelling voor de destructieve vooruitgang van het kapitalisme (de vervreemding) en de werking van ideologische processen als reclame en koopverslaving.

[pagina 31]

Tachtigers en de arbeiderszaak

In 1886 verwierf assuradeur Van der Goes in het hele land bekendheid met zijn brochure Majesteits-schennis. (Het geding tegen den heer F. Domela Nieuwenhuis), waarin hij het opnam voor socialistenvoorman Domela Nieuwenhuis. Van der Goes ontwikkelde sympathie voor Domela en de arbeiderszaak. Als gevolg kreeg Van der Goes ontslag bij de toneelschool waar hij onbezoldigd les gaf en collega’s en bezoekers van de effectenhoek van de Amsterdamse beurs joegen hem het gebouw uit.

De beweging voor literaire vernieuwing vond aansluiting bij een maatschappelijke beweging voor sociale vernieuwing. Van der Goes werd politiek actief in de Amsterdamse radicaal-liberale kiesvereniging ‘De Unie’. Ondertussen bleken onder de literaire hemelbestormers van de ‘Ennegee’ (De Nieuwe Gids) grote meningsverschillen te bestaan over de verhouding literatuur en politiek. De radicaliserende Frank van der Goes stond op het standpunt dat alleen de socialistische arbeidersbeweging in staat was om de idealen van de Franse Revolutie te verwezenlijken. Dit kwam overeen met de opvattingen van de invloedrijke Duitse socialist Karl Kautsky en met die van August Bebel, de grand old man van het Duitse socialisme. De vooruitgangsgedachte, rationalisme en positivisme waren leidend voor de Sozial-Demokratische Partei Deutschlands (spd) en de daarmee verbonden Tweede Internationale.

Toekomst en verleden

Interessant is om te kijken naar de receptie van Looking Backward, de toekomstroman van Edward Bellamy uit 1888. Van der Goes had dit boek vertaald onder de titel In het jaar 2000. Over dit boek ontstond al spoedig een felle polemiek met Lodewijk van Deyssel – waarbij ook Van Eeden en Willem Kloos betrokken raakten. Volgens de romanticus Frederik van Eeden miskende Van der Goes de mystieke kern van het leven en daarmee ook de solidariteit met de medemens.

Zijn vroegere vriend Van der Goes meende dat Van Eeden blijk gaf van utopisme en van een burgerlijke levensbeschouwing door voorstander te zijn van particulier initiatief. Inderdaad had de gevoelssocialist Van Eeden een grote afkeer ontwikkeld van wat hij zag als dogmatisch socialistisch en marxistisch denken. Kloos ontwikkelde zich steeds meer richting antisocialistisch individualisme.

Achteraf zou Van der Goes onder meer in zijn Litteraire Herinneringen terugblikken op de ondergang van De Nieuwe Gids. Nadat Kloos ‘dronken van wijn en van moedwil, zijn eigen werk en dat van zijn vrienden in flarden scheurde, en het groeisel van tien jaren gemeenschappelijken harden arbeid dood trapte’ deed Van der Goes nog vergeefs een poging om het blad te redden.

De Nieuwe Gids was al te zeer een uitdrukking geworden van een maatschappelijke ontwikkeling die naast en buiten de artistieke beweging stond. Proza won het ten koste van poëzie. Door een coup d’état door ‘dollemannen’ kon men ‘den heelen prozaischen, praktischen en politieken rommel’ voortaan weren. De lente was

[pagina 32]

heengegaan en de vogels hadden de tuin verlaten. De maatschappelijke rol van de ‘Enne Gee’ was uitgespeeld en nieuwe tijdschriften, zoals De Kroniek, stonden klaar om deze taak over te nemen.

Van der Goes ging door met ‘de politieke rommel’ en sloot zich in 1891 na wat aarzelingen dan toch aan bij de door Domela Nieuwenhuis aangevoerde Sociaal-Democratische Bond (sdb) om binnen een jaar weer gedwongen afscheid te nemen na een reeks van conflicten. Na zijn royement in 1892 bleef hij de sdb volgen en pleitte van buitenaf voor een heroriëntatie van de koers in de richting van parlementaire agitatie. Toen hij in 1892 het woord gevoerd had op een werklozendemonstratie werd hij opnieuw als oproerkraaier van de Beurs geweerd. Ditmaal was het definitief. Financieel gesteund door enkele vrienden (onder anderen medesocialist en houthandelaar Floor Wibaut) wijdde hij zich sindsdien geheel aan de praktische en theoretische werkzaamheden van de sociaal-democratische beweging. Nadat de sdb op zijn congres in 1893 elke vorm van parlementarisme afwees, richtte hij als een van de twaalf apostelen in 1894 de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (sdap) op. Door zijn voorbereidende theoretische werk werd hij beschouwd als de geestelijk vader van die partij.

De sdb verdween en de daaruit ontstane vrije socialisten en sociaal-democraten van de sdap grepen regelmatig terug op de literaire vernieuwingen van de Tachtigers. Een andere, betere maatschappij zou tenslotte niet alleen voortkomen uit een radicale sociaal-economische verbetering van de positie van de arbeiders, maar tevens uit hun culturele verheffing. De marxist Van der Goes bleef nog lang actief in de sociaal-democratie, maar voelde zich daar begin jaren dertig tijdens de crisis steeds minder thuis. In 1932 sloot hij zich aan bij de revolutionair-socialistische beweging.

Brood en rozen

Zijn hele leven bleef Frank van der Goes een bijzondere interesse houden in kunst en cultuur. Hij vond deze van eminent belang, zowel voor de ontwikkeling van ieder individu als voor de samenleving in zijn geheel. Wat mooi is uit het verleden en wat mooi is in het heden, daarover zullen de meningen blijven verschillen. Vooruitblikkend naar ‘het jaar 2000’ zou hij hebben gezien hoe onder het neoliberalisme cultuur naar de rand wordt gedreven. Waardevol is vervangen door succesvol en succesvol staat synoniem voor winstgevend. Cultuur als vermaak, als een handelswaar, als business. In deze visie is slechts wat verkoopt de moeite waard.

Daarbij achtte hij het voor socialisten essentieel om de drempels weg te nemen die gewone mensen weerhouden van participatie aan kunst en cultuur. Bovendien diende de kunstenaar in staat gesteld te worden tot het in volle vrijheid produceren daarvan, met het perspectief van een radicale verandering van de maatschappij. Een noodzakelijke voorwaarde hiervoor was het opheffen van gebrek in de maatschappij en bij de kunstenaar als producent. De persoonlijke groei van het individu

[pagina 33]

kon dan ook het beste gedijen onder het gezamenlijk beheren en gebruiken van de productiemiddelen. Socialisme en kunst sloten elkaar niet uit zoals Lodewijk van Deyssel betoogde, maar vormden volgens Van der Goes een vruchtbare combinatie waaruit nog veel moois kon bloeien.

Om de arbeidsvoorwaarden van het ‘artistieke proletariaat’ te verbeteren was Van der Goes betrokken bij verschillende vakorganisaties, zoals de Amsterdamse Toonkunstenaars Vereniging (atv) van musici. En ongetwijfeld fungeerde hij met zijn studies in vooral De Kroniek over de toneelwereld en zijn scholingen als inspiratiebron voor de oprichting van vakorganisaties van acteurs.Ga naar eindnoot2

Van der Goes zag een belangrijke rol weggelegd voor de overheid als stimulator van de kunsten. Zolang het socialisme nog niet bereikt was, was het de opdracht van de socialisten de overheid te dwingen kunst(instellingen) te subsidiëren en zo toegankelijk te maken voor de gehele bevolking. Met instemming citeerde hij daarom in De Kroniek de Belgische socialist Jules Destrée die bij de algemene beraadslagingen over de begroting voor kunsten en wetenschappen van 3 en 4 augustus 1895 in het Belgische parlement een pleidooi had gehouden voor financiering van kunst door de staat. Weliswaar streefde, aldus Destrée, het socialisme naar de afschaffing van het privaatbezit, maar dat hoefde geen beletsel te zijn voor de productie van kunst. In het artikel van Van der Goes voegde Destrée er aan toe:

Ten eerste bedoelt men niet, dat geen mensch in eigendom boeken of andere kunstvoorwerpen zou kunnen bezitten; maar bovendien is het niet essentieel dat al wat de artiesten voortbrengen, een persoonlijke eigenaar vinde. Bezitter van een kunstproduct is wie het verstaat, niet wie het betaald heeft. Maar in onze maatschappij wordt het gemeenschappelijk bezit van kunst steeds grooter. Hoeveel minder bezwaarlijk zal dit later niet zijn, als de economische samenstelling van de maatschappij het eigendomsbegrip zal verdreven hebben.Ga naar eindnoot3

Destructieve invloed kapitalisme

In enkele andere bijdragen voor het tijdschrift van de Negentigers, De Kroniek, besprak Van der Goes de rol van kunst in het dagelijks leven. Dat deed hij onder meer aan de hand van een recensie van het boek Kunst en Samenleving van Jan Veth. Dit boek was een Nederlandse bewerking van Walter Crane’s Claims of Decorative Art en versierd met talrijke elegante in hout gesneden vignetten door Gerrit Willem Dijsselhof. In deze positieve beoordeling benadrukte Van der Goes Crane’s analyse van de verwoestende invloed van het kapitalisme op de voortbrenging van kunst. De politieke betrokkenheid van de romantische utopisch-idealistische Crane werd sterk beïnvloed door de eveneens enigszins romantisch geïnspireerde kunstenaar William Morris. Net als de marxist Morris pleitte de ‘artiest-socialist’ Crane voor de hereniging van traditioneel ambachtschap en kunstenaarschap evenals voor schoonheid in het dagelijkse leven. Dit moest vooral zijn weerslag vinden in ge-

[pagina 34]

bruiksvoorwerpen zoals boeken en gereedschappen, maar ook in de woning en het meubilair. Minder positief was criticus Van der Goes over de gebrekkige aanprijzing van de sociaal-democratie door de polyvalente kunstenaar.Ga naar eindnoot4

Voor Van der Goes maakte kunst integraal deel uit van de maatschappij, zowel van de burgerlijke als van de gedroomde socialistische samenleving. Of deze kunst nu individualistisch georiënteerd was of zich baseerde op de gemeenschap. Hij had daarbij oog voor de individuele vakbekwaamheid, de rol van kunst in de moderne industriële maatschappij met een groeiende markt, en hij was zich bewust van de verantwoordelijkheid van de overheid en van socialistische vertegenwoordigers om te interveniëren. In zijn ‘utopische’ vergezichten op een toekomstige communistische maatschappij, zouden de artistieke productie en consumptie volledig vermaatschappelijkt zijn.

Het door Van der Goes vertaalde Looking Backward – en ook William Morris’ News from Nowhere – gaven krachtig vorm aan de dromen van een hele generatie socialisten. Dat was ook voor Van der Goes de aantrekkingskracht. Zowel in Nederland als in Duitsland was Looking Backward een enorm succes. Dit leidde tot enige verontrusting bij de Duitse socialistische leiders Karl Kautsky en August Bebel. Zij en hun

[pagina 35]

spd – binnen de Tweede Internationale de sterkste partij – waren er juist trots op dat ze afgerekend hadden met het utopisme. Het utopisme en het anarchisme werden in een adem genoemd als kinderziektes uit de begintijd van de beweging.Ga naar eindnoot5

Van der Goes mocht dan wel een ‘kautskyaanse marxist’ zijn, hij was aanmerkelijk positiever over de propagandistische waarde van Bellamy’s boek en over utopieën in het algemeen, dan de zogeheten paus van de Tweede Internationale. Hij richtte zich dan ook niet uitsluitend op het economische, maar was evenzeer geïnteresseerd in de werking van ideologische processen.

Reclame en koopverslaving

Interessant en modern is met terugwerkende kracht Van der Goes’ benadering van het fenomeen reclame aan de hand van het voorbeeld van Van Houten cacao: ‘Al die arbeid die nu besteed wordt aan het fnuiken van mededingers en het bedelen om gunsten van het publiek, zal gebruikt kunnen worden om nuttige voorwerpen te produceren’. En:

Waarom moet er in ’s hemelsnaam zo verschrikkelijk veel geld, vernuft, volharding (arbeid) besteed worden om mij te zeggen dat Van Houten cacao zo best is? Ben ik, en zijn wij allen, zulke woedende vijanden van cacao dat ons de voortreffelijkheid met geweld dagelijks moet worden opgedrongen? Is Van Houten zulk een geweldige dweper met een wonderbaar voedingsmiddel dat hij de slechtopgevoede Hollanders niet met rust wil laten voor allen van zijn cacao een dagelijkse drank hebben gemaakt? In een rationele samenleving zou men

[pagina 36]

zoiets denken als men de tegenwoordige reclame daar zag. Het moet wel een gewichtig openbaar belang zijn, waaraan zo veel werk wordt gespendeerd, zou men zeggen. En de waarheid in onze irrationele samenleving is, dat geen ander belang op het spel staat dan in het voordeel van een klein hoopje mensen, de bestuurders en geldschieters van één chocoladefabriek.Ga naar eindnoot6

Frank van der Goes was zijn tijd ver vooruit. Hij analyseerde niet alleen vroegtijdig het fenomeen reclame, maar hij behandelde evenzeer onderwerpen als het ideale vrouwenfiguur en koopverslaving. In een advertentie voor het Amsterdamse modehuis Hirsch aan het Leidseplein werden verkoopsters, naaisters en modistes gevraagd met een goed figuur. Op zolder zwoegden de naaisters, in de salons hingen de exclusieve japonnen voor de Amsterdamse elite. Deze advertentie lokte scherpe kritiek uit van Van der Goes. Want hiermee werd het vrouwenlichaam verlaagd tot een waar en de dunne lijn met de prostitutie werd des te sneller overschreden, waar de verdiensten van de meisjes met opzet laag werden gehouden en ze slechter georganiseerd waren dan mannelijke arbeiders. Daarnaast raakten de meisjes en vrouwen gewend aan weelderige kleding, die ze eigenlijk niet konden betalen.

De grote stad met zijn kapitalistische verwording verzwakte het ideaal van huwelijkstrouw ernstig, en ook hierover schreef Van der Goes veel. Niet omdat hij een burgerlijke moraalridder was, maar omdat hij wilde wijzen op de tegenstrijdigheden in het opkomende moderne kapitalisme.Ga naar eindnoot7

Binnen de sdap werd hij beschouwd als een ‘vriend van de vrouwenorganisaties’.Ga naar eindnoot8 Zo stimuleerde hij bijvoorbeeld Gerharda Johanna Helena Ankersmit, secretaris van de Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenpropagandaclubs, tot de bestudering van de marxistische waardeleer en ze nam ook lessen bij de Nederlandse vertaler van Das Kapital. Verder verzorgde hij het voorwoord van het internationaal vermaarde uit het Duits vertaalde boek De vrouwenkwestie. Haar historische ontwikkeling en haar economische kant van de Duitse feministe en socialiste Lily Braun.Ga naar eindnoot9 Daarin stelde hij meteen: ‘De strijd van de vrouwen is, gelijk de hunne [de socialisten], de strijd van maatschappelijk verdrukten tegen maatschappelijk bevoorrechten’ en ‘De ontwikkeling van het kapitalisme heeft ook de eene, vrouwelijke helft van het menschdom aan de andere, de mannelijke helft onderworpen…’ Bovendien was hij een van de eersten binnen de SDAP om zich sterk te maken voor de opheffing van de strafbaarstelling van homoseksualiteit.

Concluderend

De sterk door de Franse Revolutie beïnvloede rationalistische socialist Van der Goes mocht dan enerzijds vasthouden aan de vooruitgangsgedachte, als heraut van de schone zaak van het socialisme bleef hij anderzijds geloven in de ‘warme’ onderstroom van het marxisme. Zoals hij stelde in zijn polemische Nieuwe Gids-artikel ‘Over socialistische aesthetiek’ konden de individuele ontplooiingsmogelijk-

[pagina 37]

heden van de artistieke mens alleen onder het socialisme maximaal benut worden.Ga naar eindnoot10 Van der Goes liet zich hierbij niet alleen inspireren door Bellamy’s In het jaar 2000, maar ook door het essay Soul of Man under Socialism van Oscar Wilde dat hij in het Amsterdamse Leesmuseum verslond. Doel en middelen waren daarbij onlosmakelijk met elkaar verbonden. De verbeelding van een andere maatschappij, van een utopie, kon de socialist helpen om al in het hier en nu een glimp op te vangen van die nieuwe gedroomde maatschappij gebaseerd op werkelijke vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit en vrij van vervreemding.

[pagina 15]

Jack van der Weide
Kees, Geerten en de rest
Een geschiedenis van Joyce & Co, 1968-1972

Jack van der Weide (1964) publiceerde over Joyce & Co/Geerten Meijsing in onder meer De Gids, Het Oog in ’t Zeil, Literatuur, Streven, Filter, Lexicon voor Literaire Werken en Tijdschrift voor Biografie. Hij bereidt een uitgave voor van de brieven van Meijsing aan Nanne Tepper.

In het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw deed het Haarlemse schrijvers- en filmerscollectief Joyce & Co van zich spreken met een aantal verhalen en vertalingen. Eind 1974 zag Erwin het levenslicht, de eerste roman van het collectief en het begin van een trilogie die in 1979 voortgezet zou worden met Michael van Mander en in 1986 werd afgesloten met Cecilia. Tussendoor verschenen ook nog de verhalen- en brievenbundels Erwins echo, Venetiaanse brieven en Werkbrieven 1968-1981, alle in 1982. In het voorwoord van dat laatste boek werd onthuld wat de meeste lezers al wisten: Joyce & Co was in feite een pseudoniem van schrijver Geerten Meijsing. Niet voor niets echter presenteerde Joyce & Co zich aanvankelijk als ‘schrijvers- en filmerscollectief’, waarbij zeker in de vroegste jaren meerdere personen betrokken waren. De tweede schrijver naast Meijsing, Kees Snel, overleed in 2010. De twee vormden jarenlang een productie-eenheid, met name op het gebied van vertalingen. Sinds de dood van Snel is veel nieuwe informatie over Joyce & Co boven water gekomen, waardoor het mogelijk is geworden het collectief nauwkeuriger in kaart te brengen, met name de beginjaren ervan.

In 1992 heb ik al eens geprobeerd om, met de op dat moment beschikbare gegevens, iets meer grip te krijgen op het concept ‘Joyce & Co’.Ga naar eindnoot1 Uitgangspunt vormde toen Meijsings opmerking uit 1982 dat het collectief nooit bestaan heeft, ‘behalve in de belofte van een aanlokkelijk idee’.Ga naar eindnoot2 Meer recentelijk is de auteur enigszins teruggekomen op die boude bewering en refereert hij in woord en geschrift regelmatig aan de periode van Joyce & Co, waarbij hij vooral zijn samenwerking met Kees Snel op het oog heeft. Op Meijsings actuele LinkedIn-profiel (mei 2015) verwijst hij naar Joyce & Co als zijn huidige werkgever. Ook noemt hij zich daar ‘scrittore & cineast’, schrijver en filmer, een verwijzing naar de typering die het collectief zichzelf gaf – over de filmactiviteiten van het collectief later meer. Een bredere en meer gedetailleerde blik op zijn roots, niet in de laatste plaats door het zorgvuldig lezen van een aantal vroege teksten, lijkt daarom welkom. Er zijn in feite drie perio-

[pagina 16]

des te onderscheiden: 1968-1972 (collectief van plusminus zes personen), 1973-1981 (Meijsing en Snel als tweemansfirma), 1982-heden (Meijsing solo, met in het begin nog sporadische publicaties onder het pseudoniem ‘Joyce & Co’).

Begin april 2015 verscheen in het online eenmanstijdschrift Artistiek Bureau van Nick ter Wal een korte impressie over het voormalige woonhuis van de familie Meijsing aan de Churchilllaan in Haarlem: ‘Op de tweede verdieping van de villa, rechts aan de straatkant, was de kamer van Geerten Meijsing. Dit was ook de plek waar hij met Kees Snel, alias Joyce & Co, het debuut Erwin 5 oktober 1972 (1974) schreef. Hier hielden zij hun ‘werkklasjes’ en maakten ze vertalingen van het werk van Baudelaire, Burroughs en Rolfe.’ Meijsings ouders bleven altijd in het huis wonen en lieten de kamer van hun jongste zoon vrijwel onaangeroerd. Het huis staat nu te koop en Ter Wal stelt aan de hand van de makelaarsfoto’s vast ‘dat er in veertig jaar tijd weinig is veranderd. Zelfs de oude handboeken van Joyce & Co staan er nog.’Ga naar eindnoot3 Een waarschijnlijke renovatie van het pand na verkoop zal volgens hem een flard literaire geschiedenis uitwissen. Het is het begin van die flard dat ik in dit artikel in kaart zal proberen te brengen.

Joyce-idealen

Geerten Meijsing en Kees Snel kennen elkaar van het Triniteitslyceum in Haarlem. Meijsing (9 augustus 1950) was begonnen in het schooljaar 1962/1963, Snel (16 maart 1951) een jaar later. Als Meijsing het vierde jaar moet overdoen, komen de twee in het schooljaar 1966/1967 bij elkaar in gymnasiumklas IVb. Wat ze gemeen hebben is een combinatie van afkeer van het schoolsysteem en een (door henzelf ingeschatte) hoge intelligentie. Verschil is dat Meijsing, zoon van de Haarlemse gemeentesecretaris, uit een gegoed milieu afkomstig is en weinig op heeft met Bètavakken. Snel komt uit een arbeidersgezin, blinkt uit in wiskunde en is een begenadigd schaker – al is hij op geen enkel gebied erg ambitieus. Hun kennismaking begint met het aan elkaar uitlenen van boeken: volgens Meijsing leent hij van Snel Stephen Hero van James Joyce, in ruil voor A Portrait of the Artist as a Young Man van de-

[pagina 17]

zelfde schrijver.Ga naar eindnoot4 Een ander raakvlak is een voorliefde voor avantgardistische jazzmuziek, van saxofonisten als Albert Ayler en John Coltrane, en pianisten als Lennie Tristano en Cecil Taylor.

Over vroege publicaties van Snel is niets bekend. Meijsing was eind 1963 betrokken bij de oprichting van Kaapstander, ‘Officieel orgaan van de zeeverkennersgroep St. Jozef te Haarlem’. Hoewel slechts één tekst in het eerste nummer van Kaapstander door hem is ondertekend, was hij voor een groter deel van de (vaak anonieme) teksten verantwoordelijk.Ga naar eindnoot5 Tijdens zijn middelbareschooljaren schreef hij voor Tolle Lege, de schoolkrant van het Triniteitslyceum, en voor Mirabile Lectu, de schoolkrant van het Stedelijk Gymnasium waar hij de laatste twee jaar leerling is, onder meer besprekingen van moderne jazzmuziek, zoals een stuk over de lp Unit Structures (1966) van Cecil Taylor.

Via geschiedenisleraar Piet van Wees krijgen Meijsing en Snel toegang tot de lees- en discussiegroep van de Haarlemse advocaat Gerard de Leeuw, die op gezette tijden een kleine groep belangstellenden in zijn woning uitnodigt om het werk van James Joyce te bestuderen. Ook John Vandenbergh, die werkt aan de eerste Nederlandse vertaling van Joyce’ Ulysses, is een regelmatige gast. Snel houdt het al na één bezoek voor gezien, Meijsing houdt het wat langer vol. De invloed die beiden van Joyce ondergaan leidt ertoe dat het door hen in 1968 opgerichte werkverband de naam ‘Joyce & Co’ krijgt. Meijsing neemt het pseudoniem ‘Erwin Garden’ aan, Kees Snel verengelst zijn naam tot ‘Keith Snell’. Op 3 september 1968 schrijft Meijsing aan Snel: ‘de Joyce-idealen zijn voor mij het belangrijkste wat er bestaat. Het is zinloos ergens over uit te weiden zonder fundamentele […] kennis van de Joyce & Co-idealen.’Ga naar eindnoot6 Het lichtende voorbeeld James Joyce zou al binnen enkele jaren weer gerelativeerd worden, de naam van het collectief bleef bestaan.

Holding company

In 1968 had naast literatuur ook film de hoogste aandacht van Meijsing. Joyce & Co duidt zichzelf dan ook aan als ‘schrijvers- en filmerscollectief’, en de vroegste teksten betreffen beschouwingen over film, onder andere in het filmblad Skoop.Ga naar eindnoot7 Maar waar het schrijven de exclusieve taak van Meijsing en Snel is, wordt voor het filmen, de financiën en de algemene ondersteuning de groep uitgebreid met een aantal min of meer gelijkgestemden. Mick Broekhof is al sinds het begin van de jaren zestig de boezemvriend van Meijsing; ook hij was in 1963 redacteur van Kaapstander, waar hij verantwoordelijk was voor de vormgeving. Voor Joyce & Co houdt Broekhof zich voornamelijk bezig met de zakelijke kant en het management – al valt er niet heel veel te managen. Er wordt een charter voor het collectief geschreven, dat echter niet zozeer een zakelijke of juridische inhoud heeft, maar eerder een ideaalbeeld van de ‘firma’ Joyce & Co bevat. In een ongedateerd document schrijft Broekhof onder meer: ‘Geld van vertalingen en artikelen moet onmiddellijk “belegd” worden volgens het principe met geld geld maken. […] We zouden er een ge-

[pagina 18]

sloten n.v. van kunnen maken en met het geld kunnen bv. films worden gemaakt.’ Ook: ‘Het is beter als J&C als een soort holding-company gaat optreden […]. Brainstorming houden, met allemaal bij elkaar. Om de tafel, alles uitleggen, verklaren. Het is nu te afzonderlijk allemaal, een voor een is fout. Professioneler!!’Ga naar eindnoot8

Snel en Broekhof hebben beiden, ieder op hun eigen manier, een uiterst vertrouwelijke band met Meijsing. Iets verder bij hem vandaan lijken de andere leden van het collectief te staan: Jeroen Fonville, Frans Verpoorten jr. en Henk Zeevat. Fonville is een vriend van het Triniteitslyceum. Met fotograaf Verpoorten komt Meijsing rond zijn eindexamen in 1969 in contact, mogelijk door zijn belangstelling voor film; een gemeenschappelijke fascinatie voor The Rolling Stones is een andere verbindende factor. Zeevat ten slotte is een bekende van de Universiteit van Amsterdam, waar Meijsing enkele jaren colleges kunstgeschiedenis, archeologie en klassieke talen volgt. Hij blijft meer een buitenstaander – Broekhof en Zeevat hebben elkaar nooit ontmoet. De beste vriend van Fonville, Erikjan (of Erik) Kromhout, eveneens van het Triniteitslyceum, beweegt zich in de nabijheid van Joyce & Co maar is geen officieel lid. Meijsing probeert in 1969 ook nog zijn oudere zus Doeschka (1947-2012), met wie hij geen goede band heeft, lid te laten worden van het collectief, voor honderd gulden. Ze weigert.Ga naar eindnoot9

De genoemde leden van het collectief, exclusief Zeevat maar inclusief Kromhout, zijn allen betrokken bij een korte film die in 1970 wordt gedraaid, Black & White. De titel is een verwijzing naar het whiskymerk van dezelfde naam – whisky is de favoriete drank van het collectief – maar heeft vooral betrekking op de twee vrouwelijke hoofdrolspeelsters: de ene is blond, de andere zwartharig.Ga naar eindnoot10 Uit aantekeningen van Snel blijkt dat in maart een eerste draaiboek klaar is, dat in april nog een wijziging ondergaat. De productie start op 21 mei, de montage van de eerste drie rushes een week later. Assistentie wordt hierbij verleend door een buurman van de familie Meijsing, amateurfilmer Ton Schravendijk. Op 8 juli is de voorpremière van de film, korte tijd later de officiële première – ten huize van Jeroen Fonville aan de Zijlstraat in Haarlem. Ook doen Meijsing en Snel pogingen om (delen van) het draaiboek gepubliceerd te krijgen, in Tirade dan wel Raster. De bibliografische informatie bij het eerste verhaal van Joyce & Co in Raster, anderhalf jaar later, vermeldt nog: ‘In voorbereiding drieluik filmscenario naar gegevens van Proust, Hauf en Poe’.Ga naar eindnoot11 Of het hier het scenario van Black & White betreft valt niet uit te maken, aangezien de publicatie nooit is verschenen. Ook van de film lijkt geen spoor meer te vinden.

Waar de vroege teksten over film slechts vingeroefeningen zijn, stuurt Joyce & Co zijn beginselverklaring op 20 maart 1970 naar De Gids: een cryptische tekst van 2300 woorden, met als titel ‘Nova decadentia’. In de begeleidende brief zegt Meijsing te spreken ‘namens Joyce & Co, een produktie-eenheid die zich met een kenmerkende produktiesfeer bezighoudt met literatuur en film en in de hierbij ingesloten tekst haar belangrijkste konsepties verwoordt – Bijgevolg is het voor ons

[pagina 19]

zeer belangrijk dat Nova Decadentia als eerste gepubliseerd wordt’.Ga naar eindnoot12 Er volgen over en weer enkele brieven – aanvankelijk lijkt de redactie niet te weten wat ze met het stuk aan moet – maar in januari 1971 verschijnt de beginselverklaring dan toch.

Niet de eerste maar de laatste zin van ‘Nova decadentia’ vormt de sleutel tot de tekst: ‘met de gemoedelijk-wijze opwelling van Cecil Taylors lach’.Ga naar eindnoot13 De hoes van Taylors elpee Unit Structures bevat een lange, chaotische tekst van hemzelf, ‘Sound Structure of Subculture Becoming Major Breath / Naked Fire Gesture’. Die tekst zou de blauwdruk worden voor ‘Nova decadentia’, bepaalde frases van Taylor werden zelfs bijna letterlijk vertaald:

Would then define the pelvis as cathartic region prime undulation, ultimate communion, internal while life is becoming, visible physical conversation between all body’s limbs: Rhytm is life the space of time danced thru. (‘Naked Fire Gesture’)

Ik zou dan de ritmiese fase, t bekken willen definiejeren als n kriterium, tegelijk naast en in de mentale werkelijkheid, vervullend omdat t leven zich ontplooit – […] zichtbare fysieke konversatie tussen alle ledematen van t lichaam: muziek is leven zijn tijdsruimte doorheen dansen – (‘Nova decadentia’, p. 48)

[pagina 20]

Meer in het algemeen zijn het de toon en de associatieve opbouw van Taylors tekst die bepalend zijn voor ‘Nova decadentia’. Inhoudelijk bestaat de tekst uit bespiegelingen over het vasthouden en vastleggen van ervaringen door middel van taal, literatuur en vooral film. Delen van ‘Nova decadentia’ maken de indruk passages uit een scenario te zijn, en er is sprake van termen als projeckteren, filmgrammatika, akteurs, regisseursoverwegingen, kamerabewegingen, celluloid, film en kloosup. De tekst lijkt door meerdere personen te zijn geschreven en is ondertekend met ‘Keith Snell, Erwin Garden’. Beide auteurs hadden in de zomer van 1967 ook nog een urenlang interview met Cecil Taylor, toen deze in het kader van het driedaagse jazzfestival Newport in Rotterdam in Nederland was, maar tot een publicatie leidde dat niet.Ga naar eindnoot14

Firma

‘Nova decadentia’ is gedateerd ‘5 oktober ’69’, een datum die een aantal jaren later in het oeuvre van Joyce & Co uiterst significant zou blijken te zijn: 5 oktober was de verjaardag van Meijsings grote liefde Martha Mooy, die model zou staan voor Erwin Gardens grote liefde Martha. Beide Martha’s werden op 5 oktober 1969 meerderjarig. De ondertitel van de roman Erwin luidde 5 october 1972, de 24^e verjaardag van Martha en dag waarop Erwin Garden zelfmoord pleegde. Het volgende verhaal van Joyce & Co in De Gids, ‘La cena serena’, kreeg eveneens een betekenisvolle datering: ‘2 juni ’70’.Ga naar eindnoot15 ‘June second, 1910’ is de titel van het tweede hoofdstuk van William Faulkners roman The Sound and the Fury (1929), de dag waarop de protagonist van dit hoofdstuk zelfmoord pleegt. In ‘Nova decadentia’ was ‘June Second 1910’ al tot

[pagina 21]

twee maal toe gevallen, waarbij het (volgens Joyce & Co) filmische karakter van die tekst werd benadrukt. Ook was er verdekt geciteerd uit het hoofdstuk, wat in ‘La cena serena’ zou worden voortgezet.

De vraag is hoe realistisch de datering van ‘La cena serena’ is. Meijsing biedt het verhaal pas op 12 november 1971 aan redactiesecretaris Rudolf Geel van De Gids aan. Hij omschrijft in zijn brief de tekst als ‘een soort onderzoek naar de kernthema’s van de Decadentie’. Ook is volgens hem het verhaal ‘één spel van toespelingen naar twintigste eeuwse schrijvers […] voornamelijk uit het angelsaksische taalgebied’. De Gids accepteert het verhaal en wil bovendien een foto van het collectief op de achterkant van het betreffende nummer. Joyce & Co is erg blij met dit verzoek en levert een foto van Frans Verpoorten aan, met naast Meijsing en Snel ook Broekhof, Fonville en Verpoorten zelf.

‘La cena serena’ is aanzienlijk minder hermetisch dan ‘Nova decadentia’, maar het aanwijzen van een duidelijke verhaallijn is nog steeds niet eenvoudig. Er is sprake van een groep jonge mannen die zich in een landhuis lijken bezig te houden met het maken van een film. Verteller van het verhaal is Erwin Garden, die enkele van zijn vrienden voorstelt en die mijmert over zijn liefde voor Martha en haar naderende bezoek aan het landhuis. Het verhaal begint met een flash forward van dat bezoek, meer precies van de situatie na de avondmaaltijd als er nog maar enkele personen aan tafel zitten. De daadwerkelijke gebeurtenissen, voor zover daar sprake van is, spelen zich af binnen het tijdsbestek van één dag – als in Ulysses van James Joyce, als in ‘June second, 1910’ van Faulkner, als enkele jaren later in Joyce & Co’s eigen Erwin.

[pagina 22]

Waren de teksten van Joyce & Co tot dan toe voornamelijk producten van Meijsing en Snel samen, ‘La cena serena’ is ondertekend door Erwin Garden en is dus geschreven door Meijsing alleen. Het markeert daarmee het feitelijke begin van diens schrijverschap. Snel verruilt zijn rol als coauteur voor die van kritische lezer, klankbord en secondant. Net als de andere leden van het collectief figureert hij in ‘La cena serena’ wel als personage: Meijsings alter ego Erwin Garden is de protagonist, maar de lezer wordt tevens voorgesteld aan diens vrienden Keith en Mick, terwijl ook personages met de namen Jeroen en Erik worden genoemd. De tweede zin van het verhaal is een licht gemaskeerde verwijzing naar het begin van de nog vrij recente roman Tunc (1968) van Lawrence Durrell:

Van de drie mannen aan het tafeltje, allen in zwarte pakken, moeten er twee stomdronken zijn geweest. Niet Nash natuurlijk, altijd vol verwijten. Maar wel Vibart, de uitgever (de laatste tijd maar al te vaak), en ook uw nederige dienaar Charlock, het denkend onkruid: weer op de loop. Felix Charlock, tot uw dienst.Ga naar eindnoot16

Van de vier mensen die nog aan tafel zitten, allen door gekompliseerde emotionele banden met elkaar verbonden, zijn er drie (en zo iedereen) wel bereid met overgave en ietsje uitgelaten het spel te spelen – Niet Martha, stralend in een

[pagina 23]

lange witte jurk, natuurlijk niet […] – Maar wel Keith, nu aan het woord en Il Divino Marquese (Mick), zwijgend en dronken van Drie Rozen. En dan ondergetekende mr. Garden, Erwin. (‘La cena serena’, p. 38).

Tunc levert ook het concept van ‘de Firma’, dat in veel werk van Joyce & Co een rol speelt en al in ‘Nova decadentia’ werd genoemd. In de roman van Durrell is ‘The Firm’ de bijnaam van de schimmige multinational Merlin. Merlin heeft zijn thuishavens in Groot-Brittannië en Turkije, maar lijkt tegelijkertijd alomtegenwoordig en toont gaandeweg steeds meer zijn totalitaire en onderdrukkende gezicht. Bij Joyce & Co is de Firma eveneens schimmig en lijkt zij samen te vallen met (een geidealiseerde versie van) het collectief zelf. Wat we er in de verhalen en romans van meekrijgen, is dat het gaat om een vriendengroep die de beschikking heeft over grote sommen geld, landhuizen en hotelkamers in verschillende landen, auto’s met chauffeurs et cetera. Ze houden zich niet alleen onledig met eten, drinken en feesten, maar ook met het schrijven van boeken en het maken van films.

Dit is de situatie die we aantreffen in ‘La cena serena’: een copieuze avondmaaltijd, een aantal ‘firmanten’ dat in de tuin van een landhuis (behorende tot ‘de firmabezittingen’) bezig is met filmopnames, geluidsexperimenten met bandrecorders, en vooral de overpeinzingen van de schrijver Erwin Garden, die onder meer spreekt met ‘mr Snell, Keith, mijn naaste medewerker’. Naast uitgebreide verwijzingen naar de bewonderde Durrell en een knipoogje naar Cecil Taylor – Erwin rookt een pijp met tabak genaamd ‘Cecil, first class Wild Smoking Mixture van TAYLOR & CO’ – is ook ‘June second, 1910’ van Faulkner nadrukkelijk aanwezig. Zo merkt het personage Keith terloops op: ‘die kamperfoelie waar je het aldoor over hebt bloeit op twee juni nog nauwelijks’, een referentie aan de honeysuckle (kamperfoelie) die in Faulkners tekst zo’n belangrijke rol speelt. Ook zijn er (bijna) letterlijke citaten als ‘de brief kraakt in mn zak’ en ‘Ik wist niet dat het al zo laat was’.Ga naar eindnoot17 Klap op de vuurpijl is een directe verwijzing naar de titel van Faulkners roman, ‘Al het geraas, al het gebral’: John Vandenbergh had de roman enkele jaren eerder vertaald onder de titel Het geraas en gebral. Meer dan alleen als koketterie zijn deze verwijzingen te lezen als een vooraankondiging van de zelfmoord van Erwin, later in het oeuvre.

Goddelijke razernij

Het centrale onderwerp van Erwin Gardens overpeinzingen in ‘La cena serena’ is zijn relatie met Martha en de driehoeksverhouding tussen haar, hem en Mick. Dit wordt verder uitgewerkt in het volgende verhaal van Joyce & Co (nu gelijk te stellen met Meijsing), ‘De tijd, de namen en de dingen’. Het verhaal bestaat uit drie delen, die in twee afleveringen verschijnen in opeenvolgende nummers van het tijdschrift Raster. Ook nu is de datering weer geen toevallige: ‘26 juli ’71’, de 21^e verjaardag van Mick Broekhof.Ga naar eindnoot18 In deel 1 treffen we Erwin aan die zich heeft teruggetrok-

[pagina 24]

ken in een landhuis op enige afstand van het Zwitserse Ascona, waar hij de door hem meegenomen muziek, films en vooral literatuur becommentarieert. Deel 2 gaat enkele weken terug in de tijd, speelt zich af in het Italiaanse Siena en bestaat voor een belangrijk deel uit overpeinzingen van Erwin over zijn vriendschap met Mick. Deel 3 gaat op zijn beurt in tijd weer aan deel 2 vooraf, speelt zich af in Haarlem en kent Erwin, Mick en Martha als hoofdrolspelers. Pas in deel 3 wordt duidelijk waarom Erwin besluit zich in afzondering terug te trekken.

Joyce & Co zou bekend worden met de Erwin-trilogie, handelend over narcisme (literatuur: Erwin), vriendschap (schilderkunst: Michael van Mander) en liefde (muziek: Cecilia). Het verhaal ‘De tijd, de namen en de dingen’ kan als een opmaat naar, of voorstudie van, de trilogie worden beschouwd. In 2012 publiceerde Meijsing passages uit het werkboek dat hij voorafgaand aan en tijdens het schrijven van Erwin bijhield. Hierin staat ook het ‘algemene plan’ voor de trilogie, zoals hij dat in het najaar van 1972 voor zich zag:

Ook staat bij een verdere uitwerking van Erwin: ‘de Tijd (structuur)’. Uitwerkingen van Michael van Mander en Cecilia ontbreken, maar het noemen van de namen (Michael = Mick) is al veelzeggend.Ga naar eindnoot19

Uit een ongedateerd opschrijfboekje blijkt dat ook aan ‘De tijd, de namen en de dingen’ een plan ten grondslag lag voor wat betreft structuur, thema’s, materiaal, personages, locaties, literaire allusies, et cetera. Inderdaad is de opzet dat in deel 1 alleen Erwin (‘Miserable Me’) optreedt, dat het in deel 2 draait om Erwin en Mick, en dat in deel 3 de driehoeksverhouding ‘Mick, Martha & Miserable Me’ centraal staat.Ga naar eindnoot20 We treffen hier de kiem aan voor de latere, steeds complexere schema’s en structuren die Meijsing voor zijn werk gebruikte. Kees Snel komt nu zelfs niet meer als personage voor, maar hij zal in de trilogie terugkeren onder zijn schrijversnaam Keith Snell.

Deel 1 sluit nog het meest aan bij de oudere teksten en is dan ook te beschouwen als een trait d’union tussen de oudere teksten en de trilogie. Naast The Sound and the Fury (‘een ongemeen belangwekkend boek’Ga naar eindnoot21) en Tunc (‘Een zo volmaakt boek […] dat ik het niet durfde openslaan uit angst mijn eigen goddelijke razernij en goddeloze verblinding te verhevigen’Ga naar eindnoot22) zijn vooral de opmerkingen over Cecil Taylor het ver-

[pagina 25]

melden waard. Hier geen versluierde verwijzingen meer, maar een expliciet uitge sproken bewondering voor diens werk, met name Unit Structures. Geroemd wordt daarnaast ‘een kleine tekst van zijn hand: Naked Fire Gesture, een geschrift […] waarvan de premissen enige raakvlakken vertoonden met mijn eigen concepties’Ga naar eindnoot23 – Meijsing blijkt hier dus al, licht vermomd, het belang van de hoestekst van Unit Structures voor ‘Nova decadentia’ te hebben aangegeven.

Ook zegt Erwin over Cecil Taylor: ‘Deze pianist, waarmee ik […] eens een paar dagen ben opgetrokken tijdens zijn toernee langs de Europese hoofdsteden’. In de wetenschap dat het in realiteit slechts ging om één interview op een Rotterdamse hotelkamer, wordt hier iets duidelijk over wat ook in later werk de methode van Meijsing zal blijken te zijn: autobiografisch materiaal ligt vaak herkenbaar ten grondslag aan personages en gebeurtenissen, maar het wordt aangedikt en uitvergroot. Dit lijkt een tamelijk banale observatie, die echter wel degelijk een aantal zaken kan verklaren. Zo zijn als gezegd de data onder ‘Nova decadentia’ en ‘De tijd, de namen en de dingen’ de 21^e verjaardagen van Martha en Mick – later zal Meijsing zijn eigen 21^e verjaardag, 9 augustus 1971, ook nog bij een verhaal gebruiken.Ga naar eindnoot24 De personages Erwin, Mick en Martha zijn Geerten Meijsing, Mick Broekhof en Martha Mooy, net als de vrienden van Joyce & Co de firmanten in de verhalen zijn. De film die in ‘La cena serena’ wordt gedraaid is een film van Joyce & Co – misschien wel Black & White – zij het dat de omstandigheden geïdealiseerd, opgeblazen, uitvergroot zijn.

Structureler is het inzicht dat op deze manier wordt verkregen in het verloop van de trilogie. We zagen dat in de oorspronkelijke opzet de delen zich zouden concentreren op respectievelijk Erwin (zelfmoord), Mick/Michael (vriendschap) en Martha (liefde). Voor de eerste twee delen werd dit plan gevolgd, daarna week Meijsing van zijn opzet af. Omdat zijn werk zo dicht op zijn leven zat, en omdat zijn leven inmiddels andere wendingen had genomen, paste Martha niet meer in zijn draaiboek. Zijn nieuwe liefde kon die plaats niet innemen en kreeg haar eigen boek: Een meisjesleven (1981), aanvankelijk gepubliceerd onder het pseudoniem Eefje Wijnberg.Ga naar eindnoot25 Deel drie van de trilogie moest het doen met een meer abstracte vrouw, de personificatie van het muzikale thema – Cecilia. Deel 1 van ‘De tijd, de namen en de dingen’ is een opmaat naar Erwin, deel 2 en 3 komen in Michael van Mander terecht.Ga naar eindnoot26 Cecilia is in naam nog een roman van Joyce & Co, maar heeft in werkelijkheid nauwelijks meer iets met de vroege teksten te maken.

Besluit

Naast het vervaardigen van film en literatuur kende Joyce & Co nog een derde bezigheid, die in de loop der jaren misschien wel de belangrijkste zou worden, het maken van vertalingen.Ga naar eindnoot27 Al op de middelbare school werkten Snel en Meijsing aan hun eerste vertaling: Wildernis (Big Sur, 1962) van Jack Kerouac, in die tijd naast Joyce Meijsings grote literaire liefde. Dat Joyce-vertaler John Vandenbergh eerder al Ke-

[pagina 26]




[pagina 27]

rouacs beroemde roman On the Road naar het Nederlands had overgezet (Op weg, 1961), speelde wellicht ook een rol bij de keuze van de auteur. Wildernis was enigszins van invloed op de schrijfwijze van de vroegste teksten van Joyce & Co, gezien het gebruik van een streepje in plaats van een punt aan het einde van een zin. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat Meijsing en Snel in hun primaire werk het voorbeeld van Kerouac besloten na te volgen. De vertaling verscheen pas in 1973 – niet bij De Bezige Bij, waar de bekendste titels van Kerouac waren ondergebracht, maar bij de Bussumse uitgeverij Agathon.

In het voorjaar van 1970 begonnen Meijsing en Snel aan een tweede vertaling, The Naked Lunch (1959) van William Burroughs. Bijna onmiddellijk was er belangstelling van uitgeverij Meulenhoff en Naakte lunch verscheen al in 1972, nog vóór Wildernis. Later dat jaar publiceerde Elseviers Literair Supplement bovendien een profiel van Burroughs door Joyce & Co, op basis van een interview dat Meijsing en Snel met hem hielden.Ga naar eindnoot28 Delen van dat profiel werden vrijwel letterlijk overgenomen uit het ‘Nawoord van de vertalers’ bij Naakte lunch, zij het dat de redactie van Elsevier geen idiosyncratische spelling of interpunctie accepteerde. Ook werd het gezwollen taalgebruik van Meijsing en Snel enigszins getemperd (‘Voor een deel conïncideren zijn ideeën’ versus ‘Voor een deel vallen zijn ideeën samen’) en werden fouten aangepast (‘De ‘heersende klasse’ oefent zijn sociale controle uit’ versus ‘De ‘heersende klasse’ oefent haar sociale controle uit’).

‘Toen wij in de winter van ’67 op ’68 met een koffertje vol boeken naar Calci (Pisa) liften om in de boekbinderij van het karthuizerklooster aldaar onze lievelingsboeken [. ] in leren bandjes met gouden letters te binden, was Naked Lunch één van die boeken.’ Aldus de eerste zin van het genoemd nawoord. De zin is symptomatisch voor de overgang van Joyce & Co naar een meer selectief tweemanschap, aangezien Meijsing de gememoreerde lifttocht niet met Snel maar met Mick Broekhof ondernam – het betrof een oudoom van Broekhof in het kartuizerklooster.Ga naar eindnoot29 Nog explicieter is de op één na laatste zin van het nawoord (ondertekend door Keith Snell en Erwin Garden): ‘Ook danken wij voor hun medewerking de medefirmanten M. Broekhof, F. Verpoorten jr., H. Zeevat en J. Fonville’: officieel een dankbetuiging, officieus een vaarwel. Later in 1972 verscheen op 6 oktober een overlijdensadvertentie voor Erwin Garden in de Volkskrant, namens de firmanten minus Fonville en met Meijsing onder zijn eigen naam. Het was een opstapje naar de roman Erwin, een afscheid van Joyce & Co als collectief en het begin van een tweemansfirma die nog een kleine tien jaar zou bestaan.Ga naar eindnoot30

[pagina 2]

[2015/5]

Jaap van den Born
Heinz Polzer en zijn voorgeslacht
De opmerkelijke familiegeschiedenis van Drs. P

Jaap van den Born (1951) is dichter en cartoonist. Hij is redacteur van Het Vrije Vers (www.hetvrijevers.nl) en medewerker van o.m. De Vrijdenker, KortVerhaal en De Tweede Ronde. Hij publiceerde bundels met light verse en een vertaling van de elfde-eeuwse Syrische dichter Aboe l-Alaa al-Ma’arri. In 2012 werd zijn oeuvre bekroond met de Kees Stip-prijs. Sinds 1962 verzamelt hij alles over Drs. P.

Heinz Hermann Polzer (1919-2015) was een buitengewoon scherpzinnig man met een grote belezenheid op vele terreinen. Die betrof vooral de pseudowetenschappers, gekken in alle soorten en maten en geloof en bijgeloof (voor hem synoniemen). Hij bezag vol afschuw het gehol achter leiders, geestelijken en modeverschijnselen. Slechts zijn mateloze nieuwsgierigheid naar dat rare verschijnsel mens en zijn spitse gevoel voor humor behoedden hem voor het zwartgallig cynisme waar die afschuw toe had kunnen leiden.

Zijn passie voor sierlijk ambachtelijk vakmanschap, kunst en kitsch (en de spanning daartussen) spitste zich vooral toe op het componeren van muziekGa naar eindnoot1 en het hanteren van de Nederlandse taal. Hoewel hij beweerde dat het in zijn liederen en gedichten om de taal ging en het onderwerp niet van belang was, keert één thema steeds terug in zijn werk: het menselijk onvermogen tot verstandig handelen, vroeger en nu. Zijn hele oeuvre is de bespotting van de hardnekkige misvatting dat het menselijk denken tot vooruitgang zal leiden. Hij was wars van idealen omdat die in zijn optiek slechts in rampen uitmonden. Voor Polzer was elk menselijk streven tot mislukken gedoemd.

Als Drs. P bekeek en beschreef hij de mensheid met de blik van een insectoloog. Wie iets meer van de houding en blik van deze schier ongrijpbare figuur wil begrijpen, zal zich in zijn achtergrond moeten verdiepen. Die blijkt opmerkelijk bronmateriaal te bevatten.

Henri Hubertus van Kol

Waar Heinz Polzer een kleine man was die zich met houterige, maar verende tred voortbewoog, om onopvallend in de massa te verdwijnen, was Henri Hubertus van Kol (1852-1925) een reusachtige, flamboyante gestalte met brede gebaren en zware stem, die in ieder gezelschap opviel en er zijn stempel op drukte. De invloed van de-

[pagina 3]

ze man zou generaties doorwerken. Tussen Heinz en zijn grootvader bestaan zelfs opmerkelijke overeenkomsten, terwijl ze tegelijkertijd in menig opzicht elkaars tegenpolen waren.

Heinz maakte in de meidagen van 1940 als lid van het Rotterdamsch Studentencorps Hermes het bombardement mee. Vanaf een dak, blussend als vrijwilliger, zag hij de Bijenkorf brandend instorten. Hij zat in 1941 korte tijd in de Scheveningse strafgevangenis (in cel 64 om precies te zijn), wegens een studentikoze grap over de bezetter. De oorlog bracht hij verder door in het neutrale Zwitserland, waar hij als hospitaalsoldaat zijn dienstplicht vervulde. In 1945 reisde hij als vrijwilliger van het Rode Kruis naar het bevrijde Parijs, waar hij piano speelde voor de Amerikaanse militairen. Dat deed hij overigens onder het minder Duits klinkende, aan zijn opa ontleende alias Henry van Kol.

Als reclameman van Unilever was hij in het zinderende, hectische Indonesië van 1958, ten tijde van de Permesta/prri-opstanden, de moordaanslagen op Soekarno en de dramatische deportatie van de laatste Nederlanders en Indo’s. Hij mocht blijven, als Zwitser. Zo maakte hij historische gebeurtenissen mee: als toeschouwer en buitenstaander.

[pagina 4]

Zijn grootvader daarentegen was als student in Delft medeoprichter van de vrijdenkersvereniging De Dageraad en actief als vurig revolutionair. Ook hij reisde af naar Parijs, tijdens de opstand van de Commune in 1870, om actief deel te nemen aan de strijd, alleen om er al in België achter te komen dat de opstand net was neergeslagen. Opmerkelijk is dat in 2012, meer dan 140 jaar nadat zijn grootvader mede de stoot gaf tot de geboorte van het blad, in De Vrijdenker een gedicht verscheen van Drs. PGa naar eindnoot2:

[pagina 5]

Het sloot naadloos aan bij de opvattingen van Henri Hubertus. Van Kol beweerde dat algemene mensenliefde iets anders was dan het beginsel van de christelijke naastenliefde. In het studentenblad Vox Studiosorum verwoordde hij dat als volgt:

[…] in tegenstelling met den Christen handelt hij, die de leer van de humaniteit als richtsnoer voor zijn daden neemt, ‘niet uit hoop op vergelding in een onbewezen volgend leven’. Hij beschouwt zich ook niet als een schepsel Gods, doch als een lid van het menschdom: Hij heeft geen eerbied voor een God, doch eerbiedigt den mensch. Voor hem is ieder mensch, hoe slecht, hoe diep gevallen hij ook zij, oneindig meer waard dan elke God, dien men ooit verzonnen heeft, of nog verzinnen zal.Ga naar eindnoot3

Waar Heinz’ observaties in de achterbuurten van Rotterdam tijdens zijn studententijd leidden tot het gedenkwaardige lied ‘De commensaal’, leidden die van zijn opa als student in de achterbuurten van Delft tot diens aansluiting bij de Eerste Internationale en een levenslange strijd voor het socialisme. Van Kol was medeoprichter van de sdap. Hij correspondeerde met en ontmoette Marx, Engels, Kautsky, Bebel en alle andere grote namen uit die wereld en reisde onvermoeibaar de wereld rond. Wie heeft, zoals Heinz, een grootmoeder met een poëziealbum met versjes van o.a. Domela Nieuwenhuis, Engels, Kautsky, Kropotkin, Karl Liebknecht en Adler?

Heinz heeft zijn bewondering voor zijn grootvader nooit onder stoelen of banken gestoken, wegens diens eigenzinnige opvattingen en vooral om de persoonlijke moed die hij toonde bij demonstraties en politieoptredens. Die waren toen niet mals en gingen gepaard met getrokken sabels. Maar de dictaturen en het dogmatisme waar deze idealen toe leidden stootten hem af.

Indië/Indonesië

Met zijn grootvader had Heinz ook de liefde voor de Gordel van Smaragd gemeen. Hij was er acht jaren werkzaam voor Lintas, het reclamebureau van Unilever, en dacht er tot zijn dood met heimwee aan terug. In zijn laatste jaren miste hij de tropen. Regelmatig getuigde hij van zijn afkeer van het Hollandse klimaat, herinneringen ophalend aan het gezelschap van tjiktjaks en de avondlijke geluiden uit de kampong. En rookte hij kreteksigaretten.

[pagina 6]

Grootvader Van Kol was ook jarenlang werkzaam in Indië, als ingenieur. Hij trok zich daar het lot aan van de inlander. Later, als Kamerlid, verzette hij zich in felle redevoeringen tegen de oorlog in Atjeh en het hele antikoloniale programma van de sdap kwam uit zijn koker. Hij trok door Indië, onrecht noterend en mensen ondervragend. Op zijn inspectie kwam hij ook in Atjeh, waar hij een persoonlijke waardering voor Van Heutz ontwikkelde. In hem herkende hij een tegenpool, maar ook een eerlijk man, die hem openlijk toegang verleende tot alle archieven. Het tegenovergestelde van Colijn, met wie hij later in de Kamer in felle discussies verwikkeld zou raken over Indië.

Dit alles leidde tot een eindeloze stroom publicaties en pamfletten, een oeuvre dat zijn kleinzoon in kastlengte zou evenaren met zijn gedichten en liedjes. Voor diens aanleg of belangstelling voor poëzie moeten we echter niet bij Henri Hubertus zijn, maar bij grootmoeder Van Kol. Ook zij was een opmerkelijke figuur met haar eigen carrière als dichteres en (kinder)verhalenschrijfster.

Nellie van Kol

Nellie van Kol-PoreijGa naar eindnoot4 huwde Van Kol in 1883. Zij was eveneens socialiste en bovendien een voorvechtster van vrouwenrechten. De opvoeding had haar speciale belangstelling; ze publiceerde als eerste een boek over seksuele voorlichting voor kinderen. Ook over tal van andere sociale en politieke onderwerpen roerde zij haar pen geducht. In 1886 ging ze met haar man naar Zwitserland waar haar dochter Lili geboren werd, de moeder van Heinz. Rond de eeuwwisseling kreeg ze steeds meer twijfels over het socialisme. Ze zocht haar heil eerst in het spiritisme en de theosofie, waarna ze tot de Hervormde Kerk toetrad. Ze scheidde een aantal vrome

[pagina 7]

dichtbundels af. Onder de naam Nellie redigeerde ze het kindertijdschrift Ons Blaadje, waarin ze verhaaltjes en versjes schreef. Daarnaast publiceerde ze talloze kinderboeken en bewerkingen van sagen.

Ook Henri van Kol legde, hoewel hij strijdbaar socialist bleef, aan het eind van zijn leven een ongezonde belangstelling aan de dag voor de theosofie, het spiritisme en wichelroedelopen. En ook hij bekeerde zich tot het christendom. In een voorwoord bij de in 1895 verschenen brochure Onze Aarde zij een Paradijs schrijft hij: ‘Het socialistisch beginsel bleef ik trouw, het doel van mijn leven en werken bleef ongewijzigd, al kwam er verandering in enkele mijner meeningen. Zoo is mijn geloof in de mogelijkheid en doelmatigheid eener gewelddadige revolutie verzwakt; onderging mijn overtuiging inzake godsdienst ingrijpende verandering.’

Heinz’ afkeer van idealen en de cynische blik waarmee hij zaken als spiritisme, theosofie, antroposofie, christendom en andere vormen van bijgeloof bekeek lijken hierin een oorsprong te vinden (en ook, zoals we zullen zien, in de opvattingen van zijn vader en grootvader van vaders kant). Dat geldt wellicht voor zijn eigenzinnige levenshouding in het algemeen. In persoonlijke brieven noemde hij zich een vrijdenker, maar vond een vrijdenkersvereniging een contradictio in terminus.

Sinds 1913 leefde Henri van Kol gescheiden van zijn vrouw en in 1919, het geboortejaar van Heinz, ging hij samenwonen met de Japanse Otawa Tomi. In 1925 overleed hij aan de gevolgen van een ongelukkige val. Nellie stierf vijf jaar later.

Lili en Herman Polzer

Heinz’ moeder Lili, geboren in Zwitserland en daar later in het huwelijk getreden, was als kind opgevoed in de strijdvaardige socialistische idealen van haar ouders. Na de ommekeer in de denkbeelden van haar moeder, groeide ze verder op onder haar christelijke hoede. Zij was grotendeels voor haar opvoeding verantwoordelijk: vader was constant op reis.

Naar de invloed van een opvoeding door twee zulke markante persoonlijkheden kunnen we alleen maar raden. Er bestaat een foto van Lili op twintigjarige leeftijd waarop zij betrokken blijkt bij een staking in de textielindustrie in 1907, ook gesteund door de gereformeerde Anti-Revolutionaire Partij. Op deze foto kijkt ze ons aan met de ironisch-observerende blik waarin we met een schok de latere Drs. P herkennen.

Ook zij gaf later blijk van een gedreven christelijke geëxalteerdheid. Waarschijnlijk heeft die mede geleid tot het ontstaan van het lied ‘Knolraap en lof,

[pagina 8]

schorseneren en prei’, een parodie op de christelijke jubelzangen die Heinz in zijn jeugd moest verduren.

In december 1911 trouwde Lili in Bern met de tot Zwitser genaturaliseerde, uit Graz afkomstige Oostenrijker dr. Herman Polzer, ook al een opmerkelijk man. Met hem woonde ze de jaren daarna in Thun. Ze bleef actief, hield lezingen in Nederland over Graz en Stiermark, schreef erover in bladen en zamelde gelden in voor studenten en, na een ramp, voor de nooddruftige getroffenen. Heinz’ vader zelf heeft van alles te maken met de in ons land alom aanwezige reformwinkels en het feit dat u volkorenbrood eet.

Heinz’ ouders scheidden toen hij drie jaar oud was en in interviews zei hij zich hem nauwelijks te herinneren. Toch bleef er contact: de verdeelde kinderen – over hen later meer – logeerden over en weer. Hij heeft zijn vader voor het laatst ontmoet in Potsdam, halverwege de jaren dertig. Die ontmoeting was niet hartelijk en alles wat hij erover kwijt wilde was dat zijn vader een vreemdeling voor hem was geworden. Mede wegens diens nazisympathieën verbrak hij het contact. Dat hij de ideeën van zijn vader niet deelde blijkt onder meer uit diens boekje Leibesübungen und Alkohol (Berlijn 1931), een pleidooi voor veel gymnastiek, de gezonde werking van vruchtensappen en de gevaren van alcohol.

Herman Polzers proefschrift over een middeleeuws handschrift (Priester Arnolds Gedicht von der Siebenzahl. Ausgabe, Schreibung, Reime, Bern 1913) is bewaard en vermeldt als auteur dr. Herman Polzer-van Kol. Dat een man in die tijd de naam van zijn vrouw aan de zijne toevoegde, mag zeer opmerkelijk genoemd worden. In dit proefschrift merkt hij over de schrijver van dit middeleeuwse gedicht op: ‘Vorbemerkung. Aus der Reimtafel ersehen wir, dass der Dichter der Sz. ungewöhnlich rein reimt, dass gewisse in der ersten Hälfte des 12. Jahrhunderts gebräuchliche Unreinheiten von ihm ganz oder fast ganz gemieden werden.’ Ach, hij had zijn zoon eens aan het werk moeten zien.

Herman Polzer kopieerde het leven van zijn vader nagenoeg: beiden studeerden filologie en werden Gymnasiallehrer, hun vrije tijd spenderend aan het schrijven voor obscure blaadjes met geschifte denkbeelden. Al jong was Herman dankzij hem betrokken bij de aan de antroposofen en (dus) nazi’s gelieerde Reformbeweging. Deze zette zich in voor biodynamische landbouw, gebaseerd op antroposofische, esoterische en occulte ideeën die niet áánsloten op de Blut und Boden-theorieën

[pagina 9]

van de nazi’s maar eraan ten grondslag lagen. Hij schreef hierover vele artikelen voor Leib und Leben, het blad van de Deutsche Gesellschaft für Lebensreform. Daarin kwamen ook de niet geheel van racistische en antisemitische smetten vrije denkbeelden van Rudolf Steiner ruim aan hun trekken. Ook hier weer dat gedreven idealisme, gepaard aan een grote publicatiedrang.

Tegenwoordige, nog steeds volkorenbrood etende en melk weigerende biologisch-dynamische reformaanhangers, beweren dat de beweging in 1930 door de nazi’s verboden werd. Desondanks bleef die als onafhankelijke organisatie bestaan, evenals het blad. Beide waren immers al jaren nationaalsocialistisch, al vóór de machtsovername door Hitler. In 1941 werd Herman Polzer er leider van en hij bleef dat tot het werkelijke einde, in maart 1943. Dat beweging en blad nog zo lang konden blijven bestaan, was omdat hij ook, via zijn vader, gelieerd was aan de Artamanen of Armanen, een Blut und Boden-groepering die het runenteken en Wodan weer hun verdiende Germaanse plek gaf. De Artamanen werden gesteund door de ss van Himmler.Ga naar eindnoot5 Ze kwamen ten slotte als winnaar uit de strijd tussen de verschillende occulte en esoterische stromingen binnen het nationaalsocialisme (de sd en Gestapo stonden wantrouwend tegenover antroposofen en vrijmetselaars).

Herman Polzer overleed in Berlin-Nikolassee op 30 november 1945.

Aurelius Polzer

Heinz’ grootvader van vaders kant was de absolute tegenpool van die van moeders zijde, maar even gedreven en dominant. Schreef H.H. van Kol in Heinz’ geboortejaar De Joden en de vrede, een oproep voor een onafhankelijke Joodse staat in Palestina, met de profetische voorspelling dat dit aanvankelijk een seculiere staat zou zijn tot de Messias zou komen, Aurelius Polzer was een uitgesproken antisemiet. Hij wordt beschouwd als een van de geestelijke wegbereiders van het nationaalsocialisme.

Aurelius Polzer (1848-1924) stamde af van eenvoudige bergbewoners die sedert eeuwen enkele dorpjes bewonen in de buurt van Hohenstadt, het huidige Tsjechische Zabreh. Er is daar zelfs een Polzerberg met twee nabijgelegen, opmerkelijk ge-

[pagina 10]

naamde dorpjes: Heinzendorf en Heinzhof. Aurelius streed voor aansluiting van het Duitssprekende deel van Oostenrijk-Hongarije bij het Duitse Rijk en voor etnische zuivering ervan. Hij was een rascomplotteur die in verschillende felnationalistische en antisemitische clubjes invloed had, of deze oprichtte; zoals de Schulverein für Deutsche, de Vereins Südmark en de Deutscher Turnerbund, onder welks vlag hij uitgever was van het Grazer Wochenblatt. Die Turnerbund, een met stokken gewapende knokploeg, was jaren later dekmantel voor de in Oostenrijk verboden nsdap.Ga naar eindnoot6 De betrokkenheid van Aurelius bij de Los-von-Rom-Bewegung, met name zijn vlugschrift Bekennt euch zur deutschen Nationalkirche! Ein Mahnwort an die Deutschen in der Ostmark, leidde tot zijn ontslag en overplaatsing.

Evenals Heinz was Aurelius dichter en liedjesschrijver. De opbloei van Duits-nationalistische zangverenigingen beïnvloedde hij met zijn dicht- en zangbundels (onder de schuilnamen Erich Fels en Armin Stark), die titels droegen als Zu Schutz und Trutz! Deutscher Sang aus der Ostmark en Im Harnisch. Trutzgesang aus der bedrängten Ostmark. Zijn strijdlustige liederen werden door verschillende componisten op muziek gezet en hadden grote invloed. Zoals Das Deutsche Lied (1892), dat door Anton Bruckner tot vierstemmig koraalstuk werd bewerkt:

Dat hij ook een verklaard antisemiet was, evenals zijn zoon, zien we in de volgende strofe uit zijn gedicht ‘Gegen Juda!’ uit de bundel Harfenklänge aus eiserner Zeit. Lieder, Balladen und Sprüche aus den Weltkriegsjahren 1914 bis 1918, dat een jaar voor Heinz’ geboorte verscheen (mijn exemplaar heeft voorin het stempel ‘Haupt-Archiv der nsdap. München’):

[pagina 11]

In 1899 werd hij gearresteerd en veroordeeld wegens ‘Verdachtes der Geheimbündelei und Verbreitung verbotener Druckschriften’. Dit hield hem niet tegen: in 1906 vinden we zijn naam op een aanbevelingslijst van het Guido von Listgesellschaft, een Artamanengroep genoemd naar de grondlegger – een uit de theosofie afkomstige occultist.

Een dubbelleven

Voor Heinz Polzer is er geen ontkomen geweest aan al dit dna van vaders- en moederskant. Hij was gedoemd zich bezig te houden met rijmen en verheven idealen. Met de laatste is hij gelukkig de spot gaan drijven, want door dit genenpakket had hij alles in zich om Volksleider van Nederland te worden en had hij Pim Fortuyn met gemak onttroond. Zijn kuiperijen beperkten zich echter tot het ondermijnen van het gezag van de Vijftigers.

Dat de ideeën van vader Herman Polzer, en vermoedelijk vooral diens uitgesproken antisemitisme, niet goed aansloten bij het geëxalteerde sociaalchristelijk gedachtegoed van zijn vrouw Lili, moge duidelijk zijn. Hun huwelijk hield toch nog elf jaar stand. In 1922 vertrok Lili naar Nederland. Ze hertrouwde snel daarna met Everhard Menno Hartwich Schaank (1893-1975), een welgestelde ingenieur, die bij Rijkswaterstaat opklom tot hoofdingenieur-directeur en Rijksvaartcommissaris in Den Haag. En jawel; zijn vader schreef ook al over Indische cultuur, met name over de Chinezen op Borneo.

Met dit huwelijk haalde de heer Schaank meteen twee kinderen in huis, want

[pagina 12]

vóór hun scheiding kregen Herman en LiliGa naar eindnoot7 zes zonen en een dochter (Ulrich, Hilde, Helmuth, Heinz, Roland en Dietrich), van wie de toen nog levende verdeeld werden: Hilde en Heinz gingen met moeder mee en Ulli en Helmuth bleven bij vader, die hertrouwde met de uit Polen afkomstige Hildegard Stampa. De oplettende lezer mist een naam, maar Heinz werd twee keer verwekt blijkt uit het volgende.

In Nellies dichtbundel Uit de diepte (Amsterdam 1916, 3^de dr. 1924) staat tussen tal van vrome versjes een gedicht over haar thuiskomst (‘Weer thuis’) na een bezoek in Zwitserland, overduidelijk aan Lili (‘En ’t was wel schoon, dat meer van Thun’). Daarvóór staat een gedicht (‘Kort leventje’) waarin ze in zeven canto’s een jonggestorven kleinkind bezingt, dat naar de naam Heinzeli of Heinzli luistert:

[pagina 13]



[pagina 14]

Michèl de Jong achterhaalde dat deze Heinzli in 1912 ter wereld kwam en stierf en dus de eerstgeborene van het echtpaar was. In 1919 werd de tweede Heinz geboren die dit kind ruimschoots in leeftijd zou overtreffen.

De rest is geschiedenis. Een geschiedenis die momenteel in kaart gebracht wordt door diezelfde Michèl de Jong, dichter en historicus en vriend van Heinz Polzer, die hard werkt aan zijn biografie.

[pagina 2]

[2015/5]

Jaap van den Born
Heinz Polzer en zijn voorgeslacht
De opmerkelijke familiegeschiedenis van Drs. P

Jaap van den Born (1951) is dichter en cartoonist. Hij is redacteur van Het Vrije Vers (www.hetvrijevers.nl) en medewerker van o.m. De Vrijdenker, KortVerhaal en De Tweede Ronde. Hij publiceerde bundels met light verse en een vertaling van de elfde-eeuwse Syrische dichter Aboe l-Alaa al-Ma’arri. In 2012 werd zijn oeuvre bekroond met de Kees Stip-prijs. Sinds 1962 verzamelt hij alles over Drs. P.

Heinz Hermann Polzer (1919-2015) was een buitengewoon scherpzinnig man met een grote belezenheid op vele terreinen. Die betrof vooral de pseudowetenschappers, gekken in alle soorten en maten en geloof en bijgeloof (voor hem synoniemen). Hij bezag vol afschuw het gehol achter leiders, geestelijken en modeverschijnselen. Slechts zijn mateloze nieuwsgierigheid naar dat rare verschijnsel mens en zijn spitse gevoel voor humor behoedden hem voor het zwartgallig cynisme waar die afschuw toe had kunnen leiden.

Zijn passie voor sierlijk ambachtelijk vakmanschap, kunst en kitsch (en de spanning daartussen) spitste zich vooral toe op het componeren van muziekGa naar eindnoot1 en het hanteren van de Nederlandse taal. Hoewel hij beweerde dat het in zijn liederen en gedichten om de taal ging en het onderwerp niet van belang was, keert één thema steeds terug in zijn werk: het menselijk onvermogen tot verstandig handelen, vroeger en nu. Zijn hele oeuvre is de bespotting van de hardnekkige misvatting dat het menselijk denken tot vooruitgang zal leiden. Hij was wars van idealen omdat die in zijn optiek slechts in rampen uitmonden. Voor Polzer was elk menselijk streven tot mislukken gedoemd.

Als Drs. P bekeek en beschreef hij de mensheid met de blik van een insectoloog. Wie iets meer van de houding en blik van deze schier ongrijpbare figuur wil begrijpen, zal zich in zijn achtergrond moeten verdiepen. Die blijkt opmerkelijk bronmateriaal te bevatten.

Henri Hubertus van Kol

Waar Heinz Polzer een kleine man was die zich met houterige, maar verende tred voortbewoog, om onopvallend in de massa te verdwijnen, was Henri Hubertus van Kol (1852-1925) een reusachtige, flamboyante gestalte met brede gebaren en zware stem, die in ieder gezelschap opviel en er zijn stempel op drukte. De invloed van de-

[pagina 3]

ze man zou generaties doorwerken. Tussen Heinz en zijn grootvader bestaan zelfs opmerkelijke overeenkomsten, terwijl ze tegelijkertijd in menig opzicht elkaars tegenpolen waren.

Heinz maakte in de meidagen van 1940 als lid van het Rotterdamsch Studentencorps Hermes het bombardement mee. Vanaf een dak, blussend als vrijwilliger, zag hij de Bijenkorf brandend instorten. Hij zat in 1941 korte tijd in de Scheveningse strafgevangenis (in cel 64 om precies te zijn), wegens een studentikoze grap over de bezetter. De oorlog bracht hij verder door in het neutrale Zwitserland, waar hij als hospitaalsoldaat zijn dienstplicht vervulde. In 1945 reisde hij als vrijwilliger van het Rode Kruis naar het bevrijde Parijs, waar hij piano speelde voor de Amerikaanse militairen. Dat deed hij overigens onder het minder Duits klinkende, aan zijn opa ontleende alias Henry van Kol.

Als reclameman van Unilever was hij in het zinderende, hectische Indonesië van 1958, ten tijde van de Permesta/prri-opstanden, de moordaanslagen op Soekarno en de dramatische deportatie van de laatste Nederlanders en Indo’s. Hij mocht blijven, als Zwitser. Zo maakte hij historische gebeurtenissen mee: als toeschouwer en buitenstaander.

[pagina 4]

Zijn grootvader daarentegen was als student in Delft medeoprichter van de vrijdenkersvereniging De Dageraad en actief als vurig revolutionair. Ook hij reisde af naar Parijs, tijdens de opstand van de Commune in 1870, om actief deel te nemen aan de strijd, alleen om er al in België achter te komen dat de opstand net was neergeslagen. Opmerkelijk is dat in 2012, meer dan 140 jaar nadat zijn grootvader mede de stoot gaf tot de geboorte van het blad, in De Vrijdenker een gedicht verscheen van Drs. PGa naar eindnoot2:

[pagina 5]

Het sloot naadloos aan bij de opvattingen van Henri Hubertus. Van Kol beweerde dat algemene mensenliefde iets anders was dan het beginsel van de christelijke naastenliefde. In het studentenblad Vox Studiosorum verwoordde hij dat als volgt:

[…] in tegenstelling met den Christen handelt hij, die de leer van de humaniteit als richtsnoer voor zijn daden neemt, ‘niet uit hoop op vergelding in een onbewezen volgend leven’. Hij beschouwt zich ook niet als een schepsel Gods, doch als een lid van het menschdom: Hij heeft geen eerbied voor een God, doch eerbiedigt den mensch. Voor hem is ieder mensch, hoe slecht, hoe diep gevallen hij ook zij, oneindig meer waard dan elke God, dien men ooit verzonnen heeft, of nog verzinnen zal.Ga naar eindnoot3

Waar Heinz’ observaties in de achterbuurten van Rotterdam tijdens zijn studententijd leidden tot het gedenkwaardige lied ‘De commensaal’, leidden die van zijn opa als student in de achterbuurten van Delft tot diens aansluiting bij de Eerste Internationale en een levenslange strijd voor het socialisme. Van Kol was medeoprichter van de sdap. Hij correspondeerde met en ontmoette Marx, Engels, Kautsky, Bebel en alle andere grote namen uit die wereld en reisde onvermoeibaar de wereld rond. Wie heeft, zoals Heinz, een grootmoeder met een poëziealbum met versjes van o.a. Domela Nieuwenhuis, Engels, Kautsky, Kropotkin, Karl Liebknecht en Adler?

Heinz heeft zijn bewondering voor zijn grootvader nooit onder stoelen of banken gestoken, wegens diens eigenzinnige opvattingen en vooral om de persoonlijke moed die hij toonde bij demonstraties en politieoptredens. Die waren toen niet mals en gingen gepaard met getrokken sabels. Maar de dictaturen en het dogmatisme waar deze idealen toe leidden stootten hem af.

Indië/Indonesië

Met zijn grootvader had Heinz ook de liefde voor de Gordel van Smaragd gemeen. Hij was er acht jaren werkzaam voor Lintas, het reclamebureau van Unilever, en dacht er tot zijn dood met heimwee aan terug. In zijn laatste jaren miste hij de tropen. Regelmatig getuigde hij van zijn afkeer van het Hollandse klimaat, herinneringen ophalend aan het gezelschap van tjiktjaks en de avondlijke geluiden uit de kampong. En rookte hij kreteksigaretten.

[pagina 6]

Grootvader Van Kol was ook jarenlang werkzaam in Indië, als ingenieur. Hij trok zich daar het lot aan van de inlander. Later, als Kamerlid, verzette hij zich in felle redevoeringen tegen de oorlog in Atjeh en het hele antikoloniale programma van de sdap kwam uit zijn koker. Hij trok door Indië, onrecht noterend en mensen ondervragend. Op zijn inspectie kwam hij ook in Atjeh, waar hij een persoonlijke waardering voor Van Heutz ontwikkelde. In hem herkende hij een tegenpool, maar ook een eerlijk man, die hem openlijk toegang verleende tot alle archieven. Het tegenovergestelde van Colijn, met wie hij later in de Kamer in felle discussies verwikkeld zou raken over Indië.

Dit alles leidde tot een eindeloze stroom publicaties en pamfletten, een oeuvre dat zijn kleinzoon in kastlengte zou evenaren met zijn gedichten en liedjes. Voor diens aanleg of belangstelling voor poëzie moeten we echter niet bij Henri Hubertus zijn, maar bij grootmoeder Van Kol. Ook zij was een opmerkelijke figuur met haar eigen carrière als dichteres en (kinder)verhalenschrijfster.

Nellie van Kol

Nellie van Kol-PoreijGa naar eindnoot4 huwde Van Kol in 1883. Zij was eveneens socialiste en bovendien een voorvechtster van vrouwenrechten. De opvoeding had haar speciale belangstelling; ze publiceerde als eerste een boek over seksuele voorlichting voor kinderen. Ook over tal van andere sociale en politieke onderwerpen roerde zij haar pen geducht. In 1886 ging ze met haar man naar Zwitserland waar haar dochter Lili geboren werd, de moeder van Heinz. Rond de eeuwwisseling kreeg ze steeds meer twijfels over het socialisme. Ze zocht haar heil eerst in het spiritisme en de theosofie, waarna ze tot de Hervormde Kerk toetrad. Ze scheidde een aantal vrome

[pagina 7]

dichtbundels af. Onder de naam Nellie redigeerde ze het kindertijdschrift Ons Blaadje, waarin ze verhaaltjes en versjes schreef. Daarnaast publiceerde ze talloze kinderboeken en bewerkingen van sagen.

Ook Henri van Kol legde, hoewel hij strijdbaar socialist bleef, aan het eind van zijn leven een ongezonde belangstelling aan de dag voor de theosofie, het spiritisme en wichelroedelopen. En ook hij bekeerde zich tot het christendom. In een voorwoord bij de in 1895 verschenen brochure Onze Aarde zij een Paradijs schrijft hij: ‘Het socialistisch beginsel bleef ik trouw, het doel van mijn leven en werken bleef ongewijzigd, al kwam er verandering in enkele mijner meeningen. Zoo is mijn geloof in de mogelijkheid en doelmatigheid eener gewelddadige revolutie verzwakt; onderging mijn overtuiging inzake godsdienst ingrijpende verandering.’

Heinz’ afkeer van idealen en de cynische blik waarmee hij zaken als spiritisme, theosofie, antroposofie, christendom en andere vormen van bijgeloof bekeek lijken hierin een oorsprong te vinden (en ook, zoals we zullen zien, in de opvattingen van zijn vader en grootvader van vaders kant). Dat geldt wellicht voor zijn eigenzinnige levenshouding in het algemeen. In persoonlijke brieven noemde hij zich een vrijdenker, maar vond een vrijdenkersvereniging een contradictio in terminus.

Sinds 1913 leefde Henri van Kol gescheiden van zijn vrouw en in 1919, het geboortejaar van Heinz, ging hij samenwonen met de Japanse Otawa Tomi. In 1925 overleed hij aan de gevolgen van een ongelukkige val. Nellie stierf vijf jaar later.

Lili en Herman Polzer

Heinz’ moeder Lili, geboren in Zwitserland en daar later in het huwelijk getreden, was als kind opgevoed in de strijdvaardige socialistische idealen van haar ouders. Na de ommekeer in de denkbeelden van haar moeder, groeide ze verder op onder haar christelijke hoede. Zij was grotendeels voor haar opvoeding verantwoordelijk: vader was constant op reis.

Naar de invloed van een opvoeding door twee zulke markante persoonlijkheden kunnen we alleen maar raden. Er bestaat een foto van Lili op twintigjarige leeftijd waarop zij betrokken blijkt bij een staking in de textielindustrie in 1907, ook gesteund door de gereformeerde Anti-Revolutionaire Partij. Op deze foto kijkt ze ons aan met de ironisch-observerende blik waarin we met een schok de latere Drs. P herkennen.

Ook zij gaf later blijk van een gedreven christelijke geëxalteerdheid. Waarschijnlijk heeft die mede geleid tot het ontstaan van het lied ‘Knolraap en lof,

[pagina 8]

schorseneren en prei’, een parodie op de christelijke jubelzangen die Heinz in zijn jeugd moest verduren.

In december 1911 trouwde Lili in Bern met de tot Zwitser genaturaliseerde, uit Graz afkomstige Oostenrijker dr. Herman Polzer, ook al een opmerkelijk man. Met hem woonde ze de jaren daarna in Thun. Ze bleef actief, hield lezingen in Nederland over Graz en Stiermark, schreef erover in bladen en zamelde gelden in voor studenten en, na een ramp, voor de nooddruftige getroffenen. Heinz’ vader zelf heeft van alles te maken met de in ons land alom aanwezige reformwinkels en het feit dat u volkorenbrood eet.

Heinz’ ouders scheidden toen hij drie jaar oud was en in interviews zei hij zich hem nauwelijks te herinneren. Toch bleef er contact: de verdeelde kinderen – over hen later meer – logeerden over en weer. Hij heeft zijn vader voor het laatst ontmoet in Potsdam, halverwege de jaren dertig. Die ontmoeting was niet hartelijk en alles wat hij erover kwijt wilde was dat zijn vader een vreemdeling voor hem was geworden. Mede wegens diens nazisympathieën verbrak hij het contact. Dat hij de ideeën van zijn vader niet deelde blijkt onder meer uit diens boekje Leibesübungen und Alkohol (Berlijn 1931), een pleidooi voor veel gymnastiek, de gezonde werking van vruchtensappen en de gevaren van alcohol.

Herman Polzers proefschrift over een middeleeuws handschrift (Priester Arnolds Gedicht von der Siebenzahl. Ausgabe, Schreibung, Reime, Bern 1913) is bewaard en vermeldt als auteur dr. Herman Polzer-van Kol. Dat een man in die tijd de naam van zijn vrouw aan de zijne toevoegde, mag zeer opmerkelijk genoemd worden. In dit proefschrift merkt hij over de schrijver van dit middeleeuwse gedicht op: ‘Vorbemerkung. Aus der Reimtafel ersehen wir, dass der Dichter der Sz. ungewöhnlich rein reimt, dass gewisse in der ersten Hälfte des 12. Jahrhunderts gebräuchliche Unreinheiten von ihm ganz oder fast ganz gemieden werden.’ Ach, hij had zijn zoon eens aan het werk moeten zien.

Herman Polzer kopieerde het leven van zijn vader nagenoeg: beiden studeerden filologie en werden Gymnasiallehrer, hun vrije tijd spenderend aan het schrijven voor obscure blaadjes met geschifte denkbeelden. Al jong was Herman dankzij hem betrokken bij de aan de antroposofen en (dus) nazi’s gelieerde Reformbeweging. Deze zette zich in voor biodynamische landbouw, gebaseerd op antroposofische, esoterische en occulte ideeën die niet áánsloten op de Blut und Boden-theorieën

[pagina 9]

van de nazi’s maar eraan ten grondslag lagen. Hij schreef hierover vele artikelen voor Leib und Leben, het blad van de Deutsche Gesellschaft für Lebensreform. Daarin kwamen ook de niet geheel van racistische en antisemitische smetten vrije denkbeelden van Rudolf Steiner ruim aan hun trekken. Ook hier weer dat gedreven idealisme, gepaard aan een grote publicatiedrang.

Tegenwoordige, nog steeds volkorenbrood etende en melk weigerende biologisch-dynamische reformaanhangers, beweren dat de beweging in 1930 door de nazi’s verboden werd. Desondanks bleef die als onafhankelijke organisatie bestaan, evenals het blad. Beide waren immers al jaren nationaalsocialistisch, al vóór de machtsovername door Hitler. In 1941 werd Herman Polzer er leider van en hij bleef dat tot het werkelijke einde, in maart 1943. Dat beweging en blad nog zo lang konden blijven bestaan, was omdat hij ook, via zijn vader, gelieerd was aan de Artamanen of Armanen, een Blut und Boden-groepering die het runenteken en Wodan weer hun verdiende Germaanse plek gaf. De Artamanen werden gesteund door de ss van Himmler.Ga naar eindnoot5 Ze kwamen ten slotte als winnaar uit de strijd tussen de verschillende occulte en esoterische stromingen binnen het nationaalsocialisme (de sd en Gestapo stonden wantrouwend tegenover antroposofen en vrijmetselaars).

Herman Polzer overleed in Berlin-Nikolassee op 30 november 1945.

Aurelius Polzer

Heinz’ grootvader van vaders kant was de absolute tegenpool van die van moeders zijde, maar even gedreven en dominant. Schreef H.H. van Kol in Heinz’ geboortejaar De Joden en de vrede, een oproep voor een onafhankelijke Joodse staat in Palestina, met de profetische voorspelling dat dit aanvankelijk een seculiere staat zou zijn tot de Messias zou komen, Aurelius Polzer was een uitgesproken antisemiet. Hij wordt beschouwd als een van de geestelijke wegbereiders van het nationaalsocialisme.

Aurelius Polzer (1848-1924) stamde af van eenvoudige bergbewoners die sedert eeuwen enkele dorpjes bewonen in de buurt van Hohenstadt, het huidige Tsjechische Zabreh. Er is daar zelfs een Polzerberg met twee nabijgelegen, opmerkelijk ge-

[pagina 10]

naamde dorpjes: Heinzendorf en Heinzhof. Aurelius streed voor aansluiting van het Duitssprekende deel van Oostenrijk-Hongarije bij het Duitse Rijk en voor etnische zuivering ervan. Hij was een rascomplotteur die in verschillende felnationalistische en antisemitische clubjes invloed had, of deze oprichtte; zoals de Schulverein für Deutsche, de Vereins Südmark en de Deutscher Turnerbund, onder welks vlag hij uitgever was van het Grazer Wochenblatt. Die Turnerbund, een met stokken gewapende knokploeg, was jaren later dekmantel voor de in Oostenrijk verboden nsdap.Ga naar eindnoot6 De betrokkenheid van Aurelius bij de Los-von-Rom-Bewegung, met name zijn vlugschrift Bekennt euch zur deutschen Nationalkirche! Ein Mahnwort an die Deutschen in der Ostmark, leidde tot zijn ontslag en overplaatsing.

Evenals Heinz was Aurelius dichter en liedjesschrijver. De opbloei van Duits-nationalistische zangverenigingen beïnvloedde hij met zijn dicht- en zangbundels (onder de schuilnamen Erich Fels en Armin Stark), die titels droegen als Zu Schutz und Trutz! Deutscher Sang aus der Ostmark en Im Harnisch. Trutzgesang aus der bedrängten Ostmark. Zijn strijdlustige liederen werden door verschillende componisten op muziek gezet en hadden grote invloed. Zoals Das Deutsche Lied (1892), dat door Anton Bruckner tot vierstemmig koraalstuk werd bewerkt:

Dat hij ook een verklaard antisemiet was, evenals zijn zoon, zien we in de volgende strofe uit zijn gedicht ‘Gegen Juda!’ uit de bundel Harfenklänge aus eiserner Zeit. Lieder, Balladen und Sprüche aus den Weltkriegsjahren 1914 bis 1918, dat een jaar voor Heinz’ geboorte verscheen (mijn exemplaar heeft voorin het stempel ‘Haupt-Archiv der nsdap. München’):

[pagina 11]

In 1899 werd hij gearresteerd en veroordeeld wegens ‘Verdachtes der Geheimbündelei und Verbreitung verbotener Druckschriften’. Dit hield hem niet tegen: in 1906 vinden we zijn naam op een aanbevelingslijst van het Guido von Listgesellschaft, een Artamanengroep genoemd naar de grondlegger – een uit de theosofie afkomstige occultist.

Een dubbelleven

Voor Heinz Polzer is er geen ontkomen geweest aan al dit dna van vaders- en moederskant. Hij was gedoemd zich bezig te houden met rijmen en verheven idealen. Met de laatste is hij gelukkig de spot gaan drijven, want door dit genenpakket had hij alles in zich om Volksleider van Nederland te worden en had hij Pim Fortuyn met gemak onttroond. Zijn kuiperijen beperkten zich echter tot het ondermijnen van het gezag van de Vijftigers.

Dat de ideeën van vader Herman Polzer, en vermoedelijk vooral diens uitgesproken antisemitisme, niet goed aansloten bij het geëxalteerde sociaalchristelijk gedachtegoed van zijn vrouw Lili, moge duidelijk zijn. Hun huwelijk hield toch nog elf jaar stand. In 1922 vertrok Lili naar Nederland. Ze hertrouwde snel daarna met Everhard Menno Hartwich Schaank (1893-1975), een welgestelde ingenieur, die bij Rijkswaterstaat opklom tot hoofdingenieur-directeur en Rijksvaartcommissaris in Den Haag. En jawel; zijn vader schreef ook al over Indische cultuur, met name over de Chinezen op Borneo.

Met dit huwelijk haalde de heer Schaank meteen twee kinderen in huis, want

[pagina 12]

vóór hun scheiding kregen Herman en LiliGa naar eindnoot7 zes zonen en een dochter (Ulrich, Hilde, Helmuth, Heinz, Roland en Dietrich), van wie de toen nog levende verdeeld werden: Hilde en Heinz gingen met moeder mee en Ulli en Helmuth bleven bij vader, die hertrouwde met de uit Polen afkomstige Hildegard Stampa. De oplettende lezer mist een naam, maar Heinz werd twee keer verwekt blijkt uit het volgende.

In Nellies dichtbundel Uit de diepte (Amsterdam 1916, 3^de dr. 1924) staat tussen tal van vrome versjes een gedicht over haar thuiskomst (‘Weer thuis’) na een bezoek in Zwitserland, overduidelijk aan Lili (‘En ’t was wel schoon, dat meer van Thun’). Daarvóór staat een gedicht (‘Kort leventje’) waarin ze in zeven canto’s een jonggestorven kleinkind bezingt, dat naar de naam Heinzeli of Heinzli luistert:

[pagina 13]



[pagina 14]

Michèl de Jong achterhaalde dat deze Heinzli in 1912 ter wereld kwam en stierf en dus de eerstgeborene van het echtpaar was. In 1919 werd de tweede Heinz geboren die dit kind ruimschoots in leeftijd zou overtreffen.

De rest is geschiedenis. Een geschiedenis die momenteel in kaart gebracht wordt door diezelfde Michèl de Jong, dichter en historicus en vriend van Heinz Polzer, die hard werkt aan zijn biografie.