Arno van der Valk+
Ek maak my mond oop in Nederland
Gerard Reve aan het woord in Zuid-Afrika

‘Gerard Reve is het in grote lijnen eens met God’ stond er als kop boven het interview dat Boudewijn Büch met Reve had voor Het Parool van 15 januari 1983. Behalve dat hij Jan Wolkers en Harry Mulisch van harte een communistisch concentratiekamp toewenste, noemde de volkssschrijver het ‘een legende’ dat de blanken naar Zuid-Afrika waren gekomen om de zwarten te onderdrukken en voorspelde hij dat stemrecht voor zwarten en kleurlingen meteen de laatste Zuid-Afrikaanse verkiezingen zou inluiden. Het interview met Reve zorgde voor veel publieke ophef en vormde het begin van een lange periode van verwijdering tussen Reve en Büch.

Verzet tegen de apartheidspolitiek van het blanke regime in Zuid-Afrika stond in die dagen in het middelpunt van openbare discussie. Naast een verbod op wapenen oliehandel met Zuid-Afrika hadden de Verenigde Naties een culturele boycot uitgevaardigd, die contacten met Zuid-Afrikaanse intellectuelen aan banden legde. Een van de weinige Nederlanders die deze boycot durfden te trotseren, was W.F. Hermans, die op kosten van zijn Zuid-Afrikaanse uitgever Koos Human en enkele universiteiten in maart 1983 door Zuid-Afrika toerde. Na thuiskomst belandde zijn naam op een zwarte lijst van de vn en riep het Amsterdamse gemeentebestuur hem uit tot ‘persona non grata’. Vervolgens werd een lezing van Hermans in De Balie in Amsterdam op 3 januari 1984 onderbroken door een bommelding. En in februari 1984 zag Hermans onder druk van dreigementen van de Federatie Welzijnsorganisaties van Surinamers af van een optreden op de Utrechtse Nacht van de Poëzie. In Zuid-Afrika zelf stak een heftig en gewelddadig verzet op tegen de nieuwe grondwet, die nog altijd geen politieke rechten voor de zwarte bevolking garandeerde, waardoor de politiek van de ‘gescheiden ontwikkeling’ en de thuislanden zou worden gehandhaafd. De Anti-Apartheidsbeweging Nederland pleitte voor een totale economische boycot.

Zuid-Afrika hield de gemoederen dus bezig, ook die van Gerard Reve. In het interview met Büch zei hij: ‘Ik heb er een hele studie van gemaakt.’ Reve voelde zich een roepende in de woestijn: ‘Ik vraag geen begrip voor Zuid-Afrika. Ik zou het

interessant vinden als mensen eens de moeite namen iets over dat land te weten tekomen. Maar…ach… ik heb het gewoon opgegeven om mij verstaanbaar te maken.’ Misschien dat alle opwinding over zijn vermeend racistische uitspraken uit dit interview Reve wel extra vastbesloten heeft gemaakt het omstreden land eens, net als Hermans, met eigen ogen te gaan bekijken.

Na de voltooiing van De Stille Vriend vond Gerard Reve de tijd voor een bezoek aan Zuid-Afrika. Op vrijdag 1 juni 1984 landde hij, in stilte, op Jan Smuts Airport. De door de Zuid-Afrikaanse schrijfster Eleanor Baker (1944-2002) bij Reve aanbevolen gastheer was Lucas Malan (1946). Hij haalde Reve af van het vliegveld en nam hem mee naar zijn huis aan de Pantherstraat 43 in Kensington, een oostelijke buurt van Johannesburg. Malan was al op 3 november 1983 per brief door Reve zelf gewaarschuwd: ‘U moet niet alles wat ik schrijf, letterlijk opvatten, maar wel ernstig nemen. Ik ben niet geheel goed bij het hoofd, maar ongevaarlijk.’ Reve logeerde tot 5 juni bij Lucas Malan en vertrok daarna naar Kaapstad. Reves Zuid-Afrikaanse uitgever Koos Human ontving hem daarna, net als Hermans, in zijn buitenhuis in Onrusrivier en initieerde een enkele lezing aan een universiteit. Maar in tegenstelling tot Hermans kwam Reve overal op eigen kosten en hij werd niet officieel ontvangen door de Nederlandse vertegenwoordiging. Hij logeerde achtereenvolgens bij dichter en criticus Lucas Malan, bibliothecaris Piet Westra en zijn vrouw Reina, uitgever Koos Human, romanschrijver Etienne Leroux en de Nederlandse consulgeneraal Gerben Meihuizen.

Christelike etiek

Gerard Reve gaf tijdens zijn bezoek aan Zuid-Afrika in totaal vijf interviews.1

Om te beginnen maakte hij via Lucas Malan kennis met Koos Prinsloo, net als hij een schrijver onder vuur. Prinsloo (1957-1994) beleed openlijk zijn homoseksualiteit, hij moest de hem toegekende Rapport-prijs inleveren wegens belastering van president Botha, hij werd in elkaar geslagen door popster Johannes Kerkorrel naar aanleiding van het verhaal ‘Die affair’ (uit de bundel Slagplaas, 1992) en uiteindelijk was hij de eerste Afrikaanse schrijver die aan aids overleed. Onder de kop ‘Eksentriek, ernstig’ sprak Reve zich tegenover Prinsloo in het door de regeringsgezinde uitgever Napers uitgegeven dagblad Beeld (11 juni 1984) vrijmoedig uit. De volledige tekst van het interview volgt hieronder.

 

Gerard Reve, skrywer van die ‘klassieke’ Nederlandse roman De Avonden, is op ’n maandlange private besoek aan Suid-Afrika. Mnr. Reve volgt kort op die hakke van W.F. Hermans wat verlede jaar hier was – die eerste keer in meer as drie dekades dat Nederlandse skrywers besoek bring aan Suid-Afrika. Koos Prinsloo het met hom gesels.

‘Ek probeer om in te pas. Ek voel my nie hoër en beter as ander mense nie, maar ek is gewoon deur wat ek van die wêreld en die lewe dink, iemand wat nie hierdie wêreld en tyd pas nie. Emosioneel leef ek in die tweede helfte van díe sewentiende eeu.’

Gerard Reve is aan die woord. Hy is eksentriek, dink goeie kitch is ‘prima’ – ’n gedistingeerde heer van sestig. Hy dra ’n T-shirt onder sy hemp en baadjie, ’n goue ring aan sy vinger. Sy grys hare is netjies gekam. Maar hoe jy dit met hom het, weet jy nie heeltemal nie. ’n Mens kry die gevoel dat hy jou én homself aanhoudend ironiseer. Tóg is jou blywendste indruk díe van ’n baie ernstige man.

Hy was in sy jong jare self ’n joernalis en het hom altyd vererg vir die nukke van mense met wie ’n onderhoud gevoer word. ‘Òf jy moet iemand in jou huis toelaat òf jy moet nie.’ Hy wou hulle altyd verwurg as hulle die onderhoud eers wou sien voor publikasie.

Wat is die motivering vir sy besoek aan Suid-Afrika?

‘Dit is merkwaardig genoeg ’n ou sentiment uit my jeug – die “jongensboeke”; Pieter Maritz en die heldhaftige onskuld van die Boere; dit wat my ouers my nog vertel het.’2

‘Wat ’n Nederlander nie begryp nie, is dat daar in Suid-Afrika driemiljoen Nederlanders sit wat ’n taal hanteer wat die domme Nederlander, selfs die intelektueel, as ’n soort kindertaal beskou. Maar dit is ’n volwaardige Wes-Europese kultuurtaal.’

‘Ek wou sien wat in Suid-Afrika aangaan. Ek maak my mond oop in Nederland. Kyk, Hermans sou in Utrecht optree en in ’n kulturele sentrum in Amsterdam, en

sogenaamde vryheids- en anti-apartheidsgroepe het hom bedreig en hy het nie opgetree niet, maar ek sal wel optree, sou dit my te beurt val. Ek is sestig jaar oud, laat hulle dan maar my kop inslaan. Ek het miskien nie altyd gelyk nie, maar ek maak my mond oop.’

Hy bring dus soos Hermans besoek ongeag teenkanting van bogenoemde organisasies en die kultuurboikot teen Suid-Afrika?

‘Die beskuldigings teen Hermans is totaal absurd. Hy is een van die weinige kunstenaars in Nederland wat deur die Rooi Leuen sien. Hy is ’n moeilike man, ’n felle polemis, en hy het baie vyande. Ek was twintig, dertig jaar gelede ’n paar jaar met hom bevriend. Hy is ’n onmoontlike man, maar die beskuldiging dat hy ’n rassis is, is meer as absurd. Hy is dan getroud met ’n gekleurde vrou. Hy is so min ’n Fascis of rassis as wat ek een is.’

‘Maar Nederland het ’n gekkehuis geword en dit geld vir byna die hele Wes-Europa, behalwe miskien vir Wes-Duitsland en Engeland.’

Is dit waarom hy hom in Frankryk gevestig het?

‘Nee, tien jaar gelede wou ek gewoon ’n rustige plek hê waar ek kon skryf en met rus gelaat word. En ek wou buite die stad woon.3 Dit is ook baie goedkoper, maar ek kan oral woon. Ek woon die Mis by en gaan na alle vieringe en herdenkinge. Ek probeer inpas, sosiaal wees.’

Hy val homself in die rede. Sy tande is zwart van rook en wyndrink, sê hy aan die fotograaf. Sy regterkant is meer fotogenies, maar as dit ’n vyand is wat die foto’s neem kan die foto’s vreeslik uitkom. Hy poseer vir ’n foto: mond toe, glas in die hand.

‘Ek het in my naïwiteit gedink dat ek hier nog mense sou vind wat in ’n ossewa woon, met ’n lamp en die groot Statebybel. Ek was erg ontroer deur die huis van Oom Paul in Pretoria.4 So droewig, so, ag…’

Wat dink hy van apartheid?

‘Ek weet nie presies of mens nog aan die apartheidspolitiek iets kan verander of wegneem nie, maar ek sien geen bruikbare alternatief nie. Want jy kan wel grondwetlike vryheid beveel, maar wat is vryheid? ’n Woord.’

‘As jy sien wat die vyfmiljoen mense in Suid-Afrika doen om die 22 miljoen mense te verhef, aan hulle woonruimte te gee, selfbestuur te gee, eigendom te gee, is dit bewonderingswaardig. Ek glo apartheid is nie gegrond op rassisme nie maar op ’n Christelike etiek.’

‘Maar die apartheidspolitiek het vyftig jaar te laat gekom, en daarom het dit die fanatieke angsaspekte en die geweldige oordrywing dat Swartes byvoorbeeld aparte toiletgeriewe moet hê. Maar dit is ’n wedren teen tyd.’

‘Dit is iets wat die Nederlander nie kan verstaan nie. Nederland weet altyd wat goed is vir ander volke. Kommunisme is goed vir Pole en Rusland. Nederland dink hulle bepaal die wêreldpolitiek. Maar die Nederlander beleef alles teoreties op ’n afstand, met sy krat bier en bak grondboontjies voor die televisie.’

‘Daar is wel ’n kultuurverdrag met Rusland. Die Nederlandse skrywer, Frans Kellendonk, laat hom deur die Russiese skrywersbond uitnooi om langs die Volga te sit en Vodka drink terwyl honderde Russiese skrywers gevange sit in tweeduisend werkkampe. Dít terwyl iemand wat in Rusland homoseksueel is vyf na sewe jaar tronkstraf kry en Kellendonk behoort sélf tot die “herenliefde”. Maar niemand is kwaad dat hy deur Rusland uitgenooi word nie.’

‘Ek weet nie wat ek sal teenkom wanneer ek terugkom in Nederland nie, maar ek vind dit nie meer die moeite werd nie. Dit is ’n lost case, a doomed country. Hulle is nog baie ryk, maar dit verdwyn. Dit maak geen verskil of dit ’n sosialistiese regering of ’n koalisie is van Liberale en Christen-Demokrate nie. Die Christen-Demokrate is net so swaksinnig soos die Sosialiste.’

‘Light is dawning upon them in Wes-Duitsland, Engeland en België. Elders ook. Tot seker mate selfs in Frankryk.’

‘Maar dit was ook heel verstandig dat mnr. P.W. Botha Nederland nie besoek het nie. Kyk, daar sou betogings in Nederland gewees het soos dié in Londen en Wes-Duitsland. Maar die veiligheid van die persoon wat kom, mag nie in gevaar gestel word nie. Ek verseker jou Nederland kon die veiligheid van mnr. Botha nie waarborg nie.’

‘Dit is nie Suid-Afrika wat geïsoleer is nie, maar eindelijk Nederland wat ’n keer geïsoleer is. Serves them right after all.’

‘Sedert De Avonden het 25 van sy werke die lig gesien. Wie lees sy boeke?

Driekwart van sy lesers is vroue. Die verklaring daarvoor is sy uitbeelding van die liefde. ‘As ’n man na ’n vrou kyk kan hy ook goedertrou in gedagte hê, maar dit is hoofsaaklik drif, begeerte en mag. ’n Vrou wat na ’n jongeling of man kyk, kan ook begeer, maar sy kyk ook altyd as moeder. Dít herken ’n vrou in my werk, die caring attitude.’

‘Inmiddels het ek wel ’n deel van my publiek verloor. Twintig, dertig jaar gelede was my publiek jong akademici, studente, skoliere. Daardie leserspubliek het verlore gegaan omdat onderwys in veral Nederland totaal verval het. ’n Jongeling van twintig kan nie meer lees en skryf nie. Hulle lees geen boeke nie. Meissies nog wel. Ek vrees dat my lesers nou veertig, vyftig jaar oud is. Dis heel tragies. Hulle kyk almal video. Maar miskien kom daar weer ’n tyd dat dit chic sal wees om te lees.’

Sy geliefde skrywers?

Hy is veral geïnspireer deur die Russiese romanskrywer Ivan Toergenjef. ‘Ek bewonder ok die werk van Gustav Flaubert, wat net soos ek ’n romantikus is in visie maar ’n naturalis na tegniek – dus kranksinnige idees het (daarvan het ek baie: romantiek, dekadensie, doodsdrif), maar tegelykertyd skryf as gewone mens in gewone taal. Ek glo jy moet nooit die leesbaarheid en die entertainment value laat ly onder die diepte van wat jy te sê het nie. Ek skryf in die eerste plaas vir leasure and pleasure and not to be edified. As jy gestig wil word, moet jy kerk toe gaan.’

Die verskyning van sy twee briefromans Op Weg Naar Het Einde en Nader Tot U het

in die jare sestig ’n opskudding in Nederland veroorsaak. Wat is sy standpunt oor sensuur?

‘Dit is ’n mensliewende standpunt dat jy mense teen bepaalde verderflike dinge moet beskerm, maar wat is verderflik? Ek is jare lank uitgekryt vir ’n pornograaf, wat ek absoluut nie is nie. Ek is heeltemal te veel oortuig van die heiligheid, die sakramentele karakter van die seksulaiteit.’

‘Ek vind pornografie sleg. Soos die godslasteraar die naam van God laster, belaster die pornograaf die naam van die grote god Eros. Dit is vuilskrywery – ’n veragtende visie op die seksualiteit.’

‘Maar vervolging weens pornografie en godslastering is ’n ander saak. Want wat is pornografie? Jy het geen bruikbare kriterium nie. Miskien moet jy die jeug beskerm teen ervaringe waarvoor hulle nog nie ryp is nie. Dit is nie goed dat ’n kind van tien ’n boek lees waarin die seksualiteit net sadisties voorgestel word nie.’

Die onderhoud loop ten einde. As afterthought voeg hy by dat daar tog genoem moet word dat hy ’n natuurliefhebber is… en ’n liefhebber van kinders.

Politiek asiel

Na terugkeer in Nederland zou Reve tegenover Lucas Malan mopperen dat het vraaggesprek met Prinsloo in de Nederlandse pers vervalst was weergegeven, en beklaagde hij zich dat geen krant of ‘verrekijkredactie’ contact met hem had opgenomen.5 Hij had wel andere reacties gehad: ‘Tien dagen geleden werd ik in Amsterdam op straat herkend en bijna gemolesteerd. Mijn terugkeer naar Zuid-Afrika wordt misschien wel, wie weet, een zaak van politiek asiel.’ (brief van 22 juli 1984)

Reve beklaagde zich ten onrechte over de weergave van zijn woorden. De kranten – waaronder nrc Handelsblad van 4 juli 1984 – citeerden correct, maar legden de nadruk op de bewering dat de apartheid gegrond zou zijn op christelijke ethiek en niet op racisme. Reve wilde nota bene Hennie Serfontein, correspondent van het christelijke dagblad Trouw, niet te woord staan, omdat hem gebleken was dat de journalist een communist zou zijn.

Terugblikkend concludeerde Reve, in een brief aan Piet Westra van 28 juli 1984: ‘Ik vond het vraaggesprek in Beeld en Die Burger niet zo slecht, al had ik wat meer moeten zeggen over de ontwikkeling naar een herziening, en mogelijk binnen afzienbare tijd een afschaffing, van de “kleine” apartheid. (Een oneigenlijke benaming, want die “kleine” apartheid is eigenlijk de “grote”).’

Libertijn

In Zuid-Afrika schilde columnist L.I. Bertyn nog een appeltje met Reve. Samengevat luidde zijn commentaar op het Reve-interview: nog net voordat hij door Madame Tussaud wordt opgehaald, komt Reve gauw een paar bewonderaars in Zuid-Afrika opscharrelen.6

Achter deze ‘libertijn’ gaat Gerrit Olivier schuil, een journalist die aan Reve werd voorgesteld en die, aldus Reve later, zijn homoseksuele geaardheid verborg onder

een goedkoop marxisme. Bij hun tweede ontmoeting werd hij door Reve begroet met de woorden: ‘O, ik had je helemaal niet herkend, je lijkt ook zo op iedereen.’ Olivier dacht op zijn beurt: en jij gaat steeds meer op jezelf lijken. In zijn ogen gedroeg Reve zich in Zuid-Afrika als een karikatuur van zichzelf.

Olivier komt ook ter sprake in een brief van Reve aan Malan van 22 juli 1984: ‘Het is dus zaak, eventueel een geweer vast te houden om de apartheid te verdedigen tegen het marxisme, communisme, socialisme of hoe die mensheidreddende systemen mogen heten, die de mensen niet per dozijn onwettig 26 dagen te lang vasthouden, maar bij tientallen miljoenen uitroeien voor een goed doel. (Gerrit O. wil graag uitgeroeid worden. Ik heb liever, dat hij blijft leven, goed gevoed, sportend en zonnebadend op de binnenplaats van de gevangenis, maar wel elk weekeinde langzaam gemarteld wordt.)’

Toen ik Olivier confronteerde met dit citaat uit de brief van Reve, was hij niet verbaasd. Hij deed het af als ironisch spel van iemand die alleen op zichzelf gericht is. En zo dachten er meer. Ook Koos Prinsloo vond zijn eerste ontmoeting met Reve bij Lucas Malan thuis in Johannesburg pijnlijk. Niet vanwege Reves standpunt inzake apartheid of homoseksualiteit, maar omdat er geen gesprek met hem mogelijk was. Reve sprak niet zozeer mét mensen, alswel tégen mensen.

Gevangene

Omdat Reve lang vaag bleef over zijn reisplannen, voelde zijn gastheer Lucas Malan zich gedwongen vrienden in te schakelen om zijn gast te vergezellen. Zo vroeg hij de boekhandelaar Marcus de Jong Reve te escorteren naar een bijeenkomst in Pretoria. De Jong reed het bestelbusje van zijn boekwinkel door het dorre, desolate winterlandschap van Johannesburg naar Pretoria. De reis werd zwijgend afgelegd, zo af en toe onderbroken door wat gebrom of een vraag van Reve: ‘Plegen veel Zuid-Afrikanen zelfmoord?’ De Jong vertelde dat hij juist in de krant had gelezen dat Zuid-Afrika met Finland in de zelfmoord-top-drie stond. Reve kon zich dat met een blik op het landschap helemaal voorstellen.

Uit brieven aan Joop Schafthuizen (16 juni 1984) en Lucas Malan (13 juni 1984) spreekt Reves zwaarmoedigheid in Zuid-Afrika: ‘Ik zit soms een beetje te piekeren, en wordt van tijd tot tijd ietwat depressief. Ik moet de waarheid vertellen, in Nederland, over Zuid-Afrika.’ Behalve door de gedachte aan zijn missie in Nederland en de voortdurende ontmoetingen met nieuwe mensen werd zijn zwaarmoedigheid ook veroorzaakt door de tegenstelling tussen zijn romantische, archaïsche voorstelling van het land van de boeren en de realiteit van de geladen situatie in Zuid-Afrika. Die tegenstelling voelde Reve al voor zijn vertrek aan. Op 3 november 1983 schreef hij Malan: ‘Ik weet niet, of mijn voorstelling van Zuid-Afrika enigszins in de buurt komt van de werkelijkheid.’ Aan Joop bekende hij op 29 maart 1984: ‘Als ik me in de politiek begeef, dan ga ik daar aan onder, door mijn hartstocht, door mijn gevoel voor recht: ik moet het hoofd koel houden.’7

De autorit met de boekhandelaar kreeg nog een bijzonder vervolg. Het was

Marcus de Jong die Reve een lang radio-interview afnam, te beluisteren in een Nederlandstalige uitzending van de Zuid-Afrikaanse Wereldomroep, op 4 juli 1984. De uitgeschreven tekst ervan wordt hieronder voor de eerste maal gepubliceerd.

 

Meneer Reve, u bent alweer bijna onderweg terug naar Nederland, of eigenlijk naar Frankrijk, maar de vraag die ons nog – ja, ik zal niet zeggen kwelt – maar die nog bij ons opkomt en die ook in Nederland speelt: wat heeft u eigenlijk bezield Zuid-Afrika te bezoeken?

Ik ben mij een paar jaar geleden gaan informeren over Zuid-Afrika.8 Ik had bepaalde vermoedens dat het beeld dat men in Nederland van Zuid-Afrika had, cultureel, politiek, etnisch, zeer inaccuraat was. En ik ben tot de ontdekking gekomen dat men in Nederland over Zuid-Afrika zo weinig weet, dat men eigenlijk wel kan zeggen dat men in Nederland van Zuid-Afrika niets weet. En toen dacht ik: ik ga er naar toe. Er waren ook, ach, eigenlijk nostalgische jeugdherinneringen: het leed van de Boerenoorlog, dat klonk bij ons thuis nog na, bij mijn ouders, en die jongensboeken, Pieter Maritz en dergelijke.

Ja, ik zou dat – wat eigenlijk in uw werk ook voorkomt – een soort jongensromantiek willen noemen.

Dat speelde mee, zeker.

U zoekt, zoals Céline vroeger eigenlijk met de Duitse cultuur, u zoekt in Zuid-Afrika een cultuur waar nog orde, waar nog stilte is, waarin uw taal nog kan weerklinken. Heb ik het juist?

Er komt wel een zekere sentimentele opstelling bij; die nostalgische ideeën, die dacht ik hier in woord en beeld te vinden. Zo extreem was het niet, maar ik dacht, misschien zijn er nog wel godvrezende boeren die in een ossawa wonen en bij een petroleumlamp een grote Bijbel lezen. Dat heb ik niet kunnen terugvinden.

Nee, Zuid-Afrika is een gewoon, een modern en ook al tot in een deel, zoals West-Europa, geperverteerd land natuurlijk.

Dat was moeilijk te verwerken, dat alles, alles, alles nieuw is.

Er wordt zo gefluisterd dat Gerard Reve in Zuid-Afrika op bezoek is als een egotrip en dat hij zich eigenlijk tegen de openbare mening in Nederland wil verzetten. Wat zou u daarvan zeggen?

Ik geloof niet dat het veel zin meer heeft om in Nederland zich tegen de openbare mening te verzetten. Of de openbare mening? Ik weet niet of het de openbare mening is. Het is de mening van een aantal mensen die een terreur uitoefenen over de kranten, media, radio, televisie. Men komt eigenlijk niet aan het woord. Als ik iets over Zuid-Afrika zou willen vertellen in een openbare lezing in Nederland, zou ik door de rode sa van het socialisme gemolesteerd worden. Zoals dat gebeurt, zoals Hermans bedreigd is geworden en af heeft moeten zien van optreden.

Met andere woorden, u heeft geen duidelijke politieke bedoelingen gehad met uw bezoek aan Zuid-Afrika. Uw bezoek aan Zuid-Afrika wordt door anderen gepolitiseerd en vooral dan door links, zoals u het ziet?

Dat geloof ik stellig.

We kunnen hier dus de uitdrukking gebruiken die Thomas Mann gebruikte, ‘der Politik des Unpoliti–

schen’, nietwaar? Alles wat u doet en zegt, wordt politiek geïnterpreteerd.

Ja kijk, het is geen staatkundig bezoek, maar natuurlijk ben ik niet blind. Ik weet wel dat het politiek is. Ik vind het boeiend, aangrijpend, ontroerend dat er ergens overzee een gemeenschap, een groep mensen is, acht miljoen ongeveer in totaal, die Nederlands als eerste taal spreken. En dan een Nederlands dat heel weinig, eigenlijk betrekkelijk weinig afwijkt van het moderne, Europese Nederlands. Het Zuid-Afrikaans, of zoals het hier heet: het Afrikaans. Dat Afrikaans heeft voor u een bijzondere bekoring.

Ik heb ontdekt wat men in Nederland niet weet, men denkt in Nederland dat

het een primitief kindertaaltje is. Het heeft zich anders ontwikkeld dan het zeventiende-eeuwse Nederlands zich ontwikkeld heeft in Nederland, maar het is een volwaardige West-Europese cultuurtaal die zich meten kan met het Duits, het Nederlands in Europa, het Engels. Het is een volwaardige cultuurtaal, die door de vereenvoudiging van de grammatica potentieel een wereldtaal is, omdat het de taalstrijd met het Engels bijvoorbeeld gemakkelijk kan opnemen, omdat het makkelijker is dan het Engels.

Dat is dus één deel van de bekoring die het Afrikaans voor u inhoudt. Het andere is dat er in het Afrikaans nog uitdrukkingen en zinswendingen voorkomen die voor de Nederlander archaïsch in de oren klinken en dat klinkt u aangenaam in de oren. Dat sluit aan op uw, zal ik het maar noemen, plechtstatige stijl.

Ik ben eigenlijk, voel me erg verwant met de oude Afrikaner cultuur, omdat ik eigenlijk niet ben wat men altijd beweert: een lichtzinnig schrijver, een godslasteraar of een pornograaf. Ik ben in diepste wezen een christelijk auteur, een calvinistisch schrijver. Mijn werk is doortrokken van eigenlijk in diepste wezen een calvinistische levensvisie.

Ja, maar u bent van overtuiging rooms-katholiek. Iemand heeft al eens spottend gezegd, u bent ‘rooms antiek’, maar in een brief aan Rudy Kousbroek meen ik, heeft u gezegd dat u rooms-katholiek bent met een calvinistisch temperament. Heb ik het juist?

Ja, ja, ik aanvaard wel de leerstellingen van de rooms-katholieke kerk, maar in wezen ben ik toch een Nederlander en is mijn levensvisie niet rooms. Het is toch een visie vol zondebesef en ideeën over verlossing, en weet ik veel.

U heeft zopas verwezen naar de Zuid-Afrikaanse cultuur, en een belangrijk deel voor mij ook van de Zuid-Afrikaanse cultuur is de gastvrijheid, zowel onder blank als zwart. Heeft u daar iets van kunnen merken?

Die is bepaald overweldigend en dat moet wel voortkomen uit de pioniersmentaliteit. Iemand komt op de boerderij en hij moet eten tot hij uit elkaar ploft, want misschien krijgt hij de volgende 48 uur, als hij voorttrekt, als hij alleen maar gedroogd vlees bij zich heeft en water. Dan moet hij voortkunnen. Het is overweldigend. Maar je merkt ook dat het ritme van de huishouding waar je logeert, niet verandert door jouw komst. Dat is het bevrijdende voor een gast. Er wordt niet beter of bijzonder gekookt, want het is altijd goed.

En een deel van de Zuid-Afrikaanse gastvrijheid is het consumeren van de Zuid-Afrikaanse wijn. Wat heeft u daarvan kunnen drinken of proeven?

Die vind ik verrukkelijk! Ik heb tot nu toe geen slechte Zuid-Afrikaanse wijn geproefd. Het is werkelijk Gods eigen bloed.

De wijze waarop u deze gastvrijheid van Zuid-Afrika aanvaard heeft, duidt voor mij daarop dat u een wat romantisch-archaïsche opvatting heeft van dit land. In de lijn daarvan heeft u een paar voor besef van buitenstaanders reactionaire opmerkingen geplaatst die ook in de pers terecht gekomen zijn. U heeft onder andere gezegd dat de apartheid op christelijke ethiek berust. Zou u daar iets verder van kunnen zeggen?

Ik weet niet of de apartheidspolitiek zoals die nu gevoerd wordt, effectief is, of het de enige politiek is die werkelijk mogelijk is – ik zie overigens geen alternatief – maar ik wil de laster en de misvatting in Nederland bestrijden dat deze politiek vergeleken zou kunnen worden met bijvoorbeeld de rassenpolitiek van het Duitse Derde Rijk. Het is een politiek die ambitieus is en die zich het welzijn van alle groepen en de toekomst van alle groepen ten doel stelt. Of dat kan, is een ander punt. Daarom kan de apartheidspolitiek ethisch op christelijke beginselen gefundeerd worden.

Dus u ontkent nu weer, zoals u in de pers gedaan hebt, dat u racist of fascist zou zijn?

Ja, maar kijk, racist, fascist, reactionair, knecht van internationale oliekapitaal. Kijk, dat zijn woorden die betekenen alleen maar: ‘die man is het met ons niet eens en dat is heel schandelijk’. Kijk, een intelligent mens, een erudiet, is geen racist. Waar vind je eigenlijk racisten?

Deze ietwat reactionaire opmerkingen van u worden door mensen hier en vooral in Nederland ook beschouwd dat u maar wat badineert. Men krijgt de indruk dat u met ernstige zaken, onder andere godsdienst en de seksualiteit, maar ook met de apartheid een esthetisch taalspelletje speelt. Wat zegt u daarop?

Nee kijk, het is een heel groot menselijk drama dat aan de gang is en niemand weet hoe het zal aflopen. Men ziet dus positieve resultaten van die apartheid, maar men ziet natuurlijk dat elke politiek die consequent wordt doorgevoerd, deze etnische politiek, ook onrecht moet bevatten. Het gaat er maar om dat je kunt geen politiek maken met schone handen. Maar er is een andere politiek mogelijk, natuurlijk is een liberale politiek mogelijk in Zuid-Afrika en dat betekent de ondergang van tientallen miljoenen mensen van de honger. Kijk, Mexico bijvoorbeeld is een vrij land met een grondwet, met een parlement, met vrije partijen, vrije verkiezingen, vrije vergadering, vrije pers. Maar in Mexico-City wonen acht miljoen mensen waarvan vijf miljoen indianen die volledige rechten hebben, maar die vijf miljoen indianen wonen onder de blote hemel en geen postbode kan daar de oproep om te stemmen thuisbrengen. Ik bedoel, dat is dus mensenliefde en liberalisme wat niks kost. Ik bedoel, als je daar tegenover stelt dat handhaven nog een generatie van bijvoorbeeld een paternalistisch bewind, een patriachaal bewind, je ziet ook in heel Zuid-Afrika dat de zogeheten rechtse mensen, de vrome, calvinistische boeren, hun zwarte en bruine personeel het beste behandelen. Veel beter dan die vooruitstrevende mensen. En veel meer begrip voor de noden van die mensen hebben dan bijvoorbeeld het Engelssprekende deel van Zuid-Afrika.

Nog een vraag. U bent zich er vermoedelijk wel van bewust dat wij in dit land staat- en ook kerkcensuur hebben. Die censuur is tegenwoordig niet meer zo streng als een paar jaar geleden, maar op het ogenblik is men weer zeer streng op onder andere ultrarechtse en ook homofiele lectuur. Bent u zich daarvan bewust?

Ik ben er onvoldoende van op de hoogte. Censuur moet afgewezen worden. Censuur is ineffeciënt en verstikt het culturele leven. Wat d’r wel moet zijn natuurlijk en wat men dan ook graag censuur noemt, dat is de aansprakelijkheid voor de wet van wat men schrijft. Het is goed dat er wetten zijn die laster, aantasting van eer en

goede naam en dergelijke…, maar censuur kan ook uit menslievend oogpunt, met de beste bedoelingen gehandhaafd worden, maar censuur is af te wijzen.

In een vrij onlangse brief aan Rudy Kousbroek heeft u onder andere geschreven: ‘Ik begin mij van Nederland te vervreemden.’ Deze vervreemding van Nederland, deze vervreemding van Europa vindt nu in Zuid-Afrika ook plaats. Er is namelijk sprake van dat de geringe plaats die het Nederlands nog in het onderwijs heeft, binnenkort zal kunnen verdwijnen. Heeft u daar een reactie op?

Het zou diep te betreuren zijn. Het zou extra te betreuren zijn als de politiek daarbij een rol zou spelen, als de houding van Nederland daarbij een rol zou spelen. (Steekt een sigaret op.) Het lijkt mij ondenkbaar dat men taalonderwijs geeft in de eigen taal zonder dat men ook de fundamenten en de afkomst van de taal ter sprake brengt. Dan zou men zeggen, we hebben helemaal geen verleden. Een volk waarvan de cultuur geen verleden heeft of geen verleden wil hebben, heeft ook geen toekomst.

Meneer Reve, u heeft, en dat heb ik zopas al even gezegd, niet alleen uiteraard blanke mensen maar ook zwarte mensen ontmoet. Nu wil ik u twee vragen stellen. U heeft steeds tegen deze mensen gewoon Nederlands kunnen spreken…

Ja.

…ook deze zwarte mensen hebben u gewoon verstaan…

Ja.

En u bent ook door hen gastvrij ontvangen.

Ja, ja.

Hoe gaat – ik herhaal het weer – uw ietwat reactionaire houding, hoe gaat die erin bij deze zwarte Zuid-Afrikanen?

Ik geloof… ik weet het niet zeker, maar ik heb niet het gevoel dat er een grote spanning is in de zin dat zwart en bruin de blanken haten. Ik geloof ook niet dat het tot een conflict komt. Je ziet ook dat er een – ik kom weer op het begrip vrijheid, kijk, ik logeerde bij de Afrikaanse romanschrijver Etienne Leroux op zijn grote boerderij van 22.000 hectare in Koffiefontein en daar zag ik dat het niet zo is dat de een eigenlijk de gevangene is van de ander.9 In veel meer mate is de blanke hier de gevangene, gebonden aan het lot van de bruine, van de kleurlingen en de zwarten. Die Leroux zegt tegen me: ‘ja, de droogte, we kunnen dit niet planten, we kunnen dat niet planten. Ik heb zesenvijftig mensen, ik mag er wel dertig van ontslaan en ze met drie maanden salaris zeggen dat ze kunnen opstappen. Maar dat kan ik niet doen. Waar moeten die mensen blijven?’ Kijk, hij bemoeit zich met het welzijn van die mensen, of de kinderen ziek zijn, of de kinderen goed leren, weet ik veel. Het is wel zo dat hij in een groter huis woont en dat deze mensen hem aan tafel bedienen. Ja, ja, maar hij waakt over ze. Wat je dus in een liberale maatschappij met meer krijgt. Daar moeten die mensen zelf maar zien waar ze wonen.

U bent ook op bezoek geweest in de bekende, hoewel kleinere, zwarte woonbuurt Alexandra, ten noordoosten van Johannesburg. U was gast, meen ik, van dominee of dr. Buti…

Van het gemeentebestuur, ja.

Wat zijn uw indrukken van Alexandra?

Nou, ik zie dat daar hard gewerkt wordt en dat de situatie moeilijk is. Dat er niet veel kapitaal is, dat men krotten afbreekt en dat men betere huizen bouwt, maar het blijft een groot probleem, het redden van de zwarte bevolking van toestanden zoals in, noem maar wat, Angola, Zimbabwe en Mozambique. Dat kost schatten geld aan de blanke gemeenschap, dat wordt allemaal opgebracht door de blanke gemeenschap. Soweto, daar staan huizen, die kan een zwarte huren, aardige aantrekkelijke huizen, natuurlijk een kwart van het formaat van een blank huis, maar een huis waar iedere Nederlander, heel veel Nederlanders, arbeidersmensen, dolgraag in zouden willen wonen.

In dat verband heeft u laatst eens tegen mij gezegd dat er zoiets bestaat als – zoals het in het Engels heet – ‘the white men’s burden’ [de last van de blanken]. Dus u heeft de indruk dat de pijn die er geleden wordt onder, noemen we het, de apartheid door de blanken geleden wordt?

Ik voel dat de bedreigde groep eigenlijk de blanken zijn, maar wat ik vertel bijvoorbeeld over Soweto, waar je als zwarte een net huis kunt huren voor dertig rand per maand en dat hij kan kopen voor vierduizend rand. Een miljoen mensen zijn daar behoorlijk gehuisvest en dat is niet door zwarten gefinancierd. En het is de vraag of dus deze politiek van de blanken economisch nog langer opgebracht kan worden. Er zal dus hulp van buiten moeten komen, uit Europa en uit Amerika. Er moeten investeringen komen, anders is die politiek niet vol te houden. Kijk, er is een andere politiek ook heel goed mogelijk. Je kunt zeggen, wij blanken trekken ons allemaal daar ten zuiden van de Oranjerivier terug en we geven jullie allemaal vrijheid, maar dat betekent de hongersnood van 80,120 miljoen mensen en niet alleen in het voormalige gebied van de republiek Zuid-Afrika, maar alle omringende gebieden.

De tijd heeft ons ingehaald, meneer Reve, nu een vraag waarop iedereen wacht. En dat is deze. U bent, zoals dat heet, een schrijfdier. U kunt niet leven, geen dag doorbrengen zonder te schrijven. Dat heeft u hier natuurlijk ook gedaan in Zuid-Afrika. Mogen wij verwachten dat u over Zuid-Afrika zult schrijven of dat er iets van dit bezoek neerslag zal vinden in een van uw boeken?

Dat zal stellig gebeuren, maar niet op korte termijn. Ik kan niet werken met de snelheid van een journalist; de boel moet bezinken. Natuurlijk zal ik missschien wel eens een artikel schrijven in Nederland. En kijk, als ik aan het woord kom voor de televisie, als ik aan het woord kom voor de radio, als ik aan het woord kom in een interview met een krant. Dat is de vraag. Men komt tegenover dat rode, linkse gespuis simpelweg niet aan het woord. Het zijn marxistische spreekkoren die je de mond snoeren. Het is het rode geweld in Amsterdam, de rode sa van de Partij van de Arbeid en van de zogenaamde Pacifistisch-Socialistische Partij, de meest gewelddadige partij, die je het spreken in het openbaar onmogelijk maken.

Om af te sluiten mogen we dus wel concluderen dat dit bezoek voor u als mens niet alleen, maar ook als kunstenaar-schrijver een verruimende ervaring is geweest?

Het is de ingrijpendste ervaring die ik ooit in mijn leven gehad heb, wat betreft het bezoeken van een land, wat betreft het maken van een reis. Héél moeilijk door

de verscheidenheid, door de enorme afmetingen, voordat je een samenvattend beeld hebt, duurt heel lang. Ik zal zeker nog een tweede keer moeten komen en langer moeten blijven.

Excellentie

Er zijn nog meer getuigenissen van Reves bezoek aan Zuid-Afrika. De bezorger van de Zuid-Afrikaanse editie van De Avonden, Etienne Britz, reed met de ‘Blanke Dichter van Stad en Land’ richting Strandfontein en legde uit dat ze ‘bevrijd gebied’ betraden – zoals de Anti-Apartheidsbeweging Nederland destijds de oproerige gebieden in Zuid-Afrika noemde – en dat ze ieder moment een steen door de voorruit van de Fiat Mirafiori konden verwachten. Uitgerekend op dat moment wilde Reve bij een uitspanning voor niet-blanken gaan plassen. Britz maakte kennis met de schooljongen Reve op zoek naar avontuur: juist op verboden terrein, midden in levensgevaarlijk Zuid-Afrika, wilde hij zijn veelbesproken ‘Mannelijk Deel’ tevoorschijn halen voor de toeschouwers aldaar.10

Met de van oorsprong Nederlandse schrijfster-journaliste Emma Huismans bezocht Reve op 4 juni een saai leeuwenparkje even buiten Krugersdorp. Straalbezopen keek hij urenlang gefascineerd naar neukende leeuwen. Ook daar moest hij genuttigde wijn lozen, waartoe hij aanstalte maakte uit de auto te stappen. Huismans gaf hem het consigne te urineren via het geopende autoraam. ‘Geen boeken, geen politiek, geen Nederland en geen Zuid-Afrika,’ zo vatte Huismans haar belevenissen met Reve later samen. ‘Ik denk dat hij mij gewoon makkelijk vond, omdat ik geen enkele eis of vraag stelde, redelijk Nederlands sprak en zonder pretenties en jargonwatervallen iets van goede wijn wist. En ik kende een paar vogels die daar zaten of zwiepten. Hij toonde plotseling belangstelling voor vogels, hoewel hij amper een bosduif van een alkje kon onderscheiden.’11

De morgen van die vierde juni had hij aan Joop Schafthuizen geschreven: ‘Ik drink weinig – alleen maar lichte Kaapse wijn, zoals iedereen, en er is geen zucht bij mij om veel te drinken of door te zakken. Ik weet niet hoe dat komt, en hoe ik na een half flesje kan ophouden. De grote gastvrijheid ontroert me, en ik ben bang om me te misdragen – vandaar misschien die beheersing.’12 In werkelijkheid was de aangrijpende reis door Zuid-Afrika een aaneenschakeling van dagen met goede Zuid-Afrikaanse wijn.

Bij zijn eerste bezoek aan de ambtswoning van consul-generaal Gerben Meihuizen liet Reve, zittend op de stoep, uit piëteit voor Hare Majesteit de Kaapse wijn nog aan zich voorbijgaan en beperkte hij zich tot sapjes, maar toen hij er later logeerde, voerde het ‘onvolprezen natuurproduct’ hem met regelmaat naar de wijnkelder. Eerst nog ingeleid met een vraag aan de ‘excellentie’ – een titel waarop een consul-generaal helemaal geen aanspraak kon maken -, later geheel op eigen initiatief. Ook bij Leroux werd stevig gedronken. De tweede vrouw van Leroux, Elisabeth Joubert, was een alcoholiste die geregeld in de loop van de avond agressief werd. Over zo’n voor-

val tijdens Reves bezoek gaat het gedicht ‘Die besoeker’ van Daniël Hugo (1955) in de bundel Verse van die ongeloof uit 1989.

Krans

Volgens Etienne Britz wilde Reve in 1984 naar Zuid-Afrika komen ter ondersteuning van de lezers en schrijvers die tijdens de crisisjaren van apartheid getroffen werden door de Nederlandse culturele boycot, hoewel dat uit de interviews met Reve nergens blijkt.13 De Zuid-Afrikaanse omroep was wel geïnteresseerd in een televisie-interview met een bekende Nederlandse schrijver die anticommunistisch was en de apartheid moreel te rechtvaardigen vond. Reve ging in op een uitnodiging voor een televisiegesprek met Gerrit Olivier.

Reve vond de Zuid-Afrikaanse televisie uitermate saai, maar hij prees de manieren van de televisiejongens. Zeker in vergelijking met de domheid, brutaliteit en vulgariteit van hun Nederlandse collega’s. Wat hij allemaal in het omroepgebouw zag ‘rondhuppelen, gaf mij niet de indruk dat men daar drijfjachten op homoos houdt’.14

Tijdens het nog geen tien minuten durende televisie-interview ging het – aldus verklaarde de interviewer later – al snel de verkeerde kant op. Reve vertelde een krans te willen leggen bij het Voortrekkersmonument, en toen Olivier hem uitlegde dat hij daarmee rechtse, militante lieden eerde, trok Reve zijn wens in de erotische sfeer. Juist deze gevaarlijke, mooie jongens spraken hem aan. In werkelijkheid zou Reve geen krans leggen toen hij met De Jong op de terugweg van Pretoria dit monument van de Boerenoorlog bezocht. Hij was diep onder de indruk van het haast fascistoïde gebouw en de Heldenzaal, waar in een marmeren fries van bij elkaar negentig meter lengte de hoogtepunten van de Grote Trek en de Slag bij de Bloedrivier verbeeld worden, en hij vond het jammer geen fototoestel bij zich te hebben om de stoere mannen te fotograferen.

Na dit heikele onderwerp vervolgde Reve het gesprek met een uiteenzetting over katholicisme en homoseksualiteit, waarna het pas goed tot de programmamakers doordrong welke vergissing zij hadden begaan. Het interview werd op de avond van de uitzending zonder uitleg door de censor van de Suid Afrikaanse Uitsaaikorporasie geschrapt en haalde helaas ook het media-archief niet.

Alles is mythe

Uit alle brieven, interviews en ooggetuigenverslagen komt het beeld naar voren van een Reve die in de gespannen Zuid-Afrikaanse realiteit slechts zijn eigen mythologische voorstelling van de wereld volgt. In reactie op het essay ‘Die ontmitologisering van die Afrikaner’ van de historicus Floors A. van Jaarsveld schreef Reve aan Lucas Malan dat dit soort artikelen altijd als gebrek hebben dat de auteur wil leven zonder mythe, een mythe wil vervangen door waarheid.15 ‘Het is goed en gezond, om mythe niet te verwarren met geschiedenis, maar leven zonder mythe is niet mogelijk: een staat, een volk, een vlag, een volkslied, een feestdag, een huwelijk, de liefde, de kunst, de religie – alles is mythe.’ En het marxisme, het geloof

in de vooruitgang, de gelijkheid van alle mensen en sociale gerechtigheid vond Reve ‘heel wat kwalijker zaak dan de onschuldige Boerenmythe’.16

De reacties die Hennie Serfontein verzamelde na het interview met Prinsloo, maken duidelijk dat Reve in Zuid-Afrika niet serieus werd genomen. Criticus en universitair docent Ampie Coetzee zei over het interview in Beeld/Die Burger: ‘Hij praat louter stront.’ En professor Jack Gerwel – destijds departementshoofd Nederlands en Afrikaans van de kleurlingen-universiteit van Wes-Kaapland en later directeur-generaal van het kantoor van president Mandela en secretaris van diens kabinet – voegde eraan toe: ‘Zijn zotheden over apartheid zijn zo oppervlakkig en op zo’n niveau dat een gesprek daarover niet mogelijk is.’17

Een voorbeeld verduidelijkt dat. Al in 1968 onderscheidde Reve ‘een theoretisch racisme dat uit menselijke emoties een rationalisatie maakt’, waarvan hij zei: ‘Ik zie daarin niets wat goed is of deugt. Het is volslagen onzin. Ik geloof niet dat de kwaliteit van de mens met zijn huidskleur te maken heeft.’18 Hij maakte vervolgens gewag van ‘bepaalde gevoelens’ bij de ‘weldadige voorstelling van zaken’ dat mooie blonde jongens een negerjongen martelen. ‘Niet politiek, niet in concreto, geen opinie van mij dus maar een diepgezetelde emotie, die niet onderdrukt kan worden.’ Maar de gedachte dat negers een blanke jongen zouden martelen, vervult hem met afschuw, verklaarde hij. En hij vond niets immoreels aan die gevoelens, zo lang ze maar niet als theorie werden verkondigd.

Vrijwel alle Zuid-Afrikaanse brieven en anekdoten zijn doortrokken van vergelijkbare fantasieën. Toen hij bij een hoteleigenaar in Koffiefontein een zebrahuid voor zijn Schiedamse levensgezel kocht, fantaseerde hij bij Leroux in de auto hoe hij met het lange stuk touw dat om de zak met zebrahuid zat, een jongen zou kunnen vastbinden, of dat hij een huis zou kunnen kopen in het dorp en dat de zwarte jongens maar al te graag voor hem zouden willen werken. Enzovoort, enzovoort.

Andere tijden

Wat leverde het bezoek aan Zuid-Afrika Reve op? Zijn naam kwam op een zwarte lijst van de vn, naast die van Hermans. De literaire verwerking van zijn aangrijpende ervaringen bleef uit. En toen Reve in 1994 in De Groene Amsterdammer zei dat negers en blanken elk hun eigen, van elkaar onafhankelijke staat moeten hebben en dat negers ‘erfelijk minder begaafd’ zijn dan blanken, waren de publieke reacties lauw. De politieke tijden leken veranderd. Of was soms de kijk op Reve veranderd, milder geworden? Ook toen het nps / vpro-televisieprogramma Andere Tijden in 2003 inging op de ‘racisme-rel’ rond een openbaar optreden van Reve in 1975, bleef de conclusie in het midden: was Reve een racist, een clown of een profeet?19

Zeker is dat hij kan schrijven, ‘maar dat is dan ook alles: echt het leven aankunnen, daarvan is geen sprake’, liet hij Piet en Reina Westra weten in een brief van 28 juli 1984. Om de reis terug naar Nederland aan te kunnen, had Reve tegen de vliegangst een kwart liter wijn achtergehouden uit de kelder van consul-generaal Mei-

huizen. Maar de uitwerking ervan haalde niet het tijdstip van landing. Zo zette Gerard Reve op vrijdag 29 juni 1984 nuchter en oververmoeid voet op Nederlandse bodem. Hij kwam op Schiphol door de douane met de zebrahuid in zijn bagage en als geintje voor Joop het bordje ‘Slegs vir blankes’ in de hand.

 

Met dank (voor hun archiefmateriaal, brieven, e-mails en mondelinge informatie) aan Walter Baker, Etienne Britz, Hugo Daniël, Emma Huismans, Koos Human, Ena Jansen, Marcus de Jong, John Kannemeyer, Nop Maas, Lucas Malan, Gerben Meihuizen, Gerrit Olivier, Henriëtte Roos, Riana Scheepers, Abraham de Vries en Piet Westra.