Petra Couvée+
Pasternaks enige wens
‘Missing link’ rond Dokter Zjivago opgedoken

De Russische schrijver en Nobelprijswinnaar Boris Pasternak (1890-1960) geeft vijfenveertig jaar na zijn dood nog altijd aanleiding tot spraakmakend nieuws. Op 28 juli jl. had de Italiaanse kwaliteitskrant Corriere della Sera zelfs een ‘primeurtje’: een brief uit 1957 van Pasternak aan Pietro Zveteremich (1922-1992), de Italiaanse vertaler van Dokter Zjivago. De publicatie van Dokter Zjivago is destijds, ondanks tegenwerking van het Kremlin en dankzij inspanningen van westerse uitgevers, slavisten en veiligheidsdiensten, met veel smeuïge intrige tot stand gekomen. Zo publiceerde De Parelduiker (in de nummers 1998/2 en 1999/1) over de omstreden Nederlandse productie in 1958 van de eerste Russische uitgave. Pasternaks opgedoken brief completeert de correspondentie rond de publicatie van de roman (1956-1960), die eerder verscheen in het Russische tijdschrift Kontinent (2001, N107 en N108; http://magazines.russ.ru/continent/2001/207/past.html).

Manuscriptenoorlog

Na de dood van Stalin in 1953 was het culturele leven in de Sovjet-Unie weer op adem gekomen. Pasternaks hoop op een uitgave van een politiek gevoelige roman was dus niet ongegrond. In april 1956 stuurt hij zijn manuscript naar de redactie van het tijdschrift Novij Mir (De Nieuwe Wereld). Diezelfde maand nog staat er een vertegenwoordiger van de Italiaanse communistische uitgever Feltrinelli bij Pasternak op de stoep, aan wie hij een ander manuscript van Dokter Zjivago ter vertaling meegeeft. In november tekent hij een contract voor de verkorte (lees: gecensureerde) versie van de roman bij de Russische Staatsuitgeverij.

Na de Hongaarse opstand verandert het politieke klimaat en de aarzelingen om Dokter Zjivago uit te brengen nemen toe. Ook de uitgave van de Italiaanse vertaling wordt uitgesteld. Terwijl Pasternak kampt met de naweeën van een acute meniscusinfectie, neemt het Kremlin in de zomer van 1957 het besluit definitief af te zien van publicatie; de roman zou ‘een klap voor de revolutie’ betekenen.

Vanaf dat moment wordt alles op alles gezet om vertalingen van de roman in het Westen te voorkomen. Op 21 augustus ondertekent Pasternak, onder druk van de

Schrijversbond (en zijn minnares Olga Ivinskaja), een telegram aan Feltrinelli waarin hij vraagt de roman niet uit te brengen omdat die ‘onvoltooid’ zou zijn. De volgende dag heeft hij al spijt. Leden van de Italiaanse of Russische Communistische Partij bestoken Feltrinelli en Zveteremich na deze verklaring met gefabriceerde telegrammen en verklaringen. De heren laten zich echter niet voor het lapje houden en zo beleeft Italië op 22 november 1957 met Il dottor Z ivago een wereldprimeur.

Ik zie niets

De Corriere della Sera publiceerde op 28 juli een uitgebreid verslag van een bezoek aan de bejaarde zoon van de schrijver, Jevgeni Pasternak (^o1923). Het gesprek over de geschiedenis van de Italiaanse uitgave spitste zich toe op een tot op heden onbekende brief van Pasternak aan Zveteremich die de vertaler in 1990, twee jaar voor zijn dood, aan de erven Pasternak heeft geschonken. Gedateerd 25 juni 1957, inderhaast met potlood in het Russisch geschreven, maakt de brief klip en klaar duidelijk dat Pasternak de publicatie in het Westen koste wat kost wilde doorzetten:

Waarde Zveteremich!
Een hartelijke groet! Ik dank u voor alle zorgen en inspanningen om mij. Mocht u in de gelegenheid zijn, zie dan, alstublieft, het maartnummer van het Franse tijdschrift ‘Esprit’ te bemachtigen. Daarin staan een artikel over mij en vertalingen. Ik zie niets, ontvang niets en weet niet wat er met betrekking tot mij gebeurt. Er lag een plan bij de Franse uitgever Gallimard om Dokter Zjivago in Franse vertaling uit te brengen. Waarschijnlijk hebben de vertalers en vertaalsters Mlle Hélène Peltier, M-me Jacqueline de Proyart de Baillescourt, M. Aucouturier e.a. met Feltrinelli daarover gecorrespondeerd, evenals de vertegenwoordigers van de Engelse firma Collins. Ik wil dat zij weten dat zij de uitgave niet moeten tegenhouden omdat dat mogelijk gevolgen voor mij zou hebben. Ik heb de roman geschreven opdat hij uitgegeven en gelezen zal worden en dat is mijn enige wens. Nogmaals het beste. Ik ben weer aan de beterende hand en wellicht zal ik u snel zien. Uw B. Pasternak

Principes

Wanneer Zveteremich medio september 1957 op uitnodiging van de Schrijversbond Moskou bezoekt, wordt het gesprek direct na aankomst gebracht op de onwenselijkheid van een Italiaanse uitgave van Dokter Zjivago. Iemand van de voks, de Nationale Bond van Internationale Culturele Betrekkingen, overhandigt hem een getypte tekst, gedateerd 19 september 1957, ondertekend door Pasternak. Zveteremich vermoedt meteen dat het om een herhaling van Pasternaks ‘valse’ verzoek aan Feltrinelli gaat. De tekst is opgesteld in een ambtelijk, gewrongen Russisch.

Geachte signor Zveteremich, mij is bekend geworden dat u een van de vertalers bent van mijn roman Dokter Zjivago in het Italiaans. Terwijl ik de laatste hand legde aan het manuscript van mijn roman, ben ik tot de diepe overtuiging geraakt dat het door mij geschrevene niet als een afgerond werk beschouwd kan worden. Het exemplaar dat zich bij u bevindt zie ik als een rudimentaire, in zijn beginfase verkerende variant van een toekomstig werk waar het nodige aan geschaafd dient te worden. Uitgave van het boek in deze vorm acht ik onmogelijk. Dat zou in strijd zijn met mijn principes om slechts volledig voltooid werk uit te geven. Tot deze conclusie gekomen, heb ik signor Feltrinelli een telegram gestuurd waarin ik hem verzoek het werk aan de vertaling van de roman te staken. Tot mijn verwondering heeft de heer Feltrinelli mij niet geantwoord, op die manier zijn depreciatie voor mij als auteur kenbaar makend. Daarbij werd mij onlangs bekend dat signor Feltrinelli fotokopieën van het manuscript van de roman aan uitgeverijen in verschillende landen heeft verspreid. Ik neem aan dat u in staat bent te begrijpen, hoezeer ik niet zou wensen dat een onvoltooid werk verschijnt.
Met de meeste hoogachting,
Boris L. Pasternak

Zveteremich reist onmiddellijk met verklaring en al af naar Peredelkino, waar Pasternak zijn vermoeden bevestigt. Samen nemen ze nog wat knelpunten in de vertaling door. Terug in Rome neemt Zveteremich, na de ontnuchterende ervaringen in Moskou, het besluit uit de Communistische Partij te stappen. ‘Ik ben ervan overtuigd dat er in de ussr geen socialisme bestaat, maar alleen een Aziatisch theocratisch despotisme; socialisme, überhaupt, is een utopie.’

 

Met dank aan Stefano Venanzi.