Jef van Kempen en Ed Schilders+
Estheet tussen vier muren
De bekering van Joris-Karl Huysmans

Op 12 mei a.s. is het negentig jaar geleden dat in Parijs, op de feestdag van de heilige martelaar Pancratius, de Franse schrijver Joris-Karl Huysmans overleed. Zijn lichaam werd gehuld in het zwarte habijt van de benedictijnen, dat novicenmeester dom Besse speciaal voor dit doel naar Parijs had gezonden. Een rozenkrans was door de vingers van de biddende handen gevlochten. Huysmans werd begraven op het kerkhof van Montparnasse. Abbé Mugnier droeg de begrafenismis op en schreef in zijn dagboek: ‘Regenachtige ochtend. Veel mensen. Arme, goede romancier, die ik zestien jaar lang gekend heb, die ik overal verdedigd heb […] zijn lichaam, dat twee jaar lang zo vernederd werd, is nu ter aarde besteld. Zijn ziel is ongetwijfeld daarboven!’1

In het leven en in het werk van de in 1848 geboren Huysmans is een belangrijke cesuur zichtbaar: zijn overgang naar het katholicisme in 1892. De weergaloze schrijver, die het strikte naturalisme waarmee hij debuteerde verliet voor een aanvankelijk decadent, later meer religieus getint realisme, werd echter niet met open armen in de schoot van de moederkerk ontvangen. En dat was wel zeer uitzonderlijk, want als katholieke geestelijken ergens dol op zijn geweest, dan is het op bekeerde schrijvers. Weliswaar zijn alle mensen gelijk in Gods aanschijn, maar schrijvers hadden toch een niet te loochenen cultureel prestige, dat in het licht van de hervonden goddelijke openbaring uitstekend inzetbaar was als onderdeel van de roomse propaganda. Misschien waren schrijvers zelfs wel de moeilijkst te bekeren ongelovigen, dus als het eenmaal zo ver was, werd hun overgang een lichtend voorbeeld voor andere ongelovigen, uitgedragen door hun in katholieke geest geschreven werken.2 Niet dat ze zich allemaal als een lam ter slachtbank hebben laten voeren,

maar over het algemeen hebben de meesten na hun bekering boeken geschreven die iedere rechtgeaarde katholiek zonder te zondigen in zijn bezit mocht hebben.

Zo niet Huysmans. Het heeft tot 1935 geduurd voordat het eerste werk van hem in Nederlandse vertaling verscheen, en niet zonder enige bovennatuurlijke steun. Op 1 april 1934 werd de Italiaanse priester don Giovanni Bosco heilig verklaard, en de bewonderende monografie die Huysmans in 1902 over deze negentiende-eeuwse welzijnswerker had geschreven, bewees nu goede diensten.3 Pas in 1977 begon het werk van Huysmans in Nederland bredere bekendheid te krijgen, met de vertaling van A Rebours (1884). Inmiddels zijn Marthe (1876), Sac au dos (1880), A vau-l’eau (1882), En Rade (1887), La Bièvre (1890) en Là-Bas (1891) in het Nederlands beschikbaar. Van zijn werken onder het zegel van de heilige Benedictus, dat wil zeggen geschreven ná zijn bekering, is echter alleen, kort geleden, Les foules de Lourdes (1906) vertaald. Het Nederlandse publiek moet het dus al honderd jaar stellen zonder een vertaling van zijn bekeringsroman En Route (1895), misschien wel Huysmans’ beste boek. Hoe is die oorverdovende stilte van Nederlandse roomse zijde te verklaren? Heeft de twijfel die in Frankrijk vanaf het begin heeft bestaan over de oprechtheid van zijn bekering, ons katholieke volksdeel wellicht kopschuw gemaakt? Kortom, wat deed Huysmans, die zich zelfs voor enige tijd in het klooster terugtrok, verkeerd?

 

‘Men vraagt zich af of de bekering van Huysmans wel oprecht is. Nou goed! Als de man zich werkelijk bekeerd zou hebben, zou hij dan een boek gemaakt hebben met een Florence in de coulissen? Dan zou zijn bekering in stilte hebben plaatsgevonden, zoals het leven van de Trappisten stil is. Huysmans heeft op mij altijd al de indruk gemaakt van een mystificateur…’

Dat noteerde collega-schrijver Edmond de Goncourt op zondag 24 maart 1895 in zijn dagboek. Tot ver in onze eeuw is die vraag herhaald, juist in katholieke kringen, en nooit heeft iemand de twijfel volledig kunnen wegnemen. Vooral met En Route, het boek waarin Huysmans onder een dunne laag fictie verslag doet van de weg die zijn alter ego Durtal moet afleggen om tot zijn bekering te komen, was het behoorlijk mis. Dit is het boek waarop Goncourt doelt als hij schrijft dat Florence nog steeds ‘in de coulissen aanwezig is’. Zij is Durtals ‘oude vlam’, en zelfs als hij zich heeft teruggetrokken in het cisterciënzerklooster van Igny4 om zich te bezinnen op zijn aanstaande bekering, veroorzaakt de herinnering aan Florence nog steeds een zekere opstanding van het vlees bij de convertiet in spe. Florence is de vleesgeworden twijfel: ‘Oh! Die Florence […] ze blijft maar in mijn hoofd rondspoken; achter het neergelaten gordijn van mijn ogen ontkleedt zij zich; en een afschuwelijke zwakheid maakt zich van mijn gedachten meester.’5 Twee andere elementen uit Goncourts aantekening zijn veelzeggend. Huysmans had zich beter kunnen bekeren ‘in stilte’, zoals de trappisten, ofwel cisterciënzers, zich hebben verbonden hun leven binnen de kloostermuren in zwijgzaamheid door te brengen. Aan Huysmans zal de ruchtbaarheid echter niet te wijten zijn geweest. Als ambtenaar op het

ministerie van binnenlandse zaken, met superieuren die nu niet bepaald rooms georiënteerd waren, had hij er alle belang bij zijn bekering geheim te houden. Na zijn eerste noveen (een retraite van negen dagen), gehouden vanaf 12 juli 1892 op aanraden van de eerwaarde Mugnier6 in het klooster van Notre-Dame-d’Igny7, verspreidden de Parijse kranten het gerucht van zijn bekering, en Huysmans reisde spoorslags van zijn logeeradres in Lyon naar de hoofdstad af om in Le Figaro een en ander ten stelligste te ontkennen. Huysmans verdacht zijn uitgever, Stock, ervan de informatie te hebben doorgespeeld naar de pers, wat niet ondenkbaar is. Bekeringen deden immers boeken verkopen, veel boeken. Het lijkt ons echter waarschijnlijker dat het lek niet in het uitgevershuis gezocht moet worden, maar in het klooster. Want bekeringen deden ook zielen winnen, veel zielen. Ondertussen zou deze ontkenning uiteraard niet bijdragen aan het beeld van de betrouwbaarheid van de schrijver inzake zijn geloofsbeleving.

Het tweede element uit de dagboeknotitie dat toelichting verdient, is de ‘mystificateur’. Daarmee drukt Goncourt niet alleen zijn twijfels uit, maar refereert hij ook aan de tegenslag waardoor bekeringsgeschiedenissen soms getroffen werden: de kersverse katholiek herriep na enige tijd zijn overgang, en viel weer af van de moederkerk.8 Huysmans had een schrijversverleden dat zulke vormen van argwaan meer dan gerechtvaardigd maakte. Zijn roman Marthe, de eerste roman over een prostituee, nog voor La fille Elisa (1877) van de gebroeders Goncourt en Zola’s Nana (1880), was een voorbeeld avant la lettre van de naturalistische theorie van Emile Zola, een programma waar Huysmans korte tijd later zijn signatuur onder zou zetten en dat uitgesproken anti-katholiek was waar het de zedenleer betrof. Huysmans brak proprement dit met Zola en het naturalisme in 1884 met de publicatie van A Rebours, maar belandde vervolgens, net als de gebroeders Goncourt, in het realisme, met romans als En Rade en Là-Bas.

Tegenwoordig worden deze romans vooral beschouwd als een uiting van Huysmans’ gestileerde afkeer van alles wat in het leven klein, groezelig en zelfs een beetje dom is – reden waarom ze nauwelijks gelezen werden en worden, ook niet in Nederlandse vertaling. Huysmans liep er wel het predikaat van zogenaamde decadent mee op, een classificatie die hem bij zijn leven geen goed heeft gedaan, althans niet als nieuwe katholiek. En alsof dat nog niet genoeg was, zou hij zich in Là-Bas gaan bezighouden met de directe tegenhanger van het katholicisme: de rituele, zo niet liturgische vereniging met de duivel.

Achteraf is het redelijk duidelijk. De naturalist, de realist, de decadent Huysmans, het zijn gestalten van de Huysmans die op zoek is naar een wereld die nog ruimte laat voor schoonheid en mystiek als tegenhangers van burgerlijkheid en moderniteit, voor wonderen in plaats van de cijfers van het ministerie van binnenlandse zaken, en voor kloosters waar niet gesproken mag worden in plaats van de geruchten in de kranten van Parijs en omstreken. Hij is een heiden en een decadent genoemd, maar hij was een asceet en een estheet. Hij was een ambtenaar die

tussen negen en vijf asceet noch estheet kon zijn. Dus was hij het daarna. Als andere schrijvers na hun bekering de loftrompet gestoken hebben over hun hervonden geloof, dan is dat veelal geschied in het rumoer van de drukpersen. Huysmans schreef ook, liet zijn geschriften drukken, maar al zijn boeken die verschenen zijn na En Route streven naar de stilte van de trappisten. Een stilte die alleen verbroken wordt door het lijden van de heilige Lidwina van Schiedam, wier ziekbed hij beschreef, of door de gregoriaanse gezangen in een abdijkerk; een stilte gelijk de kathedraal van Chartres, waar hij in de kerstnacht het grote wonder afwacht. En hij vond uiteindelijk zijn wereld en zijn wereldbeeld niet in een copulatie met Florence in de coulissen, noch met de buikspreekster van Des Esseintes in een overspelig bed, maar op een mystiek niveau met Maria in de grot van Lourdes. Niet de formulieren die hij als ambtenaar invulde, schonken hem verlossing, maar een door middeleeuwse monniken geschreven missaal.

En toch bleef er de twijfel aan zijn oprechtheid. Namen en toenamen van tegenstanders verzamelen is ondertussen nog zo eenvoudig niet. Zoals zo vaak zijn de feiten ook in dit geval later door katholiek georiënteerde letterkundigen met de mantel van het mededogen bedekt, of in algemene termen gesteld teneinde niet al te veel schaamrood te veroorzaken. In verband met En Route noemt Robert Baldick, Huysmans’ Engelse biograaf, voornamelijk niet-geestelijken als twijfelaars aan Huysmans’ oprechte bekering. Léon Bloy, natuurlijk, want die twijfelde aan vrijwel alles behalve zichzelf, en de letterkundigen Lucien Descaves en René Doumic. Maar ook de gezaghebbende jezuïet pater Jean Noury, die in het tijdschrift voor katholieke intellectuelen Etudes stellig beweerde dat En Route niet in handen mocht komen van ‘meisjes, jongemannen of kuise vrouwen’.9 Doumic gaf in de Revue des deux mondes zelfs voeding aan het schrikbeeld van de mystificatie, zo niet het pure bedrog: Huysmans zou slechts met kloosters en trappisten flirten om zo gemakkelijker toegang te krijgen tot de begeerde middeleeuwse handschriften, en niet tot de eeuwige zielsrust. De argumenten waren niet altijd van literaire of theologische aard. Zo schreef Henri Céard, een oud-collega van Huysmans op het ministerie, badinerend: ‘Zijn religiositeit legt steeds de nadruk op een goede maaltijd’, waarmee hij de toon zette voor een verwijt dat nog vaker zal opklinken.

Niettemin heeft Huysmans zijn gehele leven als katholiek ook medestanders onder de geestelijkheid gekend. De eerwaarde Ferret, die zijn biechtvader was, de vicaris Mugnier, die vanaf 1891 zijn geestelijk leidsman is geweest, en later, na zijn bekering, de novicenmeester dom Besse, een van zijn benedictijner vrienden in Ligugé, het klooster waar Huysmans in 1901 – als voorlaatste bewijs van zijn oprechtheid – het kleed van de oblaten aannam. Verdedigers vond Huysmans in die tijd ook in de eerwaarde Klein, die de lezers van Le Monde verzekerde dat de bekering ongetwijfeld oprecht was, en zelfs in monseigneur d’Hulst, die zo sportief was geen aanstoot te nemen aan de onvriendelijke termen waarin hij door Huysmans in En Route beschreven was.10 Al met al echter, concludeert Baldick, waren de helpers ‘few indeed’.

‘Ik heb Florence de bons gegeven, en toch zijn ze woedend op me. Zou het kunnen zijn dat deze vrome luiden haar missen? Want het is al met al toch merkwaardig dat de verontwaardiging van de schijnheiligen groter is ten aanzien van La Cathédrale dan met betrekking tot En Route’11 La Cathédrale verscheen in 1898. Het is Huysmans’ lofzang hij uitstek op de Middeleeuwen van de kathedralen, de mystiek, de pure liturgie en het monnikenleven, datalles samengevat in de ‘encyclopedie van steen’ die de kathedraal van Chartres is. Als Huysmans voor de madonna van Chartres knielde, dan voelde hij de aanwezigheid van illustere voorgangers als Bernardus van Clairvaux, Thomas van Aquino en Franciscus van Sales, die allen op dezelfde plaats hadden geknield.

Opnieuw had Huysmans met een boek waarvan de katholieken hoge verwachtingen hadden, velen teleurgesteld en de woede van zijn tegenstanders gewekt. Baldick noemt een zekere eerwaarde Frémont, die Huysmans vergelijkt met de meest gevierde Franse bekeerling, Chateaubriand: zoals een pad zich verhoudt tot een nachtegaal. Verder publiceerden de eerwaarde Périès en een priester uit Bourges brochures tegen Huysmans en zijn boek. Kanunnik J. Ribet schreef in L’Univers dat het boek en zijn hoofdpersoon Durtal ‘een geest van intens en besmettelijk ongeloof uitwasemden’.12

De tegenkanting begon nu echter zelfs de vorm aan te nemen van een welgerichte actie die, in het uiterste geval, de schrijver uit de gelederen der katholieken had kunnen doen verwijderen. De verschijning van En Route had in katholieke kringen reeds stemmen doen opgaan om het boek geplaatst te krijgen op de Index librorum prohibitorum, de lijst van de voor katholieken verboden boeken, die door de Romeinse congregatie van het boek werd bijgehouden.13 Voor Huysmans’ vriend, de abbé Mugnier, was dat aanleiding genoeg geweest om op 19 maart 1895 een openbare lezing te houden over de ontwikkelingsgang van de schrijver. Mugnier vergeleek daarin Huysmans met niemand minder dan de bekeerlingen Augustinus en Chateaubriand. De lezing maakte genoeg indruk om het gevaar van indicering te keren.

Maar met La Cathédrale stak dat gevaar opnieuw de kop op, nu in beter georgani-

seerde vorm. Volgens Baldick was het de al eerder genoemde eerwaarde Frémont, die samen met geestverwanten auteur en boek aanmeldde bij de Romeinse curie teneinde een verbod te bewerkstelligen. Een dergelijke aangifte bij de roomse boek-politie was een beproefd systeem. Zou het boek na onderzoek inderdaad dogmatisch of theologisch onjuist bevonden worden, dan zou dit leiden tot plaatsing op de Index. In Huysmans’ geval, het geval van een geloofsgenoot, zou dat waarschijnlijk gebeuren met de aantekening ‘Donec corrigantur’, wat wil zeggen dat de schrijver de gelegenheid wordt gegeven zijn fouten te herstellen of zijn stellingen te herroepen. Deed hij dat niet, dan zou hij uit de moederkerk verwijderd worden door middel van excommunicatie.

Huysmans heeft dat gevaar onmiddellijk onderkend, en hij stuurde dan ook op 31 december 1898 een brief naar pater Pacheu, een jezuïet die deel uitmaakte van de congregatie van het boek, waarin hij zich op voorhand bereid toonde zijn fouten te herroepen ofte herstellen. Hij zou, schreef hij, ‘een nederige en onderworpen zoon’ blijven.14 Uiteindelijk, zo willen katholieke bronnen, is La Cathédrale niet op de Index geplaatst na persoonlijke interventie van paus Leo xiii.

Dit is de enige keer dat de literator Huysmans door de knieën is gegaan, en dat is gezien de commotie die zowel zijn bekering als zijn daaropvolgende publicaties veroorzaakten, zeer opmerkelijk. Bekeringen van schrijvers gingen namelijk altijd gepaard met bijzondere eisen aan het adres van de bekeerling. Normaal gesproken bestaat een bekeringsproces uit vier fasen: de bezinning, de biecht, een doopsel en een eerste communie. Huysmans rondde zijn bezinning af tijdens zijn noveen in Igny, ging er te biecht en ontving vervolgens de communie. Daarmee was hij ‘bekeerd’, ook al ontbreekt het belangrijkste van de vier elementen: het doopsel.

De verklaring daarvoor is eenvoudig: in feite is Huysmans helemaal geen bekeerling. Hij was geboren als katholiek en was als kind reeds gedoopt. Hij was geen bekeerling maar een afvallige die ‘terugkeerde’ tot de moederkerk. Dat Huysmans niettemin als ‘bekeerling’ te boek staat, is ongetwijfeld het gevolg van zowel de katholieke propaganda als de persoonlijke behoefte van de schrijver met zijn enorme zondebesef.

Een en ander laat onverlet dat aan Huysmans’ bekering (zo zullen we de conversie blijven noemen) wel degelijk voorwaarden gesteld zullen zijn. Voor schrijvers waren die voorwaarden meestal van literaire aard: de gewraakte boeken niet meer laten herdrukken tenzij herschreven in katholieke geest, het waar mogelijk uit de handel nemen van dat werk, het openlijk herroepen van dergelijk werk en uiteraard in het vervolg geen werk meer publiceren dat tegen de dogma’s of de zedenleer van de kerk gericht was of dat theologisch onjuist was bevonden.15 Het enige wat Huysmans gedaan heeft, is al het werk dat hij na zijn bekering publiceerde op het omslag te laten voorzien van het zegel van de heilige Benedictus, als teken van de scheidslijn die door zijn literaire leven liep. Het was een bijna middeleeuwse geste, die hij voldoende achtte maar die door sommige van zijn

tijdgenoten wel zeer minimaal werd gevonden en daardoor bijdroeg aan het beeld van hoogmoed en onoprechtheid.

De vraag wat Huysmans dan in godsnaam volgens katholieke normen niet goed deed in de werken die hij als katholiek schreef, is moeilijker te beantwoorden. Het waren veelal fouten die alleen te begrijpen zijn als we ons realiseren dat het katholicisme anno 1900 onder zeer zware druk stond, zowel van buitenaf door nieuwlichters en scheurmakers, variërend van romanciers tot rationalistische geleerden, als van binnenuit door katholieken die het zogenaamde ‘modernisme’ aanhingen of die zich fel verzetten tegen de onfeilbaarheid van de paus. Huysmans had Florence weliswaar van zijn schouwtoneel verwijderd, maar in haar plaats was een intimiteit met de heilige maagd Maria gekomen die verdacht werd geacht. Hij was een estheet die zwoer bij de celebrale emotie van het gregoriaans, in die tijd niet bepaald iets waarmee de doorsnee katholiek zich dacht te profileren. Huysmans pleitte er voortdurend voor de liturgie te beschouwen als essentieel ritueel. Hij stelde het monnikenleven zoals hij dat bij de cisterciënzers had leren kennen als ideaal boven de levenswijze van de doorsnee pastoor of kapelaan, wat hem niet in dank werd afgenomen door pastoors en kapelaans. Toen in Chartres een schilderij met daarop de besnijdenis van de Heiland preuts bedekt werd omdat de nieuwe boekenwet voorschreef dat goden en heiligen niet bloot te zien mochten zijn, protesteerde Huysmans heftig.

Afkeer van zijn eigen tijd en gevoel voor schoonheid hadden Huysmans naar de cultuur van de Middeleeuwen geleid, een cultuur waarin esthetiek en ascese de mens gebracht hadden tot de hoogste prestaties. De kathedraal was zo’n prestatie in materiële zin, de heilige was er de personificatie van. Want in heiligen verenigden esthetiek en ascese zich tot een mystiek, een hogere geloofsbeleving, een direct contact met de godheid, tot sensaties van de geest die Huysmans eerder slechts in het lichamelijke gevonden had. De geuren van Des Esseintes, de decadente hoofdpersoon uit A Rebours, onderscheiden zich louter in moraaltheologisch opzicht van de sensaties van de mystieken op geestelijk niveau.

Na La Cathédrale verdiepte Huysmans zich in het leven van grote gelovigen, wat resulteerde in Sainte Lydwine de Schiedam (1901), Don Bosco (1902) en zijn laatste grote werk, Les foules de Lourdes (1906), over Maria, de wonderen in Lourdes en Bernadette Soubirous. Een van hen, Lidwina, werd bij Huysmans’ leven heilig verklaard; de andere twee, tijdgenoten van hem, ondergingen die genade, als voorzag hij het, later. Geen katholiek schrijver heeft hem dat nagedaan.

Zijn boek over Lourdes is hem evenmin in algemene dank afgenomen, ook al was het ten dele een exercitie tegen zijn vroegere geestverwant Emile Zola en diens Lourdes (1894). Huysmans beoogde vooral een ontmaskering van de mirakelcultuur en ageerde daarom in niet mis te verstane woorden tegen de uitwassen in het Pyreneeëndorpje, tegen de lelijkheid van de kerken en de Mariabeelden. En dat deed een betrouwbare katholiek nu eenmaal niet. Maar hij werd wel gelezen. En Route en

La Cathédrale waren enorme bestsellers, en wat ongetwijfeld in het voordeel van Huysmans gepleit heeft bij de Heilige Stoel in Rome, was het aantal bekeringen dat die boeken veroorzaakten. Daar was hij trots op en dat schreef hij dan ook in zijn brieven. Beide boeken waren ook niet, zo meende hijzelf, geschreven voor katholieken, maar voor hen die op de drempel van de kerk gekomen waren. Het is dat bijzonder geloof in zijn eigen geschriften geweest dat zijn werk gered heeft van de gezapigheid die de bekeringsliteratuur in de regel beheerst.

 

Ondertussen leidde hij zijn eigen gelovige leven, altijd op zoek naar het ideaal dat hem bijstond: de middeleeuwse monnik in een modern jasje. In 1898 trok hij zich uit zijn ambtenarenfunctie terug om zich in Ligugé te vestigen als benedictijnernovice. Bij het klooster liet hij een huis bouwen, het Maison Notre-Dame, waarin hij het kloosterleven op aangename afstand kon volgen. In 1901 hernieuwde hij zijn geloften en nam hij het kleed van de oblaten aan, zoals beschreven in L’Oblat (1903). Dat het Maison Notre-Dame niet het centrum voor ‘leken-geestelijken’ werd dat hem voor ogen stond, was te wijten aan de wet op de congregaties die in 1901 in Frankrijk werd aangenomen en die vele kloosterlingen tijdelijk uit Frankrijk verdreef, onder wie de benedictijnen van Ligugé. Huysmans keerde terug naar Parijs en zocht enige tijd zijn toevlucht bij de benedictinessen aan de rue Monsieur, wier gezangen befaamd waren.16 Ten slotte streek hij neer op het adres waar hij zou sterven: 31 rue Saint-Placide.

 

In Nederland zijn de twijfel en de argwaan langer gebleven dan in andere landen. Werden zijn werken in Engeland en Duitsland al kort na hun verschijnen vertaald, in Nederland gebeurde dat niet, en werden bovendien ook de Franse uitgaven van zijn werk in katholieke kringen nauwelijks besproken, ook al waren in die tijd veel Nederlanders, en zeker de katholieke recensietijdschriften, nog zeer Frans georiënteerd.17 Als berichten over de auteur en zijn werk de weg naar de katholieke pers vonden, was dat lang na zijn dood, en dan zonder uitzondering in negatieve zin.

Pater Gielen, de hoofdredacteur van het tussen 1910 en 1930 toonaangevende katholieke recensietijdschrift Boekenschouw, had Là-Bas gelezen, en hij is er, zou je kunnen zeggen, nooit meer geheel van hersteld. In 1917 bracht hij het voor de eerste maal ter sprake, blijkbaar nadat een lezer om inlichtingen over het boek gevraagd had: ‘Là-Bas van Huysmans is een ontzettend vuil boek. Het avontuur van Durtal met madame Chantelouve [een hysterische spiritiste], het verhaal van de perverse misdaden van Gilles de Rais, is walgingwekkend, en de beschrijving van de Messe Noire der Satanisten steekt het ergste van Zola naar de kroon.’18 Vijf jaar later kwam Gielen er nog eens op terug, eveneens in de correspondentierubriek: ‘Ik ken zelfs geen boek van Zola dat zoo weerzinwekkend is als Là-Bas van Huysmans, en dat komt omdat hij het heiligste verbindt met de meest enorme uitbarstingen van ontucht. Zoo bijvoorbeeld gedurende de Messe Noire en wat daarna gebeurde.

Ook de boeken welke hij schreef na zijn bekeering (1892) moeten met voorzichtigheid worden gelezen en alleen door menschen die niet licht geërgerd worden.’19

Toen Gielen in 1925 zijn Standaard-catalogus publiceerde, nam hij Huysmans daarin toch op, ook al was er geen letter van hem vertaald, iets wat Gielen trachtte te verhullen: ‘Een realistisch schrijver, in den beginne zwart van pessimisme, cynisme en zinnelijkheid. Er zijn maar een paar boeken van hem vertaald, meen ik, maar het is goed hier toch aan te geven welke zijner boeken leesbaar zijn.’ Waarna Gielen tot de volgende ‘beoordelingen’ komt:

‘- Marthe; Les soeurs Vatard; En ménage; A vau-l’eau; En rade: zijn boeken die niet deugen.’

‘- Là-Bas is het verschrikkelijkste boek van ontucht en heiligschennis – de beschrijving der Messe Noire – dat ik ooit onder de oogen heb gehad. Zola heeft zoo iets walgingwekkends nooit geschreven.’

De boeken na de bekering zijn ook hier voor ‘ervaren lezers die zich niet licht ergeren’, en worden als volgt besproken:

‘- En Route: met een flink voorbehoud.’

‘- La Cathédrale; Sainte Lidwine de Schiedam: akelig plat en ruw soms.’

‘- L’Oblat: met een tikje ironie waar ze niet te pas komt.’

‘- Les foules de Lourdes: niet stichtend.’20

 

De positie van Huysmans is daarmee hoogst uitzonderlijk geworden. Iedere bekering van een auteur gaf bij ons aanleiding tot vertaling van diens werk, ongeacht de status van de auteur. Zo werd van de eveneens bekeerde Léon Bloy, die een veel minder goed auteur dan Huysmans was, een fors deel van zijn letterkundig werk in het Nederlands vertaald. De conclusie mag luiden dat de Franse agitatie tegen Huysmans in Nederland een onvoorwaardelijk negatief stigma op het literaire werk heeft gedrukt. Niet-katholieke uitgevers waren uiteraard nauwelijks geïnteresseerd in het werk van na de bekering, katholieke uitgevers hebben de waarschuwingen blijkbaar stevig ter harte genomen. In die zin moet de toonzetting van Boekenschouw dan ook beoordeeld worden: ter instandhouding van het negatieve imago. Huysmans’ katholieke werk steekt, aldus Boekenschouw, dan ook altijd slecht af bij vergelijkbaar werk van andere katholieken, die daarom de voorkeur verdienen. Wie een mooi boek over kathedralen wil lezen, die vervoege zich niet bij La Cathédrale, maar bij The Cathedral van Hugh Walpole, dat in Boekenschouw een bespreking krijgt van meer dan vier bladzijden. En wie een bekeringsgeschiedenis wil ervaren, die neme die van Johannes Jörgensen ter hand in plaats van En Route, want als estheet ‘steekt Jörgensen voordeelig af bij een anderen bekeerling, den schrijver Huysmans, met zijn smakeloos gejammer of hij in olie of melk gekookte groenten zou kunnen verdragen naast het verdere kloosterdieet’.21

 

De laatste jaren van zijn leven werd Huysmans getroffen door ziekten en hevige pijnen. Uiteindelijk zou hij bezwijken aan kanker in de mondholte. Het lijkt niet

ondenkbaar dat hij zijn boek over Lourdes mede is gaan schrijven in de hoop ook zelf op wonderbaarlijke wijze te worden genezen van zijn kwalen. Dat gebeurde niet, al liet de schrijver een exemplaar van het boek door vrienden neerleggen op het Maria-altaar in de grot. François Coppée schreef: ‘Huysmans? Die heeft zichzelf beschreven in Sainte Lydwine!’ En de Schiedamse heilige indachtig, droeg Huysmans zijn lijden als een middeleeuwer, zij het wellicht met wat meer zelfbewustzijn. Behalve een verdwaalde mysticus, zou hij nu ook een martelaar worden. Het werd het laatste bewijs van zijn oprechtheid. Op het hoogtepunt van zijn verschrikkelijke ziekbed stelde hij cynisch vast: ‘On ne dira plus que c’est de la littérature.’

De geestelijken die hem in Parijs, Igny en Ligugé hadden leren kennen, bleven hem trouw en zouden ook na zijn dood de verdedigers blijven van – aldus dom Du Bourg – ‘deze christen, die ik zo goed gekend heb, van wie ik zoveel gehouden heb, en die ik beween’. Is er een betere katholiek-literaire kritiek denkbaar?