[2012/4]

Mieke Koenen
‘Hoe een kind, klein maar verbeten, zich de dood at in het bloed’
Zelfdoding in bekende en onbekende teksten van Ida Gerhard

miekek koenen is universitair docent Latijn aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij publiceerde een boek over de Oudheid bij Ida Gerhardt en een uitgave van Gerhardts brieven (2005). Nu werkt zij aan een biografie van haar.

De dichteres Ida Gerhardt heeft een belangrijk deel van haar leven gewerkt als lerares klassieke talen. Deze baan kostte haar veel energie, waardoor zij alleen in vakanties de rust vond om zich volledig te wijden aan haar dichtwerk. Toch heeft ze met plezier voor de klas gestaan. Zij hield ervan leerlingen stap voor stap de beginselen van de Griekse en Latijnse grammatica bij te brengen en ze vervolgens onder te dompelen in auteurs als Homerus, Plato en Catullus. De ups en downs van het lerarenbestaan inspireerden haar tot het schrijven van Sonnetten van een leraar (1951), humoristische en venijnige gedichten over ‘mijn prachtige, mijn hondse baan’.

In de eerste fase van haar leraarsloopbaan had Ida nog geen volledige betrekking en vond zij tijd om ook als vertaalster actief te zijn. Zij maakte een gedeeltelijke vertaling van het epicurische leerdicht van Lucretius, waarop ze in 1942 promoveerde, en een vertaling van de Georgica, Vergilius’ leerdicht over het boerenbedrijf en het landleven. Je zou het misschien niet verwachten, maar deze bevlogen classica had maar liefs negen jaar nodig gehad om haar studie tot een goed einde te brengen. Dit was niet te wijten aan een woest studentenleven met drankovergoten feesten. Nee, na een vliegende start gebeurde er iets dat haar behoorlijk op achterstand zette.

In het najaar van 1924 ging Ida klassieke talen studeren aan de universiteit van Leiden.1 De opleiding beantwoordde aan al haar verwachtingen, zij werkte hard en haar literaire talenten bleven niet onopgemerkt. Op het sociale vlak waren er evenmin problemen. Zij sloot zich aan bij m.f., een zelfstandig dispuutgezelschap dat tot doel had ‘het verkeer onder de studenten in de oude letteren te bevorderen en hun den doornigen weg der wetenschap makkelijker te maken’. Ook werd zij lid van de Vrouwelijke Studentenvereniging. In haar jaarclub, die vooral rechtenstudentes telde, voelde zij zich al snel als een vis in het water. Met een studente Frans was zij al vóór haar studietijd bevriend geraakt. Dit was Annemarie Smit, een domineesdochter uit Heumen, een dorp ten zuiden van Nijmegen dichtbij de gemeente Grave.2

Hoewel de afstand tussen de universiteit en haar ouderlijk huis in Wassenaar niet groot was en er een goede tramverbinding bestond, huurde Ida een kamer in het centrum van Leiden, aan de Hoogewoerd. In deze straat stond het huis waar de dichter J.H. Leopold als student had gewoond. Tijdens Ida’s middelbareschooltijd aan het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam was Leopold drie jaar haar leraar Grieks geweest. Ida adoreerde hem. Tot op hoge leeftijd heeft zij haar herinneringen aan zijn fascinerende lessen en intrigerende persoonlijkheid gekoesterd. Als dichter, vertaler en leraar was hij een lichtend voorbeeld voor haar.

De neerlandica Marie van der Zeyde, die vanaf de vierde van het gymnasium bij Ida in de klas zat en later haar levenspartner werd, schreef twee boeken over het le-

ven en werk van haar dichtende vriendin. In een paragraaf over de Leidse periode meldt zij dat de levendige gesprekken uit Ida’s eerste studiejaar resoneren in het gedicht ‘Stem van Epicurus’ (uit Het veerhuis).3 In deze tekst voert de Griekse wijsgeer Epicurus het woord. In de tuin waar zijn school is gevestigd kijkt hij terug op zijn leven. De nacht is gevallen en zijn leerlingen, die ook zijn vrienden zijn, slapen. Ik citeer de slotstrofen van dit gedicht dat volgens Van der Zeyde ‘tracht uit te drukken wat een levende menselijke omgang kàn zijn; ontdekkend, inspirerend, gelukkig makend’:

Ida was heel enthousiast over deze nieuwe levensfase. ‘Mijn eerste studiejaar was, door Leiden, het gelukkigste jaar van mijn leven,’ schreef zij zelfs.4

Poging tot zelfdoding

Toen in het voorjaar van 1925 de collegevrije periode aanbrak en de studenten zelfstandig hun tentamens moesten voorbereiden, ging Ida een paar maanden bij haar ouders wonen. Volgens Marie wilde zij zo besparen op de kosten van kamerhuur en levensonderhoud.5 Maar al gauw werd pijnlijk duidelijk dat dit geen goede stap was geweest. Ida, die van jongs af aan een zeer gecompliceerde relatie met haar moeder had, kon in het ouderlijk huis met geen mogelijkheid de rust vinden om goed te studeren en de problemen stapelden zich op. Wat er precies was voorgevallen, beschrijft Marie niet. Zij meldt alleen dat de familie vond dat Ida zich niet genoeg wist aan te passen en te weinig rekening hield met haar huisgenoten. Uiteindelijk werd het volgende besluit genomen: Ida moest afscheid nemen van haar geliefde Leiden en de studie voortzetten in een universiteitsstad die een stuk verder weg lag van het ouderlijk huis in Wassenaar. Dit werd Utrecht.

Ida zelf heeft wel geschreven over deze enorme tegenslag, maar verre van uitvoerig. In brieven vertelde zij dat ze ‘zonder ernstige reden verbannen werd’ en gaf ze een voorbeeld van licht opstandig gedrag, dat thuis zeer zwaar werd opgenomen:6

wij hadden in de familie Blankevoort (moederszijde) een Ieten-dag. Als klein kind vond ik het woord al iets huiveringwekkends, maar erger was de realiteit. Er bestonden acht Ida’s, waarvan ik de jongste was – – in feite heetten ze Grietje. Men had zich aan mijn moeders gewijzigde naam gerefereerd.7 De Ida die op mij volgde was minstens 40. Terwijl ik stil mijn taartje at, vocht ik inwendig met nagels en tanden; zeker tegen ‘het dode idioom’ het meest. Als eerstejaarsstudent heb ik het af laten weten: welk een familie-drama!

Vermoedelijk door deze daad van verzet en wellicht nog andere pogingen tot rebellie liepen de spanningen tussen Ida en haar moeder tot het kookpunt op. Moeder Gerhardt voelde dat zij haar greep op Ida kwijt dreigde te raken. Nu deze toch al zo weerbarstige dochter in Leiden geluk en zelfvertrouwen had gevonden en beduidend minder krampachtig in het leven stond dan in haar gymnasiumtijd, moest zij nodig gekortwiekt worden. Ook kan hebben meegespeeld dat Ida zich in het eerste studiejaar meer bewust was geworden van haar homoseksuele gevoelens. Mocht zij thuis iets in die richting hebben losgelaten – maar ze was geen grote prater en is altijd weinig mededeelzaam geweest over haar erotische gevoelens – dan zal dat de verhouding met haar moeder nog verder onder druk hebben gezet. Haar wens dat Ida een meer traditioneel vrouwelijke levensbestemming zou vinden,8 werd nu

helemaal de bodem ingeslagen. Vader Gerhardt zal zijn uiterste best hebben gedaan om de rust in huis zo snel mogelijk te herstellen. Zoals zo vaak probeerde hij dit te bereiken door zijn echtgenote, die wankelmoedig in het leven stond en intermitterend moest worden opgenomen in een psychiatrische inrichting, waar mogelijk te ontzien en tegemoet te komen.9

De gedwongen overstap naar Utrecht moet wel een compromis zijn geweest, waaraan een radicaler besluit, dat uiteindelijk niet werd doorgevoerd, vooraf was gegaan. Een drietal getuigenissen ondersteunen deze gedachte. In een brief aan een goede vriendin schreef Ida dat zij zich in deze fase had moeten zien te redden ‘zonder enige financiële of verdere achtergrond’.10 Zij was toen op de fiets vertrokken naar een haar bekende domineesfamilie. Gezien haar vermelding van de plaatsnaam Grave zal dit de familie Smit in Heumen zijn geweest. Marie noteerde dat Ida ‘alleen dankzij een toelage van elders’ haar studie kon voortzetten.11 En volgens een zoon van Ida’s oudste zus Truus werd die toelage betaald door zijn vader, Sidney van den Bergh.12 Combineert men deze getuigenissen, dan rijst het beeld dat de ouders van Ida aanvankelijk hadden besloten hun dochter niet langer financieel te ondersteunen, zodat zij haar studie moest opgeven. In een later stadium (vermoedelijk tijdens Ida’s verblijf in Heumen) werd er een compromis bereikt. Ida kon rekenen op een toelage van haar zwager Sidney en werd zo in staat gesteld om door te studeren, maar moest wel Leiden opgeven. De nogal cryptische opmerking van Marie dat voortzetting van de studie in het verder weg gelegen Utrecht voor moeder Gerhardt ‘de uiterste concessie’ was,13 valt dan in elk geval beter te begrijpen: zij wilde dat haar dochter ophield met studeren, maar had uiteindelijk ingestemd met een tussenoplossing. Ida werd fiks gestraft en er zou minder risico zijn op onrust aan het thuisfront nu zij niet meer dicht bij huis studeerde.

Voor Ida braken zware zomermaanden aan. Juist in deze periode moest zij nog een tegenslag verwerken. Op 21 juni 1925 overleed Leopold. Wanneer en waar het bericht van zijn dood haar heeft bereikt, weten we niet, maar het zal wel gebeurd zijn in deze toch al zo turbulente zomer. In haar gymnasiumtijd had Ida twee jaar lang op zondagmiddagen wandelingen gemaakt met haar geliefde leraar. Ze voerden toen diepgravende gesprekken, vooral over poëzie.14 Hoewel Leopold, die leed aan paranoia en al vaker zijn relaties met vrienden en andere dierbaren plotseling had verbroken, hun vriendschappelijk contact in het voorjaar van 1923 abrupt had beëindigd, was zij diep geschokt door zijn dood.15

In 1979 heeft Ida enkele regels opgetekend over haar maandenlange verblijf in Heumen bij de familie van Annemarie Smit (door Ida vaak ‘Smitje’ genoemd). Blijkbaar had zij hier een vervangmoeder gevonden bij wie zij zich veilig en geborgen voelde:

Zij leefden in Heumen van de moestuin en hùn deel van ‘de slacht’. Wat dat betreft kostte ik hun die beslissende maanden niets. Het was er zo heerlijk. […] Smitjes moeder werkte de hele dag. ’s Avonds, als ieder boven was, ruimde zij keurig de boerse keuken op (pomp, ouderwets fornuis etc.) Dat was háár privacy. Op een avond laat moest ik even naar beneden. Zo stil mogelijk ging ik de trap af. Ik hoorde haar het fornuis even na-schuren en zij zong zachtjes […]’16

Ida spreekt van ‘beslissende maanden’. Het was erop of eronder geweest. Vermoedelijk zinspeelt zij op bedekte wijze op een poging zichzelf van het leven te beroven. Er is slechts één document bewaard gebleven waarin zij rept over deze wanhoopsdaad: een brief uit september 1977 aan een lezer van haar werk met wie zij niet eerder contact had gehad en die haar op de hoogte had gebracht van een tragische gebeurtenis in zijn gezin: zijn negentienjarige dochter, die kampte met zware depressies, had zich kort voor haar twintigste verjaardag verhangen in de schapenstal dicht bij huis. Ida was diep getroffen en schreef een brief terug waarin te lezen staat dat zij op negentienjarige leeftijd had geprobeerd haar leven te beëindigen.17

Waarschijnlijk vond Ida’s poging tot zelfdoding plaats niet lang nadat het besluit was gevallen dat zij Leiden moest verlaten en er nog geen alternatief in zicht was. Dan heeft zij zich, toen ze de brief meer dan vijftig jaar na dato schreef, een jaartje vergist bij de aanduiding van haar leeftijd: in de regel ben je aan het eind van je eerste studiejaar negentien, maar zij was net twintig geworden:

Hooggeachte Heer xx,
Bij thuiskomst (wij zijn bijna 4 maanden afwezig geweest) vond ik uw schrijven. Het spijt mij zó dat het zo lang is blijven liggen – en dan een brief die er zó op aan komt – maar ik kan het niet helpen. (Wij laten nooit post opsturen als wij eenmaal weg zijn.) Ik wil proberen u zo goed ik kan te antwoorden. Maar allereerst dank ik u voor uw vertrouwen. Gaarne geef ik u ook het mijne – overtuigd van uw volstrekte zwijgzaamheid.
Ik was 19 jaar toen ik hetzelfde besluit nam als uw dochter heeft genomen; al waren de achtergronden bij mij heel anders (zie mijn bundel Het levend monogram). Eigenlijk had ik niet veel te hopen – u kunt de redenen daarvan in de bundel vinden.
Maar het werd ontdekt – en ik heb de zwarte en gruwelijke vernedering ondergaan, dat mensen mij ook dèze vrijheid ontnamen. Het argument ‘u heeft later toch zo’n rijk leven gehad’ doet daar niets aan af of toe.
Het was mijn, moeizaam bevochten, besluit; mijn hoop was eìndelijk bevrijd te zijn,18 te mogen leven in dat andere land. En nu dwongen ze mij, met geweld en verwijten, wéér.
Ik heb uw dochtertje niet gekend en ik ken u niet, noch haar moeder. Maar zij is dan in de tuin gevonden, terwijl de leeuweriken zongen; en ze is door eerbiedige handen in huis gedragen.

Zelf dènk ik, en u noèmt het ook, dat een stem van de overzijde (‘in het azuur bevrozen’)19 haar, steeds dringender, geroepen heeft. Maar dit ‘denken’ is niets dan een schuchter vermoeden.
‘Eert uw Vader en uw Moeder’. O stellig, Maar ook:
‘Eert uw kind’.
God zegene u beiden om uw liefde en uw eerbied,
uwe
Ida Gerhardt

Deze brief roept tal van vragen op. Waar en op welke manier had Ida een einde aan haar leven willen maken? Handelde zij impulsief of weloverwogen? Hoe concreet was haar poging en wie heeft haar in welk stadium tegenhouden? Op de meeste vragen moet ik het antwoord schuldig blijven. Ida’s aanwijzing dat de redenen voor haar wanhoop te vinden zijn in Het levend monogram, maakt het waarschijnlijk dat de belangrijkste oorzaak was gelegen in de vijandige verhouding met haar moeder en de daarmee gepaard gaande gevoelens van angst, wanhoop en eenzaamheid. Het levend monogram begint immers met gedichten over ‘de gruwelen van mijn kinderjaren’.20 De lezer wordt geconfronteerd met een moeder die haar dochtertje

in een vlaag van verstandsverbijstering dreigde te verdrinken, een moeder die ’s nachts in de kelder als een bezetene achter de ratten aanjoeg en door haar kinderen naar een gesticht werd gebracht.

Bovendien blijkt uit onderzoek naar suïcide en suïcidepogingen van adolescenten dat het belangrijkste motief is gelegen in relationele problemen met de ouders. Bij meisjes is er meestal sprake van een problematische relatie met hun moeder.21 Een onderzoek naar de kenmerken van gezinnen met een suïcidaal kind bevat een observatie die zeker lijkt op te gaan voor de vijandige houding van moeder Gerhardt tegenover haar studerende dochter: ‘alle pogingen van individuele gezinsleden om een persoonlijk doel te bereiken worden als desertie beschouwd’.22

Ida’s opmerking tegen het einde van haar brief: ‘En nu dwongen ze mij, met geweld en verwijten, wéér’, impliceert dat het haar ouders zijn geweest die ontdekten wat zij wilde doen en haar tegen hebben gehouden. Zij hadden hun dochter eerder gedwongen uit Leiden te vertrekken en nu haar hoop op bevrijding door de dood gedwarsboomd. De slotregels van de brief ‘Eert uw Vader en uw Moeder. O stellig, maar ook: Eert uw kind’ wijzen eveneens in die richting.

De verbanning uit Leiden kan, eventueel in combinatie met de dood van Leopold, zeer wel de directe aanleiding tot Ida’s poging zijn geweest. Juist nu zij een omgeving had gevonden waar zij in haar element was en kansen kreeg om zich te ontplooien, werd dit geluk haar hardhandig ontnomen. Zij raakte alles kwijt wat haar leven glans en perspectief gaf en werd overmeesterd door het gevoel dat het beter was als zij nooit was geboren, iets wat haar moeder haar meer dan eens zou hebben toegebeten.23

Na de zomervakantie herwon Ida de moed om ondanks alles verder te gaan met haar studie. Dit was voor een groot deel te danken aan haar eigen vechtlust en doorzettingsvermogen. Maar de gastvrije opvang in het huis van de familie Smit zal haar zeker hebben geholpen de draad weer op te pakken.

Door Ida’s suïcidebrief krijgt een aantal gedichten uit haar oeuvre een extra dimensie, waaronder ‘Radiobericht’ en ‘Klein grafmonument’ (uit Het levend monogram). In beide gedichten is sprake van doodsverlangen. In het eerst genoemde keert steeds de ritmische frase ‘Grave beneden de sluis’ terug, suggestieve woorden die jarenlang te horen waren als via de radio de waterstanden werden omgeroepen. De ik-figuur in dit gedicht, ‘gebannen uit liefde en huis’, verlangt naar een dood in het water, naar een definitieve thuiskomst in het groene Grave. ‘Klein grafmonument’ gaat over een jong meisje dat zichzelf heeft gedood door giftige dolle kervel en bitterzoet te eten. Volgens Marie van der Zeyde handelt het gedicht over een radeloos meisje uit de familie van Ida’s moeder en zij voorzag het van commentaar dat ook kan verwijzen naar de suïcidepoging van Ida: ‘en waarom zou het kind dat anders gedaan hebben dan omdat de volwassenen haar het leven ondragelijk hadden gemaakt?’24 Toen ‘Klein grafmonument’ verscheen was de dichteres vijftig jaar

oud. Zij wilde bewerkstelligen dat het tragische leven van het meisje niet aan de vergetelheid werd prijsgegeven: ‘tien geslachten zullen weten / hoe een kind, klein maar verbeten, / zich de dood at in het bloed.’

Verzonnen zelfdodingen

In de nazomer van 1925 vertrok Ida naar Utrecht, waar haar moeilijke jaren wachtten.25 De studie aan de nieuwe universiteit viel om allerlei redenen zwaar tegen. De belangrijkste teleurstelling was dat de colleges en tentamenstof minder literair en meer historisch gericht waren dan in Leiden. Een ander probleem was dat de studie haar niet gemakkelijk afging. Zij worstelde zich voetje voor voetje door de grote hoeveelheden tentamenstof heen en was vaak behoorlijk ziek.

Ook op het sociale vlak was de schwung eruit. Ida sloot zich niet opnieuw aan bij een vakdispuut of studentenvereniging. Het is goed mogelijk dat de toelage die zij ontving niet toereikend was, maar gezien haar weerzin tegen Utrecht zal zij ook weinig animo hebben gevoeld om toe te treden tot de universitaire gemeenschap. Toch belandde zij niet in een volslagen isolement en vond enkele goede vriendinnen. Zij raakte meteen zeer gesteld op een studiegenote die even oud was en in hetzelfde jaar zat: Cornelia de Vogel. Dankzij dagboekaantekeningen van Cornelia, die later hoogleraar in de antieke wijsbegeerte zou worden, kunnen we een goed beeld krijgen van deze vriendschap.26

Ida en Cornelia leken behoorlijk veel op elkaar.27 Ze waren allebei ernstig en zwaar op de hand. Ze hielden van lezen en schrijven, stonden vaak onder hoogspanning en hadden geregeld last van lichamelijke klachten. Ook hun familieachtergrond en schooltijd vertonen opmerkelijke overeenkomsten. Beiden hadden een inspirerende leraar klassieke talen. Zoals Ida Leopold adoreerde, zo koesterde Cornelia diepe bewondering voor B.A. van Groningen, haar docent Grieks aan het Stedelijk Gymnasium te Leeuwarden. Ook onderhielden ze allebei een moeizame relatie met hun familie. Waar Ida nooit kon beantwoorden aan de verwachtingen van haar psychisch labiele moeder, leed Cornelia onder het slechte huwelijk van haar ouders. Haar moeder was een harde en dominante vrouw, die weinig affiniteit had met haar dochter. De vader, die apotheker was, kende periodes van zware neerslachtigheid. Hij werd, evenals de moeder van Ida, enkele malen opgenomen in een psychiatrische inrichting.

In het begin was Cornelia laaiend enthousiast over haar nieuwe vriendin: ‘toen wij elkaar beter leerden kennen en altijd weer na college en tusschen de uren met elkaar liepen, pratend over de diepste dingen, alles om ons heen vergetend, toen heb ik het heerlijke gevoel gehad nu eindelijk te krijgen, wat ik steeds had verlangd’ (dagboek, 5 april 1926). Maar terwijl Cornelia vooral opging in filosofische vraagstukken en worstelde met de vraag tot welke christelijke geloofsrichting zij wilde behoren, was Ida uitgesproken literair gericht. Haar ziel en zaligheid lagen in de poëzie. Uit Cornelia’s dagboek blijkt dat dit verschil al vrij snel aanleiding gaf tot

misverstanden en wrijvingen. ‘Van mìjn kant moest Ida mij tegenvallen, van haar kant ik haar’, schreef zij in maart 1926. Ida was in haar ogen een ‘verfijnde materialist’, iemand die het esthetische van het hoogste belang vindt en een volledig onthecht leven niet mogelijk acht. Maar de vriendschap hield desondanks stand. Tijdens de zomervakantie van 1926 logeerde Ida een paar dagen bij Cornelia thuis in Leeuwarden. Kort daarna stuurde zij haar vriendin de bundel Verzen van Leopold toe. Cornelia was diep onder de indruk van deze postuum verschenen bundel. Eind september schreef zij in haar dagboek: ‘Ik las, eenige uren achter elkaar, soms geroerd tot tranen, herkennend een reeds lang beleden waarheid in hoogedele taal, soms luisterend als naar lang bekende klanken, maar soms ook opschrikkend in een niet-begrijpende ontzetting. Zoo’n rijkdom en toch zoo’n eenzaamheid!’ Kennelijk had Ida met succes enig zendingswerk verricht, want ruim een maand eerder, op 15 augustus 1926, had haar vriendin nog opgeschreven dat zij de poëzie van Leopold nooit echt goed had gelezen omdat zij zich daartoe niet in staat voelde.

Opmerkelijk is dat Ida en Cornelia er kennelijk van uitgingen dat de dichter geen natuurlijke dood was gestorven, maar zelf zijn leven had beëindigd. Het duidelijkst spreekt dit uit de volgende regels (dagboek 30 oktober 1926):

Leopold heeft het leven niet tot het einde toe kunnen dragen. Dan kàn hij het [het geloof in het evangelie] immers niet gehad hebben! En wanneer Ida, die Leopold zóó begrijpt, meent van wel, dan heeft zij het evenmin. Wanneer zij zijn laatste levens daad gerechtvaardigd acht in hoogsten zin, dan heeft zij het niet, evenmin als hij.

Waarop was dit beeld van Leopolds levenseinde gefundeerd? Er zijn geen bronnen die in die richting wijzen. Aan Dick van Halsema, die een nieuwe biografie van Leopold voorbereidt, is alleen bekend dat de dichter zich de laatste weken voor zijn dood fysiek niet in orde voelde.28 In de overlijdensadvertentie die een broer van de dichter uit naam van de familie had geplaatst, is sprake van ‘een korte ongesteldheid’. De biografie van Jalink (1963) vermeldt dat Leopold plotseling was gestorven aan de gevolgen van pleuritis.

Het is mogelijk dat we hier een vroeg voorbeeld te pakken hebben van Ida’s mythologisering van Leopold.29 Was hij in haar verbeelding een stoïsche held die vastberaden een einde had gemaakt aan zijn bestaan? Probeerde zij een verband te leggen tussen haar eigen poging tot zelfdoding en het sterven van de dichter, die omstreeks dezelfde tijd hadden plaatsgevonden? Schiep zij in de lijn van het toeval dat ze beiden op dezelfde dag jarig waren, een nieuwe magische band tussen hem en haar? De regels waarmee Leopolds postume dichtbundel wordt besloten kunnen heel goed haar fantasie hebben geprikkeld: ‘Dit zweven / tussen dood en leven / en deze pijn – O dat het nu genoeg mocht zijn.’

In Cornelia’s nalatenschap wordt een gedicht bewaard dat genoteerd is in haar handschrift en de titel ‘Sterven J.H. Leopold’ draagt. Onder het gedicht staat alleen een datum: september 1925, wat moet betekenen dat het niet lang na de dood van de dichter gemaakt is. Cornelia schreef wel eens een gedicht,30 maar omdat zij zich in 1925 nog nauwelijks had beziggehouden met Leopolds werk, vermoed ik dat ‘Sterven J.H. Leopold’ gemaakt is door Ida. Zij was vanaf haar zestiende jaar helemaal in de ban van de dichter. In het gedicht zelf zijn sporen te ontdekken die in haar richting wijzen, zoals het twee maal voorkomen van een woord dat met het voorvoegsel on- begint (‘ononderbroken’ en ‘onontwijd’). In haar gepubliceerde verzen komen ‘on-woorden’ relatief vaak voor. Een ander signaal is het woord ‘mantel’ (regel 4), een woord dat voor Ida sterk met Leopold was verbonden. Zo schreef zij over Leopolds vertaling van de kwatrijnen van Omar Khayyam: ‘Wat een mantel is, hoe men de uitverkorene in zijn mantel bergt – het is bij Khayyam.’31 Waarschijnlijk heeft Ida haar versregels over de dood van de geliefde leermeester aan Cornelia laten lezen en heeft deze ze vervolgens overgeschreven en opgeborgen tussen haar papieren.

Het gedicht, waarin de stervende dichter sprekend wordt opgevoerd, luidt als volgt:

Als mijn veronderstelling klopt, dan is dit Leopoldvers het oudste gedicht van Ida dat bewaard is gebleven.

Ida publiceerde een aantal gedichten die over Leopold gaan of reminiscenties aan zijn poëzie bevatten. In haar nalatenschap bevindt zich een Leopold-editie (Verzen en Fragmenten, Van Oorschot 1951) waarin zij op een schutblad een gedicht heeft neergeschreven dat zij nooit publiceerde. De raadgever die hier aan het woord is, moet wel, gezien het boek waarin de tekst werd neergeschreven, Leopold zijn. Hij richt zich tot een pupil, of meer concreet, tot de jonge Ida zelf:

Ook de laatste regel, een advies om zwijgzaam te zijn over je talent, wijst in de richting van Leopold. Ooit had hij Ida enkele nuttige schrijversadviezen gegeven zoals: ‘ga nooit over je eigen werk zitten praten – de bronnen zijn dan gauw verzand.’32

Er zijn meer voorbeelden van kunstenaars van wie Ida ten onrechte meende dat ze suïcide hadden gepleegd. In de Tweede Wereldoorlog, toen zij les gaf aan het Kamper Lyceum, had zij een collega die lid was van de nsb. Deze leraar schreef rapporten aan het ministerie over de houding van zijn collega’s tegenover het Duitse gezag.33 Hij meldde dat Ida een aanzienlijke bedreiging vormde voor ‘de nieuwe orde’ en deed verslag van haar vermeende politieke gezindheid, joodse sympathieën en subversieve gedrag. Zo bestond hij het op te merken dat zij uit Caesar vooral die passages behandelde die de Germanen in een kwaad daglicht stellen. Ook citeerde hij uitspraken van haar waaruit een anti-Duitse gezindheid zou blijken, bijvoorbeeld: ‘Ik kan niet meer existeeren. Alle fijne geesten maken er een eind aan, zooals Menno ter Braak, Marsman, du Perron. Alle cultuur is nu weg.’ Als dit citaat correct is, heeft Ida behoorlijk overdreven, want maar één van de genoemde auteurs bracht zichzelf om het leven: Menno ter Braak (Marsman stierf toen het schip waarop hij wilde vluchten werd getorpedeerd in het Kanaal; Du Perron overleed aan een hartaanval).

In 1949 publiceerde Ida Kwatrijnen in opdracht. Deze bundel bevat een kwatrijn over de kunstschilder Floris Verster, waar Ida de volgende noot bij plaatste: ‘Verster zag in 1926 zijn huis en tuin in Groenoord […] door de gemeente Leiden gevorderd, voor een doel dat nooit verwezenlijkt is. Kort voor de onteigening […] heeft Verster in de vijver van Groenoord de dood gezocht.’ Toen uitgeefster Mea Verwey deze regels onder ogen kreeg, tikte ze de dichteres lichtjes spottend op de vingers:

Onlangs kregen wij bezoek van Mr. Feltkamp […] die overal zijn cursussen over beeldende kunst houdt. Hij woont in het huis van Verster met zijn gezin. Een vriendin had hem uw kwatrijn over Groenoord toegezonden, en de goede man begreep er niets van. Ik heb hem de aantekening laten lezen en hem uitleg gegeven. Hij vond, evenals ik, de veronderstelling dat Verster zelf een eind aan zijn leven zou hebben gemaakt, onzinnig, aangezien het bruggetje, waarover men op het eilandje kwam, doorgebroken was. Dus, Dr Ida, als je herdrukt, laat dat kwatrijn er dan liever uit.34

Dankzij de suïcidebrief uit 1977 kunnen we beter begrijpen waarom Ida zo geoccupeerd was met zelfdoding en waarom zij haar fantasie op dit gebied wel eens de vrije loop gaf Zij was, misschien meer onbewust dan bewust, op zoek naar medekunstenaars die, in werkelijkheid of in haar verbeelding, net zo wanhopig waren geweest als zij zelf Met deze gelijkgestemden kon zij zich, over de grenzen van de dood heen, spiritueel verbonden voelen.

Dankzij de brief krijgen we ook een beter idee van de intensiteit van de paniek die Ida had overmeesterd toen zij de eerste klas van het gymnasium moest overdoen. Thuis had zij haar slechte schoolprestaties maandenlang angstvallig verzwegen en toen zij in de zomer van 1918 het eindrapport in handen had (drie onvoldoendes waarvan ééntje voor Latijn), durfde zij haar ouders niet onder ogen te komen.35 Zij deinsde niet alleen terug voor de donderpreek die haar onherroepelijk te wachten zou staan. Zwaar op de hand als zij was, geloofde ze stellig dat ze het gymnasium moest verlaten en dat voor haar toekomst alles verloren was. Volslagen radeloos verstopte ze zich dichtbij school in een molen. ‘Zodra ik gemalen koren ruik, zie ik alle détails. Zelfs het muisje dat in een hoek z’n snoetje zat te poetsen en dat zo argeloos was en zo mooi om te zien’, schreef ze meer dan vijftig jaar na dato.36

Deze benarde ervaring heeft Ida verwerkt in twee gedichten. Het ene, dat zich bevindt in haar nalatenschap en nooit werd gepubliceerd, dateert uit 1969 en heet ‘Tweespraak’. De molen is er getransformeerd tot een loods. Het radeloze kind krijgt van een kat wat zij zo node mist: moederwarmte en het gevoel dat je met al je gebreken, net als de poezenkinderen die nog niet kunnen kijken, toch mag leven en bescherming krijgt:

Het gepubliceerde gedicht heet ‘Biografisch II’ en maakt deel uit van de bundel Vijf vuurstenen. Het is suggestiever: er wordt niet gerept over slechte schoolprestaties of een verlangen naar levenslust en moederlijke genegenheid. Hier spreekt een kind dat klem zit en angstig de confrontatie uitstelt met de machtige tegenstanders, die het dreigen te vermalen. De paniek moet verstikkend zijn geweest: in elke strofe wordt benadrukt dat het om een zaak van leven of dood ging. Vrij rechtstreeks, bijvoorbeeld in het herhaalde ‘tussen stenen te pletter geplet’. Of indirect, zoals in de derde strofe waar wordt gezinspeeld op een mogelijkheid tot zelfdoding: ‘en overdwars lag het touw’:

De drie laatste regels geven een goede impressie van het leven van Ida Gerhardt. Zij voelde zich vaak bedreigd of het mikpunt van anderen. Maar als een soldaat heeft zij zich altijd verweerd tegen haar vijanden, hoe reëel of imaginair die ook waren. Zij bleef fier overeind dankzij het sterkste wapen dat zij bezat: het woord.

 

Dit artikel, dat materiaal omvat uit mijn Gerhardt-biografie in wording, kon mede tot stand komen dankzij subsidie, mij verleend door het Nederlands Letterenfonds. Graag betuig ik mijn dank aan deze subsidiegever en aan de erven Gerhardt, Ben Hosman en Ad ten Bosch.

Bibliografie

Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten (Amsterdam 201014).

Courage!, Brieven van Ida Gerhardt, bezorgd door Ben Hosman en Mieke Koenen (Amsterdam 2005).

Secundaire literatuur

Mieke van den Berg & Dirk Idzinga, Trots en in zichzelf besloten. Ida Gerhardt. Afkomst en eerste deel van haar leven (Kampen 2005)

J. de Bruijn & G. Puchinger (red.), C.J. de Vogel Getuigenis van Gods genade. Autobiografie 1905-1929 (Hilversum 2002).

N.L. Farberow, ‘De rol van het gezin bij zelfdoding’, in: Wolters, Diekstra & Kienhorst, p. 115-122.

J.D.F. van Halsema, ‘“Als nadert een ontmoeten”. J.H. Leopold bij Ida Gerhardt’, in: Nederlandse Letterkunde 7.3 (2002), p. 207-223.

L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, vol. 6.1, (’s Gravenhage 1975).

C.W.M. Kienhorst & M.I. Broese van Groenou, ‘Jongeren en zelfdoding’, in: Wolters, Diekstra & Kienhorst, p. 11-16.

Mieke Koenen, Stralend in gestrenge samenhang. Ida Gerhardt en de klassieke oudheid (Groningen 2002).

P.M. Luykx, Cornelia de Vogel. Leven en bekering (Hilversum 2004).

Anneke Reitsma, ‘Leopold en Ida Gerhardt’, in: Roodkoper 11.3 (2006), p. 30-35.

Hans Werkman, Uren uit het leven van Ida Gerhardt (Baarn 1997).

W.H.G. Wolters, R.F.W. Diekstra & C.W.M. Kienhorst (red.), Suïcidaal gedrag bij kinderen en adolescenten (Baarn 1987).

M.H. van der Zeyde, De hand van de dichter. Over Ida Gerhardt (Amsterdam 1974).

M.H. van der Zeyde, De wereld van het vers. Over het werk van Ida Gerhardt (Amsterdam 1985).